________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/બ્લોક-૩૧
૧૫૫
સુખ-દુઃખાદિ વિષયોમાં રજથી=રાગથી પ્રેરિત, ચિત્ત ક્ષિપ્ત છે, અને તે ક્ષિપ્ત ચિત્ત હંમેશાં જ દૈત્ય-દાનવાદિને છે.
મૂઢ .... રક્ષા:પિશાચાવીનામ્ । તમસ્વા=દ્વેષતા, ઉદ્રેકથી મૃત્યાકૃત્ય વિભાગથી અસંગત, ક્રોધાદિ વડે વિરુદ્ધ કૃત્યોમાં જ નિયમિત ચિત્ત મૂઢ છે, અને તે ચિત્ત હંમેશાં જ રાક્ષસ-પિશાચાદિને છે.
विक्षिप्तं સેવાનામ્ । વળી સત્ત્વના ઉદ્રેકથી ત્યાગ કરાયેલ દુઃખતા સાધનવાળા એવા શબ્દાદિ વિષયોમાં પ્રવૃત્ત વિક્ષિપ્ત ચિત્ત છે, અને તે ચિત્ત હંમેશાં જ દેવોને છે.
एताः મૈં તત્ ।। આ ત્રણે=ક્ષિપ્ત, મૂઢ અને વિક્ષિપ્ત આ ત્રણે, ચિત્તની અવસ્થાઓ સમાધિમાં ઉપયોગી નથી. (અર્થથી અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્ત પણ એકાગ્ર ચિત્ત નહીં હોવાથી વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં અંતરભાવ પામે છે.) સત્ત્વનો ઉત્કર્ષ હોવાથી અને યથોત્તર અવસ્થિતપણું હોવાથી એકાગ્રતા અને નિરોધરૂપ બે જ અવસ્થાઓ સમાધિમાં ઉપયોગને ભજે છે અર્થાત્ સમાધિમાં ઉપયોગી છે, એ પ્રમાણે પાતંજલ મતવાળા કોઈ કહે અને આમ કહીને અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તને યોગના લક્ષણનું અલક્ષ્ય કહે છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે તે=પતંજલિ ઋષિએ કહેલ કે અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્ત અલક્ષ્ય છે માટે યોગના લક્ષણની અવ્યાપ્તિ નથી તે, બરોબર નથી. (કેમ બરોબર નથી ? તે શ્લોક-૩૨માં ગ્રંથકારશ્રી કહેશે.) II૩૧।।
.....
ભાવાર્થ:
પતંજલિ ઋષિએ કરેલ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગનું લક્ષણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં અવ્યાપ્ત :
શ્લોક-૩૦માં ગ્રંથકારશ્રીએ કહ્યું કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગનું લક્ષણ કાયરોધાદિમાં અવ્યાપ્ત છે. તે અવ્યાપ્તિને દૂર કરવા માટે પતંજલિ ઋષિ તરફથી યોગના લક્ષણનો પરિષ્કાર કરવામાં આવ્યો કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ‘રોધ’ શબ્દથી એકાગ્રતા અને નિરોધ એ ઉભયનું ગ્રહણ છે; અને આ પરિષ્કારથી એકાગ્રતાપૂર્વક પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરનારા યોગીમાં તે લક્ષણ સંગત થયું, તોપણ સંયમના પ્રારંભના કાળમાં અધ્યાત્મ અને ભાવનાથી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
