________________
૧૪૬
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૯ જ્ઞાનથી અર્થની ઉપસ્થિતિરૂપ જ્ઞાન વર્તે છે; તે જ્ઞાન છે, માટે બુદ્ધિ, લબ્ધિ અને જ્ઞાન, આ ત્રણે એ કાર્યવાચી છે, અને પુરુષ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેથી બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ છે. જૈનદર્શનને અભિમત દ્રવ્યરૂપે ધ્રુવ અને પર્યાવરૂપે અવ પરિણામી આત્માની સિદ્ધિ -
વળી શ્લોક-૨રની ટીકામાં કહ્યું કે આત્માને પરિણામી સ્વીકારવામાં કોઈ બાધ નથી; કેમ કે દ્રવ્યરૂપે આત્માનો અન્વય છે એમ જે સ્થાપન કર્યું, તેનાથી એ સિદ્ધ થાય છે કે “પુરુષ કથંચિ ધ્રુવ છે અને કથંચિત્ અધુવ છે.”
આનાથી એ ફલિત થાય છે કે પુરુષ દ્રવ્યરૂપે ધ્રુવ છે અને પર્યાયરૂપે અધ્રુવ છે, આથી જ સંસારી જીવો તે તે મનુષ્યાદિ પર્યાયરૂપે નાશ પામે છે, તોપણ પુરુષરૂપે ધ્રુવ છે, તેથી દરેક ભવોમાં અનુયાયી આત્મા સિદ્ધ થાય છે; અને દરેક ભવોમાં જે અનુયાયી આત્મા છે, તે જ સાધના કરીને મુક્ત થાય છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે જૈનદર્શન પદાર્થનું જે નિરૂપણ કરે છે, તેથી અનુભવને અનુરૂપ વ્યવસ્થા સંગત થાય છે, માટે યુક્તિયુક્ત પદાર્થનું યથાર્થ નિરૂપણ કરવારૂપે જૈનદર્શન જય પામે છે.
જૈનદર્શન કેમ વિજય પામે છે ? તેમાં ગ્રંથકારશ્રી હેતુ કહે છે – આત્માને પરિણામી સ્વીકારવામાં એકની મુક્તિમાં અન્યની મુક્તિની અનાપત્તિ અને નિરુપચરિત બંધ અને મોક્ષની સંગતિ:
દોષ લવનો પણ અસ્પર્શ છે અર્થાત્ આત્માને કર્થચિ ધ્રુવ અને કથંચિત્ અધ્રુવ સ્વીકાર્યો અને બુદ્ધિગુણવાળો આત્મા સ્વીકાર્યો અને પ્રત્યાત્મ કર્મ જુદું સ્વીકાર્યું, તેથી કર્મને વશ સંસારી જીવો જે પ્રકારના ભવને પ્રાપ્ત કરે છે, તેની સંગતિ થાય છે; અને સાધના કરીને કર્મથી મુક્ત થાય છે ત્યારે દરેક આત્માની કર્મપ્રકૃતિ જુદી હોવાથી એકની મુક્તિમાં અન્યની મુક્તિની આપત્તિ પણ આવતી નથી, અને નિરુપચરિત બંધ અને મોક્ષની સંગતિ થાય છે, કેમ કે સંસારઅવસ્થામાં આત્મા કર્મથી બદ્ધ છે અને મુક્ત અવસ્થામાં આત્મા કર્મથી અબદ્ધ છે, તેમ સંગત થાય છે, તેથી જૈનદર્શનની માન્યતામાં દોષ લવનો પણ સ્પર્શ નથી.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
