________________
તો કેવળ સ્પર્શેન્દ્રિયવાળા છે તો પણ આ સંજ્ઞા તેમને પીડે છે. જેમ જેમ ઈન્દ્રિયો વિકસે છે તેમ તેમ સંજ્ઞાઓ વિકસે છે. તેમાં વળી મનુષ્યને નવગ્રહ કરતાં પણ પરિગ્રહની પીડા ભારે હોય છે. છતાં મૂર્છાવશ તે જાણતો નથી એટલે કષાયોથી કલુષિત બને છે.
કષાયોની વિનાશક કર્મની જાળને જાણો તેમાં ફસાવ નહિ. આ સર્વ પ્રકારના કષાયો દ્વારા જીવ આઠ કર્મની જાળમાં ફસાયેલો રહે છે. જેમ આપણે આહાર કરીએ પછી તેનું પાચન થઈ તે સપ્ત ધાતુમાં વહેંચાઈ જાય છે. તેમ જીવ કષાય વડે કર્મવર્ગણાને ગ્રહણ કરે છે તે સ્વયં આઠ કર્મમાં વિભાજિત થઈ કર્મત્વરૂપે પરિણમી તે પ્રકૃતિ-સ્વભાવ પ્રમાણે ફળ આપે છે.
કષાયી જીવ વિષયોમાં આસક્ત બને પછી તેને કોણ બચાવી શકે ? વળી અતિ દુર્ઘટ એવા ક્રોધાદિ કષાયને વશ જીવ જે દુઃખો પામે છે તેનું કથન કોણ કરી શકે ? કષાયી પરિણામ દ્વારા બાંધેલા કર્મો જયારે ઉદયમાં આવે ત્યારે તે દુઃખે કરી ભોગવે છે. જ્ઞાનીજનો કહે છે કે આશ્ચર્ય છે કે જે કષાયોના વિપાકે જીવ દુ:ખી થાય છે, તે કષાયોને તે જાણતો નથી. એ કારણે દુઃખનો આરોપ તે અન્યના પરત્વે કરે છે અને કર્મને જટિલ કરે છે.
આપણે આગળ જોયું કે એક એક કષાયો કેવા કેવા સ્વાંગ ધરીને આવે છે ? જીવ તેને અહિતકારી માનતો નથી. ક્રોધનો આવેશ, અહંકારનો હુંકાર, માયાનું છળ અને લોભની લાલચોની જાળમાં, ચેતનાશક્તિવાળો જીવ રાંક બની જાય છે, કયારેક તો ઉત્તેજિત થઈ હિંસા, અસત્ય જેવા ઘોર પાપો આચરે છે.
હવે વિચારજો કે આના મૂળમાં કોણ છે ? તે શા માટે આવો જુલમ કરે છે ? આ પહેલાં એ દર્શાવ્યું છે કે રાગ અને તેની ઈચ્છા મૂર્છા આદિ વિવિધ અવસ્થાઓ, કાચંડાની જેમ વિવિધ રંગો બદલે છે. વળી આ રાગ ભય-ચિંતાનું કારણ હોવા છતાં જીવને તેમાં મીઠાશ વર્તે છે. રાગમાં માયા અને લોભની મુખ્યતા છે. દ્વેષ, ઈર્ષા, મત્સર આદિ વિવિધ અવસ્થાઓ એવી છે જેમાં ક્રોધ અને માનની મુખ્યતા છે.
રાગ સાથે રહેલા માયા અને લોભનું મૂળ છે મમત્વ. ક્રોધ અને માનનું મૂળ છે અહંમત્વ એના મૂળ ઘણા ઉંડા પથરાયેલા હોય છે. તે કેવળ ઉપશમ ક૨વાથી અર્થાત વૃક્ષના ડાળા, પાંદડા કાપવાથી મૂળ છેદાશે
પ્રશમરતિ
Jain Education International
સંજ્ઞાઓનું સેવન કષાયી છે
૧૦૭
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
