________________
૬૮
માર્ગદ્વાચિંશિકાશ્લોક-રપ ભાવનું કારણ હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય. એ વ્યુત્પત્તિથી ભાવઆવશ્યકનું કારણ બને તેવું આવશ્યક સંવિગ્નપાક્ષિકનું છે.
અતિતત્વ .... પૂર્વે કહ્યું કે સંવિગ્નપાક્ષિકની તે પ્રકારની આચરણા હોવાથી તેઓનું આવશ્યક અક્ષત છે. તેમાં યુક્તિ આપી કે સંવિગ્નપાક્ષિકનું દ્રવ્યઆવશ્યક ભાવ આવશ્યકની નિષ્પત્તિને અનુકૂળ અભ્યાસરૂપ છે, માટે અક્ષત છે. હવે અનુયોગદ્વારમાં અખલિતત્વાદિ ગુણગર્ભપણાથી દ્રવ્ય આવશ્યક છે, એ પ્રકારનું વર્ણન કર્યું છે, એ પણ સંવિગ્નપાક્ષિકનું દ્રવ્યઆવશ્યક નિષ્ફળ નથી, એ અર્થનું દ્યોતક છે; કેમ કે અનુયોગદ્વારમાં આગમથી દ્રવ્યઆવશ્યક શું છે, તેની વિચારણા કરતાં કહેલ છે કે કોઈ યોગીએ શિક્ષિતાદિ ગુણોથી આવશ્યક સૂત્રોનાં પદોનો સારી રીતે અભ્યાસ કરેલ હોય, અને વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તન અને ધર્મકથાથી તેના પરમાર્થને પ્રાપ્ત કરેલો હોય; છતાં ક્રિયાકાળમાં આવશ્યકસૂત્રથી નિષ્પાદ્ય ભાવની નિષ્પત્તિને અનુરૂપ અનુપ્રેક્ષાથી યુક્ત તે ક્રિયા ન કરતા હોય, તો તેમની તે ક્રિયા ‘બધુવનો ત્રે' એ વચનાનુસાર દ્રવ્ય આવશ્યક છે; અને આ દ્રવ્યઆવશ્યક આગમથી દ્રવ્ય આવશ્યક છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે આવશ્યકનો શાસ્ત્રાનુસારી સમ્યગ્બોધ છે, સમ્ય કરવાની રુચિ છે; છતાં ક્રિયાકાળમાં લક્ષ્યને અનુરૂપ સુદઢ ઉપયોગ નથી, માટે તેમની ક્રિયા દ્રવ્ય આવશ્યક છે. તેથી તેવા સાધુઓ અસ્મલિતત્વાદિ ગુણોથી યુક્ત દ્રવ્યઆવશ્યક કરતા હોય તો પણ તેમનું દ્રવ્ય આવશ્યક સમ્યગ્બોધ અને સમ્યફ રુચિથી સંવલિત હોવાથી અક્ષત છે, એ અર્થનું ઘોતન થાય છે.
દ્રવ્યઆવશ્યક અને ભાવઆવશ્યકના વિષયમાં વિકલ્પો આ પ્રમાણે છે – (૧) અપ્રધાન દ્રવ્ય આવશ્યક - જે દ્રવ્ય આવશ્યકની ક્રિયામાં મોક્ષને અનુકૂળ એવો લેશ પણ સંવેગનો ભાવ નથી, તે દ્રવ્યઆવશ્યક અપ્રધાન દ્રવ્ય આવશ્યક છે.
(૨) પ્રધાન દ્રવ્યઆવશ્યક :- જે દ્રવ્યઆવશ્યકની ક્રિયામાં મોક્ષને અનુકૂળ કંઈક સંવેગનો ભાવ છે, તે પ્રધાન દ્રવ્ય આવશ્યક છે; અને આ પ્રધાન દ્રવ્યઆવશ્યક મોક્ષને અનુકૂળ સંવેગના ભાવની તરતમતાના બળથી ભાવઆવશ્યકની દૂરઆસન્નતાવાળું છે અર્થાત્ જેમ જેમ સવેગનો ભાવ અતિશય થાય તેમ તેમ ભાવઆવશ્યકની આસન્નતા છે, અને જેમ જેમ સંવેગની અલ્પતા તેમ તેમ ભાવઆવશ્યકની દૂરવર્તિતા છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
