________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧૫ અવતરણિકાર્ય :
નનું થી કોઈ શંકા કરે છે કે આ રીતે શ્લોક-૧૪માં કહ્યું કે બુદ્ધિ સ્વપ્રકાશક નથી અને બુદ્ધિનું અન્ય બુદ્ધિથી પણ સંવેદન નથી એ રીતે, વિષયનો વ્યવહાર કઈ રીતે થાય ? ઘટપટાદિ વિષયનું જે સંવેદન થાય છે, એ રૂપ વ્યવહાર, કઈ રીતે સંગત થાય ? એ પ્રકારની આશંકામાં કહે છે – અવતરણિકાનો ભાવાર્થ -
શ્લોક-૧૪માં સ્થાપન કર્યું કે બુદ્ધિ સ્વ-પરપ્રકાશક નથી, પરંતુ પરપ્રકાશક છે, વળી બુદ્ધિ અન્ય બુદ્ધિથી પણ સંવેદ્ય નથી; અને જ્યાં સુધી બુદ્ધિનું જ્ઞાન થાય નહિ ત્યાં સુધી પુરુષને અર્થની પ્રતીતિ થઈ શકે નહિ, તેથી જો બુદ્ધિનું બુદ્ધયંતરથી સંવેદન થતું ન હોય અને સ્વતઃ પણ સંવેદન થતું ન હોય તો પુરુષને અર્થની પ્રતીતિ થાય છે, એ પ્રકારનો વ્યવહાર કઈ રીતે સંગત થાય ? એ બતાવવા અર્થે કહે છે – શ્લોક :
अङ्गाङ्गिभावचाराभ्यां चितिरप्रतिसङ्क्रमा ।
द्रष्ट्रदृश्योपरक्तं तच्चित्तं सर्वार्थगोचरम् ।।१५।। અન્વયાર્થ:
નિમાવવા રમ્યાં અંગાંગિભાવ અને ચાર દ્વારા ગમન દ્વારા, સ્થિતિ:=ચિતિપુરુષરૂપ ચિશક્તિ, પ્રતિસા =પ્રતિસંક્રમ ન પામે તેવી છે. તzતેથી=અંગાંગિભાવ અને ગમન દ્વારા ચિતશક્તિ પ્રતિસંક્રમ ન પામે તેવી છે માટે અર્થથી જલમાં ચંદ્રની જેમ પ્રતિસંક્રમ પામે તેવી છે તેથી, દ્રશ્યોપવિત્ત વિત્ત દ્રષ્ટા અને દશ્યથી ઉપરક્ત એવું ચિત્ત અર્થાત્ પુરુષરૂપ દષ્ટા અને ઘટ-પટાદિરૂપ દશ્યથી ઉપરક્ત એવું ચિત્ત, સર્વાર્થવિર= સર્વ અર્થતા વિષયવાળું છે–દેખાતા સર્વ પદાર્થને ગ્રહણ કરનારું છે. II૧પા શ્લોકાર્થ :
અંગાગિભાવ અને ગમન દ્વારા પુરુષરૂપ ચિશક્તિ અપ્રતિસંક્રમા= પ્રતિસંક્રમ ન પામે તેવી છે. તેથી=અર્થથી જલમાં ચંદ્રની જેમ પ્રતિસંક્રમ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
