________________
પપ
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/બ્લોક-૧૪
ચિત્ત સ્વાભાસ સ્વથી પ્રકાશ્ય નથી, પરંતુ દૃષ્ટા એવા પુરુષથી વેદ્ય છે. તેમાં યુક્તિ આપે છે --
યત્... વ્યાપ્ત:, જે જે દશ્ય છે તે તે દષ્ટાથી વેદ છે, એ પ્રકારની વ્યાપ્તિ હોવાથી ચિત દષ્ટા એવા પુરુષથી વેદ્ય છે, એમ અવય છે.
તમુિક્તમ્ - તે આ=શ્લોકના પૂર્વાર્ધમાં જે કહેવાયું તે આ, પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૧૮માં કહેવાયું છે –
“તત્ ... દૃશ્યત્વા”, દશ્યપણું હોવાને કારણે તેત્રચિત્ત, સ્વાભાસ સ્વપ્રકાશક, નથી. ચિત્ત સ્વાભાસઃસ્વપ્રકાશક, નથી, તેમ સ્વીકારવા માટે રાજમાર્તડમાં યુક્તિ આપી છે. તે બતાવે છે –
મન્તર્વાદિષ્ફg ..... નિમ્” તિ રાનમાર્તડું, અંતર્બહિર્મુખ વ્યાપારદ્વયનો વિરોધ હોવાથી–ચિત્ત પોતાના પ્રકાશન માટેનો વ્યાપાર કરે અને બાહ્ય એવા ઘટાદિ પદાર્થોના પ્રકાશન માટેનો વ્યાપાર કરે એ રૂપ બે વ્યાપારનો વિરોધ હોવાથી, અને તેનાથી નિષ્પાઘ એવા ફળદ્રયનું અસંવેદન હોવાથી=અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ વ્યાપારદ્વયથી નિષ્પાઘ એવા સ્વપ્રકાશ અને પરપ્રકાશરૂપ બે ફળનું અસંવેદન હોવાથી, બહિર્મુખપણા વડે જ અર્થનિષ્ઠાણારૂપે ચિત્તનું સંવેદન હોવાથી=બહિર્મુખ જ એવા અર્થોને ચિત્ત ગ્રહણ કરે છે, એ પ્રકારે ચિત્તનું સંવેદન હોવાથી, અર્થનિષ્ઠ જ તેનું ફળ છે=ચિત્તના વ્યાપારનું ફળ છે. સ્વરિષ્ઠ નથી=ચિત્તનિષ્ઠ ચિત્તના વ્યાપારનું ફળ નથી, એ પ્રમાણે રાજમાર્તડ કહે છે.
આ રીતે શ્લોકના પૂર્વાર્ધનો અર્થ કર્યા પછી કોઈને શંકા થાય કે ચિત્ત સ્વપરપ્રકાશક ભલે ન હોય અને પરપ્રકાશક ભલે હોય, તોપણ ચિત્તનું પ્રકાશન અન્ય ચિત્તથી થાય છે તેમ સ્વીકારીએ, તો તે ચિત્તના પ્રકાશક પુરુષને સ્વીકારવાની જરૂર રહે નહિ, તેથી પુરુષરૂપ એક નવા પદાર્થની કલ્પના ઓછી થવાથી લાઘવની પ્રાપ્તિ થાય. તેના નિવારણ માટે ચિત્તને અન્ય ચિત્તથી પ્રકાશ્ય સ્વીકારવામાં શું દોષ આવે છે ? તે બતાવવા માટે કહે છે.
તથાપિ ..... માદ - તોપણ ચિત્તને સ્વપરપ્રકાશક સ્વીકારવામાં દોષ આવે છે એમ પૂર્વમાં બતાવ્યું તેથી ચિત્તને પરપ્રકાશક સ્વીકારો તોપણ, ચિતાંતરથી દશ્ય ચિત્ત હો=અન્ય ચિત્તથી ચિત્ત દશ્ય થાઓ. (પરંતુ પુરુષવેદ્ય ત થાઓ) એથી કહે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
