________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૨ પુરુષ તે પ્રમાણે ભાસે છે=વિષયાકાર ભાસે છે=સ્વગત ધર્મના અધ્યારોપના અધિષ્ઠાનપણારૂપે ભાસે છે, તે ચિત્ત છે એમ શ્લોક-૩ સાથે સંબંધ છે. એ પ્રમાણે અર્થ સમજવો –
તથા ૨ સૂત્ર - અને તે પ્રમાણે વિષયાકાર આપ=વિષયાકાર પરિણત પુરુષ વિષયાકાર ભાસે છે તે પ્રમાણે, પાતંજલ-૧/૪ સૂત્ર છે.
વૃત્તિસાધ્યમ્ ..... રૂતરત્ર” રૂતિ | ઇતરમાં=અવિકારી ચિત્તથી ઈતર એવા ચિત્તમાં, વૃત્તિઓનું સારૂપ્ય છેઃપાંચ પ્રકારની વૃત્તિઓમાંથી યથાયોગ્ય વૃત્તિઓનું સારૂપ્ય છે.
ત્તિ' શબ્દ પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૪ના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. રા. ભાવાર્થ :
પતંજલિ ઋષિએ યોગનું લક્ષણ કર્યું કે “ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ” યોગ છે. તેથી ચિત્ત શું છે, તે જિજ્ઞાસા થાય, તેથી બે પ્રકારનું ચિત્ત છે, તેમ બતાવેલ છે. તમાં બ્લોક-૧માં ચિત્તવૃત્તિનિરોધકાળમાં વર્તતું ચિત્ત કેવું હોય તે બતાવ્યું. હવે વ્યુત્થાનદશાવાળું ચિત્ત કેવું હોય છે, તે ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે – વ્યુત્થાનદશામાં વર્તતા ચિત્તનું સ્વરૂપ :
ઇંદ્રિયોની વૃત્તિ દ્વારા વિષયાકારરૂપે ચિત્ત પરિણમન પામે છે, ત્યારે પુરુષ પણ વિષયાકારરૂપે ભાસે છે. તેમાં દૃષ્ટાંત બતાવે છે –
જેમ પાણીમાં ચંદ્ર પ્રતિબિંબિત થયેલો હોય અને પાણી ચાલતું હોય તો પાણીમાં પ્રતિબિંબિત ચંદ્ર ચાલે છે, તેવું ભાસે છે. વસ્તુતઃ આકાશમાં રહેલો ચંદ્ર ચાલતો નથી, છતાં પાણીમાં પ્રતિબિંબિત ચંદ્ર ચાલતો દેખાય છે, તેમ પુરુષ વિકાર વગરનો છે, તોપણ પુરુષનું ચિત્ત વિષયાકારરૂપે પરિણમન પામે છે,
ત્યારે તે પુરુષ વિષયાકાર પરિણામવાળો દેખાય છે અર્થાત્ જે જે ઇંદ્રિયોના વિષયોને ચિત્ત ગ્રહણ કરે છે, તે તે ઇંદ્રિયોના વિષયો હું ગ્રહણ કરું છું, તેવો પુરુષને ભ્રમ થાય છે, તેથી આવા પ્રકારનું ચિત્ત વ્યુત્થાનદશાવાળું છે.
સારાંશ :
અહીં ચંદ્રસ્થાનીય પુરુષ છે અને જલસ્થાનીય ચિત્ત અંતઃકરણ, છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
