________________
સિદ્ધાત્માઓ અભેદ છે. સમાન છે. ઉપમા આપવાથી આપણી મતિ મપાઈ જાય તેવું તે અચિંત્ય સ્વરૂપ છે.
સંસારી જીવ : ત્રસ અને સ્થાવર
સૂક્ષ્મ બાદર : નિગોદ તથા એકેન્દ્રિય જીવો સ્થાવર છે. સ્વયં હલન ચલન કરી શક્તા નથી.
ત્રસ : બેઈન્દ્રિય, ત્રેઈન્દ્રિય ચઉરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય સ્વયં હલન ચલનવાળા છે. વાસ્તવમાં જીવમાત્ર સ્વભાવે ચેતનામય છે. પરંતુ કર્મની વિચિત્રતાથી અનેક ભેદ પડયા છે. જન્મ, જરા, મરણ, રોગ, શોકની વિચિત્ર દશાવાળા હોય છે. વળી આ સંસારી જીવ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસક એમ ત્રણ લિંગવાળા છે.
દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, અને નારક ચારે ગતિમાં ભમતા જીવો ચાર પ્રકારે છે. અનુક્રમે પાંચ ઈન્દ્રિય ધરાવનાર પંચેન્દ્રિય પ્રકારે છે. સંસારી જીવનું કથન વિસ્તૃત છે, વિવિધ છે. ચૌદરાજલોક વ્યાપી છે, ચારગતિમાં ભમે છે. ચોરાશી લાખ સ્થાનોમાં જીવ કર્માધીન જન્મ ધારણ કરે છે. જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ :
જીવની ઓળખાણ ઉપયોગરૂપ પ્રગટ લક્ષણથી છે.
જીવ માત્રનું લક્ષણ ઉપયોગ છે. તે મુખ્ય જ્ઞાન અને દર્શન બે પ્રકારે છે. ઉપયોગ એટલે બોધરૂપ વ્યાપાર. આ વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ ચેતનાશક્તિનું કાર્ય છે. અતિ પ્રકાશમય સૂર્યના ગોળામાં તે શક્તિ નથી કારણકે તે સર્વે જડ પદાર્થો છે. તેનાથી અનંત શક્તિ આત્માની છે. ગમે તેટલો કાળ જીવ દેહમાં રહે તો પણ તેના સ્પર્ધાદિ એકે લક્ષણ જીવમાં પ્રવેશ પામતા નથી અને ચેતનનો એકપણ પ્રદેશ જડમાં પ્રવેશ પામતો નથી. બંને લક્ષણથી નિતાંત ભિન્ન છે.
ચેતનાશક્તિ જીવમાત્રમાં સમાન છતાં તેનો બોધ વ્યાપાર કર્માધીન વિષમ અને વિવિધ છે. કોઈની ગ્રહણ શક્તિ મંદ કે તીવ્ર હોય છે. તેથી જ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગના ભેદ પડે છે. ચેતનાનો જ્ઞાન ગુણ મુખ્ય છે. મતિ શ્રુત આદિ તેની અવસ્થાઓ છે. વાસ્તવમાં આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી જાણવું તેનું કાર્ય છે. જાણેલા પદાર્થોમાં રાગાદિ કરવા તે મોહ કે અજ્ઞાન છે. જેને કારણે જીવ કર્મબંધ કરે છે.
ઉપયોગ મુખ્યત્વે સાકાર અને નિરાકાર બે પ્રકારે છે.
સાકાર ઃ જે બોધ ગ્રાહ્ય વિષયોને વિશેષરૂપે જાણે તે સાકાર જ્ઞાન
પ્રશમરત
Jain Education International
૧૪૮
For Private & Personal Use Only
જીવના ભેદ પ્રભેદ
www.jainelibrary.org
