________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૪ “વસ્તુન: ..... ૩nતે” ડ્રતિ | “વસ્તુના તથાપણાની=જે પ્રમાણે વિકલ્પ કરવામાં આવે છે તે વિકલ્પ અનુસાર વસ્તુના તથાપણાની, અનપેક્ષા કરતો એવો અધ્યવસાય તે વિકલ્પ છે.” એ પ્રમાણે કહેવાય છે.
તિ' શબ્દ ભોજતી રાજમાર્તડ ટીકા-૧/ટના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. સા. ભાવાર્થ :
શ્લોક-૩માં પાંચ પ્રકારની વૃત્તિઓનાં નામ કહ્યાં, તેમાંથી પ્રથમની ત્રણ પ્રકારની વૃત્તિઓનું સ્વરૂપ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં કહે છે – ચિત્તની વૃત્તિઓનું સ્વરૂપ - (૧) પ્રમાણનું સ્વરૂપ :
જે ભાવવાળી વસ્તુ હોય તેમાં તે ભાવને અવગાહન કરનારું યથાર્થ જ્ઞાન પ્રમાણ છે. જેમ રજતમાં રજતત્વને અવગાહન કરનારું જ્ઞાન યથાર્થ છે. (૨) ભ્રમનું સ્વરૂપ :
જે ભાવવાળી વસ્તુ ન હોય તેમાં તે ભાવને અવગાહન કરનારી મતિ=બુદ્ધિ ભ્રમ છે. જેમ રજતત્વના અભાવવાળી શુક્તિમાં ચાકચિક્યાદિને કારણે રજતત્વનો બોધ થાય તે ભ્રમ છે.
પાંચ વૃત્તિઓથી સંશય જુદો નથી, પરંતુ ભ્રમમાં જ અંતર્ભાવ પામે છે. તે બતાવવા માટે કહે છે – સંશચનો ભ્રમમાં અંતર્ભાવ :
જેમ ભ્રમ તે પ્રકારના અભાવવાળી વસ્તુમાં તે પ્રકારની બુદ્ધિને અવગાહન કરે છે, તેમ સંશય પણ તે પ્રકારના અભાવવાળી વસ્તુમાં તે પ્રકારની બુદ્ધિને અવગાહન કરે છે અર્થાત્ પુરોવર્સી પુરુષ હોય તો તેમાં પુરુષત્વ ધર્મ છે, પરંતુ સ્થાણુત્વ અને પુરુષત્વ ઉભયરૂપ ધર્મ નથી. આમ છતાં પુરોવર્સી પદાર્થમાં પુરુષત્વને અવગાહન કરવાને બદલે સ્થાણુત્વ-પુરુષત્વ ઉભયરૂપ ધર્મને અવગાહન કરે છે. તેથી જે સ્વરૂપે વસ્તુ નથી તે સ્વરૂપે સંશયમાં બોધ થાય છે. માટે સંશયનો ભ્રમમાં અંતર્ભાવ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
