________________
પાતંજલયોલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/સંકલના
(૧) બાહ્ય સર્વ વિષયોમાં ચિત્તનો વિરક્તભાવ તે અપરવૈરાગ્ય છે.
(૨) યોગસાધનાથી પોતાનામાં જે ગુણો પ્રગટે છે, તે ગુણો પ્રત્યે પણ વિરક્તભાવ તે પરવેરાગ્ય છે.
આ રીતે શ્લોક-૮૯માં વૈરાગ્યનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે વૈરાગ્યને સ્થિર કરીને યોગીઓ પોતાના આત્માના સ્વરૂપમાં ચિત્તને સ્થિર કરવા પ્રયત્ન કરે, તે પ્રયત્નના પ્રકર્ષથી ચિત્તવૃત્તિના નિરોધની પ્રાપ્તિ થાય છે અને ‘ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ” તે યોગ છે.
આ રીતે પતંજલિ ઋષિએ કરેલા ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગના લક્ષણને બતાવ્યા પછી ગ્રંથકારશ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજા શ્લોક-૧૧/૧૨માં કહે છે કે પતંજલિ ઋષિ (૧) આત્માને અપરિણામી માને છે, અને અનેક આત્માઓ માને છે.
(૨) વળી પ્રકૃતિને પ્રત્યાત્મભિન્ન માનતા નથી, પણ સર્વાત્મસાધારણ એક માને છે.
આ રીતે સ્વીકારવાથી યોગની વાત કરવી ઉચિત નથી; કેમ કે – (૧) જો આત્મા અપરિણામી હોય તો યોગની પ્રવૃત્તિ કરવાથી પણ આત્મામાં કોઈ પરિણામાંતર થવાનું નથી તેથી યોગની પ્રવૃત્તિનો ઉપદેશ નિષ્ફળ સિદ્ધ થાય.
(૨) વળી દરેક આત્માની પ્રકૃતિ ભિન્ન ભિન્ન ન માનવામાં આવે, અને સર્વજનસાધારણ પ્રકૃતિને એક માનવામાં આવે, તો યોગની પ્રવૃત્તિ દ્વારા એક આત્માની મુક્તિમાં સર્વ આત્માની મુક્તિની આપત્તિ આવે. તેથી સર્વજનસાધારણ પ્રકૃતિને એક સ્વીકારીને યોગનો ઉપદેશ આપવો, તે પતંજલિ ઋષિના મતે સંગત થાય નહિ.
(૩) વળી પ્રકૃતિ પુરુષના ભોગનું સંપાદન કરે છે, અને પુરુષના અપવર્ગનું સંપાદન કરે છે, એમ કહેવું એ પણ યુક્ત નથી; કેમ કે પ્રકૃતિ જડ છે. તેથી જડ એવી પ્રકૃતિને આ પ્રકારનું ‘મારે પુરુષનું પ્રયોજન કરવું જોઈએ', એવો અધ્યવસાય થાય નહિ. તેથી પ્રકૃતિ પુરુષને ભોગસંપાદન કરે છે અને મોક્ષ સંપાદન કરે છે, એમ પણ કહેવું ઉચિત નથી. એમ શ્લોક-૧૧/૧રમાં બતાવેલ છે. માટે પતંજલિ ઋષિએ (૧) આત્માને પરિણામી માનવો જોઈએ, (૨) પ્રકૃતિને પ્રત્યાત્મ ભિન્ન માનવી જોઈએ અને (૩) પુરુષ સંસારી અવસ્થામાં પોતાના પ્રયોજનને કરવાના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
