________________
તા. ૧૬-૬-૯૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
,
ભારતીય સંસ્કૃતિક પરંપરામાં મનુષ્યના કાળા રંગ માટે અભાવ શ્યામ, ચેત, નીલા અને કંચનવર્ણના હોય છે. વર્તમાન ચોવીશીના નથી, કારણ કે ખુદ કૃષ્ણ ભગવાન શંકર ભગવાન કે જૈનોના તીર્થંકર તીર્થકરોમાં મુનિસુવ્રત અને નેમિનાથ એ બંને શ્યામ વર્ણન છે. કવિ મુનિસુવ્રતસ્વામી અને નેમિનાથ ઘનશ્યામ વર્ણના કે કાજળ જેવા કાળા કહે છે : હતા. ગોરી ડસ્લિમોનાએ જેમ કાળા ઓથેલોની પસંદગી કરી હતી તેમ પદ્મપ્રભ ને વાસુપૂજ્ય, દોય રાતા કહીએ, ગોરી યુવતીઓ કાળા વરને સહર્ષ પસંદ કરતી આવી છે. સમાજ ભલેને ચંદ્રપ્રભ ને સુવિધિનાથ, દોય ઉજજવલ લહીએ ટીકા કરે કે કાગડો દહીંથરું ઉપાડી ગયો.
મલ્લિનાથ ને પાર્શ્વનાથ, દોય નીલા નીરખ્યા નાયક શ્યામ હોય અને નાયિકા ગોરી હોય તો એ બંનેના મિલનને મુનિસુવ્રત ને નેમિનાથ, દોય અંજન સરીખા કવિઓ જુદી જુદી રીતે વર્ણવતા આવ્યા છે. શ્યામવર્ણો નાયક અને સોળે જિન કંચન સમાં એ, એવા જિન ચોવીસ ગૌરવર્ણ નાયિકા એટલે જાણે કે કાળા વાદળમાં ઝબુકતી વીજળી. ધીરવિમલ પંડિત તણો જ્ઞાનવિમલ કહે શિષ્ય. હેમચંદ્રાચાર્યે અપભ્રંશ વ્યાકરણમાં એક દૂહો ટાંક્યો છે જેમાં બતાવ્યું
જૈન ધર્મ પ્રમાણે મનુષ્યની દેહાકૃતિ સાથે એના શરીરનો વર્ણ . છે કે શ્યામ નાયક અને ચંપકવર્ણ નાયિકા એ બંને જાણે કે કસોટીના
નામકર્મ અનુસાર હોય છે. તીર્થંકરોને પણ પોતાના નામકર્મ પ્રમાણે કાળા પત્થર ઉપર સુવર્ણની રેખા તાણી ન હોય ! તેઓ લખે છે :
તેવો વર્ણ સાંપડે છે. એટલે કોઇ પણ વર્ણ ઉચ્ચતમ શુભ આશ્રયસ્થાન 'ढोल्ला सामला, धण चम्पावन्नी
પ્રાપ્ત કરી શકે છે. અંજન જેવા કાળા વર્ણવાળી વ્યકિત જે તીર્થંકરપદ नाई सुवण्णरेह कसवट्टई दिन्नि .
પ્રાપ્ત કરી શકતી હોય તો ચામડીના એ કાળા રંગનું તેજ કેટલું બધું શ્રી કૃષ્ણ શ્યામવર્ણના છે અને રાધા ગોરી છે. આમ કૃષ્ણ અને
આકર્ષક હશે ! રાધાનું યુગલ ગોરા અને કાળાના પ્રીતિયુક્ય સમન્વયનું પ્રતીક છે. '
જૈન ધર્મ પ્રમાણે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ પ્રિયતમ અને પ્રિયતમા વચ્ચે આ કાળા-ગોરાનો ભેદ રહેતો નથી. તેમ
એ પંચ પરમેષ્ઠિના જે જુદા જુદા રંગ બતાવવામાં આવ્યા છે તેમાં " છતાં કવિઓ ક્યારેક પોતપોતાની કલ્પનાથી એ વિષયને બહેલાવે છે.
અરિહંતનો શ્વેત, સિદ્ધનો લાલ, આચાર્યનો પીળો, ઉપાધ્યાયનો લીલો કવિ દયારામે એક પદમાં કલ્પના કરી છે કે રાધા કૃષ્ણને સ્પર્શ કરવા
અને સાધુનો કાળો રંગ બતાવવામાં આવે છે. સાધુ પદમાંથી જ ઉત્તરોત્તર દેતી નથી. કૃણ તેનું કારણ પૂછે છે. તો રાધા કહે છે કે તમે કાળા છો. આત્મિક વિકાસ કરતા જ
આધ્યાત્મિક વિકાસ કરવા જઈ સિદ્ધપદ પામવાનું છે. એ દૃષ્ટિએ કાળો તમારા અડવાથી હું કાળી થઇ જઇશ. કૃષણ કહે છે કે એમ અડવાથી
રંગ એ આધ્યાત્મિક સાધનાની પ્રથમ ભૂમિકાનો છે. આંખ બંધ કરતાંની તું કાળી થઈ જવાની નથી અને છતાં મારા અડવાથી જે તું કાળી થાય સાથે નજર સામે સૌથી પહેલો જે રંગ આવે છે તે કાળો રંગ હોય છે. તો તારા અડવાથી હું ગોરો થઈ જાઉં કે નહિ ? એટલે આપણા બંનેમાં બંધ આંખે ચિત્તની સ્થિરતા પ્રાપ્ત થયા પછી ધ્યાનમાં જેમ જેમ આગળ એક ગોરું અને એક કાળું રહેશે જ. તેમ છતાં તને એમ જ હોય કે વધાતું જાય તેમ તેમ કાળા રંગમાંથી બીજા રંગો તરફ જવાય છે. આમ તારે ગોરા જ રહેવું છે તો તેનો પણ ઉપાય છે. બીજીવારના સ્પર્શથી આધ્યાત્મિક સાધનાના ક્ષેત્રમાં કાળા રંગનું મહત્ત્વ ઘણું જ છે. તંત્રવિદ્યામાં ફરી હું કાળો થઈ જઇશ અને તું ગોરી થઇ શકશે. કૃષ્ણ કહે છે : પણ કાળા રંગના અડદના દાણાનો ઉપયોગ અને પ્રયોગ જાણીતો છે. ફરી મળતાં રંગ અદલાબદલી,
ચામડીના રંગ કરતાં પણ મનુષ્યની મુખાકૃતિ વધારે મહત્વની છે તુજ તારો, મુજ મોરો રે...
અને તેમાં પણ તેના ગુણ લક્ષણો સૌથી મહત્ત્વનાં છે. કોઈ યુવતી શ્યામ કાળા રંગનો એક લાભ એ છે કે તેનામાં તેથી વધારે બગડવાની હોય છતાં એની મુખાકૃતિ સુરેખ અને સપ્રમાણ હોય અને એથી એનું શક્યતા નથી. બીજો કોઇ પણ રંગ હોય તેને અન્ય કોઈ રંગનો કે ખુદ લાવશ્ય મનોરમ હોય તો એવી નમણી તન્વી શ્યામાં યુવતી દેખાવે કાળા રંગનો ડાઘો લાગી શકે છે. પરંતુ કાળા રંગને બીજા કોઈ રંગનો ગમી જાય એવી હોય છે. કોઈ યુવતીનો ચામડીનો રંગ મોત હોય, પરંતુ, ડાઘો લાગી શકતો નથી. ઉપલક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો બધા રંગો કાળા તેની મુખાકૃતિ બેડોળ હોય, સ્વભાવે તે દૃષ્ટ અને દુરાચારી હોય તો રંગમાં છેવટે પરિણમી શકે છે. પરંતુ કાળો રંગ છેવટે કાળો જ રહે છે. તેવી યુવતી જેવી ગમતી નથી.
મીરાંબાઇએ લોલજજાનો ત્યાગ કરીને કૃષ્ણભક્તિ માટે પ્રયાણ કુદરતની રચના એવી ગજબ છે કે માનવીના રંગાકૃતિમાં પ્રદેશ કર્યું ત્યારે કહ્યું :
પ્રદેશ ફરક હોવા છતાં માનવીના લોહીનો રંગ બધે જ એક સરખો છે "ચુંદડી ઓઢું તો રંગ ચુવે ને રંગ બેરંગી હોય
અને લોહીના ગુણધર્મો પણ બંધ જ એક સરખા છે. આ એક તત્વ 'ઓઢું હું કાળો કામળો, તો દૂજો ડાઘ ન લાગે કોઈ.
જ એવું છે કે જે મનુષ્ય અને મનુષ્ય વચ્ચે સમાનતા સ્થાપે છે. લોહીમાં કવિ દયારામે શ્યામ રંગ સમીપે' નામનું પદ લખ્યું છે. તેમાં પણ કાળા-ગોરાનો, સ્ત્રી-પુરુષનો, ઊંચ-નીચનો, ગરીબ-તવંગરનો કોઈ ભેદ કવિએ કૃષણ-ભક્તિને ચાતુરીથી ગૂંથી લીધી છે. શ્યામ કૃણથી રીસાયેલી
નથી. એથી જ જેઓના હૃદયમાં માનવ માત્રની સમાનતાની ભાવના ગોપી પ્રતિજ્ઞા લે છે :
ઊંડી ઊતરેલી છે તેઓને સર્વત્ર આ સમાનતાનો ભાવ જ અનુભવાય ' શ્યામ રંગ સમીપે ન જાઉં,
છે. ચામડીનો વર્ણ એમને માટે ક્યારેય અંતરાય રૂ૫ થતો નથી. મારે આજ થકી શ્યામ રંગ સમીપે ન જાઉં...
' લોહીનો રંગ લાલ છે અને તે મનુષ્ય માત્રનો છે, એટલું જ નહિ ગોપી જામ્બ, રીંગણા વગેરે કાળી વસ્તુઓનો ત્યાગ કરવાનો નિર્ણય
પશુ-પંખીઓના લોહીનો રંગ પણ લાલ છે. આમ લોહી એક એવું કરે છે. પરંતુ છેવટે કૃષ્ણ પ્રત્યેનું એનું આકર્ષણ એટલું બધું છે કે તે
તત્વ છે. કે જે તમામ જીવ સૃષ્ટિમાં સમાનપણે પ્રર્વતે છે. એને લીધે પોતાની પ્રતિજ્ઞામાં મક્કમ રહી શકતી નથી.
જ મનુષ્યની બીજા જીવો પ્રત્યેની કરુણા નાનામાં નાના જીવ સુધી વિસ્તરી દુનિયામાં મનુષ્યના ફક્ત શ્વેત અને શ્યામ એવા બે જ રંગ નથી.
શકે છે. કોઇકનો વર્ણ રતાશ પડતો ગોરો હોય છે, કોઇકનો પીળાશ પડતો હોય
. જ્યાં કરુણાનો વિસ્તાર છે, જયાં આત્મૌપમ્પની ભાવના છે ત્યાં છે, કોઇકનો ઘઉં વર્ણો હોય છે, તો કોઈકનો સાધારણ શ્યામ વર્ણ હોય
સંવાદ છે, સહકાર છે, સહિષ્ણુતા છે, પ્રેમ છે, આનંદ છે, ઉલ્લાસ છે છે. જૈન ધર્મમાં તીર્થકરો જુદા જુદા વર્ણના થયા છે. તીર્થકરોમાં રાતા,
અને ઊર્ધ્વગમન છે.
'Dરમણલાલ ચી. શાહ
