________________
૧૫૪
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/શ્લોક-૩૧
એ યોગનું લક્ષણ અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં જતું નથી તેમાં દોષ નથી, એ પ્રમાણે પાતંજલમતવાળા કહે તો, તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે તે બરાબર નથી. (કેમ બરાબર નથી, તે શ્લોક-૩૨માં ગ્રંથકારશ્રી કહેશે.) II૩૧।।
ટીકા :
"
योगेति- अथ विक्षिप्ते चित्ते योगारम्भः, क्षिप्तमूढयोश्चित्तयोर्व्युत्थानं, एकाग्रे च निरुद्धे च चित्ते समाधिरिति एकाग्रतापृष्ठभाविनश्चित्तस्यालक्ष्यत्वादेव न तत्राव्याप्तिः । क्षिप्तं हि रजस उद्रेकादस्थिरं बहिर्मुखतया सुखदुःखादिविषयेषु कल्पितेषु सन्निहितेषु वा रजसा प्रेरितं तच्च सदैव दैत्यदानवादीनां । मूढं तमस उद्रेकात् कृत्याकृत्यविभागासंगतं क्रोधादिभिर्विरुद्धकृत्येष्वेव नियमितं, तच्च सदैव रक्षः पिशाचादीनां । विक्षिप्तं तु सत्त्वोद्रेकात् परिहृतदुःखसाधनेष्वेव शब्दादिषु प्रवृत्तं तच्च सदैव देवानां । एतास्तिस्त्रश्चित्तावस्था न समाधावुपयोगिन्यः, एकाग्रतानिरुद्धरूपे द्वे एव सत्त्वोत्कर्षाद्यथोत्तरमवस्थितत्वाच्च समाधावुपयोगं भजेते इति चेत् ? न तत् ।। ३१ ।।
ટીકાર્ય :
अथ અવ્યાપ્તિઃ । અથ થી પાતંજલમતવાળા કહે છે
વિક્ષિપ્ત ચિત્તમાં યોગનો આરંભ છેયોગ નથી, પરંતુ યોગનો આરંભ છે; ક્ષિપ્ત અને મૂઢ ચિત્તમાં વ્યુત્થાન છેયોગમાર્ગથી વિપરીત દિશામાં જતું ચિત્ત છે; એકાગ્ર ચિત્તમાં અને નિરુદ્ધ ચિત્તમાં સમાધિ છે=શુદ્ધ આત્મભાવમાં સમાધાન પામેલું ચિત્ત છે, એથી એકાગ્રતા પૂર્વભાવી એવા ચિત્તનું અલક્ષ્યપણું હોવાથી જ ત્યાં=એકાગ્રતા પૂર્વના ક્ષિપ્ત, મૂઢ અને વિક્ષિપ્ત એ ત્રણે ચિત્તમાં, અવ્યાપ્તિ નથી અર્થાત્ પતંજલિ ઋષિએ કરેલા ‘ચિત્તવૃત્તિનિરોધ’ એ યોગના લક્ષણની અવ્યાપ્તિ નથી.
પાતંજલ મતાનુસાર ક્ષિપ્તાદિ ચિત્તનું સ્વરૂપ ગ્રંથકારશ્રી સ્પષ્ટ કરે છે क्षिप्तं વૈત્યવાનવાલીનામ્। રજસ્ના=રાગના, ઉદ્રેકથી અસ્થિર, બહિર્મુખપણાથી કલ્પિત એવા સુખ-દુઃખાદિ વિષયોમાં કે સન્નિહિત એવા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
