________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/શ્લોક-૨૨
संभवतीति वाच्यं एवं हि तत्र चैतन्यस्याप्युपचारेण सुवचत्वापत्तेः, बाधकाभावान्न तत्र तस्योपचार इति चेत्, तत्र कृत्यादिसामानाधिकरण्यस्याप्यनुभूयमानस्य किं बाधकं ? येन तेषां भिन्नाश्रयत्वं कल्प्यते, आत्मनः परिणामित्वापत्तिर्बाधिकेति चेत्, न, तत्परिणामित्वेऽप्यन्वयानपायात्, अन्यथा चित्तस्यापि तदनापत्तेः, प्रतिक्षणं चित्तस्य नश्वरत्वोपलब्धेः । “अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदो (અધ્વમેતાવ્) ધર્માળાં” (ચો.મૂ.૪/૨૨) “તે વ્યસૂક્ષ્મ ગુણાત્માન:” (“તે વ્યત્તસૂક્ષ્મા: મુળત્માન:") (જે.મૂ. ૪/૨૩) “રિનામેવત્વાઘ્રસ્તુતત્ત્વમ્” (યો.મૂ. ૪/૨૪) કૃતિ सूत्रपर्यालोचनाद्धर्मभेदेऽपि तेषामङ्गाङ्गिभावपरिणामैकत्वान्न चित्तामन्वय इति चेत्, तदेतदात्मन्येव पर्यालोच्यमानं शोभते, कूटस्थत्वश्रुतेः शरीरादिभेदपरत्वेनाप्युपपत्तेरिति सम्यग् विभावनीयम् ।। २२ ।।
ટીકાર્થ :
अत्र हि સન્મવતીતિ, અહીં પચીશ તત્ત્વના જ્ઞાતથી પુરુષની જ મુક્તિ કહેવાઈ છે, અને તે સંભવતી નથી=શ્લોક-૨૧માં કહ્યું કે પ્રકૃતિને કર્તૃત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિ થવાથી પ્રકૃતિને મોક્ષ થાય છે, પુરુષને નહિ, એ રીતે પુરુષને મુક્તિ સંભવતી નથી.
इति श७६ पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो
એ કથત કંઠશોષમાત્ર ફળવાળું છે,
એ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
પૂર્વમાં ગ્રંથકારશ્રીએ સ્થાપન કર્યું કે પ્રસ્તુત શ્લોકના કથનથી પુરુષની મુક્તિ થાય છે, તેમ સિદ્ધ થાય છે; અને શ્લોક-૨૦માં પતંજલિ ઋષિએ કહ્યું એ પ્રમાણે પ્રકૃતિના કર્તૃત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિ થવાથી પ્રકૃતિનો મોક્ષ થાય છે. માટે ‘પુરુષનો મોક્ષ થાય છે' એ વચન વૃથા છે. ત્યાં સાંખ્ય મતાનુસાર કોઈક પૂર્વપક્ષી પચીશ તત્ત્વને કહેનાર પવિંતિતત્ત્વજ્ઞો શ્લોક વૃથા નથી,
તે બતાવવા અર્થે કહે છે.
૯૭
न च
સુવચાપત્તે:, અને ભોગના વ્યપદેશની જેમ=પુરુષ ભોક્તા નહિ હોવા છતાં પ્રકૃતિના ભોગનો વ્યપદેશ પુરુષમાં કરાય છે, તેમ મુક્તિનો વ્યપદેશ પણ ઉપચારથી જ પુરુષમાં સંભવે છે, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
