________________
૧૬
પાતંજલયોલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/સંકલના પ્રત્યાત્મ બુદ્ધિને ભેદ હોવા છતાં પણ સાધના દ્વારા એકની મુક્તિમાં સર્વની મુક્તિની આપત્તિ આવશે; કેમ કે સાંખ્યદર્શનકારના મતાનુસાર પ્રકૃતિની મુક્તિ થાય છે, અને પ્રકૃતિમાં મુક્તત્વ અને અમુક્તત્વ એમ ઉભયધર્મનો વિરોધ છે. તેથી કોઈ એક આત્માને આશ્રયીને પ્રકૃતિમાં મુક્તત્વ ધર્મ અને અન્ય આત્માને આશ્રયીને પ્રકૃતિમાં અમુક્તત્વ ધર્મ છે, તેમ સ્વીકારી શકાય નહિ. આમ છતાં એક આત્માની સાધનામાં સર્વની મુક્તિ થતી નથી, તેની સંગતિ માટે સાંખ્યદર્શનકાર કહે છે :
જેમ એક વૃક્ષમાં સંયોગને અને સંયોગના અભાવને સ્વીકારી શકાય છે, તેમ એક પ્રકૃતિમાં મુક્તત્વ અને અમુક્તત્વ સ્વીકારી શકાય છે. તેથી એકની મુક્તિમાં સર્વની મુક્તિની આપત્તિ આવશે નહિ. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે :
તો મુક્ત આત્માઓમાં પણ અમુક્તપણાના વ્યવહારની આપત્તિ આવશે. તે આ રીતે : સાંખ્યદર્શનકારના મત પ્રમાણે પુરુષ ફૂટસ્થ નિત્ય છે. અને પ્રકૃતિ સર્વજનસાધારણ એક છે. તેથી પ્રકૃતિમાં મુક્તત્વ અને અમુક્તત્વ ધર્મ છે; તેમ સ્વીકારીએ અને પ્રકૃતિ જે કાંઈ કરે છે, તેનો ઉપચાર પુરુષમાં થાય છે. તેમ સાંખ્યદર્શનકારો સ્વીકારે છે, તેથી મુક્ત આત્માઓમાં પણ અમુક્તપણાનો વ્યવહાર માનવો પડે અર્થાત્ જેમ રાજાની સેના જય પામે તો રાજા જય પામ્યો કહેવાય છે, અને રાજાની સેના પરાજય પામે તો રાજા પરાજય પામ્યો કહેવાય છે; તેમ પ્રકૃતિ ભોગ કરે તો પુરુષ ભોગ કરે છે, તેમ ઉપચારથી કહેવાય છે, અને પ્રકૃતિ મુક્ત થાય તો પુરુષ મુક્ત થયો એમ ઉપચારથી કહેવાય છે. આ રીતે પ્રકૃતિમાં મુક્તત્વ અને અમુક્તત્વ બંને ધર્મો સ્વીકારીએ તો પ્રકૃતિ સર્વજનસાધારણ એક હોવાથી જે આત્માઓ મુક્ત થયા છે, તેમાં પણ અમુક્તપણાના વ્યવહારની આપત્તિ આવશે.
તેથી એક આત્માની મુક્તિમાં સર્વની મુક્તિના નિવારણ અર્થે દરેક આત્માની પ્રકૃતિ જુદી છે, તેમ માનવું આવશ્યક છે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો આત્માના ભોગ અને અપવર્ગનું નિર્વાહક એવું કર્મ એ પ્રકૃતિ છે, અને પુરુષ બુદ્ધિગુણવાળો છે, તેમ સિદ્ધ થાય.
આનાથી એ ફલિત થાય છે કે સંસારમાં બુદ્ધિની સર્વ જીવોને જે પ્રતીતિ છે, તે પુરુષ છે, અને સંસાર અવસ્થામાં તે પુરુષ કર્મયુક્ત છે, અને તે કર્મ જીવના મોહના પરિણામથી બંધાયેલાં છે, અને તે કર્મ જીવને સંસારમાં ભોગની પ્રાપ્તિ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
