________________
૧૧૭
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૨૪-૨૫ પણ આત્માને અસંહતરૂપ માને છે અને સત્ત્વાદિમાં રહેલ સંહત્યકારીપણાના બળથી અસંહતરૂપ આત્માને સિદ્ધ કરે છે, તેથી શય્યા, આસનાદિમાં રહેલી સંહત્યકારિતા કરતાં સત્ત્વાદિમાં રહેલી સંહત્યકારિતા વિલક્ષણ છે.
આનાથી શું ફલિત થાય છે તે સ્પષ્ટ કરતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે – બુદ્ધિથી અતિરિક્ત આત્માની અસિદ્ધિ -
ધર્મો હંમેશાં સાશ્રય હોય છે, એ પ્રકારની વ્યાપ્તિ હોવાથી સત્ત્વાદિ ધર્મો બુદ્ધિરૂપ આશ્રયમાં રહેનારા છે; અને તે બુદ્ધિથી સકલ વ્યવહારની સંગતિ થાય છે, તેથી બુદ્ધિથી અતિરિક્ત એવા આત્મા અસિદ્ધ છે. સાંખ્યદર્શનકારના મતે જે બુદ્ધિ છે તે જૈનદર્શનકારના મતે આત્મા :
અહીં પ્રશ્ન થાય કે જૈનદર્શનકાર આત્માને તો માને છે, તેથી બુદ્ધિથી સર્વ વ્યવસ્થા સંગત થાય છે તેમ કહીને બુદ્ધિથી અતિરિક્ત આત્માને સ્વીકારવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી, તેમ કહેવાથી જૈનોને માન્ય એવા આત્માની અસિદ્ધિ થાય. તેથી જૈનદર્શનકાર ખુલાસો કરતાં કહે છે કે સાંખ્યદર્શનકાર જેને બુદ્ધિ કહે છે, તે પુરુષનું જ નામ છે અર્થાત્ તે પુરુષ જ છે.
આશય એ છે કે કૃત્યાદિના આશ્રયરૂપે બુદ્ધિની લોક્માં પ્રતીતિ છે, તેને સાંખ્યદર્શનકાર બુદ્ધિ કહે છે, અને આત્મા બુદ્ધિથી અતિરિક્ત છે અને આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય છે તેમ કહે છે. વસ્તુતઃ બુદ્ધિથી અતિરિક્ત એવો ફૂટસ્થ નિત્ય આત્મા સિદ્ધ થતો નથી, પરંતુ સાંખ્યદર્શનકાર જેને બુદ્ધિ કહે છે, તે પુરુષ છે. તેથી સાંખ્યદર્શનકાર જેને બુદ્ધિ કહે છે, તેને જ જૈનદર્શનકાર આત્મા કહે છે. સાંખ્યદર્શનકારને અહંકારાદિ તત્ત્વોના ઉચ્છેદની આપત્તિ -
વળી સાંખ્યદર્શનકાર જે અહંકારાદિ તત્ત્વો માને છે, તેનો પણ ઉચ્છેદ થશે. તે અહંકારાદિ તત્ત્વોનો કઈ રીતે ઉચ્છેદ થાય છે ? તે ગ્રંથકારશ્રી સ્વયં આગળના શ્લોકમાં બતાવે છે. જીરા અવતરણિકા :તથાદ –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
