________________
૩.
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/શ્લોક-૧૦-૧૧
સારાંશ ઃ
પ્રથમ ભૂમિકામાં ભવ્યત્વ જીવમાં પારિણામિકભાવરૂપે છે; કેમ કે કર્મના ઉદયથી કે કર્મના ક્ષયોપશમાદિથી થયેલું નથી, અને પરિપાકને પામતું એવું તે જ ભવ્યત્વ જીવમાં ચેતનાના આવા૨ક જ્ઞાનાવરણીય અને મોહનીયકર્મના ક્ષયોપશમભાવને ઉત્પન્ન કરે છે અને જેમ જેમ જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો અને મોહનીયકર્મનો ક્ષયોપશમ અધિક અધિક થાય છે, તેમ તેમ ભવ્યત્વ પરિપાકને પામે છે, અને યોગનિરોધકાળમાં સર્વસંવરની પ્રાપ્તિ હોવાથી ભવ્યત્વની અત્યંત પરિપાક અવસ્થા વર્તે છે, અને પરિપાકને પામતું એવું તે જ ભવ્યત્વ મોક્ષરૂપ કાર્યરૂપે પરિણમન પામે છે, ત્યારે ભવ્યત્વ નાશ પામે છે, તેથી સિદ્ધના આત્માઓ નોભવ્ય નોઅભવ્ય કહેવાય છે. ૧૦
અવતરણિકા :
अत तद्दूषयन्नाह
અવતરણિકાર્ય :
હવે આને=પતંજલિ ઋષિએ યોગનું લક્ષણ કર્યું અને તેની પ્રાપ્તિના ઉપાય બતાવ્યા એ સર્વ કથનને, દૂષિત કરતાં કહે છે
અવતરણિકાનો ભાવાર્થ :
પતંજલિ ઋષિએ ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ એ યોગનું લક્ષણ કર્યું, અને અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય એ યોગની પ્રાપ્તિના ઉપાયો બતાવ્યા, તે અસંગત છે, તેમ ગ્રંથકારશ્રીને કહેવું નથી; પરંતુ પતંજલિ ઋષિ આત્માને એકાંત નિત્ય સ્વીકારીને મોક્ષનો ઉપાય યોગ છે અને તેનું લક્ષણ ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ છે અને તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયો અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય છે, એમ કહે છે તે અસંબદ્ધ છે અર્થાત્ એકાંત નિત્ય આત્માને સ્વીકા૨ ક૨ના૨ના મતમાં યોગ, યોગની પ્રાપ્તિના ઉપાયો, આ સર્વ કથન સંગત થઈ શકતું નથી, તે બતાવે છે
શ્લોક ઃ
न चैतद्युज्यते किञ्चिदात्मन्यपरिणामिनि । कूटस्थे स्यादसंसारोऽमोक्षो वा तत्र हि ध्रुवम् ।।११।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
