________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/બ્લોક-૨૨-૨૩
૧૦૭
અનાગત ધર્મરૂપે વર્તમાનમાં ચિત્ત અનુભવાતું નથી; છતાં “જે હોય નહિ તે ઉત્પન્ન થાય નહિ, પરંતુ વિદ્યમાન ધર્મ જ આવિર્ભાવ પામે છે અને હોય તે નાશ પામે નહીં, પરંતુ વિદ્યમાન ધર્મ જ તિરોભાવ પામે છે.” તે નિયમ પ્રમાણે અનાગત ધર્મ પણ ચિત્તમાં રહેલ છે અને અતીત ધર્મ પણ ચિત્તમાં રહેલ છે.
વળી ધર્મ અને ધર્મી વ્યક્ત, સૂક્ષ્મ એવા ગુણસ્વરૂપ છે. તેથી ક્યારેક ચિત્ત સત્ત્વગુણરૂપે વ્યક્ત હોય છે, તો ક્યારેક ચિત્ત તમોગુણરૂપે વ્યક્ત હોય છે, તો ક્યારેક ચિત્ત રજોગુણરૂપે વ્યક્ત હોય છે, અને તે વખતે અન્ય બે ધર્મોરૂપે ચિત્ત સૂક્ષ્મ હોય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ધર્મી એવું ચિત્ત છે. તેમાં અધ્યભેદથી ધર્મો રહેલા છે, તોપણ સર્વ ધર્મોમાં અનુગત એવું ચિત્ત એક જ છે, તે કેમ નક્કી થાય ? તેથી પતંજલિ ઋષિ કહે છે
પાતંજલમતાનુસાર પરિણામનું ધર્મી સાથે એકપણું હોવાને કારણે ચિત્તનો
અન્વય
પરિણામનું ધર્મી સાથે એકપણું હોવાને કારણે ચિત્તરૂપ વસ્તુનું તણું છે= એકત્વપણું છે.
આશય એ છે કે ચિત્તમાં વર્તતા પ્રતિક્ષણના પરિણામો ચિત્ત સાથે એકભાવવાળા છે, તેથી ચિત્તરૂપ વસ્તુ અનેક નથી, પરંતુ એક છે અર્થાત્ ચિત્તના સર્વ પરિણામોમાં ચિત્ત એકરૂપે વર્તે છે, માટે ચિત્તનો અન્વય છે. ૨૨ા
અવતરણિકા :
किञ्च
-
-
અવતરણિકાર્ય :
શ્લોક-૨૧માં ગ્રંથકારશ્રીએ કહ્યું કે પ્રકૃતિના કર્તૃત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિથી દુ:ખની નિવૃત્તિ થાય છે, તેમ સ્વીકારીએ તો પ્રકૃતિનો મોક્ષ થાય છે, પુરુષનો મોક્ષ થતો નથી, તેમ આપત્તિ આવશે; અને તેમ સ્વીકારીએ તો પવિત એ સાંખ્યદર્શનકારનો શ્લોક વૃથા થશે. વળી કર્તૃત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિથી પ્રકૃતિનો મોક્ષ થાય છે, તેમ સ્વીકારીએ
Jain Education International
.....
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
