________________
૧૬૨
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૩૨ વળી ધ્યાનાદિકાળના ચિત્તમાં યોગની નિષ્પત્તિ જો પતંજલિ ઋષિ સ્વીકારે છે, તો તે યોગના પ્રારંભકાળવાળા ચિત્તમાં યોગ છે, તેમ પતંજલિ ઋષિએ સ્વીકારવું જોઈએ; અને તેમ પતંજલિ ઋષિ સ્વીકારે તો અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં પતંજલિ ઋષિએ કરેલું યોગનું લક્ષણ અવ્યાપ્ત છે, તે દોષ દૂર થતો નથી. વ્યવહારનયથી પણ યોગના પ્રારંભકાળમાં યોગસામાન્યનો સદ્ભાવ :
વળી જેમ નિશ્ચયનયથી અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તકાળમાં યોગ છે, તેમ વ્યવહારનયથી પણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તકાળમાં યોગ છે, તે બતાવવા અર્થે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
કોઈ સાધકને સંસારના વાસ્તવિક સ્વરૂપના બોધને કારણે સંસારથી અતીત એવા મોક્ષની પ્રાપ્તિની ઇચ્છા થાય, અને તેનો ઉપાય યોગ છે, તેવું જ્ઞાન થાય, તો તે યોગ શું છે તે પ્રકારે યોગી પુરુષ પાસેથી જાણીને સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્રરૂપ યોગ છે, તેવો બોધ કરે; અને તે બોધને અનુસાર સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફચારિત્રમાં ઉદ્યમ કરે, અને તેનાથી પ્રારંભિક એવો અધ્યાત્મયોગ કે ભાવનાયોગ પ્રગટે, તે રૂપ યોગના પ્રારંભકાળમાં પણ તે યોગની પ્રવૃત્તિથી મોહનું ઉન્મેલન થતું દેખાય છે; કેમ કે સમ્યગુ બોધ અને સમ્યગું રુચિપૂર્વક શાસ્ત્રાનુસારી કરાયેલી ક્રિયાથી મોહનું ઉન્મેલન થાય છે ત્યારે, જીવમાં અધ્યાત્માદિ યોગો પ્રગટે છે, અને મોહના ઉન્મેલનને કારણે યોગમાર્ગના પ્રતિબંધક એવા કર્મનો ક્ષય થાય છે, તેવો નિર્ણય વિચારક પુરુષ કરી શકે છે; અને કર્મક્ષયરૂ૫ ફળ યોગની પ્રાપ્તિ વગર થઈ શકે નહિ, એ પ્રકારની વ્યાપ્તિ છે, તેથી જે યોગીનું અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્ત છે, તે ચિત્તમાં કર્મક્ષયરૂપ ફળના બળથી અનુમાન કરાય છે કે વ્યવહારથી પણ=વ્યવહારનયથી પણ, ત્યાં યોગ છે. ફક્ત એકાગ્ર અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં જેવા પ્રકારનો યોગવિશેષ છે, તેવા પ્રકારનો યોગવિશેષ નથી, પરંતુ યોગસામાન્યનો સદ્ભાવ છે, એમ અવશ્ય સ્વીકારવું જોઈએ; અને તેમ સ્વીકારવામાં આવે તો પતંજલિ ઋષિએ કરેલા ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગના લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષનું નિવારણ થાય નહિ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
