________________
૧૧૧
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૩-૨૪ થાય છે. તે અનુમાન પ્રમાણ સાંખ્યદર્શનકાર બતાવે છે, અને તેમાં વ્યાપ્તિ બતાવે છે કે સંહત્ય અર્થક્રિયાકારી જે હોય તે પરાર્થ જોવાયેલું છે. જે પ્રમાણે શપ્યા, આસનાદિ પદાર્થો.
આશય એ છે કે શય્યા, આસન આદિ પદાર્થો અનેક પરમાણુઓથી બનેલા છે. તેથી અનેક પરમાણુઓ એકઠા થઈને જે વસ્તુ બને છે, તે વસ્તુ કોઈક અર્થક્રિયાને કરે છે અર્થાત્ શય્યા કોઈને સૂવા માટે ઉપયોગી થાય તેવી અર્થક્રિયા કરે છે, આસન કોઈને બેસવા માટે ઉપયોગી થાય તેવી અર્થક્રિયા કરે છે. તેથી શવ્યા, આસન વગેરે પદાર્થો તેના ભોગવનારા પુરુષ માટે છે, તેમ લોકમાં દેખાય છે. તેની જેમ ચિત્ત પણ સત્ત્વ, રજસુ અને તમસુ એ ત્રણ પરિણામોવાળું છે. તેથી ત્રણ પરિણામોથી બનેલું ચિત્ત કોઈક અર્થક્રિયા કરે છે, અને તે ક્રિયા પર માટે છે, અને જે પર છે તે પુરુષ છે. આ પ્રકારનું સાંખ્યદર્શનકારનું કથન યુક્ત નથી. સાંખ્યદર્શનકારનું આ કથન કેમ યુક્ત નથી ? તેમાં સ્વયં ગ્રંથકારશ્રી આગળના શ્લોકમાં યુક્તિ બતાવે છે –
આત્માને બુદ્ધિથી અતિરિક્ત સ્વીકારવામાં સંહત્યકારિતા પ્રમાણ છે, તેમાં સાંખ્યદર્શનકારે પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૨૩ની સાક્ષી આપી, તેનો ભાવ આ પ્રમાણે છે –
અસંખ્યય વાસનાઓથી ચિત્ર એવું પણ ચિત્ત પર માટે છે; કેમ કે સંહત્યકારી છે.
આનાથી એ ફલિત થાય છે કે અસંખ્ય વાસનાઓથી એકઠું થયેલું એવું જે ચિત્ત છે, તે ક્યારેક રાગરૂપે હોય છે તો ક્યારેક દ્વેષરૂપે હોય છે તો ક્યારેક અજ્ઞાનરૂપે હોય છે. આ ત્રણે રૂપ ચિત્ત પર માટે અર્થક્રિયા કરે છે; અર્થાત્ અસંખ્ય વાસનાઓથી એકઠું થઈને ચિત્ત જેના માટે અર્થક્રિયા કરે છે, તે પર= પુરુષ છે, એમ સાંખ્યદર્શનકારો કહે છે. ૨૩ અવતરણિકા :
कुत इत्याह - અવતરણિકાર્ય :
સાંખ્યદર્શનની માન્યતા પ્રમાણે બુદ્ધિથી જ દષ્ટ સર્વ વ્યવસ્થા સંગત થયે છતે કૃત્યાદિના આશ્રયથી અતિરિક્ત આત્માને સ્વીકારવામાં કોઈ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
