________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૯
૧૪૫ - (૧) જીવ જે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બાંધે છે, તે પુણ્યથી જે પ્રથમ સંઘયણ, મનુષ્યભવ આદિ બાહ્ય સામગ્રી મળે છે, તે સામગ્રીની પ્રાપ્તિ દ્વારા તે પુણ્ય મોક્ષ પ્રતિ કારણ છે.
(૨) ક્ષયોપશમભાવનું જ્ઞાનાવરણીયકર્મ અને ક્ષયોપશમભાવના ક્ષમાદિ ગુણો પ્રત્યે ક્ષયોપશમભાવનું કર્મ કારણ છે, અને ક્ષયોપશમભાવ ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે કારણ છે, તેથી ક્ષયોપશમભાવનું કર્મ પણ મોક્ષ પ્રતિ કારણ છે.
(૩) મોક્ષથી વિરુદ્ધ સંસારની નિષ્પત્તિ પ્રત્યે કર્મ કારણ છે, અને તે કર્મના નાશથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી નાશવિધયા મોક્ષ પ્રત્યે પણ તે કર્મ કારણ છે; કેમ કે જો કર્મ ન હોય તો તેનો નાશ થાય નહિ, અને નાશ્ય એવા કર્મનો નાશ કરવામાં ન આવે તો મોક્ષ થાય નહિ, તેથી નાશવિધયા કર્મ પણ મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે. જૈનદર્શનને અભિમત જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની સિદ્ધિઃવળી બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ થાય.
આશય એ છે કે સંસારી જીવોમાં જે બુદ્ધિગુણ દેખાય છે, તે બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ છે, જેની સિદ્ધિ ગ્રંથકારશ્રીએ સ્વયં શ્લોક-૨૪માં કરેલ છે; અને તે બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ છે, તેમ સ્વીકારવામાં ગ્રંથકારશ્રીએ યુક્તિ આપેલ છે કે બુદ્ધિ, લબ્ધિ અને જ્ઞાન, આ બધા એકાર્યવાચી છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે સંસારી જીવોને જે જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાનના બળથી આ જીવ છે તેમ નક્કી થાય છે, કેમ કે જડ પદાર્થોમાં જ્ઞાન નથી અને જીવમાં જ્ઞાન છે.
વળી, જીવમાં વર્તતું જ્ઞાન ઉપયોગરૂપે પ્રવર્તતું નથી ત્યારે તે લબ્ધિરૂપ છે. અર્થાત્ સંસારી જીવોએ જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે અત્યારે તેમાં ઉપયોગ નથી, છતાં તે જ્ઞાન ક્ષયોપશમભાવરૂપે વિદ્યમાન છે તે લબ્ધિ છે; અને તે લબ્ધિ જ બુદ્ધિ કહેવાય છે; કેમ કે જે અર્થ બોધ કરવાની શક્તિ છે તે બુદ્ધિ છે અને તે તે પ્રસંગે તે તે પદાર્થના ઉપયોગવાળા જીવો થાય છે, ત્યારે તે લબ્ધિરૂપ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
