________________
પાતંજલયોલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/સંકલના છે, અને વિક્ષિપ્તચિત્તકાળમાં યોગનો પ્રારંભ થાય છે, તે યોગ નથી; પરંતુ યોગ નિષ્પન્ન કરવાને અનુકૂળ અભ્યાસ માત્ર છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે :
યોગપ્રારંભકાળમાં પણ નિશ્ચયનયથી યોગ છે તેમ કહેવું જોઈએ; કેમ કે ‘ક્રિયાનું કૃતમ્'=જે કરાતું હોય તે કરાયું, એમ નિશ્ચયનય સ્વીકારે છે. માટે અધ્યાત્માદિ શુદ્ધ ચિત્તમાં યોગનો પ્રારંભ છે, પણ યોગ નથી, તેમ કહેવું ઉચિત નથી. - ગ્રંથકારશ્રીનો આશય એ છે કે અધ્યાત્મ અને ભાવનાકાળમાં સાધક યોગીએ મોહના ઉન્મેલન માટેનો યત્ન શરૂ કરેલ છે. ફક્ત ધ્યાન આદિ કાળમાં વર્તતા યોગ જેવો દૃઢ યત્ન નથી, તોપણ તે દૃઢ યત્નને અનુકૂળ શક્તિસંચય કરવા અર્થે સાધક યોગી અધ્યાત્માદિકાળમાં જિનવચનનું અવલંબન લઈને શાસ્ત્રાનુસારી સર્વ ઉચિત ક્રિયાઓ કરે છે. માટે મોક્ષને અનુકૂળ નિર્જરાની પ્રાપ્તિ છે. તેથી યોગના પ્રારંભકાળમાં પણ યોગ સ્વીકારવો જોઈએ. તેથી ગ્રંથકારશ્રીએ દસમી યોગલક્ષણબત્રીશીમાં કરેલું યોગનું લક્ષણ “મોક્ષમુવ્ય,વ્યાપાર?” “મોક્ષના મુખ્ય હેતુનો જે વ્યાપાર તે યોગ છે,' તે લક્ષણ અદુષ્ટ છે; કેમ કે અધ્યાત્માદિ સર્વ ભૂમિકામાં તે લક્ષણ સંગત થાય છે. તેથી વ્યુત્પન્ન બુદ્ધિવાળા જીવો તે યોગના લક્ષણના તાત્પર્યને ગ્રહણ કરીને તે પ્રમાણે અધ્યાત્માદિ યોગોમાં પ્રયત્ન કરે તો ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલું યોગનું લક્ષણ અવશ્ય પરમાનંદને કરનારું બને છે અર્થાત્ ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવેલું યોગનું લક્ષણ વ્યુત્પન્ન જીવોને મોક્ષની પ્રાપ્તિનું કારણ બને છે, એ પ્રમાણે શ્લોક-૩૨માં કહેલ છે.
છબસ્થતાને કારણે પ્રસ્તુત વિવેચનમાં વીતરાગ ભગવંતની આજ્ઞાવિરુદ્ધ કે ગ્રંથકારશ્રીના આશયવિરુદ્ધ અજાણતાં કંઈપણ લખાયું હોય તો ત્રિવિધે-ત્રિવિધે મિચ્છા મિ દુક્કડ' માંગું છું.
.
- પ્રવીણચંદ્ર ખીમજી મોતા
વિ. સં. ૨૦૬૩, મહા સુદ-૫, તા. ૨૩-૧-૨૦૦૭, મંગળવાર, ૩૦૨, વિમલવિહાર, સરસ્વતી સોસાયટી, પાલડી, અમદાવાદ-૭,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
