________________
:
તા. ૧૬-૩-૯૪ અને તા. ૧૬-૪-૯૪ '' પ્રબુદ્ધ જીવન પરિણામે, પ્રગતિ ઘણી દૂર રહી જાય છે. આત્મપ્રેમી માણસ પોતાને જ સાંભળવાની. માણસને પોતાનાં વખાણ સાંભળવા બહુ ગમે છે. આખા -',
સર્વોચ્ચ સ્થાને આપે છે; બીજા ભલે ચડિયાતા હો તો પણ પોતે ને દિવસમાં એક વાર પણ તેને પોતાનાં વખાણ સાંભળવા મળે તો તે - પોતે એવી મીઠી સભાનતામાં તે રાચે છે. . . .ખૂબ રાજી થાય છે. છેલ્લી બાંકી તેની પત્ની તેનાં થોડાં વખાણ કરે
પોતાને સર્વોચ્ચ સ્થાન આપવાનું પરિણામ એ આવે છે કે માણસ તો દિવસ સારો ગયો એમ માનીને સંતોષ અનુભવશે. પોતે સારો, '' બીજા માણસને સમજવાનો કરવો જોઈએ તેવો પ્રયાસ કરી શકતો નથી. કુશળ, માણસ છે, સારા ગુણ ધરાવે છે એમ અન્ય લોકો સ્વીકારે અને 'તમે કેમ સમજતા નથી? તમે મને સમજતા નથી. આ ઘરમાં મને તેની આગળ તે સંબંધી તેનાં વખાણ કરે એવી તેને લાગણી રહે છે. કોઈ સમજતું નથી, વગેરે જુદાં જુદાં વાક્યો દ્વારા માણસની ફરિયાદ સિને જગતનાં અભિનેતા-અભિનેત્રીઓ, ક્રિકેટના ખેલાડીઓ, એવી રહે છે કે, તેને કોઇ સમજતા નથી. બીજાઓએ તેને સમજવો સત્તાધારીઓ, સારા વક્તાઓ વગેરે પોતાનાં વખાણ સાંભળવા આતુર જોઇએ પણ તેને બીજાઓને સમજવાની જરૂર નહિ એવું તેનું એકપક્ષી હોય છે. વખાણ સાંભળવાથી તેમની વિશિષ્ટ શક્તિ તેમજ તેમના વલણ હોય છે. પોતાને બીજા સમજે અને પોતાને બીજાઓને સમજવાની વ્યક્તિત્વ પર વિપરીત અસર પડે તો પણ તેઓ વખાણપ્રેમી રહેતા જરૂર નહિ એવો માણસનો આગ્રહ હોય તો વ્યવહાર કેમ ચાલે ? હોય છે..' . . . વ્યવહાર એકપક્ષી ન જ હોય પણ પરસ્પર હોય. આજે વ્યવહાર કરતાં , આત્મકેન્દ્રી માણસ પોતાને અતિ મહાન માની બેસે છે. 'મારે મન કજીયા વિશેષ છે. માણસ તરત જ કહે છે કે, એમાં તેનો વાંક નથી આ કાર્ય ડાબા હાથનો ખેલ છે, આનાથી પણ મોટાં કાર્યો કરવા હું " પણ સાચો માણસની ભૂલ છે. કેટલીક વાર તો માણસ એકાંતમાં પણ સમર્થ છું તો આ સામાન્ય કાર્યની તો ગણતરી જ શી ? તમે મને પોતાની ભૂલ કબૂલ કરતો નથી. આત્મબચાવની યુકિતઓ ઓળખો છો ? હું ગમે તેવી ગુપ્ત માહિતી ૨૪ કલાકમાં મેળવી શકું (Self-Defence Mechanism) દ્વારા પોતાના વર્તનને તે ન્યાયભર્યું છું, વગેરે વાક્યો આત્મકેન્દ્રી માણસની વાણીમાં વખતોવખત સાંભળવા ઠરાવે છે. શિયાળને દ્રાક્ષ તો ખાવી જ હતી, પણ તે દ્રાક્ષ મેળવી શકે. મળશે. નેપોલિઅન બોનાપાર્ટ તો ત્યાં સુધી બોલતો. There is no એમ નહોતું તેથી તેણે કહ્યું, દ્રાક્ષ ખાટી છે. છગનલાલનો દીકસે તેના word impossible. in my dictionary-મારા શબ્દકોષમાં : - મિત્રના દીકરા જેટલો સમજદાર નથી, તેથી છગનલાલનો અહમ ઘવાય. - 'અશક્ય શબ્દ જ નથી. કોઈપણ કાર્ય કરવા માટે જુસ્સો જોઇએ, છે. એટલે પોતાનો દીકરો તો ખૂબ સમજદાર છે એમ બધાને કહેતા આત્મવિશ્વાસ જોઈએ; પરંતુ આત્મવિશ્વાસ પાછળ અતિ મહાનપણું : - ફરશે. પરીક્ષામાં કોઈ વિદ્યાર્થી નિષ્ફળ થાય તો તે પેપર તપાસનારનો જ રહેવું ઘટે. માણસ કોઈ કાર્ય માટે સર્વસત્તાધીશ છે જ નહિ. આ વાંક કાઢે પણ પોતાની ખામીનો સ્વીકાર કરતાં તેનો અહમ ઘવાય છે. વિશ્વમાં અદ્રષ્ટ શક્તિ કામ કરે છે જે માણસના ભગીરથ પુરુષાર્થને પણ આ રીતે યુક્તિપૂર્વક બચાવ માણસ કરે છે તેને મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં શૂન્યવત્ બનાવી દે છે. મારા શબ્દકોશમાં અશક્ય શબ્દ નથી એવું .. યૌકિતીકરણ (Ralionalization) કહેવાય છે. સાથે સાથે મનોવિજ્ઞાન કહેનારો નેપલિંઅને ક્યું વિલીન થઈ ગયો ? માણસની રોજબરોજના : સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે વ્યક્તિ આવો પોતાનો યુક્તિપૂર્વકનો બચાવ જીવનમાં પણ એવી ઘટનાઓ બનતી હોય છે કે માણસનાં આત્મવિશ્વાસ, સભાનતાપૂર્વક કરતી નથી પરંતુ તેનાં અજાગ્રત મન (Unconscious પુરુષાર્થ વગેરે ગૌણ બની રહે છે અને અદ્રષ્ટ શક્તિનો હાથ ઉપર રહે . Mind) દ્વારા થતી આ અભાન પ્રયુક્તિ છે. ' ' . '
બીજાને સમજવાનો પ્રયત્ન માણસની દાદ માંગી લે છે.દાખલા . માણસ પહેલાં આત્મકેન્દ્રી નહોતો અને હમણાં જ આત્મકેન્દ્રી, તરીકે, છગન મિત્રભાવે મગનને પોતાને ઘેર લઈ જાય અને કેટલીક બન્યો છે. એવું નથી, પરંતુ પહેલાં કરતાં આજે માણસ વિશેષ આત્મકેન્દ્રીય વાર બંને સાથે જમે પણ ખરા. પરંતુ મગન છગનને આ રીતે ઘેર લઈ બન્યો છે. પહેલા ભારતમાં સંયુક્ત કુટુંબનું જીવન રહેતું તેથી બીજનો જતો નથી, છગનને મગન પ્રત્યે દિલમાં નારાજી રહે ખરી અને ક્યારેક વિચાર કરવાનાં સંસ્કાર અને તાલીમ સહજ રીતે જે મળતાં. અંગ્રેજી તેના પર રોષ પણ થાય. પરંતુ મગનને સમજવાનો પ્રયત્ન છગનને કેળવણીથી અહમ્ વધ્યો છે. ખાસ ઉલ્લેખનીય બાબત છે. વિદ્યા કે પક્ષે થતો નથી. એવું બને કે મગનની પત્ની નોકરી કરતી હોય તેથી આવડત માત્રથી અહમ્ વધે, પરંતુ અંગ્રેજી ભણાવનારાઓનો અહમ
તે કોઈને જમવાનું આમંત્રણ આપે છે તેની પત્નીને બોજારૂપ બને અને કંઈક વિશિષ્ટ રીતે વધ્યો એ કડવું સત્ય સ્વીકારવાનું જ રહે છે. અંગ્રેજી - તેથી તે નારાજ થતી હોય.મગનનાં ઘરના સભ્યોને કોઈ અવારનવાર કેળવણી લીપ્ત બાદ ભારતીય યુવાનોને ખુરશી-ટેબલવાળી નોકરીઓ - જમવા આવે એ ન ચતું હોય. મગનની આર્થિક સ્થિતિ બહારથી ઠીક મળતી રહી. સાથે સાથે અંગ્રેજોના શાસનને લીધે તેમની રહેણી-કરણીથી * દેખાતી હોય પણ કોઈને અવારનવાર જમાડવાનું પરવડે તેવું પણ ન
જતા ગયાં. તેમને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ પ્રિય લાગતી ગઈ. પરિણામે
અજાતા ગયા તેમને પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ પ્રિય લાગતી ગઈ. પરિણામે હોય. મગનની પત્નીને સારી રસોઈ ન આવડતી હોય મંગનને પોતાને, યુવાનોની મોટાઈ વધતી ગઈ. અંગ્રેજી કેળવણી લેનારાઓને શહેરોમાં ઘેર કોઇને લઈ જતાં સંકોચ થતો હોય. આમાંનાં કોઈ એક કે વધારે - જ નોકરી મળી શકે. એમ હતું. તેથી ગામડાં અને સંયુક્ત કુટુંબની : કારણોને લીધે પોતાને ઘેર ન લઇ જતો હોય કે તેને જમવાનું આમંત્રણ સંસ્થા તૂટવા લાગ્યા અને શહેરી સંસ્કૃતિ વિકસવા લાગી. ' ' આપતો ન હોય. માણસ બીજા લોકોને સમજવા માગે ત્યારે કંઈ સૂઝે.
* અંગ્રેજી કેળવણી લેનાર યુવાનોમાં મને આવી સગવડ જોઈએ નહિ એવી તેની માનસિક પરિસ્થિતિ થતી જતી હોય છે. બીજા લોકોને
એવી દ્રષ્ટિ વધવા લાગી. શહેરી જીવન મોંધું થવા લાગ્યું. પરિણામે, સમજીને સમાધાન મેળવવું એ ધણી કપરી વાત છે. આપણે બીજા
ખુરશી-ટેબલવાળી નોકરી કરતાં સાહેબો કેવળ પોતાનો અને પોતાનાં * લોકોને સમજી શકતા નથી તેથી જ ઘણી કપરી સમસ્યાઓ ઊભી થાય
બૈરી-છોકરાંઓનો જ વિચાર કરવા લાગ્યા. મા-બાપ ગૌણ બનવા લાગ્યા. છે. માણસના માનસિક' જીવનમાં પોતાની જાત કેન્દ્રમાં રહે છે તેથી તો પડોશી અને ઓછા ભાગ્યશાળી લોકોની વાત જ કેવી ? બીજાંની જાત માટેનો અવકાશ જાણે રહેતો જ નથી અને તેથી સામી
આજે પોતાનાં સુખ-સગવડની ઝંખના એટલી તીવ્ર છે કે આજનો, વ્યક્તિને સમજવાને બદલે તેની ખામીઓ દેખાતી હોવાથી તેને તેના
માણસ પોતાનાં પત્ની-બાળકો સાથે સમભાગી જીવન જીવી શકતો પર રોષ જ થતો હોય છે.
નથી. આજે જે લગ્નો થાય છે તેમાં કેટલાંક ખુલ્લી રીતે સોદાબાજી આત્મકેન્દ્રી માણસની બીજી નબળાઈ છે : પોતાનાં વખાણ
જે બની ગયાં છે. આજના યુવાનો કેવળ પોતાનો જ વિચાર કરે છે અને આ લગ્નોની સોદાબાજી પરથી સ્પષ્ટ બને છે. પત્ની પિયરથી જે
મો પર ની લાગણી
