________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/મ્લોક-૨૯
૧૪૩
દોષના ભયથી, પ્રધાનનો ભેદ સ્વીકારાયે છતે=પ્રત્યાત્મ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિ છે એ રૂપ પ્રધાનનો=પ્રકૃતિનો, ભેદ સ્વીકારાયે છતે, આત્માના ભોગ અને આત્માના અપવર્ગનું નિર્વાહક એવું આ=પ્રધાન, કર્મ થાય અર્થાત્ જૈનદર્શનને સંમત એવું કર્મ થાય, અને પુરુષ બુદ્ધિગુણવાળો થાય; કેમ કે બુદ્ધિ, લબ્ધિ, જ્ઞાનનું અર્થાતરપણું છે=એકાર્થવાચીપણું છે. સ્વાત્ત્વકથંચિદ્ ધ્રુવ છે અને કથંચિદ્ અધ્રુવ છે=પુરુષ દ્રવ્યથી ધ્રુવ છે અને પર્યાયથી અધ્રુવ છે. કૃતિ=i=આ રીતે=પ્રત્યાત્મ પ્રધાનને=પ્રકૃતિને, જુદી સ્વીકારી અને બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ કથંચિદ્ ધ્રુવ અને કથંચિદ્ અધ્રુવ સ્વીકાર્યો એ રીતે, જૈનદર્શન જય પામે; કેમ કે દોષલવનો પણ અસ્પર્શ છે અર્થાત્ જૈનદર્શનને અભિમત પદાર્થ યુક્તિને અનુરૂપ સંગત છે.
પ્રસ્તુત ટીકામાં શ્લોકનો અર્થ સમાપ્ત કર્યો અને શ્લોકના દ્વિતીય ચરણમાં કહ્યું કે બુદ્ધિગુણવાળો પુરુષ છે. ત્યાં નનુ થી સાંખ્યદર્શનકાર તરફથી કોઈ શંકા કરતાં કહે છે
ननु રૂતિ ચેન્ ? ન, અને પુરુષના વિષયગ્રહણના સામર્થ્ય વડે જ ચિદ્રુપપણું વ્યવસ્થિત છે, એથી વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિગુણપણું યુક્ત નથી= પુરુષનું વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિગુણપણું યુક્ત નથી; કેમ કે અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ વ્યાપારદ્વયનો=બે વ્યાપારનો, વિરોધ છે અર્થાત્ ચિદ્રુપ એવા આત્માનો અંતર્મુખ વ્યાપાર છે અને વિકલ્પાત્મક બુદ્ધિગુણનો બહિર્મુખ વ્યાપાર છે તેથી જો પુરુષને બુદ્ધિગુણવાળો સ્વીકારવામાં આવે તો અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ બે પરસ્પર વિરોધી વ્યાપારની પુરુષમાં પ્રાપ્તિ થાય. એ પ્રમાણે જો સાંખ્યદર્શનકાર તરફથી કોઈ કહે તો ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે એ વાત બરાબર નથી.
કેમ બરોબર નથી ? તેમાં હેતુ કહે છે :
अनुभूयमान તવિરોઘાવિતિ 11 અનુભૂયમાન=અનુભવાતા ક્રમિક એકઉપયોગસ્વભાવપણાથી તેનો=અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ વ્યાપારદ્વયનો, અવિરોધ છે=સંસારી જીવોને સંસારની પ્રવૃત્તિકાળમાં વિકલ્પાત્મક બહિર્મુખ વ્યાપાર અનુભૂયમાન=અનુભવાતો છે, અને જ્યારે તે સંસારી જીવ
.....
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
