________________
૧૦. લોકસંસ્થાન ભાવના
*** ************ બાર ભાવનામાં ચૌદ રાજલોક અર્થાત લોકાનુપ્રેક્ષાનું ચિંતનરૂપ સ્થાન છે. લોક શું છે ?
જે માં જીવ, અજીવ (પુદ્ગલ) ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, અને કાલ છ દ્રવ્યો રહેલા છે તે લોક છે. આ છ દ્રવ્યો આકાશમાં રહેલા છે. આકાશમાં અવગાહન-પોલ છે જેમાં સમસ્ત પદાર્થો રહી શકે છે. સમસ્ત આકાશ અનંત છે તેની મધ્યમાં લોક રહેલો છે. આકાશ કે જેમાં છ દ્રવ્યો છે તે લોકાકાશ અસંખ્યાતપ્રદેશ છે. તે સિવાય આકાશ (સમસ્ત) અનંત છે. લોકનો આકાર પુરૂષ આકૃતિ સમાન છે. તે ચૌદ રાજલોક પ્રમાણ છે. લોક કોઈએ બનાવ્યું નથી કોઈ બનાવતું નથી. સ્વતઃ અનાદિ અનંત નિત્ય સ્વયંભૂ છે.
લોકભાવનાની અનુપ્રેક્ષા કરવાનો હેતુ અમુક અંશે મનની ચંચળતાને શમાવવાનો છે. યદ્યપિ ચૌદ રાજલોક એટલે વિશાળ ફલક છે, તેને વિવિધ પ્રકારે વિચારમાં લેવામાં કોઈવાર ચિત્ત ચંચળ બને છે, પરંતુ જેમ તોફાની ઘોડાને રણની રેતીમાં ખૂબ દોડાવવાથી થાકીને ઉભો રહી જશે, તેમ ચપળ મનને ચૌદરાજલોકમાં દોડાવ્યા પછી તે એક વિષય પર સંયમમાં આવશે.
સવિશેષ તો લોકના વિષયો અને પદાર્થો વિવિધ છે, પણ ત્યાં રાગ દ્વેષ જેવા ભાવ કરવાનું કારણ મળતું નથી એટલે મન મધ્યસ્થ બની અનુપ્રેક્ષા કરે છે. તેને બદલે ઘર ભલે નાનું હોય પણ તેના પદાર્થોનો વિચાર કરવામાં જીવને રાગાદિ ભાવ ઉપજે છે તેથી કર્મબંધ થાય છે. વળી ઘર સમૃદ્ધ હોય તો તેના દરેક પદાર્થોમાં જીવને અહમ્-મમત્વ થવાથી કર્મબંધ થાય છે.
લોક એટલે ચૌદ રજ્જુ પ્રમાણ અતિ વિશાળ ક્ષેત્ર જે પુરૂષાકારે છે. તેમાં ચાર ગતિ છે. જીવ કર્મ પ્રમાણે આ ગતિઓમાં ચોર્યાશી લાખ યોનિમાં જન્મ મરણ વડે પરિભ્રમણ કરે છે. તેમાં ઉર્ધ્વલોક, અધોલોક અને તિચ્છલોક એમ ત્રણ લોક છે. અજ્ઞાન અને અહંકારને કારણે જીવ આ લોકમાં દુઃખરૂપ જન્મ મરણ પામે છે. જો અજ્ઞાન અને રાગાદિથી મુક્ત થાય તો તે લોકાગ્રે પંચમગતિરૂપ સિદ્ધશીલા પર સિદ્ધલોકમાં શાશ્વત
ચિંતનયાત્રા
લોકસંસ્થાન ભાવના
www.jainelibrary.org
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
