________________
૧૦૨
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૨ માટે તે વચન પ્રમાણે પુરુષની મુક્તિ સંભવતી નથી, માટે “પચીશ તત્ત્વના જ્ઞાનથી મોક્ષ થાય છે' એ સાંખ્યદર્શનકારનું વચન વૃથા છે. પચીશ તત્ત્વના જ્ઞાનથી પુરુષની મુક્તિ થાય છે, એ વચન વૃથા નથી, તે સિદ્ધ કરવા સાંખ્યદર્શનકારની દલીલ :
અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે પુરુષ ભોગ કરતો નથી પ્રકૃતિ ભોગ કરે છે, તોપણ પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલ બુદ્ધિમાં ચૈતન્યનું પ્રતિબિંબ પડતું હોવાના કારણે પુરુષ ભોગ કરે છે, એ પ્રકારનો ઉપચાર થાય છે, તેમ પ્રકૃતિની મુક્તિ થવા છતાં પુરુષની મુક્તિ થાય છે, તેમ ઉપચારથી કહી શકાય, માટે પચીશ તત્ત્વના જ્ઞાનથી પુરુષનો મોક્ષ થાય છે, એ વચન વૃથા નથી. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે - ગ્રંથકારશ્રી તરફથી પુરુષમાં ઉપચારથી ચૈતન્યના પણ સુવચપણાની આપત્તિ :
એ રીતે પુરુષમાં ચૈતન્યનો પણ ઉપચાર છે તેમ કહી શકાય; કેમ કે સાંખ્યમતાનુસાર બુદ્ધિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેથી જડ એવી પણ પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલ બુદ્ધિમાં ચૈતન્ય જણાય છે, તેના બદલે બુદ્ધિમાં જણાતું ચૈતન્ય વાસ્તવિક છે અને પુરુષમાં ઉપચારથી ચૈતન્ય છે, તેમ સ્વીકારી શકાય; કેમ કે જેમ પ્રકૃતિને કર્તુત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિ થવાથી પુરુષમાં ઉપચારથી મોક્ષ સ્વીકારી શકાય છે, તેમ પ્રકૃતિમાં જણાતું ચૈતન્ય પણ પુરુષમાં ઉપચારથી છે, તેમ સ્વીકારી શકાય. પુરુષમાં વાસ્તવિક ચેતન્ય સ્વીકારવામાં બાધકાભાવરૂપ પૂર્વપક્ષીની દલીલ -
અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે પુરુષમાં ચૈતન્ય સ્વીકારવામાં બાધક કોઈ નથી, તેથી પુરુષમાં ચૈતન્ય ઉપચારથી નથી, પરંતુ પુરુષમાં ચૈતન્ય વાસ્તવિક છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે. ગ્રંથકારશ્રી તરફથી પુરુષમાં કૃત્યાદિનું ચૈતન્યની સાથે સામાનાધિકરણ્ય સ્વીકારવામાં પણ બાધકાભાવરૂપ યુક્તિથી સમર્થન :
જો પુરુષમાં ચૈતન્યના સ્વીકારનો કોઈ બાધક ન હોય તો ત્યાં ચૈતન્ય ઉપચારથી નથી, તેમ કહી શકાય; તેમ પુરુષમાં કૃત્યાદિ અનુભવાય છે, તેથી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
