________________
ઈન્દ્રિયજનિત સુખના સંસ્કારો હોવાથી એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના કોઈ જીવને ભોગ, સુખ કેવી રીતે મેળવવા તે શીખવવું પડતું નથી. ઈન્દ્રિયના વિકાસ સાથે ભોગતૃષ્ણા વધે છે. ઈષ્ટના સંયોગમાં સુખી અને વિયોગમાં દુઃખી એવું જાણે કોઠે પડી ગયું હોય છે.
છતાં એમ સમજવું કે ચેતના ઉર્ધ્વગામી છે, વિકાસશીલ તત્ત્વ છે. ભવસ્થિતિ પરિપાક થતા યોગાનુયોગ ચરમાવર્ત જેવો વિકાસલક્ષી યોગ થાય છે. એ ભવ્યાત્મા ત્યારપછી અપુનર્બંધકદશા પામે છે. તેમાં માર્ગાનુસારિતાના ગુણોનું સેવન કરી મિથ્યાત્વને અત્યંત મોળું પાડે છે. ત્યારે ભવિતવ્યતાને યોગે ચરમયથાપ્રવૃત્તકરણ જેવાં વિશુદ્ધ પરિણામ થાય છે. આ જીવની અંતરની અભિલાષા પ્રમાણે સદ્ગુરુનો યોગ મળે છે. તે અપૂર્વ ઉલ્લાસ વડે ગ્રંથિભેદ કરી, અનિવૃત્તિકરણના વિશેષ વિશુદ્ધ પરિણામ વડે અંતરકરણના સ્થાને પહોંચે છે. ત્યાં તે મિથ્યાત્વપરિણામથી મુક્ત થઈ ઉપશમાદિ સમ્યક્ત્વ પામે છે. જો કે હજી પણ માર્ગ તો વિકટ છે. પરંતુ માર્ગપતીત થયેલો હવે મુક્તિ પામે તેવી પાત્રતા નિર્માણ થઈ છે. યોગદૃષ્ટિના વિકાસપંથમાં આ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક અતિ મંદ થવાથી આધ્યાત્મિક વિકાસનો પ્રારંભ થાય છે.
આ દૃષ્ટિઓ અનુક્રમે વિકસતી જાય છે. તે રીતે તેને ઉપમા આપી છે. પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિમાં મિથ્યાત્વનો ઉદય છતાં જીવ આત્મિકસુખની શ્રદ્ધાવાળો છે. મુક્તિ પ્રત્યે રૂચિવાળો છે. પ્રથમ દૃષ્ટિમાં તાત્વિકપણે બોધ પામવા સમર્થ નથી. છતાં આ જીવમાં શેય, ઉપાદેય અને હેયનો કંઈક વિવેક જન્મે છે. જો કે તેનામાં બોધની સ્થિરતા નથી. વીર્ય પણ અલ્પપણે ઉલ્લસે છે. તેથી અવેધસંવેદ્યપદે છે. અર્થાત પરપદાર્થના સુખની રૂચિવાળો છે.
યોગની આઠે દૃષ્ટિ મોક્ષમાર્ગી છે, એટલે રત્નત્રયીરૂપ છે. માટે બોધ શબ્દથી રત્નત્રયીનો બોધ લેવાનો છે. અર્થાત જ્ઞેયાદિ વિવેક જાણવો. જીવાદિ તત્ત્વોમાં જેમાં પૌદ્ગલિક આર્ષણ છે તે પરપરિણતિરૂપ હોવાથી હેય છે. આત્મપરિણતિરૂપ તત્ત્વો-ગુણો ઉપાસવા યોગ્ય છે. આવો વિવેક ક્રમેક્રમે થવાથી અનુક્રમે વિશુદ્ધિ વૃદ્ધિ પામે છે.
આથી આ દૃષ્ટિમાં જે રીતે તૃણાદિ બોધથી ઉપમા આપી છે. તે યથાર્થ છે. જીવે પોતે પણ તે તે પ્રમાણે પોતાની ભૂમિકાનો વિચાર કરવો. વળી દરેક દૃષ્ટિ સાથે અન્ય સંકલનાઓ પણ કરી છે. તેનો કોઠો જોવાથી ખ્યાલ આવશે કે યોગદૃષ્ટિનો વિકાસ ક્રમ કેવો રહસ્યમય છે.
આ આઠ યોગદૃષ્ટિમાં જીવને બોધનો ક્રમિક વિકાસ હોય છે. તેથી બોધ, દોષક્ષય, ગુણવિકાસ, સાથે યોગના અંગોનું સેવન થતું રહે છે.
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
Jain Education International
૧૯૯
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
