________________
કાળ ઃ દરેક દ્રવ્યના પોતાના સ્વભાવને ત્યાગ કર્યા વગર પૂર્વાવસ્થાની નિવૃત્તિ અને ઉત્તરાવસ્થાની ઉત્પત્તિ તેવા પરિણામ તે આ કાળનો ઉપકાર કાર્ય છે.
પાંચ દ્રવ્યોના પરિણમનમાં નિમિત્તરૂપ થવું તે કાળનું કાર્ય છે. નિશ્ચય કાળનું સ્વરૂપ-સમયરૂપ વર્તન છે.
વ્યવહારથી કાળનું સ્વરૂપ-સમયથી માંડીને અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીરૂપ અનંતકાળ છે.
તે ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ અને વર્તમાનકાળ એમ ત્રણ પ્રકારે છે.
જમીનમાં વાવેલા બીના અંકુર ફૂટે, છોડ થાય તેના પર ફળ આવે તેમાં પ્રેરક કાળ છે.
સ્ત્રી ગર્ભ ધારણ કરે અમુક સમયે બાળકને જન્મ આપે એ આ કાળનું નિમિત્ત કાર્ય છે.
બાળ, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થા આદિ કાળની વર્તન છે. નવી વસ્તુ જૂની થવી તે કાળનું નિમિત્ત છે.
પુગલદ્રવ્યના રૂપ રસાદિનું સ્વયંમેવ પરિવર્તન થવું તે કાળકૃત છે. જીવમાં રાગાદિભાવમાં ઉપયોગનું પરિવર્તન થવું તે કાળકૃત છે. જીવના જ્ઞાન દર્શનાદિ ઉપયોગનું પરિવર્તન થવું તે કાળકૃત છે. સમગ્ર વિશ્વમાં કાળનો પ્રભાવ અનેક રીતે છે.
જીવ અજ્ઞાનવશ અનાદિકાળથી સંસારમાં જન્મમરણ વડે દુઃખ પામે છે. અને જયાં સુધી અજ્ઞાનવશ રહેશે ત્યાં સુધી દુ:ખ પામવાનો છે. જેમ કાળની આદિ નથી અનાદિ છે તેમ કાળ ભાવિમાં અનંત છે જેનો અંત નથી. તો શું જીવે અનાદિથી અનંતકાળ સુધી રખડયા કરવું? એનો અંત નથી ! છે.
જીવે જન્મમરણથી મુક્ત થવું હોય કે સંસારમાં રહેવું હોય તે માટે સ્વતંત્ર છે. કારણ કે જીવને પોતાના જ અજ્ઞાનથી બંધ છે અને સ્વરૂપજ્ઞાનથી મુક્તિ છે. છ દ્રવ્યો નિત્ય સ્વતંત્ર પરિણામી છે. સતુદેવ-ગુરૂ-ધર્મની શ્રદ્ધા સહિત. છ દ્રવ્યોને ઉત્પાદાદિ ત્રિપદીથી વિચારતા જીવનો કર્તા ભોક્તા ભાવ છૂટી જાય છે. સાક્ષી ભાવ પ્રગટ થાય છે. શુદ્ધ સ્વભાવના આશ્રયે જીવ સત્ પુરૂષાર્થ, વ્રત તપ કરે તો મુક્ત છે. પરંતુ જીવે અનાદિથી પરના આશ્રયે વ્રત તપાદિ કર્યા છે તેથી કથંચિત પુણ્યથી સાંસારિક સુખ પામ્યો પરંતુ સ્વરૂપ સુખ પામ્યો નથી હવે જો સ્વભાવના આશ્રયે શુદ્ધધર્મના પરિણામ કરે તો સ્વરૂપ સુખ પ્રાપ્ત કરે. પ્રશમરતિ
૧૫૪
અજીવતત્ત્વ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
