________________
૭૬
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૧૭ બુદ્ધિમાં હોવાને કારણે જે બાહ્ય વિષયાદિ અર્થો બુદ્ધિમાં પ્રતિભાસ થાય છે, તેનો બુદ્ધિ ભોગ કરે છે, તેથી બુદ્ધિમાં પુરુષનું જે પ્રતિબિંબ પડે છે, તેને ભોગ કહેલ છે અર્થાત્ વિષયોના ભોગ પ્રત્યે પુરુષના પ્રતિબિંબવાળી બુદ્ધિ કારણ છે, તેથી પુરુષના પ્રતિબિંબવાળી બુદ્ધિને ભોગ કહેલ છે.
બુદ્ધિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે, પરંતુ પુરુષના પ્રતિબિંબથી બુદ્ધિમાં અભિવ્યંગ્ય એવું ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થતું નથી, તેવો ભ્રમ દૂર કરવા અર્થે અને પુરુષના સંનિધાનથી બુદ્ધિમાં તેના સમાન અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થાય છે, તે બતાવવા અર્થે દૃષ્ટાંત કહે છે --
જેમ –
દર્પણાદિમાં જે વસ્તુનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તે વસ્તુના જે આકારાદિ છે, તેના સમાન નવા આકારાદિ દર્પણમાં ઉદ્દભવ પામે છે; અને દર્પણમાં જે નવા આકારાદિ ઉત્પન્ન થયા, તેને પ્રતિબિંબ કહેવાય છે.
જો દર્પણમાં પ્રતિબિંબ પામતી વસ્તુના આકારાદિ સદશ બીજા આકારાદિ ઉત્પન્ન થતા ન હોય, તો પ્રતિબિંબ પામતી વસ્તુમાં પણ આકાર દેખાય છે અને દર્પણમાં પણ તેના સમાન આકાર દેખાય છે, તે બે આકારની લોકને પ્રતીતિ . થઈ રહી છે તેની સંગતિ થાય નહિ; અને તે પ્રતીતિની સંગતિ અર્થે પ્રતિબિંબ પામતી વસ્તુના સદશ નવા આકારનો ઉદ્ભવ દર્પણમાં છે, તેમ માનવું પડે.
તેમ –
પુરુષની ચિટૂછાયા સદશ નવી ચિછાયા બુદ્ધિમાં અભિવ્યક્ત થાય છે, તેમ માનવું પડે, અને તેને જ પ્રતિબિંબ કહેવાય છે.
આ રીતે રાજમાર્તડ વૃત્તિકાર ભોજે પુરુષનું બુદ્ધિમાં જે પ્રતિબિંબ પડે છે, તે ભોગ છે; તે યુક્તિથી બતાવ્યા પછી લોકો પોતે ભોગ કરે છે, અને લોકોને અનુભવ થાય છે કે આ વસ્તુનો મેં ભોગ કર્યો, તે કઈ રીતે સંગત થાય ? તે બતાવવા અર્થે કહે છે –
બુદ્ધિની સાથે પુરુષનો ભેદ છે, આમ છતાં પુરુષના અત્યંત સંનિધાનને કારણે બુદ્ધિમાં પુરુષનો ભેદ છે, તેનો અગ્રત થવાને કારણે પુરુષને થાય છે કે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
