________________
૧પ૬
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૩૧ શુદ્ધ ચિત્તવાળા યોગીઓ અપ્રમાદથી ભગવાનના વચનાનુસાર સર્વ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેઓના ચિત્તમાં યોગનું લક્ષણ જતું નથી. વળી પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં રહેલા દેશવિરતિધર શ્રાવકના ભગવદ્ભક્તિ આદિ કાળમાં વર્તતા અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં પણ તે લક્ષણ જતું નથી, તેથી પતંજલિ ઋષિએ કરેલું યોગનું લક્ષણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં અવ્યાપ્ત છે.
આ અવ્યાપ્તિ દોષ પોતાને નથી. તે બતાવવા અર્થે પતંજલિ ઋષિ તરફથી કોઈ કહે છે – ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગના લક્ષણની અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં આવતી અવ્યાપ્તિનું પાતંજલમતવાળા તરફથી નિરાકરણ -
વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં યોગનો આરંભ છે, અને ક્ષિપ્ત અને મૂઢ ચિત્તમાં વ્યસ્થાન છે, અને એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં સમાધિ છે, અને સમાધિ એ યોગ છે. તેથી જે સાધુભગવંતો એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ ચિત્તવાળા છે, તેમનામાં જ યોગ છે; અને જે સાધુભગવંતો અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તવાળા છે, તેમનું ચિત્ત શાસ્ત્રાનુસારી તે તે ક્રિયાઓ કરવામાં વ્યાપારવાળું હોવા છતાં શુદ્ધ આત્મભાવમાં એકાગ્ર નથી કે નિરુદ્ધ નથી, તેથી તેમનામાં યોગ નથી, પરંતુ યોગનો પ્રારંભ છે; અને પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં રહેલા દેશવિરતિધર શ્રાવકનું પણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્ત એકાગ્ર નથી કે નિરુદ્ધ નથી, તેથી તેમનામાં પણ યોગ નથી, પરંતુ યોગનો પ્રારંભ છે, માટે યોગનું લક્ષણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં અવ્યાપ્ત નથી. વિશેષાર્થ :
અહીં વિશેષ એ છે કે – • એકાગ્ર ચિત્તમાં શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ પ્રત્યે જવા માટેના યત્નમાં સત્ત્વનો
ઉત્કર્ષ વતે છે. • નિરુદ્ધ ચિત્તમાં શુદ્ધ આત્મતત્ત્વમાં ચિત્તને સ્થિર રાખવામાં સત્ત્વનો ઉત્કર્ષ
વર્તે છે. - - એકાગ્ર ચિત્તમાં ધ્યાન અવસ્થા હોય છે, અને ધ્યાનમાં અવિશ્રુતિરૂપ,
ધારણાનો ઉપયોગ હોય છે, તેથી શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને અવલંબીને જે ઉપયોગ ઉત્પન્ન થાય છે, તેવો જ ઉપયોગ ઉત્તરમાં અવસ્થિત છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
