________________
૩૦
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૯ ટીકાર્ચ -
નાતપું ક્યારે ... વૈરાગ્યમ્ જાતપંખ્યાતિવાળા પુરુષને=ઉત્પન્ન થયું છે ગુણ અને પુરુષનું ભેદજ્ઞાન જેમને એવા પુરુષને, ગુણોમાં વૈતૃશ્ય સંજ્ઞાવાળોઃ ગુણોમાં પણ તૃષ્ણાના અભાવરૂપ યથાર્થ નામવાળો પર=પ્રકૃષ્ટ, તે= વૈરાગ્ય, છે.
તવાદ – તેને પૂર્વે જે પરવૈરાગ્યનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તેને, પાતંજલ યોગસૂત્ર૧/૧૬માં કહે છે –
“તત્પર .... વૈતૃયમ્” તિ, પુરુષખ્યાતિવાળાને ગુણથી પૃથફ પુરુષ છે એ પ્રકારના બોધવાળા પુરુષને, ગુણવૈતૃશ્યરૂપ પરમકૃષ્ટ, તે-વૈરાગ્ય, છે. ‘તિ’ શબ્દ પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૧૬ના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિસૂચક છે.
પરવૈરાગ્યનું સ્વરૂપ બતાવ્યા પછી શ્લોક-૮માં બતાવેલ અપરવૈરાગ્ય અને પ્રસ્તુત શ્લોકના પૂર્વાર્ધમાં બતાવેલ પરવૈરાગ્યનો ભેદ શું છે, તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
પ્રથમ ... મેવા, પ્રથમ અપરવૈરાગ્ય વિષય વિષયવાળો છે દષ્ટ અને આતુશ્રવિક વિષય વિષયવાળો છે અને બીજો =પરવૈરાગ્ય, ગુણવિષયવાળો છે, એ પ્રકારે ભેદ છે.
આ રીતે પરવૈરાગ્ય અને અપરવૈરાગ્યનો ભેદ બતાવ્યા પછી આ બંને પ્રકારના વૈરાગ્ય ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં કઈ રીતે ઉપકારક છે, તે ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે –
વહિ . મતિ બહાર=બાહ્ય વિષયમાં બાહ્ય શબ્દાદિ વિષયમાં અને બાહ્ય દેવલોકાદિ વિષયમાં અને આત્માથી ભિન્ન એવા ગુણવિષયમાં વૈમુખ્ય ઉત્પાદન કરીને=વૈરાગ્યનું દોષદર્શન ઉત્પન્ન કરવાપણું હોવાથી પ્રવૃત્તિના અભાવસ્વરૂપ વૈમુખ્ય ઉત્પાદન કરીને, વૈરાગ્ય ઉપયોગી છે ઉપકાર આધાયક થાય છે અર્થાત્ ચિત્તવૃત્તિનિરોધમાં ઉપકાર કરનાર થાય છે. લો
Togfપ - અહીં પ થી એ કહેવું છે કે બાહ્ય વિષયમાં તો વૈરાગ્ય તૃષ્ણાઅભાવ સ્વરૂપ વૈતૃણ્ય પેદા કરે છે, પરંતુ ગુણોમાં પણ તૃષ્ણાઅભાવસ્વરૂપ વૈતૃણ્ય પેદા કરે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
