________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૧૬-૧૭ (૨) અભિવ્યંગ્યા ચિતશક્તિનું સ્વરૂપ :
સત્ત્વમાં પુરુષના સંનિધાનથી ચિતશક્તિ અભિવ્યક્ત થાય છે, તેથી સત્ત્વમાં અભિવ્યક્ત થાય તેવી ચિતુશક્તિ રહેલી હતી, તે પુરુષના સંનિધાનથી અભિવ્યક્ત થઈ, તેથી સત્ત્વમાં રહેલી ચિત્શક્તિ અભિવ્યંગ્યા છે. વિશેષાર્થ :
અહીં વિશેષ એ છે કે સ્વદર્શનની પ્રક્રિયા પ્રમાણે વિચારીએ તો એ જણાય છે કે પ્રકૃતિસ્થાનીય કર્મ છે અને પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે ક્ષયોપશમભાવરૂપ છે, અને સ્વપ્રક્રિયા પ્રમાણે તે ક્ષયોપશમભાવ કર્મમાં છે, અને આત્મા કર્મ સાથે કથંચિત્ એકમેક હોવાથી તે કર્મના ક્ષયોપશમને કારણે આત્મામાં મતિજ્ઞાનનો પરિણામ પ્રગટ થાય છે.
જ્યારે પાતંજલ મત પ્રમાણે પુરુષ ફૂટી નિત્ય છે, અને પ્રકૃતિમાંથી ક્ષયોપશમભાવ સ્થાનીય બુદ્ધિ પ્રગટ થાય છે, તે બુદ્ધિમાં પુરુષની છાયા પડે છે, તેથી ક્ષયોપશમભાવસ્થાનીય બુદ્ધિમાં અભિવ્યંગ્ય એવું ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થાય છે. આમ સ્વીકારીને પતંજલિ ઋષિ પુરુષને ફૂટસ્થ નિત્ય સ્થાપન કરે છે. આવા અવતરણિકા -
इत्थं च भोगोपपत्तिमप्याह - અવતરણિતાર્થ :
અને આ રીતે= પુરુષના સંવિધાનથી સત્વમાં અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થાય છે એ રીતે, ભોગની ઉપપતિને પણ કહે છે –
મોપર્વોત્તમપ - અહીં ગપિ થી એ કહેવું છે કે પુરુષના સંનિધાનથી અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય સ્વીકાર્યું, એ રીતે બે પ્રકારની ચિતુશક્તિની તો પ્રાપ્તિ થાય છે, પરંતુ એ રીતે ભોગની ઉપપત્તિ પણ થાય છે. શ્લોક :
सत्त्वे पुंस्थितचिच्छायासमाऽन्या तदुपस्थितिः । प्रतिबिम्बात्मको भोगः पुंसि भेदाग्रहादयम् ।।१७।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
