________________
૧૩૪
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૭-૨૮ શક્તિરૂપે વિદ્યમાન છે, તેથી સંસારઅવસ્થામાં પણ જીવ કોઈક અપેક્ષાએ શુદ્ધ સ્વભાવવાળો છે, અને કોઈક અપેક્ષાએ અશુદ્ધ સ્વભાવવાળો છે અર્થાત્ શુદ્ધ દ્રવ્યાસ્તિક નયથી સંસારી અવસ્થામાં પણ આત્મા પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવવાળો છે, અને વ્યવહારનયથી અશુદ્ધ સ્વભાવવાળો પણ છે. વળી મુક્તઅવસ્થામાં પણ આત્મા ભૂતપૂર્વ નયથી અશુદ્ધ સ્વભાવવાળો છે, અને વાસ્તવિક સ્વરૂપથી શુદ્ધ સ્વભાવવાળો છે, તેથી સ્યાદ્વાદી આત્માને ઉભયએકસ્વભાવરૂપ માને છે. તે જ વિકલ્પને સાંખ્યદર્શનકારે અન્ય વિકલ્પથી સ્વીકારેલ છે, આથી જ સંસારઅવસ્થામાં બુદ્ધિરૂપ કારણ હોવાને કારણે બુદ્ધિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેથી પુરુષ ભવસ્વભાવવાળો છે, અને જો બુદ્ધિરૂપ કારણાંતર ન હોય તો પુરુષનું બુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબ પડે નહિ, તેથી પુરુષ મુક્તસ્વભાવવાળો છે; અને આવા પ્રકારનો ઉભયએકસ્વભાવ પુરુષમાં સંસારઅવસ્થામાં પણ છે અને મુક્તઅવસ્થામાં પણ છે, તેમ સ્વીકારીને સાંખ્યદર્શનકાર વિકલ્પાંતરથી સ્યાદ્વાદનો જ સ્વીકાર કરે છે. રબા અવતરણિકા :
સાંખ્યદર્શનકાર પ્રકૃતિને પ્રત્યાત્મનિયત જુદી માનતા નથી, પરંતુ પ્રકૃતિ એક છે તેમ સ્વીકારે છે. તેને ગ્રંથકારશ્રીએ શ્લોક-૧૨માં આપત્તિ આપેલ કે પ્રકૃતિ એક સ્વીકારવામાં આવે તો એકની મુક્તિ થાય તો સર્વની મુક્તિ સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે અથવા કોઈની મુક્તિ થઈ શકે નહિ. તેનું નિવારણ કરતાં સાંખ્યદર્શનકારે શ્લોક-૧૮માં કહેલ કે પ્રકૃતિ પ્રત્યાત્મનિયત નથી, તોપણ પ્રકૃતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી બુદ્ધિ પ્રત્યાત્મનિયત છે, અને તે બુદ્ધિ નિયત ફળસંપાદક શક્તિવાળી છે. તેથી એકની મુક્તિમાં સર્વની મુક્તિ થવાની આપત્તિ નથી; કેમ કે પ્રકૃતિ સર્વત્ર એક હોવા છતાં પણ બુદ્ધિના વ્યાપારના ભેદથી, કૃતાર્થ પ્રતિ=મુક્તાત્મા પ્રતિ પ્રકૃતિ નષ્ટ હોવા છતાં પણ અમુક્તાત્મા પ્રતિ પ્રકૃતિ અનષ્ટ છે. આ રીતે પ્રત્યાત્મલિયત બુદ્ધિને ભિન્ન ભિન્ન સ્વીકારીને મુક્ત અને અમુક્તના વ્યવહારની સાંખ્યદર્શનકારે સંગતિ કરી. તે સાંખ્યદર્શનકારતી સંગતિમાં દોષ ઉલ્કાવન કરતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
