________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાáિશિકા/શ્લોક-ર૪
૧૧૩ પ્રમાણ નથી તે કારણથી, બુદ્ધિ પુરુષનું જ નામ થાય, વળી તત્ત્વાંતરનો વ્યય થાય અર્થાત્ અહંકારાદિ તત્ત્વોનો ઉચ્છેદ થાય. (અહંકારાદિ તત્ત્વોનો ઉચ્છેદ કેમ થાય ? તે ગ્રંથકારશ્રી સ્વયં આગળના શ્લોકમાં બતાવે છે.) Il૨૪ll
ટીકા :___ सत्त्वादीनामिति-सत्त्वादीनां धर्माणां स्वागिन्यपि स्वाश्रयेऽपि, उपकारोपपत्तितः फलाधानसम्भवाद्, उक्तनियमे मानाभावात्, सत्त्वादौ संहत्यकारित्वस्य विलक्षणत्वात्, अन्यथा असंहतरूपपरासिद्धेः, धर्माणां साश्रयत्वव्याप्तेश्च बुद्धयैव सफलत्वात् नैवमात्मा कश्चिदतिरिक्तः सिद्धयेदिति भावः । तत्-तस्माद्, बुद्धिः पुंस:-पुरुषस्यैव नाम स्यात्, पुनस्तत्त्वान्तरव्ययोऽहङ्कारादितत्त्वोच्छेदः ચાત્ પારા ટીકાર્ય :
સત્તાવીનાં.....નાનામાવતિ, સત્યાદિ ધર્મોની=ચિત્તના સત્વ, રજસ્ અને તમન્ ધર્મોની, સ્વઅંગીમાં પણ=સ્વઆશ્રયમાં પણ અર્થાત્ સત્ત્વાદિ ધર્મોના આશ્રયભૂત ચિત્તમાં પણ, ઉપકારની ઉપપતિ હોવાથી ફલાધાનનો સંભવ હોવાથી અર્થાત્ સત્વાદિ ધર્મોના ફળની પ્રાપ્તિનો સંભવ હોવાથી, ઉક્ત નિયમમાં માનનો અભાવ છે=જે સંહત્યકારી હોય તે પરના પ્રયોજન માટે નિયત છે, એ પ્રકારનો નિયમ સ્વીકારવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. (માટે પારાર્થનિયત સંહત્યકારિતા આત્માને સ્વીકારવામાં પ્રમાણ નથી, એમ શ્લોક-૨૩ન્ના ઉત્તરાર્ધ સાથે સંબંધ છે.)
અહીં સાંખ્યદર્શનકાર કહે કે શવ્યા, આસનાદિ પદાર્થો સંહત્યકારી છે અને તેમાં રહેલી સંહત્યકારિતા પરના=સૂવા આદિની ક્રિયા કરનાર પુરુષના, પ્રયોજન માટે નિયત છે; તેમ ચિત્ત પણ સત્ત્વ, રજસું અને તમસું ધર્મોથી સંહત્ય થઈને કોઈકના ફળ અર્થે પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ સ્વીકારીએ તો, પુરુષની સિદ્ધિ થઈ જશે, માટે ઉક્ત નિયમમાં પ્રમાણ નથી, તેમ કેમ કહી શકાય ? તેના નિરાકરણ માટે ગ્રંથકારશ્રી અન્ય હેતુ કહે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
