________________
આ ઉપરથી નિર્વિવાદ સિદ્ધ થાય છે કે-એ ત્રણે અનાદિ હવે તેનું સ્વરૂપ વિચારીએ.
આપણે બતાવી ગયા છીએ કે-ર૩૩ દિવસને ચાંદ્રાનિયત છે, તેમાં ફેરફાર થતો નથી. તેના વિપ્લે અનાદિ છે માસ, ૩૦ દિવસને કમ્મ માસ, અને 23 દિવસને સૌર માસT અને તેમાંથી બનતા તિથિક્ષય માસવૃદ્ધિ વિગેરે નૈમિત્તિક કાળ હોય છે. આ ચાંદ્ર માસ તથા સૌર માસમાં દર મહિને એક | અંગે પણ અનાદિ જ મનાય. જ્યારે સૂર્ય ચંદ્રની ગતિ બદલાતી દિવસને વિશ્લેષ છે એ હિસાબે દરવર્ષે ૧૨ દિવસને, અને/નથી, ત્રણ મહિનાએ અનિયત બનતા નથી, આંતરે બદઅઢી વર્ષે ત્રીસ દિવસને વિશ્લેષ થાય છે. તે બંનેને સરખા | લાતું નથી તે પછી તિથિની વૃદ્ધિ અને માસક્ષય થાય કઈ બનાવવા માટે અઢી વર્ષે એક મહિને વધારવો જોઈએ. આ રીતે બને ? ૧૯૩ મુદત્તની એક તિથિ અને ૩૦ મુદત્તને એક રીતે શ્રાવણ માસથી પ્રારંભાએલ યુગમાં પૂર્વાર્ધને અંતે | અહોરાત્ર. આ દશામાં તિથિ વધીને બે સૂર્યોદયને સ્પર્શી જ પષ અને ઉત્તરાર્ધને અંતે અષાડ બેવડાય છે. અર્થાત એકIકેમ શકે? આથી જૈન આગમમાં તિથિની વૃદ્ધિ માની નથી. યુગનાં પાંચ વર્ષો પૈકીના પહેલા, બીજા તથા ચોથા વર્ષે | યદ્યપિ પૂ. મુ. શ્રી કલ્યાણવિજયજી મહારાજા વિગેરેએ માહનાની વૃદ્ધિ થતી નથી. ત્રીજા વર્ષે પિષની અને પાંચમાં તુમાસના અધિક રાત્રને તિથિ-વૃદ્ધિ માની શાસ્ત્રાનુસારે વર્ષે અશાડની વૃદ્ધિ થાય છે. અહીં પિષ અને અશોડ વૃદ્ધિ- Tતિથિવૃદ્ધિ હોવાનું જાહેર કર્યું છે, એ તેઓને અનાભોગમાત્ર વાળા હોવાથી તે અભિવતિ (અધિક) માસ કહેવાય છે 1 છે, જે વસ્તુ હું આ પહેલાં લખી ગયો છું. મને આશા છે અને ત્રીજું તથા પાંચમું વર્ષ અભિવધિત સંવત્સર તરીકે કે-તેઓ સૂર્યઋતુ-દિનવૃદ્ધિ અને તિથિવૃદ્ધિને ભેદ સમજતાં ઓળખાય છે.
| અવશ્ય સત્યપથમાં આવી ઉભશે. ' | ચંદ્ર વર્ષ ૧૨ મહિનાનું-૩૫૪રૂ દિવસનું હોય છે જ્યારે આ પ્રસંગે પુનઃ યાદ દેવી જરૂરી છે કે-કમૅમાસ અભિવર્ધિત વર્ષ ૧૩ મહિનાનું-૩૮૩રૃ દિવસનું હોય છે. | અને સૌરમાસની વિવિક્ષામાં જે કાળવૃદ્ધિ બતાવી છે તે
અભિવર્ધિત વર્ષ ૧૩ મહિનાનું હોવા છતાં ૩૨ દિવસનો | ચંદ્રમાસ માટે તે વાસ્તવિક હાનિ જ છે. એ સૌમાસને એક માસ એ હિસાબે તે બાર મહિનાનું બને છે. ( દે | પહોંચી વળવા માટે જ યુગના અંતે બીજો અભિવર્ષિત સૂર્યપ્રાપ્તિસૂત્ર, પ્રા. ૧૨, સૂત્ર-૭૨, પૃ૦ ૨૦૩)
મહિને લેવો પડે છે. એટલે કે તિથિની વૃદ્ધિ માનવી એ એને જ પ્રતિધ્વનિ શ્રી લોકપ્રકાશ, સર્ગ ૨૮ માં નીચે શાસ્ત્રાનુકૂળ નથી. મુજબ છે.
લૌકિક પંચાંગમાં કરાતી તિથિવૃદ્ધિ અસત છે જે આગળ નક્ષત્ર-ચંદ્ર-જન્મ-છાપ-નિવર્ધિતાવા: II રૂ૫૨| સ્પષ્ટ કરશે.
પાંચ જાતના મહિનાઓ છે. પાંચ જાતના સંવત્સરો છે. | તિથિ નાની અને અહોરાત્ર તથા સૌરદિન મોટા એટલે તેનાં નામ નક્ષત્ર, ચંદ્ર, કર્મ, સૌર અને અભિવર્ધિત. | તિથિક્ષય થાય એ સ્વાભાવિક છે. આ રીતે તુટતા ભાગને
एकत्रिंशदहोरात्रा-श्चैकविशं शतं लवाः॥ પૂરવા માટે એક યુગમાં બે મહિના વધે એ પણ સ્વાભાવિક चतुर्विशति विच्छन्ना-ऽहोरात्रस्याभिवर्धते ।। ३१४।। છે. એટલે તિથિક્ષય થતું હોવાથી માસ-વૃદ્ધિ અનિવાર્ય છે. एकत्रिंशदहोरात्रा, लभ्या मासेऽभिवर्धते ॥
આ જ ન્યાયે યદિ તિથિ સૌરદિનથી મોટી હેત અને એ જ चतुर्विशतिशतं छिन्ना-श्चैकविंशशत लवाः ॥३४९ ॥
| હિસાબે મહિને પણ મોટા હતા તે યુગને મેળ મેળવવા અભિવર્ધિત મહિનામાં ૩૧ દિવસ અને એક અહોરાત્રના
માટે જરૂરીયાત પ્રમાણે માસક્ષય કરવો પડત; કિન્તુ તિથિ
રહેલા મુહૂર્ત પ્રમાણે નિયત છે, મોટી થતી નથી એટલે ૧૨૪ મા ભાગરૂપે ૧૨ લવ પ્રમાણુ કાળ જાણે, અર્થાત્
મહિનાને ક્ષય થવાનો સંભવ જ નથી. ૩૧૨ અહેરાત્ર યાને ૩૧ દિવસ તથા ર૯૬ મુહૂર્ત જાણવા.
સારાંશ-માસક્ષય એ જૈનશાસ્ત્રસમ્મત નથી. આ ગણના પ્રમાણે આ અભિવર્ધિત વર્ષના ૧૨ મહિના ગણવાથી સંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ વાર મારા ને પાઠ 1
જ ને ! તારવણઅર્થસંગત બને છે.
એકદરે પ્રાચીન જૈન તિથિપત્ર( પંચાંગ )ના ઉપયદિ ૩૨ દિવસના પ્રમાણવાળા અભિવધિત મહિનાની કરણી નીચે મુજબ છે. પરાવૃત્તિ ગણુએ તે તે યુગને અંતે બીજા મહિનાઓની
શ્રાવણ વદિ એકમથી પંચાંગ-પ્રારંભ સાથે આરંભ સમાપ્તિથી સમાન થઈ શકતા નથી એટલે
૨૯૨ મુદતની ૧ તિથિ, જે નાની મોટી થાય નહે. માત્ર યુગના ત્રીજા તથા પાંચમા વર્ષને અભિવર્ધિત બનાવવું
દર ૬૧ દિવસે ૧ તિથિ ઘટે, કઈ તિથિ વધે જ નહીં. અને તેમાં ચંદ્રમાસની વૃદ્ધિ કરવી, એવું પૂ. શાસ્ત્રકારોનું ઔદયિકી તિથિ પ્રમાણ જાવી. ફરમાન છે.
૩૦ મુહૂર્તને ૧ અહોરાત્ર (રાત્રિદિન, દિવસ) वर्षे द्वादशमासाः स्यु-रित्यस्येयं मतिर्मता ॥ ૧૪-૧૫ દિવસનું પખવાડિયુંર૯-૩૦ દિવસને મહિને. वर्धते तु विधोर्मास, एव वर्षेऽभिवर्धिते ॥३५९॥ યુગના ત્રીજે અને પાંચમે વર્ષે માત્ર વિ અને અશાડ
અભિવર્ધિત વર્ષમાં ૧૨ મહિના હોય એ બુદ્ધિને | મહિનો વધે. બીજા મહિના વધે નહીં, કોઈ મહિનો ઘટે નહીં. વિષય છે કિ તુ અભિવર્ધિત વર્ષમાં એક ચંદ્રમાસ જ વધે છે. | દર વર્ષે ૬ તિયિ ધટે. તિથિ-વૃદ્ધિ-માસક્ષય
૩૫૪૩ દિવસનું ૧ વર્ષ, ૩૮૩૫ દિવસનું અધિક શ્રી સૂર્ય પ્રસ્તુમિની ટીકા તથા લેક પ્રકાશ સર્ગ ૨૮ કલેક | માસવાળું ૧ વર્ષ, ૩૬૬ દિવસનું ૧ સાર વર્ષ. ૮ મામાં વિધાન છે કે-સારમાસ, કમૅમાસ અને ચંદ્રમાસી પાંચ વર્ષને એટલે ૧૮૩૦ દિવસને ૧ યુગ. એ ત્રણે અનાદિ નિયત છે.
3
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
