________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૩૨
૧૬૩ પતંજલિ ઋષિએ કરેલ “ચિત્તવૃત્તિનિરોધ યોગનું લક્ષણ અવ્યાપ્તિ દોષવાળું હોવાથી ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ “મોક્ષ મુખ્ય હેતુ વ્યાપાર યોગ”નું લક્ષણ અદુષ્ટ :
આ રીતે પતંજલિ ઋષિએ કરેલું યોગનું લક્ષણ સર્વથા દોષ વગરનું નથી. તેથી ગ્રંથકારશ્રીએ દસમી યોગલક્ષણ બત્રીશીમાં કહેલું કે “મોક્ષના મુખ્ય હેતુનો વ્યાપાર' તે યોગ છે, તે લક્ષણ સમ્યગુ છે તેમ સ્વીકારવું જોઈએ; અને તે લક્ષણ વ્યુત્પન્ન પુરુષો વિચારે તો અધ્યાત્માદિ પાંચે યોગોમાં મોક્ષના મુખ્ય હેતુનો વ્યાપાર ઘટે છે; કેમ કે જ્યારે યોગી પુરુષો અધ્યાત્માદિ ભૂમિકામાં હોય છે, ત્યારે પણ તેમનામાં સમ્યગુદર્શન, સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્રની પરિણતિ વર્તે છે. તે પરિણતિ મોક્ષના મુખ્ય હેતુ એવા આત્માના મોક્ષને અનુકૂળ વ્યાપાર સ્વરૂપ છે, તેથી વ્યુત્પન્ન બુદ્ધિવાળા પુરુષોને ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલું યોગનું લક્ષણ સર્વ દોષોથી રહિત છે, તેવો નિર્ણય થાય છે, તેથી “મોક્ષ મુખ્ય હેતુ વ્યાપાર' એ લક્ષણ અનુસાર યોગના અર્થી જીવો યોગમાર્ગમાં પ્રયત્ન કરીને યોગના ફળરૂપ પરમાનંદને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલું યોગનું લક્ષણ વ્યુત્પન્ન પુરુષોને મોક્ષરૂપ ફળને આપનારું બને છે. વિશેષાર્થ :
અહીં વિશેષ એ છે કે યોગશતક ગ્રંથમાં પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ યોગનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું કે નિશ્ચયનય બે પ્રકારનો છે :
(૧) અક્ષેપફળસાધક નિશ્ચયનય, અને (૨) નિયમફળસાધક નિશ્ચયનય
અક્ષેપફળસાધક નિશ્ચયનયથી ચૌદમા ગુણસ્થાનકની ચરમક્ષણ મોક્ષનું કારણ છે; કેમ કે ચૌદમા ગુણસ્થાનકથી ચરમક્ષણની ઉત્તરમાં સાધક આત્માની મુક્તિ થાય છે. તેથી ક્ષેપ=વિલંબ, વગર જે મોક્ષનું કારણ હોય તે યોગ કહેવાય, એવો અર્થ નિશ્ચયનય કરે છે; અને ચૌદમા ગુણસ્થાનકની ચરમણની પૂર્વમાં જે કાંઈ મોક્ષને અનુકૂળ વ્યાપાર છે, તે વ્યવહારનયથી યોગ છે. આ રીતે નિશ્ચયનયથી અને વ્યવહારનયથી મોક્ષને અનુકૂળ સર્વ વ્યાપારનું યોગ શબ્દથી ગ્રહણ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
