________________
૨૧
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧
આ અનુભવના સંસ્કારો આત્મામાં પડેલા હોય છે. તે સંસ્કારો જાગૃત થવાથી ફરી તે વસ્તુની ઉપસ્થિતિ થાય છે, તે સ્મૃતિ કહેવાય છે.
પૂર્વે ગ્રંથકારશ્રીએ યોગનું લક્ષણ ચિત્તવૃત્તિનિરોધ એમ બતાવ્યું. ત્યારપછી નિરુદ્ધઅવસ્થાવાળું ચિત્ત અને વ્યુત્થાનદશાવાળું ચિત્ત, એમ બે પ્રકારના ચિત્તનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. ત્યારપછી ચિત્તની વૃત્તિઓ બતાવી. હવે તે ચિત્તની વૃત્તિઓના નિરોધનું સ્વરૂપ બતાવે છે – નિરોધનું સ્વરૂપ -
પૂર્વમાં વર્ણન કરાયેલી ચિત્તની પાંચે વૃત્તિઓનું સ્વકારણ એવા ચિત્તમાં શક્તિરૂપે અવસ્થાન, અને ચિત્તના બહિર્ગમનમાં વિઘાત, એ ઉભયરૂપ નિરોધ છે.
આશય એ છે કે જીવમાં બાહ્ય પદાર્થોને જાણવા અને જાણીને તે પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવાનો અભિનિવેશ છે, તેથી જીવનું ચિત્ત બાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન કરીને તે તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેથી ચિત્તની વૃત્તિઓ પ્રવર્તે છે.
વળી આ ચિત્તની વૃત્તિઓ સંસારનું કારણ છે માટે યોગીને ત્યાજ્ય છે, એ પ્રકારના તત્ત્વના પર્યાલોચનથી બાહ્ય પદાર્થોને જાણવાનો અને તે પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો અભિનિવેશ નિવર્તન પામે છે ત્યારે ચિત્ત અંતર્મુખ થાય છે, અને તે અંતર્મુખ થયેલી ચિત્તની વૃત્તિઓ સ્વકારણ એવા ચિત્તમાં અભિવ્યક્તિરૂપે પ્રગટ થતી નથી, પરંતુ શક્તિરૂપે અવસ્થાન પામે છે; અને તે વખતે બાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન અને તે જ્ઞાનને અનુરૂપ બાહ્ય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ, એ રૂપ પ્રકાશ અને પ્રવૃત્તિના નિયમરૂપ ચિત્તની બહિવૃત્તિઓનો વિઘાત થાય છે અર્થાત્ ચિત્તની બાહ્યવૃત્તિ પ્રવર્તતી બંધ થાય છે, એ ઉભયરૂપ અંતઃસ્થિતિ અને બહિતિ એ ઉભયરૂપ નિરોધ પદાર્થ છે. જૈનદર્શનની પ્રક્રિયા પ્રમાણે ચિત્તવૃત્તિનિરોધનું સ્વરૂપ -
જૈનદર્શનની પ્રક્રિયા પ્રમાણે જીવનો મતિજ્ઞાનનો પરિણામ તે ભાવચિત્ત છે. વળી મોહાકુળ એવો મતિજ્ઞાનનો પરિણામ જીવમાં સદા વર્તે છે. તેથી તે મોહાકુળ મતિજ્ઞાનના પરિણામને કારણે જીવને બાહ્ય પદાર્થોને જાણવાની અને જાણ્યા પછી તે પ્રમાણે બાહ્ય પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની વૃત્તિઓ ઉત્પન્ન થાય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
