________________
૧૮
માર્ગદ્વાäિશિકા/શ્લોક-પ-૬ નિષેધ હોય તે જ બાહ્ય આચરણા તેવા પ્રકારના સંયોગમાં લાભનું કારણ દેખાય, તો તે આચરણા સેવવાની શાસ્ત્રમાં અનુજ્ઞા છે. માટે જે આચરણાનો શાસ્ત્રમાં નિષેધ પ્રાપ્ત થતો હોય, તે આચરણા પણ વર્તમાનના દ્રવ્યક્ષેત્રને કારણે ભાવિના સાધુઓના હિતનું કારણ જણાય, તો સંવિગ્ન-અશઠ ગીતાર્થો તે પ્રવૃત્તિ કરે, તેમાં શાસ્ત્ર નિષેધ કરતું નથી, કેમ કે શાસ્ત્રના નિષેધ વચનો ગૌણભાવથી વિધિ સાથે સંવલિત છે; અને જો તેમ ન સ્વીકારવામાં આવે અને કહેવામાં આવે કે જે શાસ્ત્રવચનો જે પ્રવૃત્તિનો નિષેધ કરતાં હોય, તેને કોઈ સંયોગોમાં પરાવર્તન કરી શકાય નહીં, તો જૈનશાસનની અનેકાંત મર્યાદાનો અતિપ્રસંગ આવે.
આનાથી એ ફલિત થાય કે ભગવાનનું વચન અનેકાંત મર્યાદાવાળું છે, અને જે પ્રવૃત્તિથી આત્મહિત થાય તે પ્રવૃત્તિને કર્તવ્ય કહે છે અને જે પ્રવૃત્તિ સામાન્ય સંયોગમાં–તેવા પ્રકારના વિષમ સંયોગ ન હોય તેવા સામાન્ય સંયોગમાં, આત્મહિતનું કારણ હોય તેને ઉત્સર્ગથી કર્તવ્ય કહે છે; અને તે તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર પ્રમાણે તેનાથી વિપરીત પ્રવૃત્તિથી આત્મહિત થાય તેમ હોય ત્યારે તે વિપરીત પ્રવૃત્તિને કર્તવ્ય કહે છે. તેથી શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ એવી પણ પ્રવૃત્તિ કાનહાનિના દોષને કારણે સંવિગ્ન-અશઠ ગીતાર્થોએ ભાવિના જીવોના હિતનું કારણ જોઈને કર્તવ્યરૂપે સ્વીકારી, તેમાં સર્વત્ર અનેકાંત સ્વીકારનાર શાસ્ત્રની સંમતિ છે. આપા શ્લોક :
प्रवाहधारापतितं निषिद्धं यन्न दृश्यते ।
अत एव न तन्मत्या दूषयन्ति विपश्चितः ।।६।। અન્વયાર્થ :
ગત વ=આથી જ શાસ્ત્રથી નિષિદ્ધ અર્થમાં પણ શિષ્ટાચારની પ્રમાણતા છે તેમ પૂર્વશ્લોકમાં સ્થાપન કર્યું આથી જ, પ્રવાદાર પતિતંત્રપ્રવાહધારાથી આવેલું જે નિષિદ્ધ દૃશ્યતે–નિષિદ્ધ દેખાતું નથી પૂર્વના ગીતાર્થોથી નિષિદ્ધ દેખાતું નથી, ત—તેને વિપશ્વિત: બુદ્ધિમાનો મા=મતિથી ન ડૂષત્તિ દૂષિત કરતા નથી. II
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
