________________
(૫) ધ્યાન : તપ સ્વયં નિજગુણની અનુભૂતિ માટે છે, ધ્યાન સ્વગુણમાં સ્થિતિ થવી તે છે. તેમાં દઢ થવા ભૂમિકા માટે ધર્મધ્યાનના ભેદ આપ્યા છે. અન્યત્ર પ્રસ્તુત છે.
(૬) કાયોત્સર્ગ : દેહભાવથી મુક્ત થવું તે કાયોત્સર્ગ છે. હે મુનિ! સંયમની કસોટી દેહભાવથી મુક્ત થવા માટે, તપની આખરી ફળશ્રુતિ એ છે. કથંચિત ક્ષમતા ખૂટે ત્યારે ઔષધાદિ દાભાવે કરવા. સાધનામાં શરીર સાથ ન આપે ત્યારે પ્રારંભનું મર્યાદિત અનશન અહીં પૂર્ણતા પામે તેને સાધનામાં દેહનો ઉત્સર્ગ કહ્યો છે. (૮) બંધ :
આત્માના વૈભાવિક પરિણામોને કારણે આત્માના પ્રદેશ અને કર્મરોનું ક્ષીરનીરવત્ જોડાવું તે કર્મબંધ છે.
આસ્રવ થતાં બંધ અવશ્ય થાય છે તેથી આસવની જેમ બંધના હેતુઓ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય અને યોગ છે.
આ ક્રમ ગુણસ્થાનકના વિકાસથી દૂર થાય છે. જેમકે મિથ્યાત્વના નાશ થવાથી સમ્યકત્વ ચોથું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે. અવિરતિના જવાથી દેશ કે સર્વવિરતિ પાંચમું કે છઠું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે. પ્રમાદ જવાથી સાતમું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે. કષાય જવાથી દસમું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે. ઘાતકર્મના નાશથી તેરમું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે. યોગ નિરોધ થવાથી ચૌદમું ગુણસ્થાનક પ્રગટે છે પછી જીવ કર્મથી સર્વથા મુક્ત થાય છે. પુનઃ બંધન થતું નથી. આ કર્મબંધના વિવિધ પ્રકારો છે તેમાં મુખ્ય ચાર પ્રકાર. (૧) પ્રકૃતિઃ બંધ થયા પછી તે કર્મ જ્ઞાનાવરણાદિ પ્રકૃતિરૂપે ફળ આપવાની
શક્તિ . (૨) સ્થિતિ : બંધાયેલા કર્મો આત્મ પ્રદેશો સાથે કેટલો કાળ રહેશે. (૩) રસઃ બંધ સમયના પરિણામ પ્રમાણે તે કર્મ મંદ, તીવ્ર સુખ-દુઃખરૂપ
અનુભવ કરાવે. (૪) પ્રદેશ : બંધ-ઉદયમાં પુગલનો કેટલો જથ્થો વપરાશે. (વિશેષ
વિસ્તાર અન્યત્ર જાણી લેવો)
આમ કર્મ જડ પદાર્થ છતાં તેની સમસ્ત સંસારી જીવો પર વિલક્ષણ સત્તા છે. જે પ્રબળ આત્મશક્તિ વડે જ દૂર થાય છે. ત્યાં સુધી જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી સુખ દુઃખનો અનુભવ કરે છે. તેથી હવે મુક્તદશા કહે છે.
પ્રશમરતિ
૧૪૬ For Private & Personal Use Only
નવતત્ત્વનું ચિંતન
www.jainelibrary.org
Jain Education International
