________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧
રૂતિ શબ્દ પાતંજલ-૧/૨ સૂત્રના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. તત્ર... ત્યારે – ત્યાં યોગના લક્ષણમાં વર્તતા ચિતપદાર્થને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
દ્રષ્ટ.... વિવેરિજિ, જે અવિકારી ચિત્તમાં દ્રષ્ટા એવા પુરુષનું સ્વરૂપમાં ચિત્માત્રરૂપતામાં, અવસ્થાન થાય તે ચિત્ત છે, એમ શ્લોક-૩માં કહેલ ‘તવિત્તિ' સાથે અત્યય છે.
ચિત્તવૃત્તિનિરોધકાળમાં ઉપરમાં કહ્યું તેવું ચિત્ત કેમ છે ? તેમાં ગ્રંથકારશ્રી યુક્તિ બતાવે છે –
વ્યુત્પન્ન ....પરિણામેન, વ્યુત્પન્ન વિવેકખ્યાતિ હોવાથી વિશેષરૂપે ઉત્પન્ન એવી પુરુષ અને પ્રકૃતિના ભેદજ્ઞાનરૂપ વિવેકખ્યાતિ હોવાથી, ચિરસંક્રમનો અભાવ હોવાને કારણે ચૈતન્યનો પ્રકૃતિમાં સંક્રમનો અભાવ હોવાને કારણે, કર્તુત્વના અભિમાનની નિવૃત્તિ થયે છતે પ્રોબ્યુક્ત પરિણામ હોવાથી= પ્રકૃતિથી વિમુખ પરિણામ હોવાથી, જે અવિકારી ચિત્તમાં પુરુષનું ચિત્માત્ર સ્વરૂપમાં અવસ્થા છે, તે ચિત્ત છે એમ અવય છે.
તથા ૨ સૂત્ર - અને તે પ્રમાણે=ચિત્તવૃત્તિનિરોધકાળમાં પુરુષનું ચિત્ત સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાનું છે, તે પ્રમાણે પાતંજલ-૧/૩ સૂત્ર છે.
તવ .... અવસ્થાનમ્" રૂતિ ત્યારે=ચિત્તવૃત્તિનિરોધકાળમાં દ્રષ્ટાનું પુરુષનું, સ્વરૂપમાં અવસ્થાન છે.
ત્તિ શબ્દ પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૩ના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. [૧] ભાવાર્થ :પતંજલિએ કરેલ યોગનું લક્ષણ :પતંજલિ ઋષિ યોગનું લક્ષણ કરતાં કહે છે – “ચિત્તની વૃત્તિઓનો નિરોધ યોગ છે.”
આ રીતે યોગનું લક્ષણ કર્યા પછી યોગના લક્ષણ અંતર્ગત ચિત્ત શું છે, તે બતાવવા અર્થે પ્રથમ ચિત્તવૃત્તિના નિરોધકાળમાં ચિત્ત કેવું હોય ? તે બતાવે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
