________________
૧૪
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/બ્લોક-૪-૫
પુરુષનું ચૈતન્ય ઇત્યાદિ શબ્દથી વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે, માટે ભ્રમ કરતાં વિકલ્પનો ભેદ છે.
વળી વિકલ્પમાં વિષયના અભાવનું જ્ઞાન હોવા છતાં પણ પ્રવૃત્તિ છે અર્થાત્ પુરુષનું ચૈતન્ય નથી, પણ ચૈતન્યરૂપ પુરુષ છે તેવું જ્ઞાન હોવાને કારણે પુરુષ સાથે ચૈતન્યના ભેદરૂપ વિષયના અભાવનું જ્ઞાન છે, છતાં ‘પુરુષનું ચૈતન્ય' એ પ્રકારના પ્રયોગની પ્રવૃત્તિ થાય છે, અને ભ્રમમાં વિષયના અભાવનું જ્ઞાન નથી, તેથી પ્રવૃત્તિ થાય છે.
જેમ શુક્તિમાં રજતરૂપ વિષયના અભાવનું જ્ઞાન નથી, તેથી શક્તિને જોઈને ‘આ રજત છે' એ પ્રકારનો પ્રયોગ થાય છે, પરંતુ તે શક્તિમાં રજતરૂપ વિષયના અભાવનું જ્ઞાન થયા પછી આ શુક્તિ રજત છે, એ પ્રકારનો ભ્રમ થતો નથી.
પાતંજલયોગસૂત્રની રાજમાર્તંડ ટીકામાં ભોજ કહે છે કે “વસ્તુના તથાપણાની અપેક્ષા નહિ કરતો જે અધ્યવસાય” તે વિકલ્પ છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે વસ્તુના તથાપણાની અપેક્ષા રાખીને થતો અધ્યવસાય ભ્રમ છે; કેમ કે શુક્તિમાં રજતનો બોધ થાય છે ત્યારે શુક્તિરૂપ વસ્તુને આ રજતરૂપ વસ્તુ છે એ પ્રકારે અપેક્ષા રાખીને અધ્યવસાય થાય છે; જ્યારે વિકલ્પમાં તો સ્પષ્ટ બોધ છે કે વસ્તુ તેવી નથી, તોપણ શબ્દ દ્વારા વસ્તુનો તેવો અધ્યવસાય કરાય છે. આથી વીર ભગવાનની મૂર્તિ જોઈને ‘આ વીર ભગવાન' છે તેવો વિકલ્પ થાય છે, ત્યાં સ્પષ્ટ નિર્ણય છે કે વીર ભગવાન તો મોક્ષમાં છે, મારી સન્મુખ નથી, તોપણ વસ્તુના તે સ્વરૂપની અપેક્ષા રાખ્યા વગર વીર ભગવાન પ્રત્યે ભક્તિની વૃદ્ધિ અર્થે વીર ભગવાનની સાથે મૂર્તિનો અભેદ અધ્યવસાય શબ્દથી થાય છે. વસ્તુતઃ વીર ભગવાનનો મૂર્તિ સાથે ભેદ છે, તેથી મૂર્તિને જોઈને આ વીરભગવાન છે, તે પ્રયોગ વિકલ્પરૂપ છે. II૪ અવતરણિકા :
શ્લોક-૪માં ત્રણ પ્રકારની ચિત્તની વૃત્તિઓ બતાવી. હવે ચોથા પ્રકારની ચિત્તની વૃત્તિ ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
