________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/બ્લોક-૨૬
સાંખ્યદર્શનકાર પાતંજલયોગસૂત્ર-૧/૩ના વિષયનું કાલ્પનિકપણું કહે તો, ઘટાદિ વ્યવહારવિષયના પણ કાલ્પનિકપણાની આપત્તિ આવવાથી સાંખ્યદર્શનકારનો શૂન્યવાદી બૌદ્ધના મતમાં પ્રવેશ ઃ
૧૨૬
“તવા દ્રષ્ટ: સ્વરૂપાવસ્થાનમ્"=ત્યારે દ્રષ્ટાનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન છે, એ પ્રકારના સૂત્રના વિષયનું કાલ્પનિકપણું છે.
આશય એ છે કે પુરુષ તો સદા પોતાના સ્વરૂપમાં જ રહેલો છે, પરંતુ પુરુષનું પ્રતિબિંબ બુદ્ધિમાં પડે છે; અને બુદ્ધિ ભોગાદિ સંપાદન કરે છે, અને તે બુદ્ધિ જ જ્યારે પુરુષના અપવર્ગ માટે વ્યાપારવાળી થાય છે, ત્યારે યોગીના ચિત્તના નિરોધની પ્રાપ્તિ છે, તેથી તે વખતે યોગીને જણાય છે કે ‘હું મારા સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાળો છું.'
વસ્તુતઃ તે યોગીપુરુષ તો સદા પોતાના સ્વરૂપમાં જ રહેલા છે, તેથી તે યોગી જ્યારે ચિત્તનિરોધવાળા છે, ત્યારે સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાળા છે, એ વસ્તુ કાલ્પનિક છે વાસ્તવિક નથી, એમ જો પાતંજલ મતકાર કહે તો તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે
--
જેમ યોગીને ચિત્તનિરોધકાળમાં ‘હું સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાળો છું' તેવી પ્રતીતિ થાય છે; છતાં તે પ્રતીતિના વ્યવહારનો વિષય કાલ્પનિક છે, તેમ જો પાતંજલ મતકાર કહે, તો આ ઘટ છે, આ પટ છે ઇત્યાદિ વ્યવહારના વિષયભૂત ઘટપટાદિ પણ કાલ્પનિક છે, તેમ સાંખ્યદર્શનકારને માનવું પડે; કેમ કે જેમ યોગીના ચિત્તનિરોધકાળમાં પ્રતીત થતા સ્વરૂપના અવસ્થાનના વ્યવહારને કરનાર સૂત્રનો વિષય કાલ્પનિક છે, તેમ લોકને ઘટાદિની પ્રતીતિ છે, તેથી આ ઘટ છે, આ પટ છે ઇત્યાદિ વ્યવહાર કરે છે, તે વ્યવહારનો વિષય પણ કાલ્પનિક સ્વીકારવો પડે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો શૂન્યવાદી એવા બૌદ્ધમતમાં પ્રવેશની આપત્તિ સાંખ્યદર્શનકારને આવે, એ પ્રકારનો ભાવ છે. વિશેષાર્થ :
અહીં વિશેષ એ છે કે પતંજલિ ઋષિએ પાતંજલયોગસૂત્ર-૧/૧માં યોગનું લક્ષણ “યોગશ્ચિત્તવૃત્તિનિરોધઃ"=ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ એ યોગ છે એમ કહ્યું, અને તે યોનિરોધનો ઉપાય પાતંજલયોગસૂત્ર-૨/૨૯માં “યનિયમાસનપ્રાાયામ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
