________________
ઉ૪
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૧પ બુદ્ધિમાં ચિતિશક્તિ અંગાગીભાવરૂપે અને ગમનરૂપે પ્રતિસંક્રમ કેમ પામતી નથી ? તેમાં હેતુ કહે છે –
તા ... ફર્થક ! તેનું ચિતિશક્તિનું, સદા એકરૂપપણારૂપે સ્વપ્રતિષ્ઠિતપણાથી વ્યવસ્થિતપણું છે, એ પ્રકારનો અર્થ છે ચિતિશક્તિ અંગાંગિભાવ અને ગમન દ્વારા અન્યથી અસંકીર્ણ છે એ કથાનો અર્થ છે અર્થાત્ સદા એકરૂપપણું હોવાથી પરિણામ-પરિણામીભાવ નથી, અને સ્વપ્રતિષ્ઠિતપણું હોવાથી આલોકના પરમાણુની જેમ અન્યત્ર ગમત નથી.
તતાત્ . મવતિ છે તે કારણથી=અંગાંગિભાવ અને ગમત દ્વારા ચિતિશક્તિ પ્રતિસંક્રમ પામતી નથી માટે અર્થથી જલમાં ચંદ્રના પ્રતિબિંબની જેમ ચિતિશક્તિ બુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબરૂપે પ્રતિસંક્રમ પામે છે તે કારણથી, તેના સંવિધાનમાં બુદ્ધિનું તદાકારપણું પ્રાપ્ત થયે છd=ચિતિશક્તિના સંવિધાનમાં બુદ્ધિને ચિતિશક્તિનું આકારપણું પ્રાપ્ત થયે છd=ચેતનાની જેમ ઉપજાયમાન હોતે છતેઃચેતના જેવી બુદ્ધિ થયે છતે, અને બુદ્ધિની વૃત્તિઓમાં પ્રતિસંક્રાંત એવી ચિતશક્તિ બુદ્ધિની વૃત્તિઓથી વિશિષ્ટપણારૂપે પ્રાપ્ત થયે છતે સ્વસંબુદ્ધિની ઉપપત્તિ હોવાથી=બુદ્ધિના સંવેદનની ઉપપતિ હોવાથી અર્થાત્ પુરુષને બુદ્ધિનું સંવેદન હોવાથી, દ્રષ્ટા અને દશ્ય દ્વારા ઉપરક્ત થયેલું ચિત દ્રષ્ટરૂપતાની જેમ પામેલું અને ગૃહીત વિષયાકાર પરિણામવાળું ચિત્ત-દ્રષ્ટા એવા પુરુષની છાયાથી ચેતનારૂપતાને પામેલું અને જે વિષયને ગ્રહણ કરે તે વિષયાકારે પરિણામ પામેલું એવું ચિત્ત, સવર્થ ગોચર છે=સર્વ વિષયને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ છે.
તદુવા - તે કહેવાયું છે શ્લોકની ટીકામાં અત્યાર સુધી જે કથન કર્યું, તે પાતંજલ યોગસૂત્ર-૪/૨૧-૨૨માં કહેવાયું છે.
“વિતેરસ્કૃતસમય: ..... સંવેદન” | અપ્રતિસંક્રમવાળી ચિતિથી તદાકારની પ્રાપ્તિ થયે છતે બુદ્ધિને ચેતનાના આકારની પ્રાપ્તિ થયે છતે અર્થાત્ બુદ્ધિ ચેતના જેવી થયે છતે સ્વને=આત્માને, બુદ્ધિનું સંવેદન થાય છે.
..... સર્વાર્થ” ના દ્રષ્ટા અને દેશ્યથી ઉપરક્ત એવું ચિત્ત-દ્રષ્ટા એવા પુરુષ અને દશ્ય એવા ઘટ-પટાદિ વિષયોથી ઉપરક્ત એવું ચિત્ત, સર્વાર્થ છે=સર્વ અર્થને ગ્રહણ કરનારું છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
