________________
૮૧
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧૮-૧૯
આશય એ છે કે સાંખ્ય મતાનુસાર પુરુષ અનેક છે અને પ્રકૃતિ એક છે અને તે પ્રકૃતિ સર્વજનસાધારણ છે.
જેમ એક મકાન અનેક જનસાધારણ હોય તો તે મકાનના માલિક સર્વજનો છે તેમ કહેવાય, પણ કોઈ એક ન કહેવાય. તેમ પ્રકૃતિ પ્રત્યાત્મ ભિન્ન ભિન્ન નથી, પરંતુ સર્વજન સાધારણ છે, અને પ્રકૃતિમાંથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે પ્રત્યાત્મ ભિન્ન છે, અને તે બુદ્ધિતત્ત્વ દરેક આત્માનાં ભિન્ન ભિન્ન કાર્યો કરે છે, તેથી જે જીવો સંસારમાં ભોગો કરે છે તેમનું બુદ્ધિતત્ત્વ ભોગફળ સંપાદન માટે પ્રવૃત્ત છે, અને જે યોગીઓ યોગસાધના કરે છે તેમનું બુદ્ધિતત્ત્વ અપવર્ગ ફળસંપાદન માટે પ્રવૃત્ત છે, તેથી કોઈ એક યોગી યોગસાધનાથી મુક્ત થાય તો સર્વને મુક્તિની આપત્તિ નથી; કેમ કે પ્રકૃતિ સર્વજનસાધારણ હોવાને કારણે એક હોવા છતાં પણ પ્રકૃતિથી જન્ય એવી બુદ્ધિ પ્રત્યાત્મ ભિન્ન હોવાથી જે આત્માની બુદ્ધિ જે વ્યાપાર સંપાદન કરે છે, તે પ્રમાણે તેને ફળ મળે છે, તેથી જે સાધકોએ યોગમાર્ગ સેવીને અપવર્ગ પ્રાપ્ત કર્યો, તેઓના પ્રતિ પ્રકૃતિ નષ્ટવ્યાપારવાળી છે, માટે પ્રકૃતિને એક સ્વીકારવા છતાં એકની મુક્તિથી સર્વની મુક્તિ થશે, એ પ્રકારની ગ્રંથકારશ્રીએ શ્લોક-૧રમાં આપત્તિ આપેલ, તેનું નિરાકરણ થાય છે, એમ સાંખ્યદર્શનકાર કહે છે. I૧૮ અવતરણિકા :
यच्चोक्तं जडायाश्च पुमर्थस्येत्यादि तत्राह - અવતરણિકાર્ચ -
નાથાશ્વ પુનર્થસ્થ ઈત્યાદિ શ્લોક-૧૨ના ઉત્તરાર્ધમાં જે વળી કહેવાયું અર્થાત્ જડ એવી પ્રકૃતિનું પુરુષના અર્થનું કર્તવ્યપણું અયુક્ત છે, એ પ્રમાણે જે વળી ગ્રંથકારશ્રી વડે કહેવાયું, તેમાં પતંજલિ ઋષિ કહે છે – અવતરણિકાનો ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧૧માં ગ્રંથકારશ્રીએ પાતંજલ મતમાં દૂષણ આપતાં કહ્યું કે જો આત્મા એકાંતે અપરિણામી હોય તો સદા અસંસાર પ્રાપ્ત થવો જોઈએ અથવા તો સદા અમોક્ષ પ્રાપ્ત થવો જોઈએ. તેનું નિરાકરણ કરતાં પતંજલિ ઋષિએ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
