Ukti Vyakti Prakarana

Author(s): Damodar Pandit
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002503/1

Page #1

सिंघी जैन ग्रन्थ माँ ला
**********[ atuim 32 ]************ संस्थापक
स्व० श्रीमद् बहादुर सिंह जी सिंधी
****
संरक्षक
श्री राजेन्द्र सिंह सिंघी तथा श्री नरेन्द्र सिंह सिंघी
2.

物
प्रधान संपादक तथा संचालक
आचार्य जिन विजय मुनि
वि. सं. २०१०]
SREDALCHAND SINGI
पण्डितवर - दामोदर - विरचित
उक्तिव्यक्तिप्रकरण
米
मूलग्रन्थ संपादक
जिन विजय मुनि, पुरातत्त्वाचार्य.
व्याकरणात्मक विश्लेषण समालेखक
प्रो. डॉ. सुनीति कुमार चाटुर्ज्या एम्. ए. डी. लिट्.
**********[ Stenraten ]*************
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ भारतीय विद्या भवन, बंबई
UP
[ मूल्य ८-०-० .
ww.lainelibrary.org

Page #2

Page #3

स्वर्गवासी साधुतरित श्रीमान् झलचन्दजी सिंघी
बाबू श्रीबहादुर सिंहजी सिंघीके पुण्यश्लोक पिता जन्म-वि. सं. १९२१, मार्ग. वदि ६
5 स्वर्गवास - वि. सं. १९८४, पोष सुदि ६
स
Personal Use Only

Page #4

•
दानशील-साहित्यरसिक-संस्कृतिप्रिय स्व. श्रीबाबू बहादुरसिंहजी सिंघी :
Jain Edoch Intcational
अजीमगंज - कलकत्ता
जन्म ता. २८-६-१८८५ ]
[ मृत्यु ता. ७-७-१९४४
आ. श्री. कैलासलागर मृरि ज्ञान मंदिर. श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र, कोबा
ता. क.

www.jaine 08

Page #5

Page #6

सिंघी जैन ग्रन्थ मा ला
*******[ #raia, 3° ]**********
ग्रन्थांक ३९
'पण्डित दामोदर विरचित
उक्ति व्यक्ति प्रकरण
SRI DALCHAND JI SINGHI

卐
SINGHI JAIN SERIES
*******
श्री डालचन्द्र जी सिंधी 版
* * * * *[ NUMBER 39] * * * *
UKTI-UYAKTI-PRAKARANA
BY
PANDITA DAMODARA

Page #7

कलकत्ता निवासी
साधुचरित-श्रेष्ठिवर्य श्रीमद् डालचन्दजी सिंघी पुण्यस्मृतिनिमित्त
प्रतिष्ठापित एवं प्रकाशित
सिंघी जैन ग्रन्थ माँ ला
[ जैन आगमिक, दार्शनिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, कथात्मक - -इत्यादि विविधविषयगुम्फित प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, प्राचीनगूर्जर - राजस्थानी, आदि नानाभाषानिबद्ध; सार्वजनीन पुरातन वाङ्मय तथा नूतन संशोधनात्मक साहित्य प्रकाशिनी सर्वश्रेष्ठ जैन ग्रन्थावलि . ]
प्रतिष्ठाता
-
श्रीमद् - डालचन्दजी - सिंघीसत्पुत्र.
स्व ० दानशील - साहित्यरसिक - संस्कृतिप्रिय
श्रीमद् बहादुर सिंहजी सिंघी
-

SRI BAHADUR SINGHAR SINGHI
[ श्री बहादुर सिंहजी
प्रधान सम्पादक तथा संचालक
आचार्य जिन विजय मुनि
ऑनररी मेंबर, जर्मन ओरिएन्टल सोसाइटी सन्मान्य नियामक
भारतीय विद्या भवन, बम्बई, तथा, राजस्थान पुरातत्त्व मन्दिर, जयपुर
*
·
सर्वप्रकार संरक्षक
श्री राजेन्द्र सिंह सिंघी तथा श्री नरेन्द्र सिंह सिंघी
प्रकाशक
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ
भारतीय विद्या भवन, बम्बई
प्रकाशक - जयन्तकृष्ण, ह. दवे, ऑनररी रजिष्ट्रार, भारतीय विद्या भवन, चौपटी रोड, बम्बई नं. ७ मुद्रक - लक्ष्मीबाई नारायण चौधरी, निर्णयसागर प्रेस, २६-२८ कोलभाट स्ट्रीट, बम्बई -

ر

Page #8

पण्डितवर - दामोदर - विरचित
उक्ति व्यक्ति प्रकरण
पुरातन कोशलीभाषोखरण सम्बद्ध उक्तिविषयक प्रयोगप्रकाशात्मक विशिष्ट ग्रन्थकृति अद्यावधि अविशीत एवं एकमात्रप्राप्त प्राचीनादर्शाधारेण प्रथमवार प्रकाशित
• मूलग्रन्थसंपादनकुर्बा आचार्य जि न वि जय मुनि
ग्रन्थगतप्राचीनकोशलीभाषास्वरूपविवेचनकर्ता • प्रो. डॉ. सुनीति कुमार चाटुा एम्. ए. डी. लिट्[प्रधानाध्यापक-तुलनात्मकभाषाविज्ञानशास्त्र, कलकत्ता युनिवर्सिटी
सभाध्यक्ष-पश्चिमबङ्गीय विधानपरिषत् प्रधानाध्यक्ष - अखिलभारतीय प्राच्य परिषत् , १७ अधिवेशन, अहमदाबाद
ग्रन्थान्तर्हितऐतिहासिक - सामाजिकस्थितिस्वरूपनिदर्शनकर्ता
डॉ. मोती चन्द्र एम्. ए. पीएच्. डी. • . संरक्षक - कलात्मक वस्तु संग्रहालय, प्रिंस ऑफ वेल्स म्युजियम, बम्बई
प्रकाशनकर्ता सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ
भार ती य विद्या भवन, बम्बई
विक्रमाब्द २०१०]
प्रथमावृत्ति, पंचशत प्रति
[ख्रिस्ताब्द १९५३
ग्रन्थांक ३९]
भारतीय विद्या भवन द्वार? सर्वाधिकार सुरक्षित [मूल्य रू.८-०-०

Page #9

SINGHI JAIN SERIES
A COLLECTION OF CRITICAL EDITIONS OF IMPORTANT JAIN CANONICAL, PHILOSOPHICAL HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE AND OTHER WORKS
V PRAKRIT, SANSKRIT, APABHRAMSA' AND OLD RAJASTHANI GUJARATI LANGUAGES, AND OF NEW STUDIES BV COMPETENT
RESEARCH SCHOLARS
O
ESTABLISHED IN THE SACRED MEMORY OF THE SAINT LIKE LATE SETH SRI DALCHANDJI SINGHI
OF CALCUTTA
BY HIS LATE DEVOTED SON DANAŠILA-SAHITYARASIKA- SANSKRITIPRIYA SRI BAHADUR SINGH Singhi
DIRECTOR AND GENERAL EDITOR ACHARYA JINA VIJAYA MUNI (HONORARY MEMBER OF THE GERMAN ORIENTAL SOCIETY)
HON. DIRECTOR BHARATIYA VIDYA BHAVAN, BOMBAY
AND RAJASTHANA PURATATTVA MANDIR, JAIPUR
U-NDER THE EXCLUSIVE PATRONAGE OF
SRI RAJENDRA SINGH SINGHI SRI NARENDRA SINGH SINGHI
AND
PUBLISHED BY
SING HIJAIN SASTRA SHIKSHAPITH BHARATIYA VIDYA BHAVAN.
BOMBAY

Page #10

EKTI - VYAKTI - PRAKARANA
OF
PANDITA DAMODARA (AN ELEMENTARY HANDBOOK OF SANSKRIT COMPOSITION WITH PARALLEL
ILLUSTRATIONS IN OLD KOSALI OF THE TWELFTH CENTURY
EDITBD FOR THE FIRST TIME FROM THE SINGLE AVAILABLE MANUSCRIP]
BY
ACHARYA JINA VIJAYA MUNI
WITH
AN EXHUASTIVE LINGUISTIC STUDY OF OLD KOSALI OF THE TEXT
BY Dr. SUNITI KUMAR CHATTERJI, M. A., D. Litt., F. A. S. B. Lately Professpr of Comparative Philology, Calcutta University; Now Chairman, West Bengal Legislatie Councit .
AND General President of the 17th Session of All-India Oriental Conference,
AN ESSAY ON MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL
INTEREST IN THE TEXT
BY Dr. MOTI CHANDA, M. A., Ph. D. • Curator, Art Section, Prince of Wales Museum, Bombay
PUBLISHED BY SINGHI JAIN SHASTRA SHIKSHAPITH BHARATIYA VIDYA BHAVAN.
BOMBAY :: V. E. 2009]
First Edition : Five Hundred Copies
A. D.
Vol. 39]
[Price Rs. 8–0-0

Page #11

.१४
१७
॥सिंघीजैनग्रन्थमालासंस्थापकप्रशस्तिः ॥
- cc 5m-- अस्ति बङ्गाभिधे देशे सुप्रसिद्धा मनोरमा । मुर्शिदाबाद इत्याख्या पुरी वैभवशालिनी ॥ . बहवो निवसन्त्यत्र जैना ऊकेशवंशजाः । धनाढ्या नृपसम्मान्या धर्मकर्मपरायणाः ॥ . श्रीडालचन्द इत्यासीत् तेष्वेको बहुभाग्यवान् । साधुत् सच्चरित्रो यः सिंघीकुलप्रभाकरः ॥ बाल्य एवगितो यश्च कर्तुं व्यापारविस्तृतिम् । कलिकातामहापुयी तधर्मार्थनिश्चयः ॥ कुशाग्रीयत्वबुद्ध्यैव सद्वृत्त्या च सुनिष्ठया । उपाज्य विपुलां लक्ष्मी कोट्यधिपो जानेष्ट सः ॥ तस्य मन्नुकुमारीति सन्नारीकुलमण्डना । अभूत् पतिव्रता पत्नी शीलसौभाग्यभूषण ॥ श्रीबहादुरसिंहाख्यो गुणवाँस्तनयस्तयोः । अभवत् सुकृती दानी धर्मप्रियश्च धीनिधिः ॥ प्राप्ता पुण्यवता तेन पती तिलकसुन्दरी । यस्याः सौभाग्यचन्द्रेण भासितं तत्कुलाम्बरम् ॥ श्रीमान् राजेन्द्रसिंहोऽस्य ज्येष्ठपुत्रः सुशिक्षितः । यः सर्वकार्यदक्षत्वात् दक्षिणबाहुवत् पितुः ॥ नरेन्द्रसिंह इत्याख्यस्तेजस्वी मुध्यमः सुतः । सूनुर्वीरेन्द्रसिंहश्च कनिष्ठः सौम्यदर्शनः ॥ सन्ति त्रयोऽपि सत्पुत्रा आप्तभक्तिपरायणाः । विनीताः सरला भव्याः कौतुर्मार्गानुगामिनः ॥ अन्येऽपि बहवस्तस्याभवन् स्वमादिबान्धवाः । धनैर्जनैः समृद्धः सन् स राजेव व्यराजत ॥
१२ अन्यच्चसरस्वत्यां सदासक्तो भूत्वा लक्ष्मीप्रियोऽप्ययम् । तत्राप्यासीत् सदाचारी तच्चित्रं विदुषां खलु । नाहंकारो न दुर्भावो.न विलासो न दुर्व्ययः । दृष्टः कदापि तद्गेहे सतां तद् विस्मयास्पदम् ॥ भक्तो गुरुजनानां स विनीतः सजनान् प्रति । बन्धुजनेऽनुरक्तोऽभूत् प्रीतः पोष्यगणेष्वपि ॥ देश-कालस्थितिज्ञोऽसौ विद्या-विज्ञानपूजकः । इतिहासादि-साहित्य-संस्कृति-सत्कलाप्रियः ॥ . समुन्नत्यै समाजस धर्मयोत्कर्षहेतवे । प्रचाराय च शिक्षाया दत्तं तेन धनं धनम् ॥ गत्वा सभा-समित्यादौ भूत्वाऽध्यक्षपदान्वितः । दत्वा दानं यथायोग्यं प्रोत्साहिताश्च कर्मठाः ॥ एवं धनेन देहेन ज्ञानेन शुभनिष्ठया। अकरोत् स यथाशक्ति सत्कर्माणि सदाशयः ।। अथान्यदा प्रसङ्गेन स्वपितुः स्मृतिहेतवे । कर्तुं किञ्चिद् विशिष्टं स कार्य मनस्यचिन्तयत् ॥ पूज्यः पिता सदैवासीत् सम्यग्-ज्ञानरुचिः स्वयम् । तस्मात् तज्ज्ञानवृद्ध्यर्थं यतनीयं मयाऽप्यरम् ॥ २१ विचार्येवं स्वयं चित्ते पुनः प्राप्य सुसम्मतिम् । श्रद्धास्पदस्वमित्राणां विदुषां चापि तादृशाम् ॥ जैनज्ञानप्रसारार्थं स्थाने शान्ति नि के त ने । सिंघीपदाङ्कितं जैन ज्ञान पीठ मतीष्ठिपत् ॥ श्रीजिनविजयः प्राज्ञो मुनिनाम्ना च विश्रुतः । स्वीकर्तुं प्रार्थितस्तेन तस्याधिष्ठायकं पदम् ॥ तस्य सौजन्य-सौहार्द स्थैयौदार्यादिसद्गुणैः । वशीभूय मुदा येन स्वीकृतं तत्पदं वरम् ॥ कवीन्द्रेण रवीन्द्रेण स्वीयपावनपाणिना । रस-नागाङ्क-चन्द्राब्दे तत्प्रतिष्ठा व्यधीयत ॥ प्रारब्धं मुनिना चापि कार्य तदुपयोगिकम् । पाठनं ज्ञानलिप्सूनां ग्रन्थानां ग्रथनं तथा ॥ तस्यैव प्रेर। प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे चैषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ उदारचेतस तेन धर्मशीलेन दानिना । व्ययितं पुष्कलं द्रव्यं तत्तत्कार्यसुसिद्धये ॥ छात्राणां कृत्तिदानेन नैकेषां विदुषां तथा । ज्ञानाभ्यासाय निष्कामसाहाय्यं स प्रदत्तवान् ॥ जलवायवादिकाना तु प्रातिकूज्यादसा मुनिः । काय त्रिवार्षिकं तत्र समाप्यान्यत्र चास्थितः ॥ तत्रापि सततं सर्व साहाय्यं तेन यच्छता । ग्रन्थमालाप्रकाशाय महोत्साहः प्रदर्शितः ॥ नन्द-निध्ये-चन्द्राब्दे जाता पुनः सुयोजना । ग्रन्थावल्याः स्थिरत्वाय विस्तराय च नूतना ॥ ततः सुहृत्परामर्शात् सिंघीवंशनभस्वता । भा वि द्या भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ • आसीत्तस्य मनोवाञ्छाऽपूर्वग्रन्थप्रकाशने । तदर्थं व्ययितं तेन लक्षावधि हि रूप्यकम् ॥
दुर्विलासाद् विधेर्हन्त ! दौर्भाग्याचात्मबन्धूनाम् । स्वल्पेनैवाथ कालेन स्वर्ग स सुकृती ययौ । इन्दु-ख-शून्य नेत्रेब्दे मासे आषाढ़ेसज्ञके । कलिकाताख्यपुर्यां स प्राप्तवान् परमां गतिम् ॥ पितृभक्तैश्च तत्पुत्रैः प्रेयसे पितुरात्मनः । तथैव प्रपितुः स्मृत्यै प्रकाश्यतेऽधुना पुनः ॥ इयं ग्रन्थावलिः श्रेष्ठा प्रेष्ठा प्रज्ञावतां प्रथा । भूयाद् भूत्यै सतां सिंघीकुलकीर्तिप्रकाशिका ॥ विद्वज्जनकृताहादा सचिदानन्ददा सदा। चिरं नन्दत्वियं लोके श्रीसैंधी ग्रन्थपद्धतिः ॥ .
" """""Mmm m m mm m m .०० 10. 590...
- 0 9
0 mp
.

Page #12

॥सिंघीजैनग्रन्धमालासम्पादकप्रशस्तिः ॥
-
MSCWM
-
स्वस्ति श्रीमेदपाटाख्यो देशो भारतविश्रुतः । रूपाहेलीति सन्नाम्नी पुरिका तत्र सुस्थिता ॥ सदाचार-विचाराभ्यां प्राचीननृपतेः समः । श्रीमच्चतुरसिंहोऽत्र राठोडान्वयभूमिपः ॥ तन्त्र श्रीवृद्धिसिंहोऽभूद् राजपुत्रः प्रसिद्धिभाक् । क्षात्रधर्मधनो यश्च परमारकुलाग्रणीः ॥ मुज-भोजमुखा भूपा जाता यस्मिन् महाकुले। किं वर्ण्यते कुलीनत्वं ,तत्कुलजातजन्मनः ॥ पत्नी राजकुमारीति तस्याभूद गुणसंहिता । चातुर्य-रूप-लापण्य-सुवाक् सौजन्यभूषिता ॥ क्षत्रियाणीप्रभापूर्णा शौर्योद्दीप्तमुखाकृतिम् । यां दृष्ट्वैव जनो मेने राजन्यकुलजां त्वियम् ॥ पुत्रः किसनसिंहाख्यो जातस्तयोरतिप्रियः। रणमल्ल इति चान्यद् यन्नाम जननीकृतम् ॥ श्रीदेवीहंसनामात्र राजपूज्यो यतीश्वरः । ज्योतिभैषज्यविद्यानांपारगामी जनप्रियः ॥ आगतो परदेशाद् यो भ्रमन् जनपदान् बहून् । जातः श्रीवृद्धिसिंहस्य प्रीति-श्रद्धास्पदं परम् ॥ तेनाथाप्रतिमप्रेरणा स तत्सूनुः स्वसन्निधौ । रक्षितः शिक्षितः सम्यक्, कृतो जैनमतानुगः॥ दौर्भाग्यात् तच्छिशोर्खाल्ये गुरु-तातो दिवंगतौ । विमूढः स्वगृहात् सोऽथ सहच्छया विनिर्गतः ॥
तथा चभ्रान्त्वा नैकेषु देशेषु सेवित्वा च बहून् नरान् । दीक्षितो मुण्डितो भूत्वा जातो जैनमुनिस्ततः ॥ ज्ञातान्यनेकशास्त्राणि नानाधर्ममतानि च । मध्यस्थवृत्तिना तेन तत्त्वातत्वगवेषिणा । अधीता विविधा भाषा भारतीया युरोपजाः । अनेका लिपयोऽप्येवं प्रत्न-नूतनकालिकाः ॥ येन प्रकाशिता के ग्रन्था विद्वत्प्रशंसिताः । लिखिता बहवो लेखा ऐतिद्यतथ्यगरिफता: ॥ स बहुभिः सुकिदुनिस्तन्मण्डलैश्च सत्कृतः । जिनविजयनाम्नाऽसौ ख्यातोऽभवद् मनीषिषु ॥ यस्य तां विश्रुतिं ज्ञात्वा श्रीमद्गगान्धीमहात्मना । आहूतः सादरं पुण्यपत्तनात् स्वयमन्यदा॥ पुरे चाहम्मदाबादे राष्ट्रीयः शिक्षणालयः । विद्यापीठ इति ख्यात्या प्रतिष्ठितो यदाऽभवत् ॥ भचिार्यत्वेन तत्रोच्चैनियुक्तः स महात्मना । रस-मुँनि-निधीन्द्वब्दे पुरा त त्वा ख्य मन्दि रें। वर्षाणामष्टकं यावत् सम्भूष्य तत् पदं ततः । गत्वा जर्मनराष्ट्रे स तत्संस्कृतिमधीतवान् ॥ तत भागत्य सल्लग्नौ राष्ट्रकार्ये च सक्रियम् । कारावासोऽपि सम्प्राप्तो येन स्वराज्यपर्वणि ॥
मात् ततो विनिर्मुक्तः स्थितः शान्ति नि के त ने । विश्ववन्द्यकवीन्द्रश्रीरवीन्द्रनाथ भूषिते ॥ सिंघीपदयुतं जैन ज्ञानपीठं तदाश्रितम् । स्थापितं तत्र सिंघीश्रीडालचन्दस्य सूनुना ॥ श्रीबहादुरसिंहेन दानवीरेण धीमता । स्मृत्यर्थं निजतातस्य जैनज्ञानप्रसारकम् ॥ प्रतिषितश्च तस्यासौ पदेऽधिष्ठातृसझके । अध्यापयन् वरान् शिष्यान् ग्रन्थयन् जैनवाड्मयम् ।। तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे ह्येषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ अथैवं विगतं यस्य वर्षाणामष्टकं पुनः । ग्रन्थमालाविकासार्थिप्रवृत्तिषु प्रयस्यतः ॥ बाणे-रत्ने-नेवेन्द्वब्दे मुंबाईनगरीस्थितः । मुंशीति बिरुदख्यातः कन्हैयालालधीसखः ।। प्रवृत्तो भारतीयानां विद्यानां पीठनिर्मिती । कर्मनिष्ठस्य तस्याभूत् प्रयत्नः सफलोऽचिरात् ॥ विदुषां श्रीमती योगात् पीठो जातः प्रतिष्ठितः । भारतीय पदोपेत विद्या भ व न सञ्जया भाहतः सहकार्यार्थ स मनिस्तेन सहदा । ततः प्रभृति तत्रापि सहयोग प्रदत्तवान ॥ तभवनेऽन्यदा तस्य सेवाऽधिका ह्यपेक्षिता । स्वीकृता नम्रभावेन साऽप्याचार्यपदाश्रिता ॥ नन्द-निध्यक-चन्द्राब्दे वैक्रमे विहिता पुनः । एतद्ग्रन्थावलीस्थैर्यकृत् तेन नव्ययोजना ॥ परामर्शात् ततस्तस्य श्रीसिंघीकुलभास्वता । भा विद्या भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ प्रदत्ता दशसाहस्री पुनस्तस्योपदेशतः । स्वपितृस्मृतिमन्दिरकरणाय सुकीर्तिना ॥ दैवाइल्पे गते काले सिंघीवों दिवंगतः । यस्तस्य ज्ञानसेवायां साहाय्यमकरोत् महत् ॥ पितृकार्यप्रगत्यर्थं यत्नशीलैस्तदात्मजैः । राजेन्द्रसिंहमुख्यैश्च सत्कृतं तद्वचस्ततः ॥ . पुण्यश्लोकपितर्नाम्ना ग्रन्थागारकृते पुनः । बन्धुज्येष्ठो गुणश्रेष्ठो झर्द्धलक्षं प्रदत्तवान् ॥ प्रन्थमालाप्रसिद्ध्यर्थ पितृवत् तस्य कांक्षितम् । श्रीसिंघीबन्धुभिः सर्वं तगिराऽनुविधीबते ॥ विद्वज्जनकृताहादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दत्वियं लोके जिन विजय भारती॥
rrrrrrrrr
GMCCWW.
6 ... .m 'm mmmmmmmmm
9 .
.

Page #13

S
SINGHI JAIN:SERIES Works in the Series already out.
अद्यावधि मुद्रितग्रन्थनामावलि १ मेरुतुङ्गाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि १५ हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. ( प्राकृत) , मूल संस्कृत ग्रन्थ.
१६ दुर्गदेवकृत रिटसमुच्चर... , २ पुरातनप्रबन्धसंग्रह बहुविध ऐतिह्यतथ्यपरिपूर्ण १७ मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. ___अनेक निबन्ध संचय.
१८ कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. ३ राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश.
२९ भर्तृहरिकृत शतकत्रयादि सुभाषितसंग्रह. ४ जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प. .. २० शान्त्यांचार्यकृत न्यायावतारवार्तिक-वृत्ति. ५ मेघविजयोपाध्यायकृत देवानन्दमहाकाव्य.
२१ कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ. (अप०)
२२ महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा. (प्राकृ० ) ६ यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा. ७ हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा.
२३ श्रीभद्रबाहुआचार्यकृत भद्रबाहुसंहिता..
| २४ जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण. (प्रा.) ८ भट्टाकलङ्कदेवकृत अकरङ्कग्रन्थत्रयी. ९ प्रबन्धचिन्तामणि - हिन्दी भाषान्तर.
२५ उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य.
२६ जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला. (प्रा.) १० प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित.
| २७ कोऊहलविरचित लीलावई कहा. (प्रा.) ११ सिद्धिचन्द्रोपाध्न्यायरचित भानुचन्द्रगणिचरित.
२८ जिनदत्ताख्यानद्वय. (प्रा.) १२ यशोविजयोपाध्यायविरचित ज्ञानबिन्दुप्रकरण. २९ स्वयंभूविरचित पउमचरिउ. भाग १ ( १३ हरिषेणाचार्यकृत बृहत्कथाकोश.
३० सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्ड. १४ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, प्रथा भाग. ३१ दामोदरकृत उक्तिव्यक्ति प्रकरण.
Dr. G. H. Bühler's Life of Hemachandrachārya. Translatea from German by Dr. Manilal Patel, Ph. D.
Works in the Press.
संप्रति मुयमाणग्रन्थनामावलि १ खरतरगच्छबृहद्गुर्वावलि.
८ महामुनिगुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत) २ कुमारपालचरित्रसंग्रह.
९ जयपाहुडनाम निमित्तशास्त्र. (प्राकृत) ३ विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह.
१० गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध. ४ जैनपुस्तक प्रशस्तिसंग्रह, भाग २.
११ नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. ५ विज्ञप्तिसंग्रह - विज्ञप्ति महालेख - विज्ञप्ति त्रिवेणी " आदि अनेक विज्ञप्तिलेख समुच्चय.
| १२ महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा. (प्रा.) ६ उद्द्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा.
१३ कौटिल्यकृत अर्थशास्त्र - सटीक. ( कतिपयअंश) ७ कीर्तिकौमुदी आदि दस्तुपालप्रशस्तिसंग्रह. | १४ गुणप्रभाचार्यकृत विनयसूत्र.
Shri Bahadur Singh Singhi Memoirs
म
.बाबू श्रीबहादुरसिंहजी सिंघी स्मृतिग्रन्थ[भारतीय विद्या. भाग ३1 सन १९४५. 2 Late Babu Shri Bahadur Singhji Singhi Memorial volume.
'BHARATIYA VIDYA [Volume V] A. D. 1945. . 3 Literary Circle of Mahāmātya Vastupāla and its Contribution
to Sanskrit Literature. By Dr. Bhogilal J. Sandesara,
M. A., Ph. D. 4-5 Studies in Indian Literary History, Two Volumes.
• . By Prof. P. K. Gode, M. A.

Page #14

SHRI BAH
SINGHJI SINGHI
Ву
Acharya Jina Vijaya Muni On 7th of JULY, 1944, Babu Shri Bahadur Singhji. Singhi left bis mortal coils at the comparatively early age of fiftynine. His loss has been widely felt. His aged mother received this rude shock so jll that she did not long. outlive him. His worthy sons have lost an affectionate and noble father, the industrialists and businessmen of the country one of their pioneers, the large number of his employees a benevolent master, scholarship one of its best patrons and the poor people of his native district a most generous donor. To me his loss has been personal. My contact with him was a turning point in my life. Whatever I liave been able, during the past fifteen years, to achieve in the field of scholarship is uue directly to him. The financial assistance with which he backed up my activities was the least of his contributions. But for his love of scholar: ship with which he inspired me, this chapter of my life would have been ehtirely different. To his sacred memory I am penning these few lines.
Babu Shri Bahadur Singhji was born in Azimganj, Murshidabad, in Vikram Samvat 1941, in the ancient family of the Singhis, who were of ald the treasurers of the Mughal emperors. The family had passed through many viciisstudes of fortune and in the 17th century it migrated from Rajaputana to Bengal, but thanks to the energy and enterprise of Singhiji's father, Babu Dalchandji Singhi, the family firm became a very flourishing concou.
At an early age Singhiji joined the family business and by pushing ahead with father's enterprises, succeeded in making the firm the foremost in the inining industry of Bengal and Central India. Besides he also acquyed. vast zamindaries and had interests in many industrial and banking concerns This early preoccupation with business affairs prevented his having a college education. But Singhiji was studious and introspective by nature. Unlike many other wealthy men who spend their money and time in such fads as the races, the theatres, and the like, he devoted all his spare time to study and cultural developinent. He acquired an excellent command over several languages. Aft and literature were the subjects of his choice. He was very fond of collecting rare and invaluable specimens of ancient sculpture, paintings, coins, copperplates and inscriptions. His manuscript collection contained a large number of rare works of historical and cultural importance, among which mention mast be made of a unique manuscript of the Koran which was handed down from Baber to Aurangzeb and bears the autographs of all of them. It is recorded therein that it was considered by them all as more valuable than the empire.

Page #15

SHRI BAHADUR SIN HJI Singui His numismatic collection, especially of Kushan and Gupta coins, is considered the third best in the world. He also had a good and large collection of Forks of art and historical importance. Singhiji was a Fellow of the Ryal Society of Arts (London), a member of the Royal Asätic Society of Bengal, the Bangiya Sahitya Parishad, the Indian Research Institute and a founderMember of the Bharatiya Vidya Blavan. He was also tke President of the Jain Shwetambara Conference held in Bombay in 1926. Though he had made no special study of law he was well up in the legal matters. On one occasion when he found that his lawyers were not properly representing his case he himself pljaded out the case successfully, much to the surprise of the bench and the bar who took him for an accomplished advocate.
Though a highly religious and leading figure in the Jain Community he had an outlook which was far from sectarjan. More than three fourths of the six lakhs and Cver of his donations were for non-Jain causes. More often than not he preferred to give his assistance anonymously and he did not keep a list of his donations even when they were made in his name. To the Chittaranjan Seva Sadan, Calcutta, he gave Rs. 10,000/-, when Mahatınaji liad been to his place for the collection of funds; to the Hindu Accademy, Daultapur, Rs. 15,000/-, to the Taraqi-Urdu Bangala 5000/-, the Hindi Sahitya Parishad 12,500/-, to the Vishuddhanand Sarasvati Marwari Hospital 10,000/-, several maternity homes 2,500/-, to the Benares Hindu University 2,500/-, to the liaganj High School 5000/-, to the Jiaganj London Mission Hospital 600/-, to the Jain Temples at Calcutta and Murshidabad 11,000/-, to the Jain Dharma Pracharak Sabha, Manbhum 5,000/-, to the Jain Bhavan, Calcutta, 15,000/-, to the Jain Pustak Prachar Mandal, Agra, 7,500/-, to the Agra Jain Temple 3,500/-, to the Ambala Jain High School, 2,100)-, for the Prakrit Kosh 2,500/-, and the Bharatiya Vidya Bhavan 10,000/-. At the Singhi Park Mela held at his Ballyganj residence in which Viscount Wavell, then Commander-in-Chief, and Lord John Herbert, Governor of Bengal ana Lady Herbert participated, he donated Rs. 41,000/-, for the Red Cross Fund.
The people of the district of Murshidabad, his native place, will ever rem in grateful to him for having distributed several thousand maunds of rice at the low price of Rs. 8 - when rice was selling at Rs. 24/- in those terrible years of 1942-44, himself thereby suffering a loss of over three tikhs. In May-June 1944 he again spent Rs, 59,000/- for the distribution of cloth, rice and coins for the people of that place.
My close association with Singhji began in 1931, when he invited me to occupy the Chair for Jain Studies which he was starting at the Vishvabharati. Due to unfavourable climatic conditions of Shantiniketan I could not continue to work there for more than four years, but d years was founded the Singhi Jain Series. During the period of ten years of my principalship of Gujarat Puratattva Mandir, Ahmedabad, and even before that I had been collecting materials of historical and lologic. importance and folk-lore etc. which had been lying bidden in the great Jain Bhandars of Patan, Ahmedabad, Baroda etc. I persuaded Singhiji to start

Page #16

SHRI BAHADUR SINGHJI SINGHI
2 serims which would publish works dealing with the vast materials in my possession, and also other important Jain fexts and studies prepared on the most modern scientific lines. On the works of the Series he spent through me more than Rs 75,000/-. During this long period of over a dozen years he not even once asked me as to how and for what works the amount was spent. Whenever the account was submitted he did not ask for even the least information, but sanctioned it casting merely a formal glance on the accounts sheets. But he showed the most discriminating interest in the matter that was being published and on the material and manner in which they were being brought out. His only desire „W9s to see the publication of as many works as possible during his lifetime. In May 1943 at my instance he gave over the Series to the Bharatiya Vidya Bhavan. In September 1943 I had been to Calcutta to negotiate the purchase, for the Bhavan, of a well-equipped library of a retired professor. Singhiji casually asked me what arrangements had been made for meeting the cost. I promptly replied that there was no cause for worry as long as donors like himself were there. He smiled; he had decided. Eventually he pursuaded me to
in for the Nahar Collection which was a still more valuable one. He did not live long enough to present this literary treasure to the Bhavan; but his eldest soli and my beloved friend, Babu Shri Rajendra Singh has fulfilled his father's wish though he was totally ignorant of io and has got this unique collection for the Bhavan and spent Rs. 50,000/- for the purpose. . . By the end of 1943 his health began to decline. In the first week of January, 1944, when I went to him at Calcutta in connection with the work of the Bharatiya Itilasa Samiti I found him extremely unwell. Notwithstanding his ill health he talked to me for more than a couple of hours on the day of my arrival there. The first thing he said in the course of this lengthy, though very sweet talk, was to give me a mild reproof for undertaking the long and tedious journeys to Calcutta, Benaras and Cawnpore in spite of my ill health. He discussed with absorbing interest the details of the Samiti's proposed History of India, a subject of great interest to him. Our talks then drifted to the subject of the History of Jainism in which connection also he expressed his opinion about the material to be utilised for such a work. At the termination of our talks, which this time lasted for over three hours, I found him much exhausted and drooping in spirits.
012 the 7th January his health took a turn for the worse. On the rith January I went to take leave of him, which he, full of emotion, gave with a heavy heart, exclaiming, “Who knows whether we shall meet again or not?"
requested him to take heart and remain buoyant. He would be soon restored to normal health. But while I was stepping out of his room, my eyes were full of tears and his last words began to eat into my heart. Ill luck prevented our second nieeting. That lofty and generous soul finally left its mortal hebitat at mid-day on 7th July, 1944. May his soul rest in peace !
His sons, Babu Rajendra Singh, Babu Narendra Singh and Babu Virendra Singh are treading in the footsteps of their revered father. During

Page #17

SHRI BAHADUR SINGHJI SINGHI
the past year on the Singhi Series alone they have spent over Rs, 20,000/-. I have already, mentioned how Rabu Rajendra Singh purchased for the Bhavanthe valuable Nahar collection. Babu Narę Idra Singh has also spent Rs. 39,000/- for a foundation of a Jain Bhavan al Calcutta., Babu Rajendra Singh and Babu Narendra Singh have also very generouly promised me to continue to meet all the expenses of the Singhi Jain Serius and, requested me to bring out as many works as possible, at whatever cośt so that this unique series fennded and cherished by their late lamented father may continue to bring to light the invaluable treasures of Jain literature and culture.
In recógtrition of his unique assistance the Bharatiya Vidya Bhayan has decided to perpetuate Singhiji's memory by naming its Indological library after him. Further, one of its main halls will bear his name. The Bhavan's Jain Department will also be known as the Singhi Jain Shikshapith.f
July 1, 1945. BHARATIYA VIDYA BHAVANA
BOMBAY.
Jina Vijaya Muni
† Reprinted from Babu Shri Bahadur Singhji Singhi Memorial Volume of the Bharatiya Vidya, (Volume V] 1945.

Page #18

उक्ति-व्यक्ति-प्रकरण
विष या न क्रम
1-70
ग्रन्थसंपादकका प्रास्ताविक वक्तव्य A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH TREATED IN THE’UKTI-VYAKTI-PRAKARAŅA' By Prof. Dr. SUNITI KUMAR CHATTERJI,
M. A. D. Lit. F. A.S. B. INDEX to the Study Material of Social and Historical Interest in the
UKTI-VYAKTI-PRAKARANA .
By Dr. MOTI CHADRA, M, A. Ph. D. उक्तिव्यक्तिप्रकरण-मूलभूताः कारिकाः
खोपज्ञव्याख्या
71-72
73-84
*१-८*
१-५२
परिशिष्टानि १ मूलभूतकारिकाणामकाराद्यनुक्रमेण सूचिः २ उद्धृत श्लोकानामकारादिक्रमेण सूचिः ३ विशिष्टनाम्नामकाराद्यनुक्रमेण सूचिः ४ ग्रन्थगतदेश्यभाषाशब्दानामकारादिक्रमानुसारसूचिः

Page #19

Page #20

ग्रन्थसंपादकका प्रास्ताविक वक्तव्य.
भारतीय प्राच्यविद्याके विद्वानोंके करकममें, पण्डित दामोदर कृत उक्तिव्यक्ति
प्रकरण नामका यह अपूर्व ग्रन्थ, सिंघी जैन ग्रन्थमालाके ३९ वें रत्नके रूपमें, भेंट करते हुए मुझे सविशेष सन्तोष हो रहा है। ___ ..सविशेष सन्तोष इसलिये, कि इस ग्रन्थगत विषयका वास्तविक मूल्यांकन करनेका जिनका विशेष अधिकार है और जिनने मेरे स्नेहके वश हो कर, बडे परिश्रमके साथ, इस मन्थ पर बहुत ही गंभीर अध्ययनपूर्ण विस्तृत 'स्टडि' के रूपमें विवेचन लिख देनेका औदार्य दिखलाया है वे मेरे परम सुहृन्मित्र एवं परम सम्मानभाजन डॉ० श्री सुनीति कुमार चाटुा, आज जिस समय यह ग्रन्थ प्रसिद्धिमें रखा जा रहा है, अखिलभारतीय प्राच्यविद्या परिषत् के प्रध्यन अध्यक्षस्थानको अलंकृत कर रहे हैं।। डॉ० चाटुा, जैसा कि भारत के सभी प्राच्यविद्याभिज्ञ विद्वान् जानते हैं, वर्तमान भारतके एक सबसे बड़े भाषावैज्ञानिक विद्वान् हैं । इनने अपनी बहुमुखी प्रतिभाके प्रभावसे युरप-अमेरिका जैसे देशोंके विविध विद्वन्मंडलोंके सम्मुख, भारतीय संस्कृतिके गौरवका प्रकाश और प्रसार करने निमित्त, प्रौढ पाण्डित्यपूर्ण व्याख्यानादि दे कर; तथैव भाषा, साहित्य, संस्कृति इत्यादि विषयक अनेक मौलिक एवं बहुमूल्य ग्रन्थ - निबन्ध आदि .लिख कर, अभिनव भारतकी विशिष्ट विद्वत्ताका सम्मान बढाया है। इन्हींके पाण्डित्यपूर्ण परिश्रमके उत्तम फलसे अलंकृत, भारतकी नूतन - भारत-आर्यकुलीन - शाखाओंके अन्तर्गत, काशीप्रदेशीय भाषाके प्राचीन स्वरूपका, प्रामाणिक परिचय कराने वाले एवं अद्यापि अप्रसिद्ध इस अपूर्व ब्रन्थको, इस प्रकार, ऐसे सुअवसर पर, प्रकट करनेका सुयोग प्राप्त हो रहा है।
- डॉ० चाटुा महाशय लिखित 'स्टडि 'का मुद्रणकार्य कोई ६-७ वर्ष पूर्व ही संपन्न हो चुका था - लेकिन ग्रन्थमालाके कई ग्रन्थोंके एकसाथ संशोधन-संपादन-मुद्रण आदि कार्योंमें ल्यूमं रहनेके कारण, मैं इसे इतःपूर्व प्रकट करनेमें असमर्थ रहा इसलिये इसका मुझे कुछ असन्तोष भी है ।
डॉ० श्री सुनीति बाबूने इस ग्रन्थके विषयमें युरप - अमेरिकाके भास्तीयभाषाशास्त्रज्ञ विद्वानोंके सम्मुख भी, प्रसंगवश, कई वार जिक्र किया और व्याख्यानादिमें भी उल्लेख किया, जिसके कारण, देश एवं विदेशके कई जिज्ञासु विद्वान् इस ग्रन्थकी प्रसिद्धिके लिये बडे उत्सुक हो रहे हैं और उनके कई पत्रादि भी मेरे पास आते रहे हैं। आशा है कि अब इस ग्रन्थको प्राप्त कर वे अपनी जिज्ञासाको सन्तुष्ट कर सकेंगे और ऐसा हुआ तो हम अपना श्रम सफल समझेंगे ।
गुजरातके राजनगर, अहमदाबादमें, दिनांक ३०-३१, अक्टूबर, सन १९५३ में होने वाला 'अखिल भारतीय प्राच्यपरिषत् (ऑल इन्डिया ओरिएन्टल कॉन्फरन्स ) का १७ वा अधिवेशन ।

Page #21

उक्तिव्यक्तिप्रकरण इस ग्रन्थका सबसे पहला उल्लेख, 'मेरे एक सर्गवासी स्नेहास्पद विद्वान् मित्र श्री चिमनलाल डाह्याभाई दलाल एम्. ए. (गायकवाडस् ओरिएन्टल सीरीझ के उत्पादक एवं आद्य संपादक) ने, अपने एक निबन्धमें किया, जो सुरतमें, सन् १९१.५ के मई मासमें, संयोजित गुजराती साहित्य परिषत् के पंचम अधिवेशनके लिये लिखा गया था । 'पाटणके भण्डार और खास करके उनमें उपलब्ध अपभ्रंश तथा प्राचीन गुजराती साहित्य' यह उनके निबन्धका मुख्य विषय था। उनने उससे कुछ ही महिनों पहलें, पाटणके भण्डारोंका विशेष रूपसे अवलोकन किया था और उस अवलोकनमें उनका मुख्य दृष्टिकोण यह रहा था कि प्राचीन गुजराती और अपभ्रंश भाषा विषयक किस प्रकारकी सामग्री, उन भण्डारोंमें संचित है। उस समय उनने प्रस्तुत ग्रन्थकी प्राचीन ताडपत्रीय पुस्तिकाका भी सरसरी तौरसे अवलोकन किया; लेकिन मालूम देता है कि इसका कुछ प्रारंभिक भाग ही उनने पढा और उससे अधिक विशेष परिचय नहीं प्राप्त किया । उक्त निबन्धमें, अन्तमें उनने प्राचीन औक्तिक विषयक कई नई कृतियोंका उल्लेख किया, जिनके विषयमें, उससे पहले किसीको कुछ ज्ञात नहीं था । परन्तु दामोदरके प्रस्तुत उक्ति व्यक्ति प्रक र ण के विषयमें, उनने अपने निबन्धमें संक्षेपमें इतना ही लिखा कि "दामोदर रचित उक्तिव्यक्ति (५० आर्या ) ताडपत्र पर है । टीकाकारने उक्ति व्यक्तिका, अपभ्रंश भाषाओंसे आच्छादित संस्कृत भाषाका प्रकटीकरण ऐसा अर्थ किया है।" इस कथनसे ज्ञात होता है कि श्री दलाल इस ग्रन्थका विशेष अवलोकन नहीं कर सके। नहीं तो उनके जैसे बहुत ही मर्मज्ञ और सूक्ष्मदृष्टा विद्वान्के लक्ष्यमें इसका महत्त्व आये विना न रहता।
. महात्मा गांधीजीके मुख्य नेतृत्वमें स्थापित अहमदाबादके गुजरात राष्ट्रीय विद्यापीठ के पुरातत्त्व मन्दिर नामक विशिष्ट विभागके आचर्य पद पर, प्रस्तुत संपादककी जबसे सर्वप्रथम नियुक्ति हुई, तभी से मैंने औक्तिक प्रकारके साहित्यका संकलन करना निश्चय किया
और यथाशक्य उत्तको प्रकाशमें लानेको प्रयत्न चलाया। ई. स. १९२३-२४ का समय होगा - मैं एक वार पाटण गया और वहांसे कुछ अन्यान्य औक्तिक प्रकरणोंके प्राचीन आदर्श प्राप्त किये और साथमें प्रस्तुत दामोदरकृत उक्तिव्यक्तिप्रकरण की वह ताडपत्रीय पुस्तिकाजिसका उलेख श्री दलालने उक्त रूपसे अपने निबन्धमें किया था- देखनेका भी प्रयत्न किया । पाटणके जिस भण्डारमें यह पुस्तिका सुरक्षित है उस भण्डारमें प्रवेश करना और उसमेंसे ग्रन्थ प्राप्त करना बडा दुर्लभ - सा है । पर दिवंगत ज्ञानतपस्वी मुनिवर श्री चतुरविजयजी महाराजकी सुकृपासे मुझे उस पुस्तिकाके दर्शनका सौभाग्य प्राप्त हो गया। पुस्तिकाकी लिपि देखते ही मुझे यह तो ज्ञात हो गया कि यह पुस्तिका गुजरात - राजस्थान में कहीं नहीं लिखीं जा कर पूर्व भारतके किसी. प्रदेशमें लिखी गई होनी चाहिये । गुजरात - राजस्थानकी तत्कालीन शास्त्रीय लिपि और पूर्वदेशीय शास्त्रीय लिपिके मरोडमें (आकृति और रेखाङ्कण आदिमें) थोडा बहुत भेद पाया जाता है, जिसे बहुलिपिविज्ञ तुरन्त पहचान सकता है । फिर मैंने इसके कुछ पन्ने उलट-पुलट कर देखे, तो इसके बीच बीचमें देश्य भाषाक जो शब्द मेरे पढनेमें आये उनकी भाषा, उन औक्तिक कृतियोंकी भाषासे कुछ मिल मालूम दी, जो

Page #22

•
ग्रन्थ संपादकका प्रास्ताविक वक्तव्य
३
मुग्धावबोध आदि औक्तिक ग्रन्थोंमें प्रयुक्त हुई है । मेरी इच्छा इस ग्रन्थका कुछ विशेष रूप से अनुशीलन करनेकी हुई, अतः मैंने उक्त पूज्य मुनिवरसे निवेदन किया कि वे मेरे लिये इस नाडपत्रीय पुस्तिकाकी, किसी योग्य लेखकसे प्रतिलिपि का दें । मेरा पाटण जाना केवल दो-तीन दिन ही के लिये हुआ था और भण्डारमेंसे उक्त पुस्तिकाका बहार नीकलना अशक्य था; अतः मैंने उनसे ऐसी प्रार्थना की। मेरी प्रार्थना पर उक्त मुनिवरने दो चार महिने बाद इसकी प्रतिलिपि करवा भेजी ।
-
करने के लिये 'प्राचीनगुजराती
जिसमें वि० सं० १३०० से
·
उस समय 'गुजरात पुरातत्त्व मन्दिर ग्रन्थावलि में प्रकट गद्यसंदर्भ' के नामसे एक संग्रहात्मक ग्रन्थ मैं तैयार कर रहा था, ले कर १६०० तकके ३०० वर्षमें लिखे गये, प्राचीन गुजराती. पश्चिमी राजस्थानी भाषा चुने हुए उद्धरणोंका एक अच्छा प्रमाणभूत संग्रह संकलित करना चाहा था । इसके लिये मैंने बहुत कुछ आधारभूत सामग्री एकत्रित करनी शुरू की । पाटण आदिके भण्डारोंमें प्राप्त प्राचीन ताडपत्रीय एवं वैसी ही प्राचीन कागजीय पुस्तकोंमें, यत्र तत्र उपलब्ध फुटकल गद्य उद्धरणोंके साथ, कुछ स्वतंत्र प्रकरणस्वरूप कृतियों का भी मैंने संग्रह किया । इस सामग्रीको व्यवस्थित करने में एवं उसका कालक्रमानुसार संकलन करनेमें, कुछ विशेष समयका व्यतीत होना अनिवार्य समझ कर, मैंने प्रथम एक उदाहरणस्वरूप, वि० सं० १३०० से ले कर १५०० के बीचके २०० वर्षोंके अन्तर्गत लिखे गये ग्रन्थोंमेंसे, भाषा और शैली - दोनों दृष्टिसे अधिक उपयुक्त लगने वाले अवतरणादिका छोटा-सा संकलनात्मक निबन्ध तैयार कर प्रकट किया। यही उक्त गुजराती गद्यसंदर्भ है ।
इस ग्रन्थके मूल मात्रका मुद्रण कार्य जब संपन्न होने आया, तब मेरा जर्मनी जानेका प्रसंग बना। १९-२० महिने उधर बीता कर मैं जब वापस स्वदेश आया, तो अहमदाबादमें, महात्माजीने भारतकी स्वतंत्रता के लिये वह संसारप्रसिद्ध नमक सत्याग्रहका आन्दोलन शुरू किया । गुजरातकै राष्ट्रीय विद्यापीठके एक विनम्र सेवकके रूपमें, मेरा भी उस आन्दोलनमें सम्मिलित होना स्वाभाविक था । अतः उस पुण्य पर्व में भाग लेनेके कारण, जर्मनीसे वापस आने पूरे भी, मैं अपने पूर्व प्रारब्ध साहित्यिक कार्योंका, पुनः सन्धान करनेमें प्रायः असमर्थ रहा और गुजरात • विद्यापीठके पुरातत्त्व मन्दिरमें बैठ कर 'प्राचीन गुजराती गद्यसंदर्भ' पर विस्तृत विवेचनात्मक प्रस्तावना आदि लिखनेके बदले, ब्रिटिश सरकारके कारागारमें जा कर बैठनेका, और वहां पर रिगरस इम्प्रिजनमेंट' की सजाके अनुरूप कार्य करनेका तप प्राप्त हुआ । जेलमेंसे मुक्ति •मिलने बाद, मुझे कवीन्द्र गुरुदेव श्री श्री रवीन्द्र नाथ की पुनीत इच्छानुरूप, 'यत्र विश्वमा भात्यकनीडम्' सूत्रकी सार्थकताकी साक्षात् अनभूति कराने वाले विश्व भारती के शान्ति निकेतन में जा कर रहनेका सद्भाग्य प्राप्त हुआ । वहीं पर रहते हुए मैंने सिंघी जैन ग्रन्थमाला का आरंभ किया । इस माला के द्वारा, मैंने अपने पूर्वसंकल्पित विविध ग्रन्थोंके संपादन - संशोधन आदि करने - करानेका एवं उनको प्रकाशमें लानेका प्रयत्न प्रारंभ किया । इस कार्यका यह २३ वां वर्ष

Page #23

उक्तिव्यक्ति प्रकरण चल रहा है । ग्रन्थमाला द्वारा जो ग्रन्थ प्रकाशम आये हैं उनकी उपयोगिता एवं विशिष्टताकी तज्ज्ञ विद्वानोंने यथेष्ट प्रशंसा की है,और उनके द्वारा हमारे प्राचीन साहित्य, इतिहास, तत्त्वज्ञान, भाषा ज्ञान आदि अनेक सांस्कृतिक विषयों, पर, विद्वानोंको कई प्रकारकी अभिनव सामग्री ज्ञात एवं प्राप्त हुई है ।
प्रस्तुत उक्ति व्यक्ति प्रकरण का भी, इस ग्रन्थमाला द्वारा प्रकाशन करनेका मेरा संकल्प, शान्तिनिकेतनमें ही हो गया था। मैंने इस ग्रन्थका कुछ परिचय, शान्तिनिकेतनमें, मेरे श्रद्धेय सन्मित्र महामहोपाध्याय पं० श्री विधुशेखर शास्त्रीको दिया तो वे सुन कर बडे प्रसन्न हुए और बोले कि इस ग्रन्थको तो श्री सुनीति बाबूको दिखाना चाहिये - इत्यादि । मुझे समयका तो ठीक स्मरण नहीं है, लेकिन सन् ३२-३३ के वर्षमें, श्री सुनीति बाबूसे मेरा, सबसे पहला, परिचय हुआ, तब मैंने इनको इस ग्रन्थका परिचय दिया, जिसे सुन कर, इसे बहुत शीघ्र प्रसिद्ध कर देनेकी इनने प्रेरणा की । ग्रन्थमालाके अनेक ग्रन्थोंका संपादन और मुद्रण कार्य मैंने एका साथ शुरू कर दिया था, इससे तुरन्त तो मैं इसका मुद्रण कार्य हाथमें न ले सका; परंतु अवकाशानुसार, सन् १९३७ में मैंने इसका कुछ भाग प्रेसमें दिया । अन्यान्य ग्रन्थोंके मुद्रणके साथ इसका भी धीरे धीरे मुद्रण होता रहा । जब मूल ग्रन्थका मुद्रणकार्य पूरा हुआ, सब 'मैंने इसका व्याकरण विषयक विश्लेषण और-विवेचन लिख देनेके लिये, श्री सुनीति बाबूसे निवेदन किया और इनने बडे आनन्द और उत्साहसे उसका स्वीकार किया । इस ग्रन्थ पर, इस प्रकारके गंभीर
अध्ययन पूर्ण विवरण ( स्टडि ) लिखनेकी, इनके जैसी विशिष्ट क्षमता, भारतमें आज कोई अन्य विद्वान् रखता हो, ऐसा मुझे तो अनुभव नहीं है |
__नाना प्रकारकी साहित्यिक और सांस्कृतिक प्रवृत्तियोंमें सतत व्यस्त रहने पर भी, बहुत ही परिश्रमके साथ, अपना बहुमूल्य समय व्यतीत कर, श्री सुनीति बाबूने प्रस्तुत विवरणके आलेराम द्वारा, इस ग्रन्थके महत्त्व और वैशिष्ट्य पर जो प्रकाश डाला है और वैसा करके इसके संपादकके प्रति जो परम सुहृद्भाव प्रदर्शित किया है, उसके लिये मैं इनके प्रति अपना हार्दिक कृतज्ञभाव प्रकट करनेमें, अपनी परम प्रसन्नता अनुभव करता हूं।
इस उक्ति व्यक्ति प्रकरण की पुरातन ताडपत्रीय पुस्तिका पाटणके जिस प्राचीन ग्रन्थ भण्डारमें उपलब्ध हुई है-वह 'संघवी पाटक भण्डार' नामसे प्रसिद्ध है । यह ग्रन्थभण्डार एक बहुत पुरातन कालीन है। कुछ लोकोंने तो इसे स्वयं हेमचन्द्राचार्यका ही ज्ञानभण्डार कह कर उल्लिखित किया है । कम से कम ५०० से अधिक वर्षोंसे तो यह भण्डार इसी पाटक (मुहल्ला) में सुरक्षित है, जिसके निश्चित उल्लेख मिलते हैं। यों तो पाटणमें ऐसे कई प्राचीन ग्रन्थभण्डार हैं, जिनमें, इसकी अपेक्षां कई गुणी अधिक ग्रन्थसंख्या उपलब्ध होती है, पर इसकी विशेषता यह है कि एक तो इसमें केवल ताडपत्रीय ग्रन्थ ही सुरक्षित हैं और दूसरी उन ताडपत्रीय ग्रन्थोंकी संख्या, अन्य भण्डारोंकी संख्यासे कहीं अधिक है। गायकवाडस् ओरिएन्टल सिरीजसें प्रकाशित 'पाटणके ग्रन्थभण्डारोंकी सूचि' नामक बृहत्काय पुस्तकमें, इस भण्डारगत

Page #24

सिंघी जैन ग्रन्थमाला]
[उक्तिव्यक्तिप्रकरण
वत्सोवोत्यसमानावयंववचनावहिवनसावत्तमयतान उसवालवाविसकृतंकृयातासायावकिमिपित्तावादकाबाजी कौशानिवनिमुखालावातीयवहावाहवासादिभिक्षाव बादशेशलाको वास्तमिवावस्यायच्याकथितांचा विवाद नापततासचिव योगायोमानामावाट माताजी मपदिसायगाकमावसाताअस्तिवमालीकानूश्याक्तिको
बातवाचाववियतिविकायामास्याक्षियानीबानीवालिंगननाशनशिवाज नियति निधियोतिवश्व गतंयत्रावितमिहनायटेकनिनाशासायचविविधालगता।
छातिमाहियानबॉलिसवधावाशायसवस्यावधियानावसोलाकोणाशक्रियाता संवारनायताबाधामाधातिविश्वविवशावधालिकासभिडन्नपदसशसमिया बीकास्यचितिनवायतचयनियन्त्रिमालविधवाद्ययात्रास्थावाचकाचियतिवाटीनयाका कामालकिपशिकनिश्कामासयविनाविनदानगपघुवकावरहानाविडायाच
laalaamanaMNTENAM
य

बनुमास्थय साक्षरियादिवसापायशिशिकतारगंगा, Haकारियायधशमशानदाताtigerleना इटाविधानाशिवमाक्षरितोनिया जिविकावामाभिधानाशिवातिनावशिक्षा विसापूतीमयतान-
बाधाचामनियासिविक्षा
याबESTत्यवानावानयोटिया
अधाशमानुपायनकामनादानियवशायमश्वविशवक्रय मायाचदिवाखानपानकापासनाव किनवेदिकामवासनतन्त्रता नयासादिदगमानानायवानवादिस्वममितकनिया
निस्विनिर्दिशनासानामाप्रपेचरचनायदि वयोमानाबाहयतनामावविभत्रकाबाययेससानबयेचसापत्र
A. आद्यबत्र, द्वितीय पृष्ठि * B पत्रांक ४, प्रथम पृष्ठि

Page #25

सिंघी जैन ग्रन्थमाला]
[ उक्तिव्यक्तिप्रकरण
Jain Education laternational
नियादर्शनावाचवचचततावासमा बादशमषाखामा विषयमानाबादीयवादावनापियनशिप अपामाधामनिपक्षानाशिवाशाला लियाचवलपवाचतपावलाखकतालमालिया। मिकापासवानमालविकातिगतालाहाकाया आमियायो नातिवातिवशिक्षापयानिः पवाब
शासनमानी वाचनालयहिखानामपिवयमशिलाकयवहावापाचनताको शाशसक्तिवाद तदतियकामशाध्यमारतानयन्तिभूष saसावयायानाडाहाबादवाश्यानपवाशनाशाखमाबरमहरयान। वालिया निविष्टलालमितिका प्रयाकम्भकसक
ललितायाभवाचनासावाबागीगावापान घावयाबरअयायेडामा बधावधमुहारहामानामहावमतिविष्यतिाया।
योतिलहिानयमिकविरानुराधयाना शिवरायड ग्रामवलातावश्यामचलावालामखतिलधियाall
मायगाताभिलतिालिलालमारताविसावाधिका ६ काडाहसंसकाथ्यावासबासकोटतिवारकिरिया विविसिविश्वासहायानावात्रक्टिवनसानसा विख्यावाववाचामवियोवनशवविधायरवावाया।
अशिलाशिलशिमकलाकालयतिसयालासकलयतिकिलस्वरोधाडलगावला सामनवमणिरायालयविउविडामहिलामाविलातदानालाश्यगात्रातिमिलाया 'लिलिक्षिामलादिननाविलावलामाबगापाबालिकाहारस्वामिपतिलमालवान

LRGENBERRABENSIO s bie eet Delle BZIR|ENDRU
Mabulkyselltallskjuthable
यानकादिवादितिमहिनसमासानान्निमवत नदियाकाकासावरुतमपचायकाहीस संपतिकारक्षमज्ञानाधिभितविधीमा वना सेवाक्याम्यदिक या शालिगमिवाआषाकाम
मालयविस्तपदक्कतवकर्माविलहितानावराबवावयागमती वधवापतमाशादियाशिलतयखावाशालायात्रयमाहाखाकाकावयववर स्वत2HINDIननिशिरामवापिससमाववियदिामाधामस्वातनावशाल यानाकाचामनाववनमानाकयातिपस्विताचाचाजाकायकवदितिकारकालाधकालक अनावनशिकावास्वासंतामपिायवाडकरदायाचयावाद्विानाध्यासनामाता
REPAREDMAPIRiolelCIDENER

A ताडपत्रांक ३८, प्रथम पृष्ठि * Bएत्रांक ६१, द्वितीय पृष्ठि * C उक्तिव्यक्ति प्र. पुस्तिकागत अन्यग्रन्थ सत्क प्राप्तैक पत्र

Page #26

ग्रन्थसंपादक का प्रास्ताविक वक्तव्य
ग्रन्थोंकी नाभावलि आदि प्रकट हो चुकी है । प्रस्तुत प्रकरणकी त्रुटित पुस्तिका भी इसी भण्डारमें संग्रहित है ।
जैसा कि ग्रन्थके मुद्रित भागसे ज्ञात हो रहा है, यह ग्रन्थ अपूर्ण एवं त्रुटित है । पुस्तिका १ से ६१ पत्र तक मिलते हैं जिनमें भी बीचके ५१, ५२, ५५, ५९, ६० इस प्रकार ५ पत्र नहीं हैं । पुस्तकगत विषयकी दृष्टिसे, मालूम देता है कि ग्रन्थ काफी बडा होगा । जो भाग खण्डित हो कर अप्राप्य है वह कितना होगा इसकी कोई कल्पना करनेका साधन नहीं है । मूल ग्रन्थकी कुल ५० कौरिकाएं हैं जिनमें २९ कारिकाओंकी विवृति अथवा व्याख्या उपलब्ध है । शेष कारिकाओंका अर्थात् २१ कारिकाओंका विवरण अनुपलब्ध है। इस दृष्टिसे यह मुद्रित ग्रन्थ से कुछ ही आधिक भाग जितना होगा । और इस कल्पनांनुसार यदि तर्क किया जाय तो कम से कम ४०-५० जितने पत्र इसके नष्ट हो गये होंगे ।
-
.
यह ताडपत्रीय पुस्तिका, मध्यम आकारकी है । इसके पत्रोंकी लंबाई १२३ इंच है और चौडाई १३ से २ इंच तक है । प्रत्येक पृष्ठ पर ६-६ पंक्तियां लिखी हुई हैं और प्रत्येक पंक्ति में ६०-६५ जितने अक्षर लिखे हुए हैं । पत्रमें की लिखावट दो भागों में विभक्त है और बीचमें, पुस्तिकाको सूतके धागेसे बान्ध रखनेके निमत्त इंच जितनी जगह कोरी, छोड दी गई है और उसमें सूत पिरोनेके लिये छिद्र भी बने हुए हैं । पत्रोंकी लिखावट एवं लिपिके आकार - प्रकार आदिकी कल्पना, साथमें दिये गये पन्नोंके चित्र देखनेसें हो सकेगी 1
पुस्तिकाका अन्तिम भाग उपलब्ध न होनेसे यह नहीं ज्ञात हो सकता कि लिपिकर्ताने इसके अन्तमें अपना समय, स्थान और नाम आदिका, जैसा कि बहुतसे लिपिकर्ता करते रहते हैं, कुछ निर्देश किया था या नहीं; और इसलिये इस पुस्तिका लिखी जाने समयकी कोई विशेष कल्पना करनेका कुछ साधन नहीं है । लिपि, एवं सामान्य पत्रादिकी अवस्था देख कर, हमारा 'अनुमान होता है कि वि० सं० १३०० - १३५० के समयके आसपास यह लिखी हुई होनी चाहिये। ।
+ इस पुस्तिका में, एक किसी अन्य पुस्तिकाका पत्र भी साथमें मिला है जिसका पत्रांक ९ है । यह भी किसी व्याकरण विषयक पुस्तिकाका ही पत्र है जो गलतीसे इस पुस्तिका के साथ लग गया है। इसका लिपि"कर्ता वही है जो उक्तिव्यक्ति प्र० पुस्तिकाका लिपिकर्ता है । दोनोंके हस्ताक्षरोंकी एकरूपता एवं पत्रकी आकृति, परिमिति आदिकी सर्वथा समानता दृष्टिगोचर होनेसे, यह स्पष्टतया ज्ञात हो रहा है कि जिस लिपिकारने उक्ति प्र० मुस्तिकाकी प्रतिलिपि की है उसीने इस पत्रांक ९ वाली किसी अन्य पुस्तिकाकी भी प्रतिलिपि की है । संभव है। वह पुस्तिका भी पहले इस पुस्तिका के साथ ही रखी रही हो और किसी कारणवश उसका यह ९ वां पन्ना उसमेंसे छंट कर इसके साथ लग गया हो और फिर उस पुस्तिका के अलग हो जानेसे यह पन्ना इसीमें पड़ा रहा हो । ऐसा गोलमाल प्रायः समान नापकी और समान लिपिकी प्राचीन पोथियोंमें और उनमें भी खास करके ताड़पत्रीय पोथियोंमें अकसर हुआ करता था । जेसलमेर, पाटण आदिके भण्डारोंमें ऐसी सेंकडों पोथियों के पन्ने उलट पुलट हुए हुए, हमें दृष्टिगोचर हुए हैं और उनमेंसे अनेकोंके पन्नोंको, हमने स्वयं ठीक-ठाक भी करके जिस - उस पुस्तकके साथ मिला कर रखे हैं ।

Page #27

उक्तिव्यक्तिप्रकरण पुस्तिकाके प्रारंभमें प्रथम ग्रन्थकी मूल - भूत ५० कारिकाएं लिखी गई हैं जो पत्र ४ की प्रथम पृष्ठिके मध्य भागमें समाप्त हुई हैं । इसके बाद चालू पंक्तिमें ही विवृति या व्याख्याका प्रारंभ होता है।
* ग्रन्थका नाम, जैसा कि. कारिकाओंकी समाप्तिके बादकी पंक्तिमें सूचित है 'उक्ति व्यक्ति' इतना ही है । पर पृष्ठ ३१ पर जैसा उल्लेख किया गया है, उससे इसका पूरा नाम 'उक्ति व्यक्ति शास्त्र' मालूम देता है । साथमें इसका प्रयोग प्रर्काश' ऐसा दूसरा नाम भी बताया गया है।
यह ग्रन्थ अनेक दृष्टिसे महत्त्वका है । नूतन - भारतीय - आर्य - भाषाके इतिहासम इसको सर्वप्रथम स्थान प्राप्त होना चाहिये। भारतके समग्र संस्कृत साहित्यमें अभी तक ऐसी कोई ग्रन्थकृति प्राप्त नहीं हुई है जिसमें हमारी अनेकविध देशभाषाओंमें से किसीके भी ११ वी १२ वीं शताब्दी जितने प्राचीन एवं आरंभ कालके समयका स्वरूप बतलाने वाली, इस प्रकारकी प्रमाण भूत एवं व्याकरणबद्ध 'उक्ति' अर्थात् 'बोली'की शाब्दिक सामग्रीका संकलन प्राप्त हो । जैसा कि डॉ० चाटुा महाशयने, अपनी 'स्टडी' के प्रारंभमें, सप्रमाण सूचित किया है कि इस ग्रन्थमें प्रयुक्त 'बोली' प्राचीन कोलश देशकी बोली है और इस लिये इसे 'कोशली' भाषाका सबसे प्राचीन स्वरूप प्रदर्शित करने वाली कृति समझना चाहिये । 'कोशली' का लोक प्रचलित नाम वर्तमानमें 'अवधी' या 'पूर्वीया हिन्दी' रूढ है । इसी अवधीमें, मलिक मद्म्मद जायसीने अपनी लोकप्रिय पदुमावती कथाकी और बादमें संत तुलसीदासने रामचरितमानस अर्थात् रामायण कथाकी रचना की । ये दोनों महाकवि १६ वीं शताब्दीमें हुए। प्रस्तुत 'उक्ति व्यक्ति' प्र० की रचना उक्त दोनों महाकवियोंसे, कम-से-कम, ४०० वर्ष पूर्वकी है । इतने प्राचीन समयकी यह रचना केवल कोशली अर्थात् अवधी उपनाम पूर्वीया हिन्दी की दृष्टिसे ही नहीं, अपितु समग्र नूतन - भारतीय - आर्यकुलीन - भाषाओंके विकास - प्रामके अध्ययनकी दृष्टिसे भी बहुत महत्त्वका स्थान रखती है।
इस ग्रन्थमें इस प्रकार केवल प्राचीन कोशलीकी भाषाका नमूना ही हमें नहीं मिल रहा हैपरंतु उसके साथ, भाषा और व्याकरणशास्त्र विषयक कई अन्य महत्त्वकी बातोंका भी इसमें उल्लेख हैं । ग्रन्थकार, इसमें प्रयुक्त देशभाषाका कोई विशिष्ट नामनिर्देश नहीं करता है । इसे केवल, सामान्य रूपसे अपभ्रंश नामसे उल्लिखित करता है। उस समय, संस्कृत एवं प्रौढ प्राकृत के सिवा
इस अन्य पुस्तिकाके पत्रका भी चित्र यहां पर दिया जाता है जिससे इसके स्वरूपका प्रत्यक्ष दर्शन हो सके । मालूम देता है कि जिस ग्रन्थका यह पत्र है वह शायद पण्डित दामोदर ही की कोई ऐसी ही अन्य कृति हो । इस एकमात्र पत्रके पढनेसे अन्थगत विषयका जो आभास होता है, उससे अनुमान होता है कि वह ग्रन्थ भी, बालजनोंको सरलताके साथ संस्कृत भाषाका प्रारंभिक एवं मूलाधार (बेजिक) स्वरूप ज्ञान करानेके उद्देश्यसे रचा गया होना चाहिये । ठीक इसी ढंगका एक सरल संस्कृतव्याकरणात्मक ग्रन्थ जिसका नाम 'बालशिक्षा' - है हम राजस्थान पुरातन ग्रन्थमालामें प्रकट कर रहे हैं और उसकी प्रास्ताविक भूमिका में प्रस्तुत पत्रगत विषयका विशेष परिचय दे कर उसमें इसका कुछ पाठोद्धार भी देना चाहते हैं।

Page #28

ग्रन्थसंपादकका प्रास्ताविक वक्तव्य लोकव्यवहारकी प्रचलित देशभाषाके लिये विद्वान् जन अपभ्रंश नामका व्यवहार करते थे। अपने समयमें : अपने देशमें प्रचलित, लोकव्यवहृत अपभ्रंश भानाका, संस्कृत व्याकरणकी पद्धतिसे किस प्रकारका संबन्ध है और किस प्रवैार लोकभाषाके लोकरूढ उक्तियों = शब्दप्रयोगों द्वारा संस्कृतके व्याकरणका आधारभूत स्थूल ज्ञान प्राप्त किया जा सकता है - इसका विचार पण्डित दामोदरने इस ग्रन्थमें चिद्ध किया है। इसमें प्रयुक्त 'उक्ति' शब्दका अर्थ है 'लोकोक्ति अर्थात् लोकव्यवहारमें प्रयुक्त भाषापद्धति; जिसे हम हिन्दी में 'बोली' कह सकते हैं। लोकभाषात्मक 'उक्ति' की जो व्यक्ति' अर्थात् व्यक्तता = स्पष्टीकरण; तत्संबन्धी विचारका विवेचन इस' ग्रन्थमें किया गया है अतः इसका नाम 'उक्तिव्यक्ति शास्त्र' रखा गया है ।
लोकभाषामें प्रचलित शब्द, वास्तवमें तो प्रायः संस्कृत भाषाके ही मूल शब्द हैं, परंतु पाम र ज न अर्थात् अपठित एवं अशिक्षित जनोंके अशुद्ध वाग्व्यापारके कारणसे, उन शब्दोंके वर्णो, अक्षरों आदिमें परिवर्तन हो हो कर, उनके मूल स्वरूपका भ्रंश हो गया भर्थात् वे शब्द अपने असली रूपसे भ्रष्ट हो गये । इस लिये इस लोकव्यवहारमें प्रचलित शब्दखरूप वाली भाषाको पण्डित दामोदरने अपभ्रंश या अप भ्रष्ट नामसे उल्लिखित किया है; और किस तरह इन अपभ्रष्ट शब्दप्रयोगोंका, संस्कृतके व्याकरणनिबद्ध क्रिया, कारक, कर्म आदि उक्ति - प्रकारोंके साथ, संबन्ध रहा है, उसका स्वरूपप्रदर्शन, इस ग्रन्थमें बताया है । इसीलिये 'इसका दूसरा नात्र प्रयोग प्रकाश ऐसा रखा गया है ।
ग्रन्थमें प्रतिपादित इस महत्त्वके विषय पर यहां अधिक लिखनेका अवकाश नहीं है । सद्भाग्यसे इस विषयके प्रतिपादक, इसी शैलीमें लिखे गये, अनेक छोटे बडे ग्रन्थ, हमें राजस्थान एवं गुजरातके प्राचीन ग्रन्थभण्डारोंमेंसे प्राप्त हुए हैं और उनके संग्रहात्मक ऐसे दो- तीन ग्रन्थ हम
और प्रकाशित करना चाहते हैं । इनमेंसे, उक्तिरत्नाकर - आदि, ऐसी ही ४-५ कृतियोंका संग्रहखरूप, एक ग्रन्थ तो, राजस्थान सरकार द्वारा प्रस्थापित एवं प्रकाशित तथा हमारे द्वारा संचालित एवं संपादित राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला में शीघ्र ही प्रकाशित होने वाला है ।
इस प्रकारकी उक्तिव्यक्ति विषयक भिन्न भिन्न कृतियोंका और उनमें ग्रथित भाषा विषयक सामग्रीका विस्तृत विचार, हम किसी अन्यतम ग्रन्थमें करना चाहते हैं। हिन्दी, राज- स्थानी, गुजराती, मराठी, बंगाली आदि भारतीय - आर्यकुलीन - देशभाषाओंके विकास-क्रमके
अध्ययनकी दृष्टिसे यह औक्तिक साहित्य - संग्रह बहुत उपयोगी सामग्री प्रस्तुत करेगा। ... दामोदरकी इस रचनामें, संस्कृतके जिस व्याकरण ग्रन्थका अवलंबन किया गया है वह सर्व वर्म के का तंत्र व्या क र ण से संबद्ध है । पाणिनिव्याकरण की संकेत परंपराका इसमें कोई निर्देश नहीं है। स्यादि, त्यादि आदि विभक्ति नाम; वर्तमाना, सप्तमी, पञ्चमी, ह्यस्तनी, अद्यतनी आदि क्रियाकालोंके नाम; तथा शतृङ्, आनश, निष्ठा, कन्सु आदि कृत्प्रत्ययनामों से स्पष्ट बोध होता है कि ग्रन्थकार कातन्त्रव्याकरणोक्त संज्ञाओंका व्यवहार करता है। इससे क्या यह अनुमान किया जा सकता है कि उस समय बनारस में भी पाणिनिकी अपेक्षा कातन्त्र व्बाकरणके.अध्ययन

Page #29

उक्तिव्यक्तिप्रकरण अध्यापनका ही अधिक प्रचार था ? । मगध, विदेह, एवं बंग देशमें तो प्राचीन कोलसे कातन्त्र व्याकरणका ही विशेष प्रचार रहा है, पर काशी जैसे विशेष पुराणप्रिय प्रदेशमें भी, इस व्याकरणका विशेष प्रचार उल्लेखनीय है । मालूम होता है कि बनारसमें भी पाणिनिका विशेष प्रचार भट्टोजी दीक्षितकी महती. व्या ख्या सिद्धान्त कौ मु दि की विशद रचनाके बाद ही, बढा है, पहल उतना नहीं था ।
जैसा कि हमने ऊपर सूचित किया है, ग्रन्थ त्रुटित अतएव अपूर्ण है । सौभाग्यसे ग्रन्थ की मूल सूत्रात्मक कारिकाएं, जो उपलब्ध ताडपत्रीय प्रतिमें, प्रारंभके ४ पन्नोंमें स्वतंत्र रूपसे लिख दी गई हैं, उनसे ज्ञात होता है कि ग्रन्थ ५ प्रकरणोंमें विभक्त है । प्रथम प्रकरण 'क्रियोक्तिव्यक्ति' नामक है, जो १ से १८ कारिकाओंमें पूरा हुआ है । दूसरा प्रकरणा 'कारकोक्तिव्यक्ति' नामका है जिसकी १९ से २४ तककी ६ कारिकाएँ हैं । तीसरा प्रकरण 'उक्तिभेद नामक २५ से २९ तकको ५ कारिकाओं का है। चौथा प्रकरण 'लेखलिखनविधि' नामसे है जिसकी ३० से ४० तक की ११ कारिकाएं है और ५ वां प्रकरण 'व्यावहारिकलेखपत्रलिखनक्रम” नामका है जो ४१ से ५० तक की १० कारिकाओं में पूर्ण हुआ है।
इन ५ प्रकरणोंमें से, प्रथमके ३ प्रकरणोंकी व्याख्या तो पूर्ण रूपमें उपलब्ध है, जो मुद्रित थुस्तकके पृष्ठ ३२ पर सम्मप्त होती है । शेष दो प्रकरणोंकी व्याख्या सर्वथा अनुपलब्ध है।
इस तीसरे प्रकरणके बाद, मुद्रित पृष्ठ ३३ से ले कर पृ० ५२ तक जो विषय प्राप्त है वह मूल कारिका.९ की व्याख्याका 'परिशिष्ट' रूप है । यह परिशिष्टात्मक अनुपूर्ती जैसी कि डॉ. चाटुाने शंका की है, किसी अन्य लेखककी कृतिरूप नहीं है; स्वयं ग्रन्थकार दामोदर ही की रचना है । ९वीं कारिकामें सकर्मक और अकर्मक धातुओंके शब्दप्रयोगोंका उल्लेख किया गया है । वहां पर व्याख्यानुरूप जितने शब्दप्रयोग, अवश्य उल्लेखनीय थे, उनका उल्लेख तो वहां ही कर दिया गया । पर अकर्मक और सकर्मक धातु तो सेंकडों हैं। धातुपाठोंमें निर्दिष्ट १० गणोंके अनेक ऐसे धातु हैं जिनके अपभ्रंश रूप और प्रयोग अपभृष्ट अर्थात् लोकभाषामें प्रयुक्त होते हैं। इस लिये इन सेंकडों धातुओंके शब्दप्रयोगोंका समावेश, उक्त ९ वीं कारिकाकी चालू व्याख्या में ही अन्तर्गत न करके उसके लिये एक स्वतंत्र प्रकीर्णात्मक प्रकरण, इस तृतीय प्रकरणके अन्तमें ग्रथित कर देना ग्रन्थकारने उचित समझा है । और इसका उल्लेख भी, खयं ९ वीं कारिकाकी व्याख्याके अन्तमें-"अवशिष्टव्यापारांश्च कियतोऽपि प्रकीर्णके वक्ष्यामः।" इस प्रकार स्पष्ट कर दिया है । अतः यह ९ वीं कारिकाकी व्याख्याका परिशिष्ट है । इसमें भ्वादि - अदादि आदि १० गणोंके धातुओंके, लोकभाषामें प्रचलित शब्दप्रयोगोंका विस्तृत संग्रह किया गया है। इस परिशिष्टमे, ३३ से ले कर ५० वें पृ० तकके मुद्रित १८ पृष्ठोंमें केवल प्रथम भ्वादि गणके धातु संबन्धित शब्दप्रयोग हैं। फिर आगे १ पृष्ठ जितना अंश, अदादि - जुहोत्यादि गणके धातुसाधित शब्दप्रयोगोंका है । बादमें दिवादि गणका प्रारंभ होता है, जो प्रायः अपूर्ण मालूम देता है । इससे प्रतीत होता है कि यह प्रकीर्णात्मक प्रकरण, काफी बड़ा होगा। क्यों कि चुरादि गण आदि अन्य गणोंके धातुओंकी संख्या भी काफी बडी है ।

Page #30

ग्रन्थसंपादकका प्रास्ताविक वक्तव्य ४ थे और ५ वें प्रकरणकी व्यख्याएं कितनी विस्तृत होंगीं और उनमें किस प्रकारका विषय विवेचित हुआ होगा, इसकी स्पष्ट कल्पना करनेका तो कोई आंधार उपलब्ध नहीं. है; पर मूल कारिकाओंमें सूचित विषयकै आधार पर, यह अनुमान किया जा सकता है कि .४ थे प्रकरणमें माता, पिता, पितृव्य, ज्येष्ठ बन्धु, मातुल, श्वसुर, गुरु, महन्त, राजा, एवं नरेकर आदि भिन्न भिन्न व्यक्तियोंको पत्रादि कैसे लिखने चाहिये - उनकी शैली और शब्दरचना आदि कैसी होनी चाहिये - इसका विवेचन दिया गया होगा । संभव है कि इसमें ऐसें अनेकानेक पत्रोंके नमूने भी उद्धृत किये गये हों, जिनसे कुछ तत्कालीन इतिहास. एवं सामाजिक स्थिति पर भी प्रकाश प्राप्त हो सके।
५ में प्रकरणमें जिस विषयका आलेखन सूचित किया गया है यह बहुत महत्त्वका होना संभव है । इसमें अर्थ (द्रव्य ) संबन्धी व्यावहारिक विषयके लेखोंके लिखनेका प्रकार बताया गया है। व्यावहारिक लेखका अर्थ है लोकव्यवहारमें, परस्पर वस्तुओंका जो आदान-प्रदान किया जाता है, उसके प्रमाण स्वरूप जो लेख लिखे जाते हैं और जिन पर, वस्तुके लेने वाले एवं देने वालेके हस्ताक्षरादिके सिवा, उस व्यवहारमें साक्षीभूत होने वाले, तथा राजकीय कर्मचारी एवं अधिकारी आदिके हस्ताक्षरोंका होना भी आवश्यक रहता है । वैसे व्यवहार विषयक लेख कैसे लिखने चाहिये, उनमें किन किन बातोंका उल्लेख होना चाहिये- इसका वर्णन इस प्रकरणमें किया गया है । मूल कारिकाओं में तो संक्षेपमें, उन लेखोंमें उल्लिखित की जाने वाली मुख्य-मुख्य बातोंका सूचन मात्र किया गया है। पर इसकी वृत्तिमें - जो हमें उमलब्ध नहीं हो रही है - इस प्रकारके लेखोंके उदाहरणभूत लिखे गये अनेक प्राचीन लेखोंके अवतरण, उद्धरण आदि दिये गये होने चाहिये । क्यों कि ग्रन्थान्तकी कारिकाओंमें, इसका स्पष्ट सूचन किया हुआ है।
• • इस प्रकारके व्यावहारिक लखोंकी संग्रहरूप कुछ ग्रन्थात्मक कृतियां, प्राचीन पुस्तक भण्डारों में उपलब्ध होती हैं । बडौदाकी 'गायकवाडस् ओरिएन्टल सीरीज में ऐसा एक संग्रह प्रकाशित भी हुआ है जिसका नाम लेखपद्धति है। प्रस्तुत ग्रन्थके उक्त ५ वें प्रकरणमें, जिस प्रकारके लेखोंका 'लिखनक्रमविधि' सूचित किया गया है, वैसे पचासों लेख इस लेखपद्धतिमें संग्रहित हैं। इनके अवलोकनसे ज्ञात हो सकता है कि पण्डित दामोदरने भी अपनी ग्रन्थपत्तिमें इसी प्रकारके अनेक लेखोंका संग्रह किया हुआ होगा । यदि ग्रस्तुत प्रन्थका यह नष्ट भाग कहीं से उपलब्ध हो जाय तो उससे हमें तत्कालीन समाज - व्यवहार विषयक कई विशेष बातोंका परिचय प्राप्त होनेकी संभावना है।
• प्रस्तुत ग्रन्थमें प्रयुक्त प्राचीन अपभ्रंश वाक्यप्रयोगोंके आधार पर, बनारसकी तत्कालीन सामाजिक एवं सांस्कृतिक परिस्थितिके विषयमें क्या क्या बातें जानने योग्य प्राप्त होती हैं, उनके संबन्धम एक मननशील निबन्ध, हमारे अन्यतम विद्वान्मित्र डॉ. मोतीचन्द्र एम्. ए. पीएच. डी. ने लिख देनेकी कृपा की है जो इसके साथ संकलित है। डॉ. मोतीचन्द्रजी,

Page #31

उक्तिव्यक्तिप्रकरण विद्वन्मंडल में सुपरिचित हैं । भारतकी प्राचीन संस्कृतिके विविध अंगों पर इनको अध्ययन • और अन्वेषण कार्य सतत चालू है और अनेक मौलिक निबन्धं. एवं ग्रन्थ निर्माण कर इनने हमारे सांस्कृतिक इतिहास पर बहुत कुछ नवीन प्रकाश डाला है। बनारसकी प्राचीन एवं नूतन दोनों प्रकारकी सामाजिक परिस्थिति पर किया गया इनका विवेचन, अधिगत एवं अनुभूत ज्ञानका द्योतक है । हम इनके इस प्रकारके स्नेहान्वित अनुग्रहके लिये, यहां पर, अपन' सविशेष कृतज्ञभाव प्रकट करते हैं।
___ग्रन्थकार पण्डित दामोदरके. समयादिके विषयमें भी डॉ. मोतीचन्द्रजीने अपने निबन्धमें, यथासाधन यथेष्ट प्रकाश डाला है ।
*
हमारी इच्छा थी कि हम इसके साथ ग्रन्थगत सभी अपभ्रंश शब्दप्रयोगोंका, राष्ट्रभाषा हिन्दीमें, भाषान्तरित स्वरूप दे दें और, उसके साथ प्राचीन राजास्थानी-गुजराती रूपान्तर भी दे दें; जिससे राष्ट्रभाषा हिन्दीके विकास क्रमका अध्ययन करने वाले जिज्ञासुओंको कुछ अधिक उपयुक्त, सामग्री मिल सके। हमने इसकी बहुत कुछ संकलना भी कर रखी है। परंतु, हमारे हाथ, एक साथ, इस प्रकारके कई प्राचीन ग्रन्थोंके संशोधन, संपादन, एवं मुद्रणादि कार्य में, अतीव व्यस्त रहनेके कारण, हम अपनी उस आकांक्षाको पूर्ण करनेमें असमर्थ रहे । वास्तवमें, इसी आकांक्षाके निमित्त, वर्षोंसे इस पुस्तककी प्रसिद्धि रुकी रही। सुहृद्वर श्री सुनीति बाबूका लिखा हुआ यह गंभीर 'स्टडि' ५-६ वर्षोंसे मुद्रित हो कर भी प्रसिद्रि नहीं पा सका और इसके अध्ययन - अवलोकनके लिये अनेक विद्वान् एवं विद्यार्थी जन बहुत उत्सुक बन रहे । मुझे इसके लिये खेद होना स्वाभाविक है- पर आज जिस-तिस प्रकार भी मैं इसे विद्वानोंके करकमलोंमें उपस्थित करनेका यह शुभावसर प्राप्त कर सका हूं- उसीते कुछ सन्तुष्ट बनना चाहता हूं । तथास्तु ।
द्वारत्पूर्णिमा. वि. सं. २०१० ) २., अक्टूबर, १९५३ ई. स. भारतीय विद्या भवन, बंबई
जिन वि जय मुनि

Page #32

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
TREATED IN THE ÜKTI-ỤY AKTI-PRAKARANA'
By Prof. Dr. SUNITI KUMAR•CHATTERJI,
Calcutta University
THE MS. AND THE NIA. SPEECH EMPLOYED § 1. The work appears to have been composed in the reign of the Gahaļavāla king of Benares and Kanauj, Govinda-candra, who reigned during c. 1114-1155 A. D. The New Indo-Aryan language treated in it therefore belongs to the first half of the 12th century..
The MS.,' however, is later: according to the editor of the work, Muni Sri Jinavijaya-jī, it belongs to the end--probably the fourth quarter--of the 13th century. It was evidently copied
om an earlier MS., as there are some indications, in the list of verb-roots with illustrative sentences given at the 'in explanation of the passage अकर्मक-सकर्मका एवम् in Karika. No. 9. is an after-thought, and may have been written by a later author as, much as by the original author Dāmodara himself—and it is not unlikely that it was a part of the original work, added as a sort of an appendix or pendant to it by Dāmodara), that the copyist suggested or introduced some emendations to the original text, and in some cases he did not wholly understand the vernacular language of the textie.g. 36/14*__fz Tigo al 7 933—'a learned man does not wander or move about by his own word, i. e. following his own counsel has been interpreted as faTy 3141997fe7afa : the proper reading appears to have been glass or gas ='wanders about, as suggested by the addition ala ari ga AHSASA Tef: 1; so 45/287 Ach is explained as 27: Arfi [for ] isa i fos auf, 31. Fortela : and then an alternative reading as giving better sense is suggested for 15—372741 fotos Arafat : Sfata = sfat i į arcot I wait 1: the correct reading was undoubtedly 25 a RTS ).
The references throughout are to pages and lines of the printed text as in this edition, excluding the first eight pages of the Kārikās.

Page #33

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
The script is Eastern Deta-nāgari: which means, the MS. was copied in Northern India, within or near about the homeland of the . &uthor. The author knows Kanauj (Kūnyakubja" or Kanyakubja) and Prayāga, and is familiar with Benares, and the Ganges; he mentions Gayā, End Gayāwāl brahmans collecting pilgrims for Gayā (p. 51, line 28). "'The copyist may have belonged also to the area covered by these places. In any case, the orthography of both Sanskrit and Bhāṣā words shows speech-habits of the Midland and Eastern areas. .
The NIA. speech represented in this work is, as a close analysis of it would show, an early stage of Kosali or Eastern Hindi, in its Awadhi forn. Eastern Hindi has now three dialects-Awadhi, Bagheli and Chattisgarhī. Awadhi has a fairly extensive literature, the earliest work in it so far known being the Satyavati-katha of īśvara-dāsa, said to have been composed 74 years before Tulasī-dāsa, who began his Rāma-caritamanasa in 1574 A. D. (published in the Hindūstānī, the quarterly journal of the Hindustāni Acudemy of Allahabad, Vol. 7, 1937, pp. 83–100). After this is to be mentioned the Mrgāvati, a romantic poem written by Qutban in 1512 A. D. (cf. Baburam Saksena, Evolution of Awadhi, Allahabad, 1938, p. 15); and Awadhi was the language employed by the well-known poets of 16th century India--Malik Muhammad Jāyasī (the author of the Padumāwati, c. 1540 A. D.) and the great Tulasī-dāsa, whose Rāma. carita-mānasa or Rāmāyaṇa is one of the greatest classics of India. · Eastern Hindi', the official name for the speech of which Awadhi is a dialect, is a bit confusing as a name, because grammaticaily it is a language distinct from Hindi proper, or Western Hindi. The tract of country called Awadh (Oudlı) had in ancient times the name of Kosala', and an extension of this Kosala has been in Eastern Central Provinces—the Chattisgarhi area, which came toebe known as Malā-kosala'. As a distinctive name for Awadhi and other
Eastern Hindi' dialects, Kosali has been suggested as a more suitable one. In the NIA. speech of the Ukti-vyakti, we have specimeus of this Awadhi or Kosali speech some 350 years older than the oldest specimen of it hitherto known, and over 400 years, older than the works of Tulasi-dāsa. For convenience, this speech can be designated as Old Kosali, as a name at least as good as Old Awadhi (although Old Awadhi cannot be suitably used to designate the .common source of Awadhī, Bagheli and Chattisgarhī, and about a thousand. or eight hundred years from now these dialects

Page #34

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
in all likelihood had not differentiated from each other), and eertainly is more suitable than Old Eastern Hindi.
ORTHOGRAPHY : PHONETICS AND PHONOLOGY • $.2. In the Midland and the East; Old Indo-Aryan'y- and vbecame j- and b- respectively, in tadbhavas, and in the pronunciation of Sanskrit, this tbh. or Prakritic habit was also introduced. Initially, y- was pronounced as j, even in Sanskrit words, and consequently in both Sanskrit and Bhāṣā words y was written ,for j, and j for y; thus we have spellings like. TAKT (15/21 ) for dve yuvatydy, ** for bharjate ( 47/25m), and thaR- for jāmātar- (39/13, 45/5), and it for yāga as a tatsana loan in a vernacular passage. (jūga kariha= yakşyati, 9/22):, and the relative pronoun joPage #36

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
Final -- was unquestionably pronounced in all cases. * Examples of d, ão: SLET (38/20, 46/3) +ahira for chira? (abhira); BTT ( 43/25) aheời hunter' (akheţika-); 741 (34/14, 43/21) arjuna ( ajñāna); 3719 (39/3) āghu (arghc-); sts. 17-(43/29) dayāda (clāyāda); 377ie (47/2)ākāgikhas ? ākärha (akurksati); stat (21/25) aho (interjection); 31185, also 37773 (common)=ācha (acchaï, *as-to-cha-+-ti); 341901 ( 52/25 ) =āpaņa, beside 31907- (52/16) ăpăna and aparut (48/16 ) = đpāna (ūtmano); afssy (2045 )= khelia (khelyate, krīdyate); lesen '(28/8 75āchia (*as-cha-ti, passive *acchiate); 311 51/17)=ūnga, âga (anga); a=būjha (buidhyati), caus. 9919 bijhāwa (*bujjhāvei, *budhyāpayati : 49/15); etc.
Reduction of ū to ă for reasons of accent is quite clear; but we do not know why kaşta should be represented by Fr kåtha ( 49/11), beside naşta> air nātha (43/10), and vastu by ay buthu (common) beside hasta>97 hūtha, and bhadra should be represented by bhala ( 41/9, 43/12, 52/12) and not by bhala as in other NIA. Ye. g. Bengali). We have båmhanc (11/11) as a Prakritistic form, beside the proper NIA. būmhana (14/8). Where the question of accent does not supply a reason, are we to assume that these are cases of what may be called Prakritisms, or Prakrit semi-tatsamas', i. e. Prakrit loans (besides those from Sanskrit), with the Prakrit quality of the vowel as a short sound before a consonant nexus (even though this is reduced to a single consonant in NIA.) retained? Therefore, kaşta>kattha>kåtha and vastu>vătthu>băthu are probably to be regarded as loan-words from Prakrit.
$ 6. With regard to the other vowels, i, u, 0, 0, strict indication of quantity is not maintained. Length had become largely a matter of speech-rhythm rather than etymology, and although proper long quantity is sought to be maintained for i and u in initial syllables, in a medial or final position the expected long vowel is not correctly indicated. With regard to e and o, the question has been made simple for the scribe as there is only one letter each for both short and long e and o : the printed text in some tadbhavco words gives a short at, and it may be that in exceptional cases the scriba has sought to express the short sound. The sounds of ï and e are found to interchange in some cases, which would be a strong indication of the existence of a short value of the č, beside long 7 : e. g. gift. (51/19) beside yižė (22/11 )= chủțehã "quickly', aaa for feat ( 9/26 ) = diwasu and GU (10/7) beside froi, (10/9, 10/11)=jană. Page #37

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
as a post-position--saŭcooking'), sta (49/25) topo (= stūpa), qat ( 56/17) parotā ( ='servant?, Page #38

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
Western Hindi and Rajasthani transformation of ar aud au to open è or èy fæi, æč] and ò ordw [ɔ:, ] did not take place in Old Kosali and in the Bihari dialects-this modification of ai, au is unknown even to the present day in the tract-to the east of Western Hindi, In the orthography of the NIA, words in the Ukti-vyakti, aï and ai are used side by side with ai and a (अइ, अउ beside ऐ औ): thus, 9 paï (20/20 ) beside do pai pai (20/21) (from MIA.. paža< *pacia, *pakia=paktvá "having 'cooked'), ge=pūtai (10/8) for pūta( 7.)i-, 75 naï (22/10, 39/21 ) beside # ( 47/8) (nadi), gan baïsāra (80/25) beside ag baisa (50/26) (upavisa-); petit sahasau (9/28 )= sahasram. api, for salwasal, cf. googa-s (9/29 ) =parbata-u (from parvata+u)= parvatam api, ay-u (47/24)= samuốa-u (for sarõuda-u) - samudram api ; ## cañka (35/13) = camakkaï ; i (16/7, 19/31, 21/12) = haŭ beside i ha-(9/28, 22/5)= ahakamPage #39

8
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
ui: (15/21, 16/6, 43/17), (15/29) dui (Page #40

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
§ 9. Wherever these were pronounced as diphthongs, they 'would appear to have been pronounced as falling diphthongs, with stress on the first element, or as even diphthongs, with equal force on each component, rather than as rising diphthongs. Examples of the vowel nexuses , io, uo, ta, eo, 06, ão have not been found, but they seem to have been equally possible.
Accent § 10. From weakening or shortening of vowels. in the orthography, we get some indications about one or two salient accent habits. The accent was the usual Stress or Respiratory Accent which became established in MIA.
S 11. In disyllabic nouns, and derived adjectives of same length, it would appear to have been on the first syllable :.e. g. dér ( devaḥ) (common), gái, gáo (13/07, 1622; 5/14, 14/19) (gũoi); mái, mái ( 47/8) (nadi); sídha ( 47/27) (siddha); rútha ( 45/12) .(rusta );: sátu ( 45/15) (sabtu); mítha ( 42/27) (mista, mrşța), ghóda (34/15 etc.) (ghota); búðha ( 34/3) (vrddha-); sándu or sãrual 34/4)=şandaḥ, når (39/11 )= nāpita, lóna ( 46/15)= lavaņa, páni (49/31 )= pāniya, stā for søā (50/29 )= suka-, póthi (52/18)=pustikā, góru (38/20, 49/23 )= go-rupa; etc. .:12. The same initial stress is also found in a number of trisyllabic nouns and derivative or original adjectives : bámhana (14/18 )= brāhmaṇa, ángana or å'gana (40/12)= angana, teuft káhani (41/5) = kathānikā (unless this is a mistake for kaháņi), pánde, pă're (11/18) from pāņdia (pandita), sánkara-= să'kara- (21/31 ) = sarkarā, odukuPage #41

10
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH syllable (e. g. karoti> *karati>karaï> *káræ>Old Kasali kara), and absence of it, combined with some sort of secondary stress on the plural affix syllable -anti, may have been responsible for the change of -anti to -ati ( kurvanti = *karanti = *karáti, written asfat).
§ 14. Verbs in the past tense appear to have the stress on the affix syļlable : kiési (common)= krtavān; paési ( 976.) = apæcat ( *pacita+äsit); bāďhá (14/29 )= sa vaurdhe; bhá (11/13, 33/4)=bhūtaḥ (bhūta->bhūg+-á, bhūá> *bhuá> *thwá>bhá); gá (15/2, 22/1, 33/4), pl. gaé (10/15, 19)= gataḥ, gau +-á; pud há (20/11)= pathnta-+-d; pūghā (24/14)<*prcchita for prşta-; gháma ghālá, úda sukhá (36/26 ) = (ghālā=ghāta+-la-. t-á, suşka+-á); naï bāçhi (or bāşht) (39/21 ) = nadi vardhitā +-ikā.
Past or passive participle adjectives, of same origin as the past base as above, also show stress on affix : gă'u (gávu) calá sajáwa (39/30)=grāmam calitaḥ samyamayati; na cāhá (37/17)= ng prorthitaḥ. In absolute constructions, the same passive past participle adjective (-ū>ē in the dative-locative or obliqưe case ) also takes the stress : e. g. jamái āe (39/13)=jāmātari āgate; ahó kahe e suár: (for suára) batali küē rādha (21/25 )= aho kim eşaḥ sūpakāraḥ bestala-ikäyām krtāyām randhati; mádě piē', bisẽ khūë', ünidē (= unt'dē, or inīdē') ghuma ( 35/26 ) =: made pite, vişe khädite, unnidrē ghūrnate ; eto.
$ 15. Verbs in the future tense appear to have taken the stress on the affix -iha-<-isya- : kariha (8/13, 9/18 )= karisyati, karihasi = karisyasi, padhihał = pathisyāmi (20/13), āchthasi (20/15) =*acchişyasi, mūgihaī (22/5)= *märgisyati for mārgayişyati; cf. Middle Kosali as in Tulasīdāsa hõiPage #42

UKTI-VYAKTI-PRAKARAŅA
11
.8 18. Indong words and compounds, there is non-initial stress, ron a long syllable (preferably a root syllable) in the middle of the word : e. gi gutala (5/14 )=gopāla; dayádu (43/29 )= dāyāda, Skt. loan word; kaláwą ( 126 ) = kaldpa (grammar); kanaméru- (21/18)= karna-mero; bisithu (? bistthu ) ( 19/19 )= višiştcom baáli-, bayáli- (34/18, 38/28 ) = vātālī; maščina ( written samāņa) (34/21 )= śmasāna; ayána (34/14, 43/21 )= ajñāna, sayána ( 37/29 )= sajñāna; maháutu ( 40/20) - mahāmätrah; bihána- ( written fagio ) (34/23 )=vibhāna; nagáyari (40/10) - nagnācārya ; baláhira (40/21)= balabhīra, cf. Magahī barāhil; juára (146/24)= dyūta-kāra; bhikhtri ( 49/20 )=bhikṣākārika; parotā (50/17 ) = a name, or 'seryant' (? para-vrtta-); rasói ( 51/19 )=rasavatī; gasūãi (13/27) - goswāmi; koháwi (43/3)= *krodhāpitikā; natáwa (51/6) - *nartāpaka- for nartaka ; thanawálā ( 38/22 )=sthāna-pāla-; sontera (38/24 )= svarna-kāra; kamúra- (13/22) = karma-kāra; gamára (41/8)= *grāma-kara; gaawáila (51/28)= gayāpāla; kalihári (49/18)= kalihārikā; gohám. ( 50/20)= 'shout'; kupúta (39/16 )= kuputra; hathóli ( 40/28) =hastu-talikā; päli-dhiki- (38/5 ) ='covered by a liď; satha-báida (40/6 ) = sasira-vaidyar (sts.); tithiáti- ( 51/28 ) = *tirtha-yātrika-; devæhára (52/1) = devagrha, later déharā.
S 19. Through stress, we have accession of length in sword like maltreghco (34/19 ) = mallo-yuddhä (*malla-yudhya->*malla-újja> *mocolláujjha> maláujha). From virūpa>virūa, we have burua, thfough influence of the stressed syllable (birúa, burua); now the word is burti (burúa +-6>*buruk, *burwá>burti); and talathi ( 36/12) Page #43

12
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
soari, for soari, or soñari (*sumaria, *smar-ya); fe (21/31) = ghie; (14/23), (33/14)=jes. Final anusvara indicates only a NIA. nasalisation:= hathe (6/16), (6/9)=jibhe, ale (9/30)= sabahĩ; g (6/19, 44/18), (44/14)-muha; aga ai (10/15) tehu-karî sabha; R (21/28) = ko e mure (munde) mure (murḍe), dirghi culi, dhoti parihe who is this, head shaven, with long top-knot, wearing a washed cloth?'
ए
H
§ 21. A vowel contiguous to & nasal or a nasalised vowel appears to have been nasalised in pronunciation, as in Bengali (probably also in Bihari), but not as in Western Hindi. This proximity nasalisation' or contagious nasalisation' is frequently indicated in the orthography by an anusvāra. Thus-train (34/23)= bihanahî for bihānahi; कांहें beside काहें kahe, for kāhē ; मांझं ( 19 / 26 ) beside मझि majha, for majha, mājhã; (34/6)=laje, beside (37/21) - taje for laje; af (14/20) = bãnie-kara banië-kara; (16/28)= sone para de for soně i para de (suvarnam eva param dadāti); if (34/13)= mata hathi for mata hathi (matto hasti), entrepre (37/15)= kana kawaḍa for kāņa kawaḍā; ai ka kiha (30/14, 26) beside ar kā kiha (30/1, 12, 22, 24) and ka kiha (30/5, 16) 'for whonka kiha; if (46/9) makaḍi for makaḍi (markata-) (38/17) dūjana, beside (37/23) dujanë dūjanë (dūrjana-); etc. (6/19, 44/15) beside (44/14)= mühã for muhã. It is because of the common nasalisation of a vowel before or after a nasal that the anusvāra is omitted as superfluous in the case of the instrumental and locative affixes -e and -a of words with a nasal in the last syllable thus, ft (6/5)=jibhẽ, (6/16)= nākẽ, (6/16)=hathe,
(13/27)=guale, (16/22) = laude; but, (6/28) kane for kāne, (15/4, 15/10)= (22/10)= mane for mane: so a (6/19)= seja (= sayyāyām), (6/20) = kola (=kroḍe), (6/22)= pithi (prsthe), (13/22)= kheta (= kṣetre), but (5/23)=gānga for ganga, or gaga (= gangāyām), (6/21) = kāndha for kadha or kandha (= skandhe), (14/14)= simhasana for sinhasana, etc.
a (7/3) = bole, (5/24) dharme for dharme, indrane idhane, indhane;
-
==
§ 22. Nasalisation of certain affixes was already appearing to be unstable: that is why we find both i and e. g. a te besides tei (33/14); sabahi (9/30) beside a sabahi (10/10, 10/4).

==
§ 23. The sound of w (from an earlier intervocal -m- of late MIA.) was also present. It was indicated in various ways. Thus, root gave Old Kosali raw, which is written raw (7/27); the pronunciation was raw, with nasalisation of the a through the contiguity of

=
امه ها

Page #44

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
13
=
the w. So. gave kāữ, or kãu, which is written as i 8/4)..With this may be compared the Qld and Middle,Hindi way of writing with a preceding anusvāra in tss., 'stss., and even tbhs.: Rama is usually, written as i. e Rama, and this would appear to be a compromise between the ts. Rama and the proper tbh. form Rawa or Rawa (beside the other tbh. equivalents of Sanskrit names like Sia, Siya Sita, Lakhana Laksmana, Basitha Vasistha, etc.). So a appears to stand for akawa (=ākrama) (6/21), and the common root jewa 'to eat', which also occurs as jew. in present-day dialects through loss of nasalisation (cf. Hindi jewanar 'feast') and as jim in Rajasthani, is, found written in the Uktivyakti as a (9/8, and elsewhere) and as (15/19). From etymology, and from the equivalents actually in use in the different NIA. speeches, we shall have to establish the pronunciation. This grafa (45/5)= cuba, rather than cumba or cuữa-, and à à (38/17), adverbial correlatives of manner, were probably jewa jewa teua trữa; so af नम (45 / 19 ) beside देवहि नव ( 50 / 10 ), = dewahi nawa; I (45/5, 39/13) =jažai, as in many NIA. speeches, rather than jamai; (39/28)= sāmi for sāữvi (= svāmī); fier ( 33/23 ) = sāwia (sāmyati); (36/11)=bisawa (-ata, -anti-ati, sawa for for sawa samayati (41/14).
S
The Consonants
§ 26. The Consonants were of Common New Indo-Aryan, and were as follows:
k, kh, g, gh, n
c, ch, j, jh, ñ
t, th, d, dh, n (r, rh) t, th, d, dh, n
-
P, ph, b, bh, m (ũ) y, r, 1,
w,
s, h.

Page #45

14
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
'§ 27. These need not be digressed upon. The r and ñ sounds occurred only as full nasąls before their corresponding stops in Sanskrit loans, and probably as reduced nasals i ñ in a similar situation in tbh. or Prakritic words : e. go = sārka = sarkáte ( 49/20), at (46/15 )= cūñci, if not rīcī. Otherwise niñ do not appear. n, n, m, appear as reduced nasals, e. g, HS ( 34/4) - sandu, aic (34/4 ) = nānda, 4 (36/1 ) = sempha (if not say u, näda, sępha), and as full nasals in an intervocai position; and in initial positions also for n and ns. The cerebral n, now lost in the Ganges Valley east of the Panjab, using dialects of Western Hindi (it is not found now in Hindustani or Khari-boli, in Braj, Kanauji and Bundeli, in the Kosali dialects, in the Bihari dialects, in Bengali and in Asamese but it is still present in Oriya, in Panjabi, in Rajasthani-Gujarati, in Sindhi & in Marathi), appears to have been present as a living sound in the Oid Kosali of the Ukti-vyakti : the orthography is quite clear : single interyocal OIA. and MIA. n. -n->-n- in Old Kusali, and double intervocal -nn- of MIA.>dental -n- in Old Kosali : thus sampūrņa>sampunna>aga (9/27) sapuna = sãpuna, dina (47/4)< dinna; karnāmeru->kannameru->TE (21/18)= kanamémo; karno-> kanna>#2(6/26 )=kāna; #ag mānai (37/11)= mannai, manyati; (but an exception is in suite (36/29 ) unīda for untdaPage #46

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
.
15
i § 29. The sound of w also was present in the language : for *this, soe $ 22. y and w were intervocal-sounds in tbh..or Prakritic words, and were of the nature of glides, and they were the semivowels • and 7 rather than r and it : yo as a graphic device for e, noted in § 2, erose out of this relationship between y and ē—the latter when pronounced quickly giving the former. The value of w would consequently appear to be the lower sound of Ở, not the higher one of ŭ.
§ 30. The distinction between r, I and d was fully maintained there was no confusion between them (leading to change of all of these tour) which is noticeable in the modern Western Magadhan speeches Bhojpuri, Maithili and Magahi. The hypothetical ArdhaMāgadhi Apabhramśa, the source of Old Kosali," appears to have agreed with the earlier Pali and Sauraseni, the early and late dialects of the Midland, and with Sanskrit, in this matter, rather than with its own older form and with its eastern neighbour and sister Māgạdhi.
But we have change of -->-r- to -l- in bola for boda, buda = brud- (39/21, also 36/17).
§ 31. There were new aspirates-nh, lh and mh : e. g. tithiātinha (51/28)= tirtha-yātrikānām, sīsanha (39/12 ) = sisyānam, ūitha ( 34/22) = usna-, lhysiāru (38/25 ) = plunderer' (=lunţākaḥ) beside the root lhüs—hūsa = lunțati ( 44/11), and bāmhana = brāhmana.
. $ 32. There was only one sibilant—the dental s. OIA. $ ss all had become s in this speech : cf, sarkarā= săkara ( 21/31 ); pavisati = paisa ( 50/27 ), singha = săugha (6/13), srnoti = suna (6/28); viņa =bisa ( 35/26 ); sięya> sissa> sisa (39/12); şandaḥ= săru (34/4); salyam ->sella> selu (51/26 ); sidhyati = sidha (51/9), sts.; samudra= samuda (= sawuda ) ( 47/24); etc. Even in Skt. words s ș had, developed the values respectively of s and kh. Frequently enough in the spelling ś s are interchanged (e. g. u for rasu, 36/31; fe for sişța, 86/14; gefa for syşyati, 36/27); and a spelling like fakt for fasta ( 42/6) indicates a tbh. form biscsa- (the sts. pronunciation of faste would be bisekha). The q became so much a familiar symbol for the sound of kh, that commonly we find a written for a. is simpler to write than
, and the latter tends to be confused with Ta occurring one after the other : that is why all over North India (including Rajputana and- Gujarat) in medieval times q almost displaced a in the orthography of the vernacular, and even in that of Sanskrit; and in the Gurmukhi Script, created by modifying the ancient Sāradā alphabet of the North-west ( Panjab, Sindh and Kashmir) through Deva-nāgarī influences, the syinbol q was adopted for a.

Page #47

16 . A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
The change of -isya->-issa of the future verb to-ibitem is an obscure point, Sporadic cases of -55, -88-> -h- occur : e. g. aba cūha=mram cūșati ( 47/3).
§ 33. The := h (risarga) had long fallen out of use : it was · an unvoiced continuation of a vowel,-an ứnvoiced h in isola ciort.
In Skt. words, throughout the greater part of India's excluding Bengal, it became a frank voiced h with the vowel occurring before it repeated after it : T4: rāmgħ = TTAT rāmaha, gfa: muniķ= grape munihi; Fry: sādhuḥ = "HTUE sādhuhu, etc.
Phonology of the Tadbhava (Prakritic) Elements
34. The words derived from Prakrit—the genuine, tbh. elements, including the desi or aboriginal borrowings, a number of Prakrit loans from Sanskrit (i. e. Prakrit semi-tatsamas), and a few foreign words from MIA.-form the basis of a NIA. language like Old Kosali, and here we are presented with a fairly regular line of development, with such vowel and other changes as were the result of the accent system as noted previously in $s 10 ff. Among MIA.. stss. or loans from Skt. may be noted ārisa- ( 46/31 ) looking-glass' <<āarisa<ādorisa<ādarsa ), barisa (5/26, varşati), sõara or sowara(11/19, 48/24,bhatta>bhāta, pakva>pakka>pāka, granthi>ganthi>găthi, kurkuraḥ>kukkuro>kūkuru, vyukta>vutta> būtä, mitřa>mittee >mīta, jādya->jadda>jāda=jāra, etc., etc.). The resultant compensatory long vowel, as well as original long vowel, is weakened and shortened through stress being on another syllable, as has been noted before ($ 18). Thus, bhikṣā>bhikkha, bhikkhå>bhikha, but bhikṣā-kārika>bhikkha-ārið> bhikhárī>bhikhari (49/20); grāmaḥ>gāữu, but *grāma-kāra>gàwára written TAR ( 41/8); nagna någa (39/1), but nagnācārya> *naggāāria (the second element a sts. rather than tbh. which would be *acajja )>*nāgayāri >nagáyari (40/10); marma-hato-> mammahaa->mamahá (34/10); bhāndägācah>bnăndáriu ( 44/11); etc. Other apparent singularities with

Page #48

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
17
regard to change of quantity are due to the early MIA. (and probably alse late MIA.) stress-habits.
~
§ 36. Final long vowels of OIA. became short in late MIA. (Apabhramsa), and these short vowels were inherited by NIA., to be finally lost in recent centuries. We have, in such inherited Prakritic words, the short vowel at the end: e. g. bahu laje sakuḍa (34/6)= vadhu; sāsu (39/16)=svasru; bāga (48/12)= valgā; bhukha (15/10)=bubhukṣā; gā(w)i •(5/14, 50/11)-gāvi; bhikha (49/20)
bhiksa; Ganga, Gaga (50/13) - Gañgā; jibha (48/9)=jihva; seja(6/19)- sayya; sawati (44/13)= sapatni; gabhini (47/9)=garbhini; makadi (46/9) markati nai (39/21)=nadi; nawa (39/7)laüḍa- (16722), also laudi (=lakutikā: 35/16); joi (jūaāra>juāra (46/24); panḍita>panḍia>pande (pare) (11/13); napita>navia, *nāvua>nāwānāu (39/11); mahamatraḥ mahamatto>mahāvattu>mahāuttu>mahāutu (40/20); sugandha-suandha>sondha (sõdha-) (40/31); hastatalika>hatthaalia> *hatthawalia hathóli (40/28); prapyate>*prapiati>pāviai>pāwia (*33/23); mātāmāāmāă➤ma (38/17); catuskaḥ>caükko>cauku (41/4); vātālīvāāli>vayáli, vaáli (34/18, 38/23); sthānapala->thanawala (38/22); gayāpāla gadwāla, pron. gayawala (cf. modern gayal, gayawal-) (51/28); *balikabalia baliya (43/18, 38/28); upakārika-> upakaria (ts. loan: 10/4); supakāra>suāra for suwara (13/21); -ha-haa-, hata- (34/10, 11); guṇatānikā (52/4)>gunaani-gunawāni; haritaki hariḍai>*hariḍaiharaḍai for haradayi (47/20); virupa >burua (31/15, 47/13)= modern bura 'bad'; caṭakika>caḍaicaḍayi (36/8); ojha (22/2)Page #49

18
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
we have nėw vowel-nexuses at the end, e. g. -lä (-id fo: e. g. upandeid (10/4), dukhiä ( 34/29), sukhia (34/30), balia (38/28, 43/18 )y garua = guruka ( 45/11), halua calai>calc>calæ>cală = cala : cf. cikana rūkhaya = rukhae (41/27 ) = cikvaņam rükşayati. • The form, äthiPage #50

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
. 19 40. There is a singular locative affix ã'or -a (i. e, just the base of the noun) which in the absence of a more satisfactory derivation Insuggest connecting with the MIA. -ahî, -ahi-«i>**>-& in the case of the verb present 3 pers. sg. Thus OIA. skandha, loc. sg. *sRandha-dhi, *skandha-dhim, besides skandhe] MIA. khandhahi, khandhahi besides khandhi> *kandha-, kandhaï, kandhi> "*kandhal, kandhai, kandha>*kāndhã, *kāndhæ, kāndha; Old Kosali kāndhã ( kadhã), kārdha ( kādha). The reduction of the -iz-e affix of the locative to -a [259] may have strengthened the change of -ai > >[=a). So *hasta-dhim>hatta(h)īm>hāthă(7/13), *tala-dhim> talahim>talahī>talaž>tałã (9/30), simhāsana+hi>*simhâsanały simhāsaņā, written FETT (14/24), *kşetra-dhim>khéttahim>khetaž> kheta (13/22), *varga-dhi>vaggahi>*vaggaï>bāga (38/20). Then this nasalisation from ã was extended to other bases : sabhã (10/15), pithi (6/22), sejāOIA. *grha-dhi>MIA. *garha-dhi, *gharadhi, gharahi>*gharaï, gharci>Bengali ghare; so OIA. *ghutra-dhi> *gkoto-dhi>ghodahi>ghore in Western Hindi.
This change of unaccented, inflexional aï>-a, and not to -e, 'is thus a noteworthy phonological development in Old Kosali.
For the locative, or, rather, oblique locative-dative,' the affix -hi, -hi appears to have been revived ;-or, it may be, it was just kept up as a literary form.
41. With regard to the Consonants, we find that the language has already arrived at the NIA. stage as it developed in Aryanspeaking India outside of the Panjab and Sindh—i. e. it simplified double or long consonants into single or short ones. But in one or two words, either loans from the earlier Prakrit stage of the language, or just Skt. stss., we find double consonants, e. g. Kilajja= nirlajjah ( 41/23), usajja ( 34/9 )= utsajjati. The substantive root äch is not infrequently written ūccha 31173 beside spre acha, and here the difference is purely graphical, the Sanskrit habit of doubling interior ch to cch being in all likelihood introduced for the NIA. form also, as we find in the orthography of the MS. of the Old Bengali Carya-padas preserved in Nepal. So pag kāccha ( 39/2r) for kacha

Page #51

20 . A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPRICH (MIA, věddhai>bedha = berha ( 48/3) beside většha, *venta>bēţa-li (21/26 = siro-vestanam); bhāryā>bhayyā, bhajjā>bhāja (10/7); pathitavya >padhiavva >parhaba ( 12/16); visista> visittha>bisithu for bisīțhu (19/19 ); kşupti> chutti>thutè for chūti ( 42/3); argham>aggham>ăghu ( 39/3); vrddha
>vuddha:>būdha=būrha (34/3); hrdaya, *hrda->hia (38/19); marma-hata muhyati>mamma-haa mujjhaï>mamahā mūjha (34/10 : text, mūjha=mürchati): ajñāna>aññāņa, *ayyāna>ayāna ( 34/14, 43/21), sajñāna>saññāņa, *sayyana > sayāna (37/29); dara> daros ( 48/27 ); gūgula- ( 44/27 ); MIA. camakkaï>cañka (35/13); kaparda-> kawada, -ā ( 41/7, 37/15); svāpada>sāvaa>savaya ( 43/25), written sāvaja lat, with wrongly put for y; samudra>samudda> sawuda, written samuda ( 47/24); stāgha>thāha ( 46/11 : the text gives sthāna as equivalent); grhastha>gihattha>gihatha ( 49/20 ); sita ába ( 47/3)putta, putta-la, puttalikā>putali- (52/17); pustika>potthiä>pothi (52/18); sudhyati>sujjhaï> süjho (36/30); käbala = kambara (8/15); sandamsika-, -ikā>sandamsia t-hī>sandast (loc.)= sāļāst ( 49/5); bhrtya>bhicca>bhica- ( 48/7 ); īsvara>issara> īsara (50/17); prasvidyati>pasīja (36/29, 51/16), cf. causative pesijāwa ( 51/17 )= *pra-svidya-+āpayati; niphaja (35/29)nişphāyate; kşīrjate>khiyyati, khijjaï>khīja (33/21); kādhata ( 33/30 )mua (46/26); haritaki>haradaï ( 47/20), cf. vibhidaka=MIA, bahedaa (t>d); ucсhvasiti>ussasai>Jisasa (33/25); cheli<*chayaliāPage #52

UKTI-VYAKTI-PRAKARAŅA
21
S 43. There are some cases of irregularity : e.g. mādyati>măca (3715 ) afor maja; slesman>sépha ( 36/1 ) for *semha; săgha = singhati (9/1); arudhi = avarudāhā (50/1); chata (33/10) should be dhada (=avaghatati); chātasi (10/12) for shādasi; and the phonology of a good number of words of desi arigin is not chear : thus, topa (49/25) = stūpa; oda, oda (935/11, 36/10 )=ārdra; adata ( 41/2)= = ādatta; rua, rūa (45/9)="cotton'; tadakā ( 45/11 )= tādanka; ghudu = kūtam, avakara-rāsih b'refuse-heap', 48/1); diva (dība ? ) = trọnā (9/31 ); mehala woman' ( 45/21 : conn. with mahalā? cf. OB meheli, Bihari mehar, meharārā); dāla ( 35/21 ); rāda (40/6)=Skt. radda, or radda, *a low-caste man'; jūsha (42/19 )= ucchista; potala-, li (38/25, 26, 41/28); lui= ulmuka ( 41/20); copaļā ( 47/6); dhahuri (47/25) for bahuri (cf. 35/3, sfts = efte); jewadi =érope' (37/24; 46/5); gadiāna (15/29); lumbadu = robber'( 40/18); etc., etc.
$44. There is quite a numerous list of verbs which appear to be of desī origin. In what may be called the supplementary section of the work, these verbs feature. Cf, in p. 33, ghāta, cada, khasa, ražga, in p. 34, lata, baphā (?), raphā, kkoda; etc. etc. .
§ 45. Sanskrit tss, and stss. were to be found in MIĄ. from very early times, ever since MIA. was fully evolved out of OIA., and the presence in MIA. of these Sanskrit loans, unmodified or modified. iġ generally lost sight of. Thus in Pali brāhmana is a ts. loan which drove out the tbh. bamhana which nevertheless has survived in NIA.; Nigrodha is a sts. form of nyagrodha for the expected tbh. ñaggodha. At all stages in the history of MIA. these Skt. loans were being admitted and they formed a disturbing element in the unhindered evolution of the MIA. tbh. forms. Generally, anaptysis ( svarabhakti, viprakarsa) characterised these Skt. loans in MIA. : tbh. inheritances from OIA, show assimilation. Thus, we have råtana (sts.) bestde ratta, harisa beside hassa or hamsa, varisa, beside vassa, etc., eto.; and in these Skt. loans, there was more of an attempt to preserve the original sound rather than to assimilate them.
The Old Kosali of the Ukti-vyakti also received a number of these Skt. stss. and tss. from MIA., and changed them according to its own.NIA. phonetic habits. Examples : madhyaka>madhåka (41/16); ādarsa> *ādarisa, āarisa (instead of the tbh. Kassa)>ārisa ( 46/31); sarisawa (39/24)= sarsapa; varsa>varisa, vārisa>bīrisa 37/12 : the word may have been influenced by the Persian bāriš); vidyā> viddā, biddā>bida (14/16); nityanitta>nita fornita (37/30); adityan>āditto>ādittu>āditu (34/23), cf. Hindi it-wār«<*āyita-vāra,

Page #53

22
A STUDY OF THE NEW INDO-ARTAN SPEECH
old sts. form; (?) krtyavāra>krattavāra, kattavāra >kotawara 'refuse' (40/1,2); sastra-vaidya>sattha-vaïdda>sathabaida (40/6); sukla-> sužila, fem. sukilī (16/22); khyāti>khāti ( 10/16 ); tyajataja (9/23 ); trsna>trimnă (9/31 : note pronuzciation of r as 4i); loka>loga ( 46/2); anyāi = anyāyin (50/224; mārgah>märgu ( = 7), 10/11 );.eto.
§ 46. The number of Skt. loans occurring in the Old Kosali of the Ukti-vyakti as a NIA, speech is fairly large, and herein is a clear indication of the line whigh NIA. languages were taking up-viz., that of borrowing from Sanskrit. This was the most natural thing for NIA., as the Aryan speeches never lost touch with Skt., and there was always a general recognition of the fact (admitted also by foreigners like Hiuen Ts’ang and Al-Bírūni) that the spoken Aryan languages were but de based forms ( apabhramsa, apabhraşta ) of the learned tongue. In fact, any Skt. base or noun can be borrowed into NIA., and even used as a verb. As a result of this, we find that by the 15th century most forms of New Indo-Aryan were established as literary languages looking up to Sanskrit as their model, both in tvocabulary and style and in subject-matter innovations in the shape of borrowings from the Persian and the introduction of new subjects and styles notwithstanding. " · § 47. A few words appear to be based on learned forms from MIA. The study of MIA. was not yet a remote thing there was still the Apabhramsa speech and its literature. It seems that for this reason we have forms like bathuPage #54

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
23
*ana for nona (15/29, 16/1 = nāraka-, ia coin' from MIA.
nāņaka ='cpin ( Kushāņa), with the image of the Iranian
goddess Nānā". Is the NIA. word ānā="anna' from this ? nāla ( 39/24):- ghoda nāla dewa 16 the horse throws the nāla's
if the word means "horse-shoe,', then it is the Persian nāl, from the Arabic na'l. nāla may also mean .foam from the
mouth', and in that case it is a desī word, found in Bengali. barisa (37/12): as suggested before, may have been influenced by
, the Persian bäriš; but an Indian origin ás a MIA. sts.
võrisa-Page #55

24
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
element -ani- máy have been due to the influence of a forni like pathaniya = padhanijja or pædhania): e.g. padhanihara (12/11, 20/20), janihāra (yāna-, 12/11), jewanihāra (12/12) 'eater', soaņihāra (35/24).
(iv) -abakāko>kao, kāu, + ---e); parotā= ? paravrttāka- ( 50/17), kawadā (37/15) beside kawada
= kaparda-; geduā ( 44/20); but we have ghoda (not ghoda), balada (not balada); bhala (not bhalā) (cf. present-day forms ghorā, bardā, ühalā etc.).
This -is found as an extension of other affixes : for which see below.
(vii) -gra>gaa+ū>Old Kosali gă gone, went', pl. gae; lihā ( 40/4); bhā<*bhwāPage #56

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
25
(viii) -ūra kāra :: worker'; svarna-kāra>sonnaðra>sonāra 38/24 , ( Vedic karmcra =) karma-kūra>kamāra (13/22), sūpa-kāra> sudra (13/21), lhusiāru nom. juāra ( 46/24); grāma-kāra (in the sense of dweller in, or belonging to, a village')>gawāra star ( 41/8).
kahāra nom. kahden ( 49/29)bhikhuri>bhikhāri (49/20). Cf. also gohāni (50/20 ) = geha shout' +-åria (-kuriki); and padiāra khăra māa (42/11 ) = pratikāraḥ khandam mayayati.
(ix) -īra<īgūra : 'room'; bhāņdāgārah, -^>thandēmi (44/11); extension-agarika>-tīrī : Bhandāri (39/18).
(x) īla=OIA. -tāla : 'connected with, grouped with': extension -ült <-īliq< likci : baāli or bayali ( 34/18, 38/23)= vātāli (present-day vayār) wind'.
*(xi) -īla 'one connected with’: as in guāla" (13/27): see below, -wlo.
(xii) - ince doer': aghāna (37/2)Page #57

26
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
(38/25, 27); kalihāri (49/13)= kalihārikā; arudhi ( 501 )= avaruddha (avaruddha +-ika); gohari (= gohara+-ika); mehali 'woman' (45/21); bahuri (47/25), written ag; sahari saphari, *sapharika (45/28); kohāwī, see under (xiv); udhary rati (35/13) andhakārīkāratri-; nai bāḍhi (39/21)= nadi vardhita+ika; apani jati (52/16): atmana-+-ika-; jewadi 'rope' (37/24, 46/5); makaḍi=markaṭikā (46/9). The genitive post-position -kara becomes kari or kari(also kerakeri?) when the noun governed is feminine e. g. raja-kara puruşu (16/19), but bawahare-kari kati (23/17), bada-kart dala (35/21), tehū (= tinha-) -karĩ sabhã (10/15).
2
(xvii) -ḍaplegnastic MIA. -da, OIA. Ja, -ta? : lahuḍa (19/31); lauḍa (16/22: Page #58

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
• 27 ojhu (14/16) upādhyāya; osara ( 33/14 j= apasarati; orusa ( 33/25 )= aparuşeti (? hrasati )s oltiga (48/20), okira (37/12); ohatāwa (29/5)
(vii) ni- ! fully : in verbs; be in buruaPage #59

28 .
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH MIA., and consequently their appearance in some cases is much disguised : erg: -
arikawāli (6/17): corka-pālikā 'embrace"; anūju ( 45/17) : annadya-; ayāna (34/14, 43/21) ocjñānā; ojhautu (22/2): upūdhyāyakulam; *kanamerue-tuiu (21/18): Laina-mezol-tulyam; _ *katakawala (51/11) : kataka-pāla; kanauja (23/16) : Konya-kubja; *kalihāri ( 49/13; : kalihärikā; kupūtu (39/16; 43/11 ) : krputrah; guņa-āņi (52/4): guna-tāniki; gadiāna (15/29): gaddikū-nānaka ‘a coin' (the Sabda-kalpa-druma of Rådhākānta Deva explains a word gadyānakam - as follows-it must be the same as our word in the Ukti-vyakti : gadyānakan (kibi); asta-catvārimsat-raktiküsparināņam itis Lilāvatī; catuhşasti-gužjā-partimānam—iti vaidyakam, gadyälakam iti kutracit pāțhah); *gaawala ( 51/28) : Gayā-pala; gosūãi (13/27): gosvāmin; *godahā (34711): godda-haa-<-kata-;=cadai-pākha (36/8): cațakika pakşa for paksin ; *gobaru (37/12) 'cowdung'; guāla (13/27) : go-pāla; *talachada (35/5 ) = tala-chadda (text= tala-sista dregs'); - gorte (35/20, 49/23): gorūpa ; *tithiāti- (51/28): tirtha-yatrika (cf. Lariyāti = vara-yātrika-; *thanc-wāla (38/22 ) = sthāna pala; dubhikhu for dubhikhu (39/3) : durbhikşah; dūjana (37/23, 38/17) : durjana ; dūlaha ( 44/20j: durlabha (Modern Hindi dulahā="bride-groom'); dewahara . (52/1 ) : devo-grha; deulu (21/16 ) : devakula; nilajju (41/23) : nirlajjah; nidāludha (36/20 )= nidrālubdha; naharha (34/27) = nabhorūpa, vyddhiviseşah; nagāyari ( 40/10): nagga-āydria, nagñacārya; păcagaba (36/10)= pañca-gavya; parākia ( 51/15): para-krtam; *parātā (50/17) : parc-vrtta-; *pālīdhăkii- (38/5) : pülikayū dhakkitam (pihitam )-text reads 4777 ; pophala (40/29) : popphala, *pugphala, pīga-phala; *Whakhāgi (46/15)= Whakşāgni; *balūhiru (40/21 )= balīvīra in text : balābhīra? (cf. Bihari barūhil 'agent and guard of landlord'), bayāli ( 34/18, 38/23): vätūli; mamchū (34/10): marna-hatan; malūujha (34/19): malla-yuddha, -yudhya; mahāutu (40/20 ). mahāmatraḥ; rahasagala kuaü lăgha ( 43/1 )=rabhasādhikah, küpam api lanğhati( ='runner'?); rūulu (22/3): rāja-kulan; sayāna (37/29): sajímüna; suküla (35/29): su-kāla; sõdha ( 40/31): su-gandho; *sqthataida ( 40/6): sastra-vaidya ; hatholi ( 40/28) : hasic-tālikā.
“Those marked with * above would appear to be Old Kosali creations. In some cases, the second element of a disguised compound has been practically reduced through phonetic decay to the status of a forma vive affix : e. g. the pāla>-wala, -āla element in compounds with it, and the īra element derived from kārc or āgāra as in suara, sonāra, kamāra, vhandāra etc, etc. (See above, Formative Affixes).

Page #60

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
29 . A few words have lost through phonetic decay their original composite character, almost entirely, and have become practically new rudhi words in NIA. : e. g. anāja (anaj), rāula (rāwal, rāur), mahāuta (mahūwat, māhūt), sayāna. (sayān, syānā), gorū, dūlaho (dulha), balūhira (barāhilin Bihar), bayąli (bajār), sõdha (sõdhā), etc.
There are also putte Skt. compounds-e. g. barşā-kāla ( 36/11). $ 52. (3) The Noun..
Nouns, like other words, end only in vowels : the loss oỉ final vowels was as yet to come some centuries later. A complete reshuffling of the OIA: noun-bases hàd taken place. The declensions had been reduced to one only, and just a few old inflections in the declensions survive. The OIA. masc. -(6- declension, with strong - modification from the pronominal declension, supplied the base for late MIA. and NIA..declension. .
The Effix -26 charcterised the nominative sg., m. and 11., in the Sauraseni Apabhraṁša speech and other forms of Apabhramsa which were descended from Prakrits which changed -ch of the noun (nome, m. sg.) to -0 : devah>devo>devu>deu; dharrah> dhammu. The Western and Midland speeches (Sindhi, Old Hindki or Western Panjabi, Brajbhāṣā, Rūjasthāni, Old Gujarāti) kept up the distinction : nom. -4 or -aü (contracted to au, -o ), oblique -a. The -2 thus properly belongs to the nominative. The source of Old Kosali, the hypothetical Ardha-māgadhī, as descended from the old Prācya or Eastern form of Early MIA., should give -e =-o of the West and Midland, Page #61

30 .
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH h : tbhs. masc, and neut.: pā ( 40/17), ban(36/8), Trūcha (35/9), bidawa ( 52/23 ), bidhawa (52/25), lahudā (19/31 ), sūū (50/29), kaur (37/25), kawadā (37/15), rā (=rājan, 21/14), ojhā (18/28 ); parotā 150/17), celikö ( 52/13) thālā (50/15), etc.; tbh. fem. mū (38/17), hãsia (? or hõsi?) (13722, 15/4).
.
. . tšs. and stss. masc. and fem.: rājā (40/30), vartā – vārtā ( 40/27), sabhā (*48/18), kanyā ( 39/19, 51/3), prajc (51/2), prajña (22/11), dakşiņā ( 48/19), etc. .
-1, -7 : toh. masc. and neut. : kipaļi (5/15), pahāri 698/28 ), gosããi (13/27), padavasi (22/3), jawāž (39/13), ahedi ( 43/25), häthi (40/20), dahi ( 45/13), pāņi ( 45/17), etc. ;
tbh. fem. :āgi4 35/18), gāwi (5/14), dūsi ( 39/31 ), nai (noi) (22/10), arkawāli (6/17), pithi (6/22), bhuí (10/14), akhi (6/2), baðli ( 34/18 ), thâli (15/16), bādhani (39/31), dhoti (31/28), pothi ( 52/18), bētali (21/25), gābhini ( 47/9), salūt (49/28), rasoi (51/19), cadai (36/8), etc. .
ts., sts. masc. and neut.: brihi (41/18, 13:22), dunkhi (50/16 ), lobhi (379/8). :
sts. fenz. : khāti ( 10/7), prthwi ( 5/25), nadi (15/25, 40/14), etc.
-2: bāuzvāyuh (7/24), guru ( 39/12), sūtu ( 40/3), sūsu ( = svasrū, 39/16), nõu (Page #62

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
• 31 three genders--puruşå, strī and kulam or napumsaka, the language appears to have presented only two genders, formally, aš in Western Hindi--a masculine or neuter, and a feminine. Grammatical distinction of gender was made only in having an affix -i (<-7) for the feminine, e.g. nāga = nagnaḥ, nägin= nagna (MIA. inflexions for plural were all lost, so that the same form had to indicate both numbers : thus, pūtu, pūta
son', bahutu pūta bhae (15/28); bahutu guņiā (text=puniā) (10/15); bahutu rājā (10/14); e kahāra (21/29) = 'these two (or many) servants”; saba byawahāra (5/25); saba loga ( 47/17); sabahí bhūtã= sarvesu bhūteşu in text, but really = sarve bhūte (9/30); häthể, sg., but also dừ häthế (7/13); ketau eka (10/17 ) = kiyanta-hu ekka-; tila= acc. pl. ( 40/31 ); bahutu brnda = bahūni vrndāni (15/21 ); dui leti bhai (15/29) -here probably the nasalisation in beti vaguely indicates the plural.
$ 55. Context, and specially numerals, or adjectives of plurality like bahuthi or bahuta, sabu or saba, indicated the plural-not the form of the simple nominative. Old Kosali did not restrict the form în -2, the affix proper for the nom. sg., fifr the sg. only-we have bahutu gadiāņe (15/29, 16/1)=bahūni, and, bahutu pūta (15/28) = babavah puttrūḥ (really<*bahuvantah putrāḥ)." . : $ 56. In a vague way, the affix - 7, -hi is used for both the sg. and pl. oblique (dative-locative), to indicate the accusative or dåtive

Page #63

32 -
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPRECH as well as locative : e.g. sāmi-hã ( = sāwi-hã) sertaka bihara = svāmingħ sewakaḥ vijñapayati ( 39/274); dhūtu gamūra-Ti akala (4:1/8)=rdhūrtaḥ grāmyam (=grāmyān?) ākalayati; saba-hi upakurikā Tvou = sarveşām upakäri bhūyut (10/4): deva-hi nama =: nawa ( 45/19 )= devam namati (may be devān also ); mchalihi is ( 45/21 )= mehalayai irsyati; dājar.es sabahi nīda (42/30) = sarvan (text) nindati; sabalhi (10/19)= sarvasya. Cf. also, te gunai (=guna+iPage #64

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
. 33 : Connected with the affix -nhu as above, -hí, -hū is also found similarly for the plural oblique : e. g., kātha-hū= kāşthai” (13/21); bāha-nhe (or bāha-hu ) = bāhubhyām (22/10); te-hů dū-kara gāữu = tayor dvayor grāmam (16/19); tenhus (for těhu ?) májha (text māra (10/17); odachū-pāsa ( = Udraiḥ, for Odraih : 21/14); te-hū karī sabha (10/15). This is thus equally of gen. pl. origin.
§ 59. Case..
The following cases are found to be formed by adding Inflexions (as opposed to Post-positions): · [1] NOMINATIVE : no affix usually, for both singular and plural. A.s an imposition from the neighbouring Old •Braj, and also as a literary survival from Sauraseni Apabhraņía, however, we have commonly -2 in the singular.
Example : sg. dharmu (5/4), guāla (5/14), mehă for meha (5/26 ), bâu (7/24), pūtu ( 38/11); (pūta+hi>) pūtai (10/8), kāpadi (15/15), bhāja (10/7), gosāži (13/27), ojhā (13/28), suāra, coru :( 47/5), gobaru ( 37/12), gāwi ( 46/21 ), bibhai (51/21), bidau (44/1), bidausī (52/21 ), sūā (50/29), kaud (37/25), bāchā (35/9), ahira (38/20), kawadā (37/15), pahārī (38/28 ), kahāru (49/29), szwaks ( 48/20), bahu ( 34/6), sãru ( 34/4), būrha ( 34/3), taruna ( 34/2), annu ( 38/29), siştu (37/21), bisithu ( 37/17), nīcu ( 37/2, 5), mālu (39/2), dubhikhu (39/3), kudumbi = kutumbi (39/6), kewata (39/7), hāli=hālikah ( 39/16), kupūtu ( 39/16), etc., etc.
For the plural, we have to note -a, -e, -ē for masc. and neut. nouns, and lengthening with nasalisation for fem. nouns in ė : e. g., bahutu rājā (10/14), bahutu gunia (12/15), brihã (13/22); te gunai jani upajati, jo... (10/9, 10), dui bețā (15/29); bāmhana agrãmi = brāhmaṇā āghavante "Brahmans come' nom. pl. (36/3); e kaldira sãpūļati (21/29); eka gadiāņa, pl. dui gadiāne (15/29, 16/1); bahutu. pūta bhae (15/28, 29), e bümhana thāpe (21/17). . .,
[2] ACCUSATIVE : no affix usually, but there is at times a nasalibation, which may be either the obsolescent nasal for the accusative as" inherited from MIA. (-m from OIA. -m), or just the result of a literary influence from MIA. The nominative affix -2 is also found extended to the accusative in the singular. 1
Examples : kūu ( 46/14), also kūa-u (43/14), 'deu 740/5, 22/9), dūdiku, māwi (5/14, 50/28), nai (22/10), pāu pakhğla,(38/11), gharu (39/6), nāwa (39/7), sarisawa (39/24), kābala, jajamāna (5/16), dokşină (41/19), kāpaļa (40/15), gharu (49/8), rūkhữe (98/23),

Page #65

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
akawali (6/17), muhã (6/19) beside muhu (44/6), sargu (38/11), bola (7/3), cutaḍa (6/23), kowu, chama kopam, kṣamām (9/31), bet (51/6, acc. sg., or pl.?), satta märggu jani chata chāḍa)si 10/11), dharmu karau (11/5, 11), sasaru anityu dekhau (10/3), păpu=pāpu (10/11), punu (40/25), khāti (10/17), deu pūji, bamhara -nha danu dei (11/11), bhātu (12/4), sastru (12/8), sastra (13/28), kalawa (12/6), harāwā, gā gawesa (41/15), khetu (39/16, 44/10) also kheta (46/21), kulu (39/16), caulu (39/13), desu (40/18), gāŵu (40/21), dhiinu (40/26), sahari (45/28), pātā (41/22), thala (sthala kam marjati) (50/11); pothi liha (52/18); bhată măsă lona ghiu (46/15); coru dhanu mūsa (47/3), rūkhu ( 495 ); kāju ( 41/21 ).
34
1
As for the plural nominative, so for the plural of the accusative we find also -a, -e, -e and -i (-i) for which see before, § 57.
=
bamhana (acc. pl. : 16/23 = brāhmaṇān), bhāṇḍe (ace. pl., 42/21); gorawe (gauravitān, 39/23); sisa-nha (acc. pl. 39/12); akhi (40/15) also akhi (48/4); tila (= tilän 40/31), brihi umisa (vrihin unmisrati, 41/18), burue ubeḍa virūpān udveḍati (43/30, 46/4), cāṇā (acc. pl., canakan 45/22), gorū (=gorūpāņi, 46/4), deu (=devān, 51/20); bahuri (47/25), bhale (48/12), cuci (49/25); tithiarinha (51/28), pl. oblique.
[3] INSTRUMENTAL. manuse jeu = manușa-vat (50/29). The affix is (e) for nouns in -a, a; -- for fem. nouns in -i; and frequently the mere base, or nominative (without -u), is used for the instrumental.
2

2
Examples: dharme saba byabahara (byawahāra) paaţa (5/24); ākhĩ (stifa akṣṇā, akṣibhyām vā: 6/2); akhi dekhata acha (6/5); jibhě (6/9); nākē (6/13);' hathe (6/16, 7/12); akawa ( 6/21) for akawaakramanena; kane (6/28)=kāně; bole bola = vacā vadati (7/3); mantre () khila (45/30 mantrena kilati); dhana putradhanaiḥ putraiḥ9/27); hasie datrena (13/22, 15/4); guale (13/29); idhane (15/4, 15/10); jālē (15/23 jvālena, jvālayā); lauḍe (16/22), lauḍi (35/16); laje (37/21, 34/6); karani( Ms. ne)hare, padhani-hare (20/16, 17)=kariṣyamanena, pathisyamunena; mane (22/10: manasa); baālī, bayālī (34/18, 38/23), supě (34/20); būě (36/8, 49/3, written api); nahe (52/9); banijẽ (43/16); bară for bare (39/19); bilakhāi (36/13).
Other cases of the instrumental: chate-hi (51/19), chate-h (22/11). 'quickly'; bahute ghu (41/25), aparādhe (37/6), soně (44/12), bhaë ( 35/20), piḍē kānda ( 34/5), core (34/29), sẽphe (36/1), anike - aniktena
=

Page #66

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
(38/2), badhuni bāḍhi for bāḍhanî (39/31), cūkě (39/1), tele (40/1 sõdhe (89/31), lui (41/20), bahute (41/25), gugule (44/27), etaw kawale (46/15), taile (47/3), dukhe (47/9), dawr (47/26), chi (48/6), saṇḍāsî (49/5), mathě (30/2, 19c.; 52/6), uue (51/16), bhūk (51/14), jonhe (37/1).
Instrumental with samam: see below, under Post-positional Ca § 60, [10].
In two cases, we have. -h for instrumental plural: kāṭha(18/21), and oḍa-hu (21/14) reinforced by the post-position pas and baha-nhe-bāhubhyām (22/10), for either baha-hi, or baha-nk Note: prajnai (22/11) prajñaya: the -ai may, be in Old Kosa a solitary survival of the OIA. fem, instr. affix -aya, or, what is mo likely, it is for prajna-hi. So botai vartakena (34/24) for boṭa-hĩ.
=
[4] GENITIVE.
In the case of one word, we have a genitive affix - parā parasya (38/13, 28; 42/16: 44/7). Also with the pronouns-e. ja (10/7) written ryasyaḥ; so kā. The fuller forms would appe to be paraha, juha, kaha, etc. So para kia dūsa 51/35)= para-kṛta (for parasya kṛtam) düşyati.
B
Commonly the genitive is formed by compounding the base wi the adjectival affix kara (fem. karikari, when referring to a fe noun), which changes to kare, kari (kari) when the noun qualifie is in the oblique : and kara, kari are not always just compounde with the base of the noun, but are also added like a post-positic to an oblique form. Cases with kera, keri (Page #67

36
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
(22/18 ), bambama-hma=bcomban-aha (11/11), 8%8C-nhee (89/12), pitaya mhd=ma (*) (28/11), titl-ti-ba ( 51/28)à tĩnhagặt kumo where it is used as an oblique (accusative-dative plural in these cases); and in the pronouns enha (19/30 )= eşām, tehū for tenha dū-kara gāūz (16/19), we have also this gen. npr. affix. (here extended to the pronoun from the noun) -nha-<-na-. The -hz element in -nha- is discussed below. :: [5] LOCATIVE.
The affix for the locative is just a nasalisation of the finai vowel, or in the absence of it, just the base (-ã, -for nouns in -a; -7 -7, -1, -, for those in -ě).
. Examples : devāra= dvāri (37/26); gānga mähi (= mātaram ) nhawa (50/13); gārga nhūč dharmu ho, pāpu jā (5/23, 24; 33/3 := gãgã : gangāyām sncīte dharmo bhavati, pāpam yāti); muhã (6/19, 44/15); sejã olara; kolã le (6/20); kādha (= kādhã) le (6/21); grāva dhari pelas (=grīvāyām 6/23), tală (6/23); sabahi bhūtā dayā karu (9/30 : sarvesu bhūteşu); häthã (7/10=haste; also 7/12=hastena); simhăsana (for -saņā) acha-rājā ( 14/24); khetă (13/22); saradã rtū (15/24); masānā (written a : 34/21 ); bāga = būgă (38/20); barşā-kālā ( 36/11); odě kāpađã ( 36/10); sukālā ( 35/29); dāla ( 35/21); pālīdhakå hädi = hadt (38/5); salãi ( 47/28 )=loc., also ins.; parāi bathu (9/31 )= parakiye vastuni ; laudã (35/16 ), pīthĩ cadāwa (6/23); tehū karī sabhã (10/15 ); bhuž (20/14); sthal (13/21 = sthālyām); godã= carane ( 50/13), kangi (51/27), rāulā ko dharaba (22/4)= caranaiḥ ko dhartavyaḥ; thāli-kari = sthālyān (15/10 : here we have a post-positional word in addition); apaņī jātī (52/16); būrisã (37/12 : pl. loc.).
The origin of this affix, which is found in both singular and plural, has been discussed before under Phonology (40).
The affix -e, -ē is also found for the locative : galē (Page #68

OKTI-VYAKTI-PRAKARANA this cook prepare, with a head-band on', lit. 'a head-band having been done' (=Hindi bēļalī' kiye bue); ko e mãde múde (instr.) dirghi cūlt (instr.) dhotī parihẽ (31/28 : =Hindi dhoti pahne hue); mõsē• pāë sukhiū tūsa (34/30 : mosye prāpte); dhanë
putē pāẽ · sabu-ko dasa (33/1, = dhøne putre prāpte, sarvaḥ ka’pi ullasati); bhāgebalē, bira para rahaï (35/1 : bhagne bale, vīraḥ param rahati); upara-hấtī kādhệ, tala-chada pedē raha ( 35/5 = upariştād akrşte, tala-siştam. prakarane rahati); madē piề, bisẽ khāč *ūnidē «ghūma (35/26, = made pīte, vise khūdite, unnidre vā sati, ghūrnate); păca-gabē pię sūjha (36/40,= pañca-gavye pite sudhyati); inanūve u; na mūnai (37/1, = mānite 'pi, text : mānito'pi, na manyate); bolē uttaru, kāhu phuraï (37/28 : ukte sati, uttaran kasyaiva sphurati); jālē lāgē, pūlidhākă hăđi măsu cuda (35/5 : jvāle lagne...); jawūž ūe căulu kāda (39/13 =jāmātari āyāte); pāņi bārisē, bidawā uluha (=pāniye vrste ulluthati, 52/22); micchê bolē, kāu na rohaï (36/16 : mithyābhāșite).
In one or two cases, we have a locative absolute in -i: duāra païsati, nihuda (37/26 : dvāri pravisan, nighutati).
[7] THE OBLIQUE Case in -hi, -hã.
This is a sort of maid-of-all-work, so to say, so far as the various cases are concerned. It indicates the accusative and dative, generally, and at times the locative and instrumental as well, in both singular and plural. It would appear to be an imposition from literary Apabhramśa, and from Old Braj. It came in very handy when the old case-affxes were becoming obsolete through phonetic decay.
bhica-hi tāda (ührtyam tandate : 48/7); bāghahi qara ( = abl. : 48/27); dewahi nama = nawa (=devam namati : 45/19; also dewa-hi nawa = nauti elsewhere, and deu pūjar devam pūjayati, 40/5); pasošā īsara-hi soāwa (50917); būmhana-hī pidhã baisāra (50/25); •guru chātra-hi sāstru sikhūwa (50/23 ); anyāïhi slīsa (50/22); saunati-hi (= sapatnim-44/13); saba-hi upakāriā hou (10/4); padhāwa chātrachi sāstra ojha (13/28); bihāna-hã ( 34/23 : locative sense); brāhmana-hi lādu prīti jana (14/19-dative sense ); mālu māla-hi moda (o=mallo malloni, 39/2); pahāri cora-hi lauďē kūţa (38/29); mā putu-bi dulālo (38/17); sâmi-hi sewaka binawa (39/27); dhūtu gamāra-hi. akala (41/8); para-hi bãca (43/4); dāyāda-hi (43/29); lūjana saba-hi sātāwa ( 44/25); kudība-hi anuküla ( 45/31); juārahi sair dina juāru (48/24 : ablativemense ); mā-hi, mā-hã (48/24, 50/13'E mātaram, mātūḥ); thakura-hi sewaku olaga (48/20 ); dūjgna saba-hi ntda ( 42/30 ); bara-hi kanya de (51/3°: dative); mehali-hi īsā ( 45/21 : dative sense); etc,

Page #69

38 .
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH -hi, chã is added to the plural form (see ante, $ 56 yalso : santustė:hi thode-hã pūjà (37/8); balia dubale-hž aroda (45/13); jhűthe-hi-ý saba-ht äla ( 44/18); ayāne-hã (written 3710TÉ) akala dhūtu (44/23); sāpu abhāge-hi dasi ( 47/11); nagāyari sūre-hi uteja (40/10); balia dubale-ht sākaļāwo ( 43/18).
În dukhẽ sabaï taja (47/10), we have -¿ for -ht: saba-hi( = duḥkhena sarvam tyajati); so probably also in prajñai (22/11 : instrumental force for prājña-hi : translated into Skta in Ms. as prajñayā, and it could equally be a case of a survival of the OIA. fem. instrurnental affix -ayā to mai, added to a ts. base).
60. There are in addition some other cases formed by adding post-positional words, either to the base, or to some inflected form (generally the oblique). We have thus
[8] THE DATIVE Case.
The OÌA, dative case-affix -aya was lost, the accusative merged into the dative. Thus, bāmhana gāwi de (14/18)=brāhmapāya gām cxdāti (lit. for brāhmaṇam); so bamhana-nha dānu dei, jeña (11/11)
= brähmanebhyaḥ dānam datvā, jimbati : here we have the obl. pl. affix, of gěnitive origin, for the dat. pl.
Commonly the dative idea is indicated by the oblique in hi, hi for the singular, and that in nha for the plural, judging from the later forms of the Kosala speech. But we have the dative idea specially indicated by the post-position kiha, kehã, kiha or kihã. Thus-brāhmaṇz-kīha (15/10 )= brāhmaṇasya krte (text translates this as ātñnane, dative); para-kehã o , āpaņu-kelã (38/15)= parăsya krte, ātmanaḥ krte; jinabe-kiha sabhya-hi ukoda ( 43/2)=vide jetuan sathyam utkacati ; karabé-kihã, padhabe-kiha, jābē-kīha (11/20-23); jūjñana-kihữe ( 34/8), jeūbē-kihữ rădhata ūchał (20/19, 20); kā-kihã very common = kasmai, kasya krte.
The genitive (post-position) affix -kara is also used for the dative : e. g. baniê-kara dhanu dhara (14/20 )= vanije dhanam dhārayati; also bañüê-karę kawaļā nikhewa (51/8), translated as vanijo grhe koopardakān niksipyati.*
The post-position, kara, kihã appear to be affixed either to the base form of the noun, or the oblique in ē. In brähmana-kīha (15/29), it is the: -2 - form, properly the nominative, which serves as the base also.
With this idiom compare Dengali tāder-ghare='for them, to thom, lit. "in their house".

Page #70

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
39
[9] The ABDATIVE CASE.
tumna-tau, amhana (14/27, 28, 29), 'bāgha-tay, darā (14/16 )"fears from or because of the tiger'; bhūkha-hi-t09. (15/10)= bubhukşā-taḥ; ojhā-pāsa bida lc (14/16)= 'receives learning from the teacher" (Skt.-upādhyāyād adhite); gāūc-nūta āwa (14/15)= grāmādāgacchati, upara-hantī kādhë (35/5) = uparistād akrstah (really äkrste sati); kāhă-huta (=hūta) e puruşu ā (23/15 ) = kasmad ayam puruṣaḥ āgataḥ; ihă-núta (14/30), takã-hūta (14/29 ); mita, kāhă-huta etē kālē (23/16) -sakhe! kutas tvam iyatā kālena? · Locative used for ablative : kanaijā = Kanyakubjät (23/16), -katt = kārāyah, kantikā-to va (23/17).
The post-positional affixes for the ablative are thus tau, pāsa and hūta (huta) or hãtī.
In mita-kara laï dei (23/18 )= mitrād grhitvā datvã cohe, we have the genitive in -kara used for the ablative.
[10] THE INSTRUMENTAL WITH POST-POSITIONS.
odahü-pāsa (21/14 ) = Odraiḥ (text = udraih); with the help of Odda=Odra diggers'; dūjane saī saba-kāhu tūța (text ESO ) (37/23) = durjanena samam sarvasya kasyāpi trutyati; ghiệ săkare señi ( text: #3 ) sātu (21/31, 22/1 )=ghrtena sarkarayā samam saktuḥ : textsağhrta-sarkarāḥ saktavah.
The post-positions used for the instrumental are thus pāsa and saī or seữ. These are used with oblique or instrumental.
[11] TAE LOCATIVE WITH Post-POSITIONS. , thālī-kari (15/10 )=sthalyām, lit. sthālyām krtvā; rāule-pāhū rādha ko achiha (21/10, 11 )= rājakula-caraṇānām sannidhau (near, beside the rāwals or noblemen'?) kah sthāsyati (the word rădha dues not seem to give any meaning here : should it be sădha or sandha. #sannidhi?)
kari, the donjunctive indeclinable of root kar, and probably also the word sandho, are found to be used with the locative or instrumental. májha or măjha is also found as a loc. post-position : site enhā mājha (19/29), tenhu môjha (10/17 : text ar ),= teşām madhye." ;
§ 81. The ts. word pitr>pitara in the sense of the manes', as a religious and sacerdotal (and consequently learned) word is found to be declined as follows;
Accusative pl. pitara ( 42/8 : pitara tarppa), bitaru (51/20 : teñ deu pitaru tarppa = tayā devān pitīms tarpayati).

Page #71

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH Acc. or dat. pl. pitar-nha (38/11 : pitara-nhe gauga dekhala) - Vocative pl. pitaraho (probably pronunciation of pitaraḥ---aḥ aš -aha or -aho : 21/20).
$ 62. From the above analysis of the declinational forms, the Full and Typical Declension of a Noun can be reconstructed as follows: sg.
pl. Nom. pūtu, pūtx
pūta, pūte (putte>putti>pūti), but this -i is not found. The -u is extended to the accusative 'also, and even it seems to act as a vase (e. g. brāhmaņu-kiha). · I am inclined to look upon -4 as a form taken over from Western Apabhramśà by wiat may be called Kosala Apabhramsa, later strengthened by th similar affix from Old Braj.
The nom. pl. pūta phonologically represents the OIA. putraḥ perfectly well (putrāḥ>putta>puttd>pūta). The piural púte woulp
Voc.

Page #72

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
a
appear to be the instrumental plural affix puttahiai>-ai>e appears to have developed as 'strong' form, vis-à-vis the boneless -a as in nom. and acc. pl. pūta, some time before the change of the locative singular -ahi to a, and of the verb affix for the 3 sg. present tense ati-ai>-a (see ante, SS 40, 41). The nom. pl. form gunai as a plural (te 'gunai janī upajati etc. 10/9, 10) thus represents the intermediate stage between gunahi (instrumental pl.; and the later *gune (nom. plural): it may, however, be just guna, base or singular form as plural, and the emphatic particle -i-hi, combined into a diphthong.
Acc. sg. in -u is an extension of the nom. sg. The form pūtã, with nasalisation, would appear to be merely a continuation"(probably more orthographical than actual) of the OIA. acc. affix -am = MIA. -am- Apabhramsa *- The oblique-accusative puta-hi will be discussed under the locative, and the pl. acc. puta-nha with the genitive plural.
:
The instrumental sg. pute comes from Ap. putteMI.. zehi>Ap. -ahi>-e was transferred to the nominative and accusative plural, and the affix has established, but only for a short line, as the instrumental was rapidly made an obsolete,case-form in both the sg. and the pl. in Kosali; as in Western Hindi and Bihari, although it has
Ը

Page #73

42
A STUDY OF THE NEW İNDO-ARYAN SPEECH
survived as a living form in Bengali to the present day. The origin of this -hū is obscure.. Could it have been of a composite origin, along the line indicated below :
-dha,-dhi>-ha, -hi: putra-dha+tah> *puttahao>puttahau>pūtahū ?
The instrumental post-position pāsa is the OIA. noun of location pārsva>MIA. passa, the base form pāsa being really for the locative.
The dative is the oblique par excellence and the -hi affix is an extension to it from the locative.
The post-position for the dative, kihã or kiha, is the OIA. krta> MIA. kia, with sh- and the nasalisation coming into the word as an imposition, both of them, from the ubiquitous dative-locative or oblique -hi, partly to prevent a hiatus. The form kia is found in the word parā -kia ( 51/15)= parasya krtam (parakstam in the text). Cf. also cre, eti bāra taī kāha kia tăhā ( = tvayā kim krtam) (20/10). Or kihã may be (and this is perhaps more likely ) just the locative form-kia-hã>kihaî>kihã.
The dative plural pūta-nha is realy the genitive plural form, generalised as an oblique plural for most of the cases.
The ablative affix -tau, added to the base, or to the oblique in thi, is evidently the same affix as the -ta in Old and Middle Bengali, for the same case (as, e. g., in jala-ta uthili Rāhī= Rādhikā got up from the water). It has to be connected also with the affix -te as in Tulasi-dāsa's Rāma-carita-mānasa : mina dina janu jala-te kārhe miserable like fish drawn from water'. Braj also has the same affix as -tě, -te, -tae, -taí óby, with, from', agreeing in sense and employment with Hindustani -se. Its source is not clear. It may be it is just the OIA. contaḥ within, in between, in the midst of', MIA. ants, which furnished the Bengali-Assamese locative affix -ta, -t (e. g. Old Bengali ghara-ta, New Bengali dialectal ghara-t, Assamese ghara-t), and the Marathi and Konkani locative affixes -ốot and -ānt, -ent (Marathi gharăt etc.), which was later strengthened with the locative affix -e, -ae<-ai<-a-hi, which is discussed below. Cf. Middle and Modern Bengali -te =-t-e as an extension of -ta Modern Bengali ghar-e-te in the house', beside ghare). -ta +-hū, instrumental plural affix noted allove, is a likely source of -tau. . Confusion and interchangeability of the three cases, instrumental, ablative and locative, are conducn in NIA. (Dr. Muhammad Shahidullah suggested alternative derivations of this locative -ta : OIA. -tra, is in vana-tra >bana-ta; cf.-trā as in Gurjara-trā>Gujarāt; besides, for ablative -ta,

Page #74

43
OLA. double ablative-at+-taḥ>MIA. -atto>-ta. But these are doubtful, specially the latter, both phonetically and etymologically.)
The ablative post-positions huta and hati are present participle forms, from roots bhu and as respectively, the, former just the base form (bhavanta->honta>huta) and the latter the locative (*as-antfor sant->ahanta->*âhantahî>hãti, hâti).
UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
The genitive in -ā, pūtā, appears to stand for an earlier, MIA. (Ap.) puttǎha, where the -ha (surviving largely in the pronominal forms) is a problem. It does not appear to be from MIA. puttassa. Can it be a case of MIA, puttaha being really from, an OIA. putradha-, with the -dha affix of location as in Pali i-dha Skt. iha- (OIA. iha), Vedic kuha<*ku-dha?
The genitive -assa of MIA. certainly became obsolete in NIA., and its occurrence in Apabhramsa as -assa, -assu would appear to be a literary continuation of an old affix which was absent in the spoken vernacular. Of course, in OIA. and in early MIA., this -asya, -assa was a very living affixe. g. European Gipsy cores-kero of a thief' MIA. corassa-kerao), but it is just as likely that other genitive affixes were equally common in the spoken dialects, although Skt. (and earlier Vedic) took no notice of them, and the later Prakrits took but only scanty notice.
-
The affix -kara is an adjectival word compounded with the noun base. This affix was going strong in the entire eastern Indo-Aryan tract from Kosala to distant Assam and Orissa, and it is the basis of the genitive affix -ar of the Eastern Magadhan speeches, as it is of the genitive affix for the pronoun in Central and Western Magadhan (Maithili and Magahi, and Bhojpuri). It is fairly frequent in the Middle Kosali of Tulasi-dasa for instance. It was in later times ousted by -ka, which is from both MIA. adjectival -kkaPage #75

44
-
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
This -nha, -na is changed to a mere nasalisatioth as well (e. g. Hindi (Khari-bo!ī) oblique p base in - , Panjabi and Rajasthani oblique pl. base in ã, and Standard Bengali honorific pronoun-bases with nasalisation, beside dialectal equivalents of these with -n, as in tăand tān'his (honorific) -až>-ă probably took place later than the change of the instrumental plural -aħi>-ai>-e as discussed above.
The full form of the locative affix -hi, -hã, after it had the above phonological modification in Old Kosali as it was evolving out of its corresponding Ap&bhramśa (the hypothetical Ardha-māgadhi Apabhramśa), appears to have been re-introduced from Western Apabhraíś& as a literary affix, and in this matter there was also the influence of the contiguous Old Braj speech (Kanauji and Braj proper). Possibly the influence of settlers from the tracts to the west of the Kosali area-the Pachāhā tract—who used the older form -hi (hi) for the locative as a distinct affix (and had not combined it with the preceding vowel as in the Kosali speech) and also employed -u for the nominative of masculine (and neuter) nouns, had also a good deal to do with the acceptance and estăblishment in Kosali of this very helpful affix. Further to the east, where there was no literary or communal re-inforcement of this -hi (-hã), it met with an early nirvāņa by being combined with the preceding -a- : OIA. *ghrdha-dhi>*grha-dhi> *garha-dhi>MIA., NIA. ghora-hi>ghara-i>Old Bengali ghare, with no further occurrence of gharahi (outside of literary Western Apabhramśa which was cultivated in Bengal to some extent, but was not so strong as in the Kosala area); cf. Old Bengali hiahi<*hrda-dhi, which normally became hie in Middle Bengali.
This -, -hi of MIA., which became an immensely important case-affix 'for the noun from Apabhramsa times, is doubtless of locative origin. The OIA. pronominal locative affix -smin gave in Early MIA. -ssã or -ssi as in the Eastern dialects (e. g. Asokan Barā bar cave inscription pavatasi = *pavvatassi), and -mhi aicin the Midland (e. g. Pati pabbatamhi). The history of -ssi is not clear in later times,-it evid, ntly died out, and words of location or proximity (like artaḥ, madl ya > mājha, sts. maddha> mădha> măha, or a form DIA'. *madha, a tetted from the Avestan masa, as verbally suggested to me by Prof. Jules Bloch, giving M[A. maha) were added to the noun to denote the locative. The Midland and Western

Page #76

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
-mhi gave the later Prakrit -mmi. The Apabhraņśà -hi, -hi may be connected with these- but mhi of Palias an Early MIA, speech was long left behind. The post satisfactory derivation of this -hi, -hi would appear to be an OIA. *-dhi, which has its pratirūpa in Greek -thi (Gk. pothi = Indo-European qwodhi =QIA, *kadhi, and from this we have late MIA. kahi, NIA. Bengali kąż = ? where?' : an alternative form with a nasal, like I-E. *-dhim, *qwodhim, could give late MIA. kahữ through kahim*votta, vonta>bota+hĩ, *bõțahi, *bõta-ī>bõţał), as in celikā bõțaž khela (34/24) "the boy plays with a ball', with -až as a half-way house between -ahī and -ē, perhaps shows the line of development of this form of the locative affix, viz. bě.
pūtanha mājha, as the loc. pl. is assumed from tenhu mājha= teşām madhye (10/7). mājhaPage #77

46
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
the oblique the qualifying adjective, also takes the oblique affix (gengrally -e). There is this much of concord between the noun and its qualifying adjective—a concord of the type found in W. Hindi, but non-existent or very much restricted in present-day Kosali speech (Awadhi, etc.). Examples
samsāru anityy dekhau (10/3: predicative adj.); sabahã bhūtã= sarvesu bhūteșu (9/30); bahutu gzınia bhae sūwāsti ( tante = grūyante : 10/15); halua bathu (36/6 ); chuta bâchā (35/9); nawa kāpadu ( 43/9); parāī bathì=parakiye vastuni (9/31 ); ãdhārī rātī (35/13); bada-karī dāle (35/26); punawăta-karē bhojă bhūkhe bāhmang aghấti ( 36/3); odě Lăpadă pāņi gala (36/10); āpane bolē (36/14); michẽ ( oftesto] bola ( 36/16); puta-karē badhāwě nāca ( 36/25); sūkhẽ kāțhe (37/23.); gude kharadi (=liptā) hatholi (40/28); nai bālhi (39/21); etawatë kawalē ( 46/15); etē kālē ( 23/16); eti bāra = etāvatim velām (20/10); kawane kājē gā= kasmai [ kāryāya] gataḥ (15/2); apant jātā (152/16); Brşți karata taba anna (=pl.?) hõte (9/15 ); kei e ihã bāmhara (pl.) thāpe (21/17); vahutu rājā bhau (879: 10914), bahutu puta bhxe (15/28, 59); dui betī bhai (15/29 ); e beti kāhi debi (22/27); bețā kāhã gā (22/1); ketau eko khātē gae (10/17); padhi pade bhã (11/13); beda padhaba, but smrti abhyasabi (fem.) (12/15, 16). "§ 65. (5) The Numerals.
The following only have been found in the Old Kosali of the Ukti-vyakti:
1 = ekaea, is found in Assamese, e. g. e-tā>ea-vatta-ea>e no longer current in most NIA., tHe sts. form eka>ekker->ek having taken its place. Locative or instrumental, eka, ekã : dui eka joda (= dvāv ekatro yautati, 43/17); dui ekā lāi sāpuda (dvāv api ekatra lāgayitvā samputati, 52/20); accusativebanuta eku bādati (=bahava ekam vatanti-vața ceştane, *3/24); plural-ketau eka=kiyanta eke (10/17); eka gadiāņa (15/29). ..
2= dui ; dui achuti ( fa)=dvau tişthataḥ, dve vā tişthataḥ, dve vă (15/28 :='two persons'); ko e dū (19/21 ); dui beti bhai (fem.dve bețţike babhūn'ate,ḥ : 15/29); dui gādiāne (acc. pl. neut. 16/1); dui joī (= dve yuvwtyau gasi : 15/21 ); dui, accusative( 43/17, 52/20, as above under eka); dui bastu (19/24); die hâthể khajzóhāwa (oblique,
WRC:

Page #78

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
.
47
qualifying masc> instrumental.: 7/13); amhe dui (16/8), tumhe dui (16/6), te dui.(16/5) nom. ; dū-kara (16/9), genitive,
100 = sau': acc. juārahi sau jiņa juāru ( 46/24 : explained as dyūtakāra-satam jayati dyūtakāraḥ, but it means really dyūtakārāt, or -kārebhyaḥ, satam jinati dyūtakāraḥ). .
1000 = sohasa : acc. hañ sahasau (Page #79

Acc.
Loc.
48
A. STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH to-hi, accusative singular, is the oblique, in -hão(hi): to is the OIA. tava. . It is not difficult to reconstruct other forms with the help of later Kosali and other NIA', speeches in their earlier phases. [3] THE PRONOUN FOR THE THIRD"Person.
(All Genders) sg.
pl. Nom. só (= sa, sā, tad : 10/7, 8, te (10/9, 16/5)
16/2 : common); emphatic-sauPage #80

Dat.
X
X
UKTI-vȚAKTI-PRAKARANA [6] Tur INTERROGAT#ye Prokoun.
(a). Masculine and Feminine. sg. . .
pl. Nom. ko (19/18 : common) ke (21/21 : ke barhăwihãti)
ko (ko e joi= kā etā yuya
tyaḥ : 19/22) Acc. ko (22/5 : biāli ko hał
māgihaž=vikālikām
kam aham yācisye : 22/5) Ins.. kei, kež, 21/3, 4; 21/9;
23/16; etc.) kā-kihã, kā-kiha (=kasmai : written ale, Fila, Free etc.) (common); kāhi(= kasmai : 22/27);
ka-karē ( = kasya-arthe, 15/1) Abl:
kā-tab, kā-pāsa, kā-pāsu Gen. kõ-kara (as in oblique
kõ-karē : frequent) (gen, ka-karo- : kū-kara- 37/10, 29/6, 21)
(b) Neuter. · Nom. and Acc. sg. and pl. kāha (common); kichu (=kiñcit : 14/23, 15/5).
Ins, kāhë (22/9, 10, 22/10).
Ini queries, we have neuter ki (e. g. bicikita ki mohia, 3774 ; parba tou talathi bisithu ki bala, 36/12).
[7] THE INDEFINITE PRONOUN.
Nom. masc. & fem. kou (21/18, 19 )= ko'pi. . . Gen.
kāhu ( 56/31, 36/31, 37/22) = kasyāpi Ins. .
kehū (14/23, 1517 ) = kenapio [8] TAE REFLEXIVE PRONOUN. Acc a pāna (for ăpăna ?)= ātmānam ( 41/23, 48/16) Gun ăpana ( 38/13, 52/25), pl. āpaņe ( 44/28). Ins. āpane (36/14). Dat. āpanu-kihã (38/15). Loc. ápani jätã ( 52/16). F9] SOMBOUND PRONOUNS. Examples: jo kichu (14/23, 15/5 =yat kiñcit, neuter); jeĉ kehã (14/23, 1517

Page #81

50
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH yena kenāpi); sabu ko ( 35/1 =' sarvaḥ kah); saba kähr ( 37/22 = sdructe sya kąsyāpi):
[10] CORRELATIVES.
jo, 80 are common as correlatives, in their various cases and . numbers; and the adjectives and ad8erbs derived from them also ate
found as correlatives (e. g. p. 10/8; 10/7; 10/9, 10; 14/2, 3; 33/8; 33/10; 33/12; 33/14; 38/11, 13, 15, 17 : etc.).
§ 67. Origin of the Pronominal Forms.
The First Personal Pronoun: • These do not present any difficulty. OIA. aham>MIA. ahakanı (extended by -kc->later MIA. hakam, haam, hawõ>Ap. haī gave hañ (hay), which fell out of use in later Kosali, but persists in Braj-bhākha ‘as haū, in Gujarati as hũ.
mo-hi, moʻra are based on OIA. gen. mama> *maña>mo; mo+locative -hi, and mo+kara>*mo-ara>möra.
mai is for maī= mayā, OIA. instr., strengthened by wena> >-.
amhe MIA tūm>tự; tvayā +-ena>tas; tava>to, as in to-hi, torra, parallelling mo-hi, mo-ra.
OIA. Yuşma- as the plural base took up the t- of the singular (tvam etc.) and gave *tuşma- as the source of MIA, tumha-; from #tuşmabhih=yuşmābhiḥ, we have, through tumhahi, Old Kosali tumhe as the nom. pl.
The Third Personal Pronoun: LOIA. sa, sah became in A.rdha-māgadhi se, and this should have given in Old Kosali *si, but that is not found. (Assamese has si, (not pronounced xi-original s becoming voiceless velar spirant in Assamese) quite regularly derived from the Māgadhī sene OIA. saḥ). The extended OIA. form *sce-kc-h gave in the Prācya dialects (Ardhamāgadhi and Māgadhī) *sake, *sake>sage, sage>sae, sae>saï,sai, whence we have Bihari, Bengali and Oriya se ( = $e); and you-ko-ḥ became in the Midland *sako, *sago, *sao and then *sai, whence we have so. This was adopted by the source Apabhramba of the Old Rosali speech to the exclusion of the native form se. The other cases show the kave ta-. The old genitive was tūhe, antracted to tā : the -ha df this is of, uncertain origin, but cf. discussion under the origin of the noun inflexions above, $ 65, On the basis

Page #82

51
Situatave
URTI-VYAKTI-PRAKARANA of this tä- were built up the gblique ta-hi, the ablative tā-tau (the form mou-to appears to be a scribe's error for tā-tau), and the genitive tū-kara. The locative tai-hū appears to be a double locative, OIA. *tadhı>tahi>taï>tat, plus the adverbial locative suffix.cha, connected with dha as in Pāli 4-dha. "teñ is for tê-ki = tena-hi.
The plural nom. 'te is the old instr. pl., OIA. tebhiḥ>M/A, tehi, tahi, contracted to te and employed for the nominative (the OIA. nom. masc. te should give *ti, and fem. tah>MIA. tão should give *ta in NIA.). · The gen. pl. gave the obl. pl., tenha': it is this plural nom. (of instrumental origin) te+MIA. tenam (for OIA. teşām), with influence of the oblique -hi changing-na to -nha. .
The Near Demonstrative : • The form e is based on OIA. eta->MIA. ea-; and enkā=e+-nha, as in the genitive-oblique, from -ānām of OIA. --- from the oblique -hi.
The Far. Demonstrative is absent : but no doubt it was.o, onha . (from the base ava- of OIA., found in a solitary gen. dual in Vedic, viz. avoḥ, influenced by the OIA. base amu-> late MIA *awu-).
The Relative Pronoun:
jo is from *jai, jao, jago = OIA. ya-kaħ i. e, the relative prongminal base ya- extended by pleonastic -ka; it is, like so, a Midland form. je*kai, *kao, *kagoua>u, 0. So kāha+u = kāhu, and keã+u>keū, with -- from the oblique hi.
The Reflexive Pronoun:
The basis is the genitive of ātman: ātmanaḥ>MIA. appano, reduceduto a basic form appaņa-, whence āpaņa; apanu (nom. Jas in āpanu-kihã (dative). In fem. this became āpană, as in āpant jaci (52/16).

Page #83

52
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH $ 68. (7) Pronominal Adjectives and Adverhs, The following ocour in the Ukti-vyakti (i) Adjectives :
etē kālē ( 23/16 : iyatā kālena); eti ,vāra ( 20/10 : etāvatim velán); ketay eka (10/17 : kiyanta -eke); tasa (32/8 : tadrk); 'kasa (32/1-: kidrsaḥ.), instr. loc. kaisē (32/1, 2); jasa (33/8 : yudek); kawana (19/27, 30, 31 : = kaḥ, katamaḥ; Page #84

UKTI-VYAKTI-PRAKARAŅA
53
the participles of OIA, also. So that in addition to the original inherited roots, we have denominative roots, or roots on the basis of .nouns and adjectives (participial and otherwise) as well.
When Skt. began to exert a greater influence than ever on late MIA. and eaxly NIA., Skt. roots (with an -a- vowel added, to form a base in ) and nouns also began to be adopted; and we have quite a large number of these ts, and sts. verb-bases in the Old Kosali of the Ukti-vyakti. Thus cheda, bibhanja, raca, anusila, *sūca, darppa, gawesa, utkirta, ājñāpa, écşa, barja, ālūpa, pratibimba, kṣobha (chobha), etc. are in employ as verb roots. So. jāmasuyyanti>suvvanti gave a form sūbati ( sūbāti), where süb or sūbce- became an intran. sitive verb root; so from kriyate> kijjaï we have a root hij or kīja; drsyate>dissaï>root dis or disa; kşīyate or khidyate>khijjaï>khīj or khīja. Ferhaps ņāhMIA. chiddeï or cheddeë, ankayati, pindayati, chūdayati, mutrayati, mānayati, udgālayati etc. gave simple -a bases corai, kahaï, măgaï, chedaż, akaï, -ptræï, chāaï, mūtas, māņaï, ugālaï etc., which regularly became (after the weakening of -aï to -ă, noted above, $$ 39, 40, pp. 18, 19) in the Old Kosali of the Ukti-vyakti just cora, kaha, măga, cheda, õka, pira, chữa (or chāwc, with euphonic wa-śruti), mūta, muna (n for ņņ of mannati =: manyate) and ugāla. The original distinction between the simple verb and its causative was shown only in the lengthening of the root-vowel : e. g. jhada=jhatati, jhāda =jhāțayati .( 43/23 ), tuta=trutyati, toda = troțayati ( 45/11), jala=jvalati, jāla = gvālayati (48/22), etc. This original distinction between original -or pasir roots on the one hand and Causatives and Denominatives on the other (through OIA. -ati : -yati>MIA. -17 : ei) being lost, another way. the distinctively NIA. one, gradually came to be established, by adding -awa- or -āc-, --, or -awa-, to the verb base, for the Causative and the Denominative : e.g. döpawa for darpcyati, (51/21 ) binawa for vijñāpayati ( 39/28 ); nhā=ināti ( 36/7) beside nhāwa = snāpayati (50/13); niwatai, niwatāwa (48/14; = nivartate,

Page #85

A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
nivartayati); řama=rawa, rawāwą (49/12 = rasnatė, ramayati); cāba;=carvati ( 47/3), cabă ( 46/27 = carvayati), both, however, in the active sense. We have the āra- affix also for the Causative : makhăra (40/17 : mrakşayati).
In this way, a sufficiently clear distinction came to-be re-established between the ordinary Active (transitive and intransitive) bases and the Causative and Denominative bases of MIA. formation.
The use qf so many Skt. (ts. & sts.) verb bases is a remarkable thing in the Old Kosali of the work. Probably a good deal of it is just a scholasuig imposition, but there is no doubt that the language was naturally and easily absorbing a fresh and a large Skt. element.
There are a number of bases of evident desī origin, the etymology of which cannot be satisfactorily established. In some cases, the question has been complicated by the thorough Aryanisation of these, to the extent of prefixing these with Aryan upasargas or prepositional affixes to the verb, and making them follow Aryan Ablaut (i. e. guna and urddhi). Examples': hãk or hik : hikkati ( 49/17), ahūļa ( 46/21), jhad ( 43/28), lat ( 43/20, 21), hãdola (41/27), gud (52929), ghātacchadiacchaï, which would be in OIA, acchati. as a form of root as+the vikarana -cha- or -ccha- : *as-cha-ti, from Indon European *es-ske-t?. For the other substantive roots, see Origin and Development of the Bengali Language, pp. 1038 ff.
[2] VOICE..
There are, two, voices, active and passive. The OIA, passive . affix is the source of the Old K osali passive. But where the passive
affix -yd- of OIA. was assimilated with the consonant of the root,

Page #86

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
. 55 the resultant forån becathie indistinguishable from the active, although the passive sonse continued. The Passive (in -;-) is found only in the present tense,
The construction of the phrase in the case of the transative verb: in the past tense is really in the passive, the verb being an adjective qualifying the object : e. g. kei e ihã bāmhana thāpe, really = kena ete atro brāhmanās sthāpitāḥ (21/17). The passive construction is also present in phrases with the future passive participle in -aba : e. g. ko mai bhojana māgaba=ko mayā bhojanam yācitavyaḥ (22/6). An impersonal or neuter voice (bhāva-vācya) is found, with reference to intransitive verbs : e. g. käha karata āchia (20/9) = kim kurvata sthiyate; käha karanihārē āchia ( 20/16 )= kim karisyamārena āsyaie; chátrē gāūvu jāžā (16/14)= chātrena grāmo gamyate.
[3] Mood.
There are practically two moods, Indicative and Imperative. With the conjunction jaï = yadi, the Indicative can be turned into the Subjunctive : but there are no special affixes for this mood. The Imperative occurs in the present tense for the second and third persons, and for the future tense in the second person only. It is convenient to take this Imperative as a tense-form under the Indicative Mood.
There is no case of the Optative, which was such a common mood in MIA. But the Optative sense is expressed in the negative by the particle jani used with the Indicative present : e. g. pāpū joni karasi ( 10/11); satta mārggu jaņi chățasi = chādasi (10/12).
[4] TENSE. * The tenses occurring in the Ukti-vyakti can be arranged genetically as follows:
[A] The Simple Tenses [17 Tenses derived from the OIA>MIA. : The “Radical Tenses":* (a) The Present Tense, or Simple or Indefinitė Present
(Active). (b) The Present Tense, Passive.
c), The Future Tense, or -h- future.
(d) The “Imperative Tense” (including the Future Imperative):
[II] Tenses derived from the Participles of OIA.: The “Participial Tenses":.
(eg The Past Tense, derived from the Past or Passive
Participle in -ta, -ita, -na. .

Page #87

56
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
(f) The Past Conditional Tense, based on the OIA. Present Participle in -ant-.
(g) The Future Tense--b- future-from the Future Passive Participle in itavya- or -tavya (only a few instances). [B] The Compound Tenses
+
[1] Tenses made up of the Present Participle in -ata- or -ata(anta)+the Substantive Verb ach 'to be', in the Present or the Past.
C
(h) The Present Progressive Tense. (i) The Past Progressive Tense.
[II] Conjunctive Indeclinable in i+the Present Tense of
root ach:
(j) The Present Perfect Tense (only one instance).
There is differentiation according to person and number in the finite verbs or tense forms, in the Present and Future (-h- future) Tenses; in the Past Tense and the -b- Future, there is differentiation in number and gender, and partly also in person (in number and gender, with reference to the object, for the Transitive Verb: with reference to the subject, only for the Past Intransitive Verb; and in person, with reference to the subject in the Transitive Verb, only in the Past).
§ 71. [A] The Simple Tenses.
[1] The Radical Tenses.
(a) The Present Tenses, or the Simple or Indefinite Present, Active.
This tense is regularly derived from the MIA. and the OIA. Indicative Present Active (the lat of the Skt. grammarians), and it does not differentiate between the Transitive and the Intransitive.
The following is a typical paradigm for the tense evolved from the various forms in the Ukti-vyakti:
0

'pl.
3rd person
karati karahu
2nd person 1st person
karau (karaũ)
karahu
OIA. karoti, *kara i>MIA. karai>Old Kosali karai ( which is rather rare), kara (very common): the change of -ati>aï to -a has been discussed before, § 39, p. 18. It would appear that the form in
sg.
kara (rare karaï) karasi

ده

Page #88

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
• 57 simple -a, which is the rule in the NIA, language of the Ukti-vyakti, was a dialectal form, the fuller -aï persisting, and in låter Kosali, as in Tulasi-dāsa, -aï,, -ai are more common that -a. The OIA. 3rd pers. pl. kurvanti, *karanti, MIA, karanti, regularly gives NIA: Old Kosali kerati, through change of -anto to *ãt-, -at-. .
The 2nd pers. sg. OIA. karoşi, *karasi normally becomes Old Kosali karasi. The 2nd pers. pl. OIA. kurutha, * karatha should give *karaha in MIA. and in NIA. But Old Kosali has, karahu. The reason for the final vowel -u for -a is not clear. It may have been due to an inter-action of the regular and expected 1st pers. pl. *karaže <*karāmaḥ= kurmah and 2nd pers. pl. karaha<*karatha,-1st pers. pl. karañ+2nd pers. pl. karaha giving for both persans karahu.
The 1st pers. sg. karaŭ is based on OIA. karomi, *karāmi>MIA. karămi, Late MIA. or Apabhramsa *kárawi, with loss of the final -, or its assimilation with the preceding nasalised semi-vowel ( *karawi *karaŭi> karaão). The OIA. kurmaḥ, *karāmaḥMIA, karămo should have given equally *karañ : but karahu appears to be a blend of this karañe and 2nd pres. pl. *karaha, as explåined above. We have just the base (as in 3rd pers. sg.) for the 1st. pers. pl. also in one case : amhe thă ācha = vayam iha asmahe ( 14/28). This only shows how the pl. form for the first person was not a very strong or well-established form.
Examples of the Present Tense in the different numbers and persons : kara (karoti), sãpāờati (3 pl.), āthi (= asti, 3 sg., phonetically regular), duha (<*duhati = dogdhi), ho (bhavati), Tā (yāti), berisa (MIA. sts. *varisaï-id-, and -ujja-. In NIA., some speeches show -ta-, others--īj- : e. g. Rajasthani is an -ijja->-īj- speech, and Old Bengali, Old Kosali, Old and Modern Panjabi are -ia->-;- speeches. This -ia-, -;- is the distinctive Passive affix of the Old Kosali of the Ukti-vyakti. Unfortunately we have mostly specimens of the Zrd pers. sg. for the Passive : the other forms in any case would be care in the speech. Thus parhia (20/29 ) = pathyate; jewia ( 21/31 ) = bhujyaie; karāiia

Page #89

pl.
58
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH (21/16 )= kāryate; khelia (20/5) = kridyate ; païa (20/29 )= paoyate; byāparia (20/4) (sts.)=*yyāpāryáte; sübūti warnet (10/16 )= sirūyante'; lawīti zafat (13/22 )= lūyante. .
One or two forms showing the zijá->-vjja->-tj- treatment also occur in the Ukti-vyakti : e.g. dharmu kīja (5/4}MIA. -issa- to-cha- is a phonological problern for those speeches which do not change -88-, -s- to -h(cf. ODBL., pp. 963 ff.). Otherwise, OIA. karisyati>Old Kosali kariha, OIA. karisyāmi>karihañ are quite regular.
Examples: karāwiha (28/18 = kārayisyati), tāriha (11/20 : tārayisyati), barhāwihăti (21/21 : = vardhayitāraḥ); jāga kariha, jajiha (922), tajiħa (9/23), paiha (9/22 : future of root pac='cook”), jewiha (9/21 : = Bhokşyate); karihasi (20/13 : karişyasi), dchihasi (20/15, = sthāsyasi), mägihał (22/5, = yācisye). $ 74. (d) The “Imperative Tense". The forms axe:
(i) Present Imperative.
sg. 3rd pers. 2nd pers.
karu This mood is used in the sense of Optative also : karau = kuryāt, karoiu, vā,...dekhau=pasyet, pasyatu vā; hou = bhūyāt, bhavataí vã (10/3, 4). There are no examples of the plural. The sg: karaü is from MIA, "karaiiPage #90

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
• 59 karu would represent ttie root,, kar, ( or the basek ára)+the vowel r, as if Imperative .forms like Skt. kuf-2,. Vedic krnú, srnu.etc.; but it is more likely, that the aflix for the 2 sg. Imperative, Atmanepada, of MIA., -ssu (from 01A. -sva). supplied this -25 to NIA.: kuruşya>karassus *karaha : karu. .
. (ii) Future Imperative There are two examples of a Future Imperative in the 2nd person : niñantesu (Adiag) = nimantrisyasi, and podhesu= pathisyasi (16/23, 24). The affix is -esu, and exactly similar forms for the 2nd person are found in Tulasī-dāsa : e. g. mārosu, bădhesu in the sg. (and with -ehu. Cu affix in the plural kamehu). The
The exact origin of this affix is not clear. Is it a case of nimantrayasi>MIA. nimmontesi+MIA. -S8U from OIA. -sva of the Atmanepada, Imp. 2 sg. ? § 75. [II] The Participial Tenses.
(e) The Past Tense. The paradigms for Transitive and Intransitive verbs differ. The base of this tense is the OIA. Passive or Past Participle adj:, with the affix -ta (or -ita) (and -na in a few cases), which, when the -tq was not assimilated with the preceding consonant of the root, became -a (oria) (sometimes otta, through reasons of accent, or dialect, and nna, in MIA.). This was later strengthened in NIA. by a definitive affix -ā, from -āka. So gata gave gaa, then gaa+-ārgā; vrddha = vardhita>vaddhia, *vaddha>badha+-a>bādhă, etc. As mentioned before, intransitive roots with this affix formed adjectives referring to the subject, and therefore these adjectival verb forms followed the gender and number of the subject; and transitive verbs with this affix had their subject in the instrumental, and they had concord with the object in the matter of number and gender. Thus, with the Intransitive verbs, the past construction was active (kattari prayoga); and with the Transitive verbs, it was passive (karmani prayoga). But quite early a disturbance was created in the case of the Passive construction of the Transitive verb-it came to be regarded as an active form. Yet up to the time of Tulasi-dāsa, i..e. up to second half of the 16th century, when certain personal ternsinations referring to the subject came to be established for the past base for both Intransitive and Transitive verbs, the Transitive Past retained sufficiently its original passive character.
Unfortunately the forms for the Past are gery scanty in the Ukti-vyakti. Still, the following forms can be set forth to illustrate the situation. •

Page #91

60
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
(i) Past, Intransitive, All Persons, subject màsculinesg.
gae bhā
bhae bādhā
*būdhë
pl.
gai
Pl.
All Pergong, subject reminine
sg. bāļhi
bādhi bhai
bhai A special case : subject, 2nd person sg. : chutesi (23/8)= mukto'si Here the seši is evidently from the verb present tense, 2 sg., added to the passive or past participle adj., showing the direction in which the form was taking its course.
For the Intransitive verb, these forms are simple of explanation. The plural affix -e for the masculine, and the feminine -7, have been explained before ( $ 63, pp. 40-41; § 49 (xvi), pp. 25-26).
Other examples do not seem to occur, except äche (37) : 26/11 – taiḥ sthitam, or te sthitāḥ?).
(ii) Past, Transitive. Third Person, subject masculine, singular, with reference to objects in both numbers and genders:
darstora kiesi, dekhesi (text=fare : 9/10 = apasyau, acirakşīt, dadarsa, adrakşyat); kiesi, niesi, pāwesi, patarisi (Ms. = qarta) (27/10). No corresponding form with reference to the subject in the plural occurs. Object masculine singular, without reference to the subject : kia (20/10 : tał kāha kia= tvayā kim krtamor akāri); padroa (20/21 : mał padhā, from context = mayā pathitam).
Object masculine plural : e bāmhana thāpe (21/17) = ete brāhmanāḥ sthāpitāḥ..
This Past Tense Base has been discussed before under Formative Affiães (no. vii, $ 49, p. 24). The crux is the form for the 3rd sg., kiesi etc. How to explain the -si? This is different from the -si in chuteži (23/8 ) for the 2 sg. of the Intransitive Verb as above.
One explanation is that the -si is of pronominal origin, connected · with sa, saḥ of OIA. : OIA. SC-}>Ardha-māgadhi se>Ardha-māgadhi
Apabhramsa *si; this would give a derivation for the -si in kie-si,

Page #92

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
61
which could in this case be the locative absolute of kia krta,+si = he'. This enclitics could also be equally connected with the MIA. genitive formi, singular, for the third personal pronoun, viz. se (se in Magadhi), beside tassa (tassa). But another and a more plausible explanation would be to look upon this - as the relic of āsīt, the aorist 3 sg. of root as. This survives in Panjabi assi= 'was, were', and might well have survived in Old Kosali; and it has continued right down to the present day (cf. u kis or kihis = earlier *o kiesi'he did'). So that kiesi would be kia, in the absolutive kie,+-8i*krte āsīt.
•
§ 76. (f) The Past Conditional Tense.
Examples: third person only: jai pāwanta (parata), taba karata (8/16, 9/13, 14)-yadi aprāpsyat, tadā a[ka ]risyat; jai deu brsti karata, taba anna honta (or hota; written 9/15: =yadi devo vrstim akarisyat, tada annam abhavisyat); jai idhana paeta, ta odana paeta (edhams ced alapsyad, odanam apakṣyat: 9/16). It is not known whether this tense form, derived from the OIA. Present Participle affix -ant- (= the saty of the Indian grammarians), actually took up personal terminations as early as the Old Kosali of the 12th century, such as we find the language of Malik Muhammad Jayasi and Tulasi-dasa in the 16th century : e.g. hau rahateu (Jāyasi) = 'I would have remained', jau janateu (Tulasi)='if I had known'.
-
§ 77. (g) The Future Tense in -ba. The -ba- future, from OIA. -itavya, -tavya = MIA. -iabba, -abba, is quite common in the Košala speech as an alternative future form, and it never fully lost its original passive character, in that it did not take up personal affixes corresponding to the subject (that would convert it to an ordinary active verb, formally), but when necessary took the feminine affix and the plural affix with reference to the object-thus retaining its character as an adjective qualifying the object...
Examples:
beda paḍhaba, smrti abhyasabi, purana dekhaba, dharma karaba (12/16, 17); kāha karaba (20/17, kim karisyate?; exactly kim kartavyam): paḍhaba (20/17-pathitavyam): raula o dharaba (22/4: rajakule kaḥ dhartavyah ?); ko mai bhojana mugaba = ko maya bhojanam yacitavyaḥ (22/6): e beti kahi debi - iyam kanya kasmai deya = datavyā (22/27); amha-pāsa kei paḍhaba (21/9)= asmattaḥ kena pathitavyam; kei taha jeuba (21/6 the Skt. translation in the text makes it a past verb: kas tatra bubhuje, ajimvad vā).

"

Page #93

62
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH This -aba form is also used as a verbaltioun, particularly as a gerund of purpose, when put in the locative and joined with the post-position -kihã : karabe-kihã, jābē-kiha, padhabê-kihã, jinabě-kihã, etc. See p. 24 above, $ 49 (iv.).
[B] Ike Compound Tertses. $ 78. [1] Tenses made up of the Present Partciple Substantive Verb.
(h) The Present Progressive. This Compound Tense had become fully established. Examples:
'äkhã dekhatá acha = akşnā vīkşamāna aste (6/5); cākhata ächào (6)11), săgheta-āchă (6/13); bolata acha = vadann āste, vadanti (fem.), vxdat (neut.) (7/3); sõbhāsata ācha = sambhāşamāna üste (7/6); jānta (jäta)ācha (7/16 ); hagata acha (7/22 ); mütata acha (7/28); karata ācha 1 10/23, 11/3); padhata acha-padhana karata acha (11/5); bhojana karata ācha, jewata acha (11/7); ühonta acho (11/14); koe e soanta ācha (21/28 ); rådhata ucha (21/5 y; paanta acha(21/28); kādhatrācha ( 33/30); denta ūcha ( 34/1).
(i) The Past Progressive Tense. This Compound Tense also doubtless was common in the language, but only to examples of it have been found, of which one at least is doubtful : kāha karata ache (33)=kim kurvatcī sthitam, as translated in the text (20/11 : here ache is plural of the past form of root āch—*acha, pl. āche : the equivalent should be kim kurvantaḥ sthitāḥ); and ko tāhā jcwata acha = kas tatra bhuñjānc ăsit (21/7, 8), where, following the translation given by the author, acha is to be taken as being in the past tense, i. e. a past form in -ta->-cē, and may be for *tchă also.
Ir later Kosali, as in Tulasi-dāsa, the Progressive Tenses coniinued, only the substantive verb ich fell into disuse, and the roots ha (past base bhrix-) and rah took its place.
$ 79. [II] Conjunctive Indeclinable + Substantive Verki.
(i) The Present Perfect. Only one example is found : dhartu kari üchto (11/11 )=dharmam krtvā āste. This corresponds exactly to the Standard Bengali Present Perfect-dharma kariyãche, = kariyātāche, and the Oriya Present Perfect kariachi.
The Perfect Tense appears not to have been fully formed in Old Kosali. In fact, in later Kosali too, as in Tulasi-dása, it is also rare : and there it is not the conjunctive indeclinable of the principal

Page #94

URTI-VYAKTI-PRAKARANA
63 verb, but rather the assive.(past) participle adjective which is 'employed, and the auxiliary verb is no longer äch; but ho and rah. Thus the later Kosali Perfect agrees with Hindi and partly with dialectal Bengali )-and not with the Eastern languages like Standard Bengali and Oriya any more. ' . . .
There is no instance of a Past Perfect Tense in the Ukti-vyakti. § 80. [5] PARTICIPLES, AND VERBAL NOUNS AND ADJECTIVES.
(1) The Conjunctive Indeclinable, with the sense of having done', is a fairly common form. The affix is -, which comes from the corresponding OIA. form ya, used with roots with & prefix at first, and then extended (in place of -tvā) to roots without prefix: *karya (in place of krtvā)>MIA, karia>karī>kari.
*Examples: dhari, dei, chāri, nhãi, pūjë, padhi, olagi (11713); rădhi (20/18); pai, lāgi ( 35/16); ghāti ( 45/1); aghai ( 46/28); yhāli ( 50/20); seki (51/17); etc.
In some cases, the,-i is changed to -a : jiņa ( 34/9).
The above Indeclinable when repeated indicated, a state of continuous or repeated action : e. g. laï laï palā (11/18 =ādāyanādāyām palāyate), māri māri khā (11/18, 19 : māram-māram khādati); sõari sõari rowā (11/19 : smāram-smāram rodati); pai pai khāja (20/21 - paktvā-paktvū khādyate); jewi jewi jā (20/22 : bhojam-bhojam vrajati); thami Dhami ( 35/9).
§ 81. (2) The Present Participle. The affix is -ata <-ant- of OIA.. In some cases we have it as -anta- (or -ăta-?). It is also found in the Progressive Tenses. • Examples: karata, padhata, payanta = pacatā (20/11), soanta (21/3), bāờhata (5/24), denta ( 34/1 ), nhāta (38/23), lenta ( 36/19), khājata ( 37/30 ), bolata, jeta (39/13), dhāwanta (36/29); paisata nikalata goru coru ciwa ( 49423); khānta (5275); meghu barisata tība (51/9); talathi (36/11 = talata hi?); duāra païsati ( 37/26).
Present Participle of the Passive : karāvinta acha (21/17)= kāryamānam üste; miūrita coru nisatā (35/7 = māryamānas cauro niņsattvāycīte); khājata = khādyamānam ( 37/36).
Present Participle of the Causative : khaņāwanta or khaņāwāta (21/15).
The Present Participle of vas and bhū—hătî, hūta—were used as Post-positions of the Ablative Case in the declension of the Noun : see ante, p. 43.

Page #95

64
§ 82. (3) The Past (Passive) Participle
The Passive Participle" adjective is derived from the OIÁ. forms in -ta, -ita and -na: and it frequently is an assimilated form in which the distinctive affix - is absent.
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH
biḍara (34/16, 40/23 : biḍara+ā); mūṭha (34/29 : musta); chuṭa (35/9='released'); nidaludha (36/20 = nidrālubdkaḥ); ghala (36/27); bisithu, caha (37/17); sukhẽPage #96

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
65 of cases, as in the Old Kysali of the Ukti-vyakti, we have -awa, which represerts both OIA. -špaya (e. g. binawa 39/27 = vajñāpayati) and -aya- without'p (the -w- from the -p- being a late MIA. addition), as for instance, in • melawa= melayati, MIA. *melawaï<*melapayati'
In a goodo number of cases, the Old Kosali causative is just like the ordinary transitive or intransitive form, without -Ūw- or -.- or -awch affix, but with the proper long vowel of OIA. e. g. chāa = chāwaïPage #97

66 .
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH vernacular MIA. habits, the noun itself wuid be used as a verb base, :,.. g. krsnati. . In late MIA. evidently the -Ūyas of the denominative and the -āwa- of the causative merged together : and in NIA.., they became one form for all practical purposes. Cases of the Denominatives in Old Kosali, showing liwa-, -īwa-, -.- affix (apart from cases like māta=mūtrayati, 7/27; jhañjhāda, 43/29 : oheda =chidrayati, 41/19)-phudaa (42/23,Page #98

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
are the only once which have survived in Kosali. For a discussion of their origin, see ODBL., pp. 1035 ff.
§ 89. (9) Particles.
The following have been found:
are, aho, vocative particles (19/30, 20/10 and 20/3, 21/20');
:
i emphatic, from earlier hi, as in OIA., also combined with a preceding a into ai; so pūtai (ua>u, combined with preceding -a to au: e. g.-- ketay eka (14/17), kouko'pi (21/19: rajā jai kou), sahasau sahasa-usahasram api (9/28), parbata u (9/29), samuda u (47/24); manāve u na mānaṛ (37/11), kua-u lagha (43/1);
ki never, not ever': bisithu ki bala (36/12); jaiyadi (21/19): rājā jaï kou (21/19); jani'not' jani (written jane ) ho so jani bhaja, jā (*) [putu] junu-y-athi (10/7); so pūtai janī jāma (10/8);
junu 'not', only example as above. (For suggested origin of jani and junu, see Note to § 27, p. 14);
C
to then', satu bāna, ta puni sāna (45/15); probably = tada> taa>tad>ta;
na 'not' na upakarati (20/10);
puni punah puni sāna (45/15, 51/25); puni puni punah punah (52/2); poetical punu (38/13, punah khalu?);
6
•
paraPage #99

68 .
A STUDY OF THE NEW INDO-ARYAN SPEECH The following points may be noted:
(aJerbs énd sentences : subject+object+terb, this is the order. But we have exceptions—probably these are special cases of emphasis : duha gāwi dūdhu grla (5/14); jaco (17) kábală jajamāna (75817) kāpadi (5/15); duhāwa gāi dudhu guālē gösāži (13/26); paghawa chātrahi sāstra ojhā (13/28); simhāsana acha rāja (14/24); bhūkhahitau brāhmanukihã thālī-kori ūdhane bhūtto rădha brāhmanu (14/10); mohē tarhi ke badhāwihčči (21/21); biāld ko haŭ māgiħaŭ (22/5);.etc.
The subject comes after the object, but before the verb: païsata nikalata goru oru ciwa ( 49/23); thakurahi sewaku olagg (50/20;; ko mai bhojana magaba (22/6); gihathahi bikha bhikhāri yāca ( 49/20) beside arthi grhasthahi sākoca ( 52/23).
Object at the end : kalihāri ākosa sabahi ( 49/13); devaharī pūcha guruhi ( 52/1); ayānehī akala dhūtu ( 44/22) (but dhūtu gamārahi akača, 41/8): e beți kāhi debi (22/29 ); hāthi guda mahāutu ( 40/20 ); sāmihi sewaka binawa ( 39/28 ). : (b) Correlativec Sentences, proverbial in form, abound. (See text, p. 33, for examples).
(c) Simple Sentences, without particles: dharmu ho, păpu jā etc. (see text, p. 33).
(d) Dependent Sentences are not the rule : thus
bahutu rājā ethì bhui bhae, tenha-kart sabhã bahutu gunia bhae sübãti (Page #100

.
69
UKTI-VYAKTI-PRAKARANA (i) Passive and Impersonal Constructions are common: e.g.
chātrē gāñ jāžāc chătrena grāmo gdmyate (1¢/14); <ădhata ächał, 'I am cooking': beside chia rădha (ra)= pacyată sthiyate (20/25); kāha karata achihasi, beside kābg karanihārē āchia (20/15, 16);• kāha karattı kāha kija? paminta padhia (20/27); kāha kāha kija? païa, padhia (20/29); amha-păsa keã .padhaba (21/9), rather than active ko padhiha; keī e deulu karāwia or karāwinta achą (21/16 ), beside active khanāwanta acha (21/15 ); ko mai bhojana magaba (2217), beside biāli ko haŭ māgihaŭ (22/6).
§ 91. There are some PROVERBAL EXPRESSIONS and FRAGMENTARY POETICAL PASSAGES, which are in metre (and rime):
morda kothahi haradai bireka, tei so tähr sāňka ( 47/20); satu bāna, ta puni sāna ( 45/15); ghode hāthi sāja ūsaja (PHT) (43/9); jo parahi băica, so păpu săca ( 43/5 ); dayādu dayādihi jhanjhāda | 43/29 ); balia dubalehi aroda, dahi [ dūdhu] birola (= biroda) ( 45/13); bolata jewata jibha khăda, jamãi āe căulus kāda (39/13); dharmu bhā, pāpu gā (33/4); dharmu hoiha, pāpu jāiha ( 3315);
jasa jasa dharmu bādha, tasa tasa păpu ghāta (33/7); ..jaisē jaisẽ dharmu jāma, taisę taisē pāpū khāna (33/12); jež jež dharmu pasara, tes teī pāpu osara (33/14); jūhã jähă dharmu năda, tāhă tăhă pāpu mãda ( 33/19); ja-kihă dharmu kīja, tā-kihã pāpu khīja (33/21);
jālay alarmu pāwia, tā-tau pāpu scwia ( 33/23); · jakara dharmu ūsasa, tākara pāpu orusa (33/25);
oelikā bõtoã khela ( 34/24); bhāgê balê bira para rahai (35/3); chūta basha bhawi-bhawi kūda (35/9); ādhārt ratã coru dhuka (35/13); bodakarz dāla bada-rohi lăba (35/21); porbatau talathi bisīthu ki bala (36/12); sista äpane bole na calaï ( 36/14); michê bolē kāu na rohaï ( 36/16); jo phuda bola, so gānga nha (36/17); jo jāga, so bāga (36/21); jo pūcha, so acha ( 36/22); aghāna nācu darpa (37/2); nicu para macai (37/5 ); lobhi anampawanta llesia, nita khtja ( 37/9);

Page #101

70
A STUDY OF THE NEW. INDO-ARYAN SPEECH
-bisithu na cākā milaï (37/17); sayang sabamati byāpārt (37/29) jaba pūtu pāu pakhāla, taba pitaranhu sargu dekhāla (38/11); jeta jeta parā dhanu coral wja, teta teta āpara punu harāwa ( 38/13) jo para-kehã burua cinta so ăpaņu-kehā taise münta (manta ?)38/15); jewa jewa mā putuhi dulāla, teiva teño đūjana-kara hia jāla (38/17);unāļa cūļā sonāra (38/24); potala bādha husiara ( 38/25 ); balia pärā dhanu joda, cora găthi choda ( 38/28); hāli khetu' păsa : kupūtu kulu păsa ( 39/16); teli sarisawa pela, häthi rūkhu pela (39/24); jani ho so bhāja, jā junu [pūtu ] y-āthi (10,7); te gunai jaņi upajati, je sabahi na upakarati (10/9, 10); satta mārggu jani chāṇasi (STERT) (10/11); etc., etc.
CONCLUSION § 92. Through the Ukti-vyakti-prakarana, we have been placed in possession of some valuable material for the study of NIA. in its evolution from MIA. : here we have a most important document for the study of the history of Kosali (or Eastern Hindi) in special and of the Azyan speeches of the Upper and Lower Gangetic alloy and the East in general. We find from this that by the middle of the 12th century A. D., the vernacular of the area concerned had arrived almost at a full evolution of the stage in which we find it now, and all the influences and cross-influences which were operative in its formation had finished their work : we are in this book in presence of the fully evolved Kosali (or Eastern Hindi y of the 12th century. Tke language recorded here is undoubtedly a reflex of the actual spoken vernacular-it is not a more or less artif literary speech like Western Apabhramsa, and hence the value of the Ukti-vyakti is all the greater for the study of. NIA. philology, Some of the various observations made in the commentary have also a unique value in the social as well as cultural history of North India in the early, medieval period. As a document of NIA. linguistics, its place is like that of the Caryāpadas of Bengal, of the Varna-ratnākara of Mithila, and of the Jñānesvari of Mahārāştra.

Page #102

INDEX
to the Study (Unless indicated otherwise, figures refer 40 the sections) absolute case y (6)
compounds accent
· Old Kosali, 51. in.causatives 16 •
compound verbs 87 in compounds 18
consonants 26, 41 in denominatives 16
double, 41, 42 in disyllabic nouns II
single, 42 in long words 18
denominatives 70, pp. 65-66 in past participle adjectives 14 denominative bases p. 54 in present participles 17
des'i bases p. 54 in primitive verbs 13
diphthongs 7, 9 in trisyllabic nouns 12
distinction between r, l,d 30 in verbs in the future tense 15
euphonic -w-3. in verbs in the past tense 14.
feminine form as a diminutive 53 habits 10
final - 5 accentual shortening 35
- 6 active bases p. 54
long vowels 36 adjectives 64
flapped ? 28 affix
flapped ?h 28 feminine,. 49 (xvi)
foreign element in the vocabulary 48 future gerundive 49, (iv)
future 73 passive participle adjective, 49 (vii) in -ba 77 pleonastic, 49 (i), (vi), (xvii) . imperative 74 prosent participle, 49 (v)
gender 53 verbal noun, 49 (ii)
glides 29 ht, hi, 56
glide --W-3, 37 mA, 58
-Y-2, 37 agentive verbal poun 85
imperative 74 anaptyxis 45
impersonal constructions 20 (i) anuswāra 20.
inflexions 59 Apabhrams'a
origin of, 63 aspirates
interchange of i and e 6*. new, 31
Kosalī 1, 92 assimilation 45
learned forms from MIA. 47 ätmane-pada 70
locative singular affix 40 Awadki 1
moods p. 55 Awadhi literature p. 2
nasal causatives 70, 86
reduced, 20 causative bases 6, p. 54
nasalisation cerebral 27
contiguous 21 compensatory lengthening 35
loss of, 25

Page #103

proximity, 21 i unstable. 22 nominative affix - 52 noun-bases 52 numbers 54. numerals 65 oblique case 59 (7) Old Awadhi I Old Kosalı I. optative p. 55 parasmai-pada 70 participle
conjunctive, 80 past (passive ) 82 present, 8: present causative, 81
present passive, 81 particles 89 passive base
-new, p. 54 passive
construccions yo (i) forms 70
progressiva 78 - pronominal
adjectives 68 adverbs 60
forms, origin of, 67 pronouns 66 pronunciation of 3-2 pronunciation of a 3 proverbial expressioas 91 reduction of ā to ă 5 reduction of -ai 39 root
OIA, 70 rudhi words 51 Sanskrit loans 46 Sanskrit semi-tatsamas 45 Sanskrit tatsamas 45 sentences p. 68 sibilants 32 simplification of consonant groups 35 simplified consonants 41 sound of v 23 speech-rythm 6 substantive roots p. 54 substantive verbs 88 tenses p. 55 f compound, 78–79
participial, 75-77 radical, 71-74
simple, 71-77 udvrtta vowels 37, 38, 39 verbal noun in -aba 84
in -ana 83 verb-bases 70 verbs of des'i origin 44 verbs of motion 90 (h) visarga 33 voices pp. 54-55 vowels
simple, 4 vowel combinations 8
length 6
quantity 38 word order go (a)
past
conditional 76 intransitive 75 (i) transitive 75 (ii)
progressive 78 plural 55
affixes 57
honorific, 9a (g) plural oblique affix 58 poetftal passages 91 post-positions 60 « origin of, 63 Prakrit semi-tatsanias 5, 34
prefix
negative, 50 (i)
privative, 50 (x), present
active 71 passive 72 'third person singular 39 prefect 79

Page #104

Material of Social and Historical Interest in the
UKTI-VYAKTI PRAKARANA.
by Dr. Moti Chandra, M. A., Ph. D. Cugator, Arts Section, Prince of Wales Museum, Bombay.
Govindachandra, the Patron of Pandita Damodara
From the internal evidences in the Ukti-Vyakti it is apparent that its author Dāmodara flourished in the reign of the greatest of the Gāhadwåla kings, Govindlachandra. He defeated-twice, between 1114 and 1118, the armies of the later Yāmini kings, and by imposing the Turuşkadanda, a Hindu rejoinder to Islamic jiziya, on the Muslim inhabitants of the Middle Country in the 12th century, he showed that even the Hindus, stirred to action by the plunders of Mahmud Ghaznavi, were capable of taking revenge: During the glorious reign of Govindachandra the Pālas and the Gaudas were defeated and his dominion was further extended. It is evident from his inscriptions that he was an orthodox Hindu who extended his patronage to the Brabmins by making them gifts of villages. Bhatta Lakshmidhara, the great minister of Govindachandra, in his Krtya Kalpataru (K. B. Rangaswamy Ayangar, Gaikawad Or. Se. Vol. I, p. 14, Baroda, 1941), praises his self control and bravery. He was, as Lakshmīdhara observes, as it were the dwelling place of knowledge and courage ( eşo jñāna-parākramaikavasatiḥ)'. Our author Damodara also refers to his patron Govindachandra in a highly ornate panegyric (24/7-14). He refers to his fame earned by bravery', and that he had the wealth of Kubera, the effulgence of the sun, and the intelligence of Bịhaspati, and, as the heaven is the abode of the gods, and the nethel world is the domain of the Great Serpent Seșa, likewise Govindachandra reigns over the rest of the world.
Occasional references have also been made to the acts of piety of Govindachandra and his subjects. At one place (21/14–16) his officer Sürapāla is referred as superintending the digging of a tank named. Rājasāgara, which may be identified with the Rājātalāle near Bandras or the Rāyal Tal in Chandauli. A temple built by Dhanapāla, a rich merchant of Banaras, is also referred (21/17-18). Govindachandra is also referred as establishing the Brahmanas on firm foeting at Bandmas (21/17–18), a fact which is amply supp#rted by the inscriptions of Govindachandra and his predecessors.
10

Page #105

74
There is every reason to believe that Sanskrit learning received great impetus in the Gahad wala period, though unfortunately little evidence has survived to trace the literary history of that period. There is no doubt that Bhatta Lakshmidhara, who held various important offices of the state in Govindachandra's time, was a great scholar. It is evident from the Krtya Kalpataru that he was a profound scholar of the Puranas, the Vedas, the smrtis and other ritualistic literature: Sri Harsha, the famous author of the Naishadha, also flourished in this period. Damodara, the author of the Ukti- Vyakti prakarana, clearly shows that Eastern Hindi, the language of the people of eastern U. P. was also receiving due recognition even from Sanskrit Pandits, and that the language was not in its formative stages but fully developed, and that probably it had its own literature which is unfortunately lost.
Pandita Damodara.
Nothing is known about Pandita Damodara, the author of the Ukti-Vyakti Prakarana, except that he was a contemporary of Govindachandra. Peculiarly enough there are three inscriptions of Govindachandra's time which speak of one Pandita Damodara Sarman who was held in such high estimation by Govindachandra and his two sons that he received the gift of villages at least thrice. From the Ukti-Vyakti Prakarana as well it is evident that its author was a man of great learning and accomplishment. It is probable, therefore, that Pandita Damodara Sarman of the inscriptions and Pandita Damodara, the author of the Ukti-Vyakti Prakarana were one and the same persons.
MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL INTEREST
L
ل به
The earliest of these copper plates belong to the reign of Govinda chandra (Ep. Ind. VIII, 155-156). With his consent, the Mahārājaputra Asphota-chandra-deva, endowed with all royal prerogatives and anointed as Yuvaraja (heir apparent) records that, on Friday, the third tithi, the Akshaya-tritiya and Yugadi, of the bright half of Vaisakh of the year 1190 (Friday, 30th March, 1134 A. D), bathing in the Ganges at Banaras, he granted the village of Kanauta, in the Nandini Pattala, to Pandita Damodara Sarman, the son of Pandita Madanapala, grandson of Lokapala and great grandson of Gunapalaa Brahmana of the Kasyapa-gotra, whose three pravaras were Kasyapa, Avatsara and Naidhruva, who was the student of the Vajasaneyi sākhā (of the Yajurveda) and a sun worshipper (sura), and who knew the five siddhantas of the Jyotisśastra.
9
The second copper plate, bearing a date equivalent to Wednesday, 25th Dec., 1146 A. D. records that with the consent of Govind

Page #106

·
UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
achandra, Maharajaputra Rajyapaladeva, after bathing in the Ganges at Rajyapalapura, granted the village of Chamaravami with Harichandapāli and two or three other Patakas to Pandita Damodara Sarman (Epi. Ind. VIII, .156-157). The occasion of this gift was the Uttarayana Samkrānti.
The third copper plate recrods the gift of a village to Pandita Damodara Sarman by Govindachandra himself, (Ep. Ind. VIII, 18-159). It bears the date equivalent to Monday, 25th December, 1150 A. D., and the occasion of the gift was the Uttarayana Samkrānti. After having bathed at Koțitirtha (modern Kotwa) at. Banaras he granted the village of Loripupada or Lolikapāḍā together whith Tivayi-Kshetra in the Umbarala pattala
·
In all the three inscriptions Pandita Damodara Sarman's genealogy, gotra, pravara and sakha are mentioned. He was the son of Madanapala, grandson of Lokapala and great grandson of Gunapāla. His gotra was Kasyapa, his pravaras Kasyapa, Avatsara and Naidhruva, and he was a student of the Vajasaneyi Sakha of the Yajurveda. He was a worshipper of the sun and was highly accomplished in all the five siddhantas of Indian astronomy.
•
75
From the inscriptions it is also evident that the two sons of Govindachandra, namely, Asphota Chandra and Rajyapāla, made gifts of villages to Pandita Damodara Sarman with the consent of their father. It is apparent, though it has not been expressly mentioned, that Pandita Damodara Sarman was their teacher, and the gift of villages thich they made to him was in token of their respect for their teacher. Whatever may be the case it is apparent from the UktiVyakti-Prakarana that Pandita Damodara was an accomplished teacher and had wide acquaintance with the system of education prevalent in the 12th century in Eastern India.
Banaras as a centre of Education.
It is evident from the Gupta seals of certain educational institutions at Banaras, obtained from Rajghat, the ancient site of Banaras, that Banaras in the fourth century A. D. was a famous centre. of education. Even after the Gupta period Banaras continued as one of the most important centres of Hindu learning, though unfortunately contemporary Sanskrit literature and inscriptions do not throw any light on the system of education followed at Banaras. The Gahaswala inscriptions do not make any reference either to the schools or students receiving their education at Banaras. But we can infer

Page #107

76
from various gifts of villages made to important, and learned Brahmins of Banaras that the purpose of such gifts was to encourage education indirectly. As we shall see later on, the teachers of Banaras not only taught students, but also made arrangement for their boarding and lodging. This could, however, only be possible when they had some financial backing. It is possible that the revenue of the villages given as gift by the Gahaḍwala kings, and occasional financial help received from the citizens enabled them to support, their families and also their students. From an inscription of Chandra Deva (Ep. Ind., XIV, 197-200) it is evident that among the recipients of land grants there were many learned Brahmins. A Brahmin named Jāṭa (No. 2) is called Rgvedacharana chaturvedin, another Brahmin named Vilha (No. 126) is called Yajurveda charana chaturvedin; Chhihil (No 222) was Atharvaveda charana dvivedin; Dediga is called Sări Chhandogya-charane tripathin. It is evident form this that there were teachers in Banaras who could give instruction in all four Vedas. The name of Vidhi-Karani Gangadhara (No. 468) shows that there were also teachers of ritualistic Vedic literature.
In Alberuni's time (Sachau, Alberuni, I, 173) Banaras alongside Kashmir was the chief centre of Brahmanic learning. According to him Siddhamātṛkā alphabets were used by the people of Banaras. Fortunately the Ukti-Vyakti Prakarana contains some very interesting information about the educational system prevalent at Banaras, Prayaga and Kanauj. The purpose of education was to read the Vedas and the Purāņas (15/16-18) and attain proficiency in the Smrtis. It seems that in the curriculum of studies special stress was laid on religious literature.
C
The Ojha or Upadhyāya taught his students (13/28) and it was through him that a student could gain proficiency in his subject (14/16). It seems that the students often went to their villages (16/12), and they made certain preparations for such occasions (39/30), but as they were poor their luggage consisted of simple bundles (41/28). And thus equipped with their simple bundles they crossed the river Ganga (28/27).
MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL INTEREST
ان
Certain questionnaires throw further side light on the student life. "Who reads here ?" "The son of a Brahmin." (21/8). The teacher asks a question, 'Who reads with me,' the answer is 'Brahmins' (2/89). This clearly shows that as far as Sanskrit learning was concerned it was the monopoly of the Brahmins and none else could aspire to explore its mysteries. It is strange that in the same
"

Page #108

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
77
period the Jains could study Sanskrit'at their will, and even in the middle ages the followers of the Buddha studied Sanskrit as they liked. But the Brahmins always considered learning as their monopoly, and this ideal persisted for a very long time at Banaras and elsewhere. Even such an erudite Jain schofan as Yaśovijayaji, in the 17th century, had to hide his identity before he could receive instruction at Bataras.
Another questionnaire explains certain aims of education which was, for at least some students, to gain favour of the king (22/9–12).
Usually the students went to their teacher's house to receive their lessons (22/9-2). Most of the stunents actpally stayed with their teachers ( 24/22–31). In return for their lessons and food they served their teachers (27/4-10). There were also the āšramas where teachers lived with their pupils (27/17). Saiva monasteries ‘at Banaras also served as places of instruction. In the Gāhad wāla period, Kedāramatha at Banaras, apparently a monastery'attached to the temple of Kedāreśvara, was an important educational institution (29/7, 22): It is also evident from the Ukti-Vyakti that besides Banaras ( 30/4), Kanauj ( 30/4) and Prayāga (30/15) were also famous centres of education.
In those days it was well known to the teachers at Banaras that learning required keen intelligence and no amount of committing the lessons to memory helped students much (22/17). In seems that in order to make the lessons in grammer easy recourse was taken to proverbs and interesting questionnaires (22/13-21; 23/25).
.. From one questionnaire ( 23/20–21 ) it is evident that the students had to cook their own food from the provisions received in alms. Students fresh from villages knew little about cooking and, therefore, had to be trained by their teacher's wife.
Teachers in their old age expected some kind of help from their past students ( 23/21-23).
People were fond of asking all sorts of questions from students and their teachers. The usual questions and answers are set in proverbs. A student when asked about his place of instruction, his subject, and the name of his teachers, had set, answers giving the required information (31/18–25). People also asked some typical questions from the learned men of Banaras, regarding the location of their dwellings, the institutions where they received their education and the families where they were married. The typical reply of the Banaras Pandit was, “I live in Banaras on the bank of the Ganges.

Page #109

78 - MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL INTEREST I have received my, education irr a Brahmin family,. and I am married in a Nāgara family (24/1-2). Incidentally this reply contains waluable information that the Nāgara Brahmins, an important community of. Banaras, had migrated there froin Gujarat as early as the 12th century.
The keen observation of Pandita Dāmodara did not leave unnoticed even the simple dress of the students at Banaras. In the 12th century as to day the Brahmin students wore huge knots on their shaven keads, and their dress was a simple dhoti or waist-cloth (31/28-29).
It has been said above that the teachers Tooked after the moral and material welfare of their students, but there were occasions when they did not spare their rod to put their student on the right path (31/12). Even to this day Banaras Pandits regard corporal punishment as an -infallible means to compel students to take their lessons more seriously. But this kind of punishmeut did not estrange the cordial relations between the teachers and their studerts, and the latter regarded the service to their teachers as a means of shedding “their sins (2377–8). .
Religious condition of Banaras in Gāhadwāla Period.
The Ukti-Vyakti Prakarana has preserved in the popular proverbs of the eastern United Provinces the popular attitude towards religion. The people regarded religion as the source of ah happiness. Religion removed sins (5/24) and it was the source of all laws ( 5/25). In many proverbs (33/7 ; 33/12; 33/14; 33/19; 33/21; 33/23/03/25it has been emphasised that with greater emphasis on the moral side of religion sins took to their heels.
• From the proverbs quoted by the Ukti-Vyakti it is also apparent that the people of Banaras were well aware of the fundamental conceptozof Hindu religion. Compassion for all beings 9/30), desisting from stealing (9/31), getting rid of anger (9/31), realising the transience of the world (10/3), helping others (10/4), etc., were the virtues insisted upon in this period. These precious gems of religious thought of the Middle country, laying emphasis on the simple ethical concept of religion, show that there was nothing radically wrong with the heart of the people.
The Brahmins, in the medieval conception of Hindu religion, , held most predominant position in the society. It is said -at one place, that Govindăchandra established the Brahmapa community

Page #110

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
79
of Banaras 'on a very.sound footing (21/17–18). In, religious festivals, after the people had taken their bath and worshipped at the temples, they offered alms to the Brahmanas and thereafter partook of their meals (11/11-12). Cows were given to the Brāhmaṇas as gifts (14/18-19); and giving big feasts to them was regarded as a merito-. rious act. , In such' feasts, given by the religious-minded people, the invitees did full justice to the food (36/3). The Brāhmaṇas were not satisfied with coarse food; they:immensely enjoyed sweet laddus (14/19). As soon as a Brahmin. entered the dwelling of a house-holder due respect was shown to him and he was offered a stool to sit (50/25). Aftere enjoying good food and receiving some cash money the Brahmins were fully satisfied and offered their benediction to their hosts (9/36-37).
The people of Banaras in the 12th century as to đay regarded the Gangā with great affection and respect. It was universally accepsted that taking bath in the Gangā removed sins (5/23-24). .
People in Gūhad wāla period showed full respect to their forefathers. It was the confirmed belief of the people that it was by the religious deeds of their decendants that their forefathers attained. salvation; and the forefathers in the heaven blessed their progeny in return (21/20-22). But the departed forefathers were not to be appeased with mental respect only, they required concrete examples of their respect in the periodical srāddhas as ordained by Hindu religion. Feasts given to the Brahmins were to the immense liking of the departed forefathers; as soon as a son of the family washed the feet of the Brahmins his forefathers went to the heaven (38/11). Offering water oblation also pleased the forefathers ( 42/8, 51/20). It was, however, ordained by the Hindu Šāstra that the performance of srāddha at Gaya liberated the souls of the forefathers. In thiseage as well the Hindu offered pinda at Gaya (23/12 13), and there were officeating priests who shepherded pilgrims to that city (51/28). . .
Expiation as a means to get rid of sins, and belief in untouchability, were distinguishing features of the Hinduism of the 12th century. The drinking of the Panchagavya (a mixture of milk, curds, ghee, cow's urine and cow-dung) was supposed to remove all sins (29/30).
. Men on the street also believed in ghosts and the effectiveness of the charms. At one place the ghosts are mentioned'infesting the burning ground ( 34/31). The charms and incantations were supposed to be insbued with hypnotic power ( 45/30), and they were also supposed to possess the power to restore the dead to life ( 46/26 ). .

Page #111

80
MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL INTEREST The Ukti-Vyakti has 'ittle to say on Jainism and Tantric Buddhism, as - its -author had very little to do with these religions." But at one place some information about the construction of the stūpa is given (48/25) The naked Juin Digarnbara sādhus are also mentioned at one place ( 40/10).
Social Condition The Gāhadwāla inscriptions unfortınately 'throw very little light on the life and manners of the people in the 12th century. The Ukti-Vy,kti fortunately, contains many proverbs and idioms which give intimate glimpses of the life and manners of the people of this period. The information thus gleaned shows that there was little différence between the life and manners of the people of Banaras in the 12th century and to-day. In the 12th century the majority of our people lived in thatched huts, huts, whose mid walls were always in the darger of subsiding in the rains (36/11). In old houses, generally, the plaster peeled off ( 37/13). The poor inhabitant of a village had to be on his alert to keep his house in good condition. He thatched it (39/6, 42/9), decorated the entrance to his house ( 40/22), and painted pictures on its walls ( 41/13).
Naturally most of the house-hold work was done by women such as winnowing (34/20), making beds ( 49/29), etc. But their chief work was cooking the food. Rich householders employed cooks, but generally cooking was the duty of the women of the house. Extreme
ss to the caste pollution made rhe Pandit and students to cook their own food. The cook required fuel and cooking, pots for cooking the rice (13/21). At one place ( 24/3-4) a cok is shown lighting the fire, heating the water in as utensil and thus cooking the rice at mid-day. From a questionnaire some information is obtained (21/26-31 ; 22/1 ) about a 12th century kitchen. The cook and women prepared cakes (pūpa), and all sorts of sweetmeats (vyañjana). The kitchen servant made arrangements for the fuel and whiter. Some people partook of favourite dishes such as the sottu mixed with ghi and sugar, rice puiding and the favourite khichari.
There are so many references to the art of cooking in the UrtiVyakti which show that the people of Banaras were adept in the art of cooking. Of course, giving feast to the Brāhmaṇas was an usual featur? of Hindu life (2174-7).
- Rice was the staple diet of the people of Banaras and elsewhere as to-day. People also liked pūris, which were apparently well fried (16/6, 43/19). Sattū (parched grain powder) was also an usual

Page #112

· UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
.. 81 and convenient food: •As we have said above it was eaten with the ghi and sugar: It was well kneaded and rolled into balls before eating (40/3; 45/15). People also liked the rice pudding and the gruel. Parched grains were another form of convenidnt food (47/25 ). But people enjoyed nothing so much as sweetmeats 742/27). .
It is galso apparent from the Ukti-Vyakti that the people of Banaras were not simple vegetarians; they also liked non-vegetarian dishes. They knew how meat was cooked by closing the lid of the pot after lighting the fire (38/5). While cooking meat some sour spices were added to give it flavour (29/1). It was believed that the marsels of cooked rice flafoured with salt, meat and ghi increased one's appetite (46/15). Meat roasted on spits (sikhkabāb) was also liked ( 49/28).
From the above description of the food of the people of the Eastern v. P., it should not be understood that it was very simple. As the Ukti-Vyakti points out people were fond of sweets, though unfortunately their names are not given. People liked variations in their daily food (37/30 ) to avoid monotony. .
The idioms and proverbs in the Ukti-Vyakti also throw some light on agriculture and animal husbandry, the two main occupations of the people. Tilling the field ( 46/15), and taking care of the crops (45/30) were the main duties of the farmers as to-day. The fields were manured after tilling (39/16). Workmen were employed to harvest the paddy crops (13/22). The bullocks were branded (47/22), and two bullocks were usually yoked to the plough (40/6). To ensure safe water supply the wells were cleaned ( 46/14), and tanks were dug ( 49/22). After all this hard work, and provided the nature was kindly, their fields yielded bountiful crops ( 35/29).
People were fond of rearing cows, but as to day, even insthe 12th century it was a specialised profession of the cowherds (5/14; 13/27). They tied ropes round them (30/20) and milked them (50/11). Stray cows usually tried to graze in the fields ( 45/22); then the entaged farmer forgetting all his respect for cows drove them away with sticks (16/22 ).
Men in comfortable circumstances in this age usually employed servants, but the treatment meted to them was rather harsh. As soon as the master came to the house the servant had to touch his feet and when ordered bring his dinner. In consideration of his services he received his , food (22/3-7). But inspite of strenuous duties ho was often pushed out by the neck ( 46/7), and to punish servants ( 48/7) was considered as a bounden duty of the master.

Page #113

82
MATERIAL OF SOCIAL AND HISTORICAL INTEREST
The maid-servants performed all kinds of menial services. They carried water (49/31), cleaned utensils (50/15) and swept the house floor (39/11), but whenever the master or the mistress of the household was angry, they, holding them by their pigtails threw them out (21/23).
People welcomed the birth of sons, and the life of a woman without any male issue was regarded as useless (10/7). A contemporary proverb says that the attaiment of wealth and 'the birth of son pleased (35/1). People celebrated the birth of a son with dancing and feasts (36/25). But there were persons who envied the happy mother fondling her son (32/17). But inspite of their keen desire to hare male issues people prayed that a virtuless son should not be born to them as he was sure to spoil the fair name of the family (43/11, 39/16). Perhaps people did not welcome the birth of a daughter (15/28-29), but if, owing to their misfortune, she was born she was brought up with love. When she attained the marriageable age then the family priest was asked as to whom she was to be given in mårriage, and the ustal answer of the Pandit was that she should be married to a man who was not of the same gotra, and removed five degrees from the mother's side and seven degrees from the father's side and that he should be able, virtuous and rich (22/27-30).
The Ukti-Vyakti also throws some interesting light on the amusements of the Eastern U. P. It seems that story-telling was a favourite form of amusement (41/5). At one place it is mentioned how the story telling began "Innumerable kings reigned over the earth, and it is said there were many learned man in their courts. Among them many, such as Kalidasa, Magha, Kirata, became very famous."
The people of Banaras in the 12th century were as fond of wrestling and gymnastics as today. It seems various tricks were employed in wrestling (34/19; 39/2). Playing with the balls was also a favourite sport (44/20). Children played with the terracotta figurines, specially the toy ducks (37/24).
There was no dearth of mimics and actors and it seems that no amount of pursuasion made them to give up their profession, on the contrary it made them more audacious (48/4).
People were fond of keeping parrots as pets and some of them could beautifully imitate the human speech (50/29). People were also fond of gambling (45/24). There was no dearth of dancers and musicians at Banaras. They were, however, not regarded as a respectable class as they used to train their daughters as professional dancers

Page #114

UKTI-VYAKTI-PRAKARANA
83 .(56/6). Apparently the reference is to the Gandharvas of Banaras,
who give their daughters training in dancing and music, but their daughters-in-law are always treated as respectable women.
It is also remarkable that the puppet show was a popular form of amusement ( 52/17). Unfortunately it has now practically disappeared from the Eastern U. P.
Not much information is available about the general appearance of the city of Banaras, but apparently it was a city of lanes, and its hygenic condition was in no way praiseworthy. The dirty drains of the city were as filthy as, to day ( 49/5).
The proverbs and in the Ukti-Vyakti Prakarana show that the city and the district of Banaras were infested by robbers, thieves and other bad characters. Strong men unashamedly robbed their weak neighbours. There were also pickpockets. If caught, the thieves were given a sound beating by the watchmen (38/28-30). It seems that watchmen were employed to safe-guard the city wards (21/2, 4). Generally tae thieves moved during the night ( 35/13). Citizens were, therefore, advised. to keep awake (36/21). The bad characters of the city were ever ready. to loot the country side ( 40/18). They also committed musders, sometimes burying the corpses of their victims to avoid detection ( 45/1). These scoundrels took special pleasure in victimising the simple village folks (41/8). These anti-social elements were so powerful and well organised that their victims were unable to find any remedy against them (24/39). Then there were gentlemen thieves who received stolen goods ( 34/30). No doubt these thieves and bad characters had given Banaras à notoriety in the '12th century with which even Hemachadrāchārya was acquainted.
It seems that even an ordinary citizen of Banaras dabbled in medicine. A common skin disease was naharua ( 34/27 ); people also suffered from the cold and cough (36/1). People knew of some household medicine. They knew that the myrobalan moved the bowels (47/20). There were also surgeons who carried an operations (40/6).
It is apparent from the Ukti-Vyakti Prakarana ihat the merchants had a very important social status. There was no 'dearth of money with them ( 54/20), and they earned immense wealth through trade and commerce.
i Small dealers were known as Krayānaka and their line of business was grain, spices, etc. (39/8;-45/8).

Page #115

84
MATERIAL OF SOCJAL AND HISTORICAL INTEREST
Then there were bankers who were very strict in their transactions. . It is mentioned that it was difficult to get rid of them without making the full payment (23/16-18). -
Coins in the Gābaďwāľa period were usually known as gadyānaka or gadiāņa 725/20). Cowries were in currency in place of the coins of small denominations ( 47/7).
The goldsmiths of Banaras. were expert in their profession, They could make beautiful dangles (38/24 ); and inlay rubies (43/27). They also mađe talismanic ornaments ( 44/12).
• Precious articles were kept under the charge of an officer known as bhandārī. He always saw that the boxes under his charge were properly locked (30/17), but inspite of all the precautions he took, the robbers often looted his store-house ( 44/11).
The Ukti-Vyakti also mentions sone other professions. The oilmen pressed the ropeseed and also manufactured fragrant oil from the scented sesamum (40/31 ). The florist wreathed flowers ! 47/48) and the barber shampooed the body (39/11). · The hunter hunted animals (43/35) and were great believers in good and bad omens ( 41/10; 41/9). The boatmen plied their boats (39/7), and they knew the depth of the Ganges at Banaras which enabled them to avoid the shallow water ( 46/11 ).
- In the 12th century of the Indian history the principle of "might is right' was firmly established. Forcible division of villages was a common occurrence ( 40/21). Usually, however, the fields were divided according to the law ( 44/10). In partition suits adjudicator divided the assets among the various claimants ( 41/16).
Banaras is famous for its cloth manufacture from very ancient time. Stray references in the Ulti-Vyakti support this. Clothdealers were known as kapadiās (5/15). There were also silk-weavers (39/8): Words for carding, ginning ( 39/8 ; 45/9) and warping ( 40/16) have been used in various idioms. Sāris of very ordinary quality were woven from the flax yarn ( 43/22). Cloths fresh from the looms were also starched and calendered ( 43/22).
People in comfortable circumstances were fond of elephants and horses.. Horses of good breed were led by grooms (48/12) and at ceremonial occasions they were beautifully decorated ( 43/9).
The Ukti-Vyakti does not give much information about the costume and ornaments of the people of Banaras. The women wore bangles an I earrings and decorated themselves with painted"desiguais ( 41/19).

Page #116

पण्डितप्रवर- दामोदर - विरचितं
उक्ति व्यक्तिप्रकरणम् ।
[ मूलभूताः कारिकाः ।]

Page #117

Page #118

. पण्डितप्रवर दामोदर-विरचितं उक्ति व्यक्ति प्रकरणम् ।
[॥ मूलभूताः कारिकाः ॥]
॥ नमो वाग्देव्यै ।। [१. क्रियोक्तिव्यक्तिनामकप्रकरणम् ।]. नानाप्रपञ्चरचना बहि[कृतं सारभूतमेकं यत् । नत्वा तत्वं वाचामुक्तिव्यक्ति विधास्यामः ॥१॥ स्यादि-त्यादी वृत्वा श्रुत्वा लिङ्गानुशासनं किञ्चित् । उक्तिव्यक्ति बुद्ध्वा बालैरपि संस्कृतं क्रियते ॥२॥ यां वक्तुं किमपि भवेदिच्छा या (सा) कीर्तिता विवक्षेति । तदनु च तदनुगतं यद् भाषितमिह तां वदन्त्युक्तिम् ॥३॥ सा चंखपरविवक्षानुगताकांक्षानिवृत्तिमुत्पाद्य । लोकानां व्यवहारे हेतुः स्यादिन्द्रियाणीव ॥ ४ ॥ तस्मात् ता प्रबोधो यावत्या यादृशा च सर्वस्य । भवति व्यवहारविधौ लोकैः सा [तादृशी क्रियते ॥५॥ देशे देशे लोको वक्ति गिरा भ्रष्टया यथा (या) किश्चित् । सा तत्रैव हि संस्कृतरचिता वाच्यत्वमायाति ॥६॥ तंत्र च वक्तृविवक्षावशाद' गिरः सुप्-तिङन्तपदसंज्ञाः। संमिश्रा जायन्ते तासां चिह्न पृथग् वक्ष्ये ॥ ७॥ .
1 मूलादर्श वहिकृतं । 2 कृयते । 3 ता वदन्त्युक्तिः । 4 खपरि । 5 आदशी । ६ वाच्यत्वा । 7 °वशां । 8 वक्ष्यो।

Page #119

*
४
*.
..
.
.
* ४ *.
दामोदरविरचितं . [कारिका ८-१७ ] व्यापारा धात्वर्थः कर्तृगतोऽकर्मकस्य भित्रस्तु। इतरस्योक्तिस्पष्टत्रिकालविषयः प्रयोज्यः स्यात् ॥८॥ 'आथि' इति कर्तृनिष्ठा कीज' इति साध्यगा क्रिया तस्मात् । 'अस्ति-करोती' धातू अकर्मक-सकर्मका एवम् ॥ ९ ॥ 'कर' 'किएसि' 'करिह'कालाः संप्रतिगत-भाविनः स्फुटा उक्तः । एषु च 'कर' इत्युक्तौ विज्ञेया पत्र १, पार्श्व - वर्तमानैव ॥ १९॥ हस्तन्यद्यतनी वा 'किएसीत्युक्तौ तथा परोक्षा च । 'जइ पावंत 'तव करत' क्रियातिपत्तिरिति चोक्तिः॥१॥ 'करिह इति भविष्यन्ती 'श्वस्तन्याशीश्च कीर्तिता उक्तौ । आशिषि च पञ्चमी सादगीकारे तथानुमतौ ॥ १२ ॥ 'करउ' इति सप्तमी स्यात् पञ्चम्यथवा तथैव मा-योगे । ह्यस्तन्यद्यतनी वा स्मनातीतेऽपि चा[द्या] स्यात् ॥ १३॥ अर्थ शन्तृङानशाविह विज्ञेयौं 'करत आच्छ' इत्युक्तौ । 'करि आच्छ' इति क्त्वा, णं करि करि आच्छ' प्रयोज्यः स्यात् ॥१४ 'करवें आच्छ' तुम् भवेत् , यदि वाऽयं करण [या] इतीहोक्तौ । शेषास्त्वनुदितभेदाः 'कर' इत्युक्तौ वुणाद्या ये ॥ १५॥ निष्ठा-क्वन्सुममुखा 'अतीतकालोदितास्तु ये कार्ताः। तेषामुक्तिः किएसी'त्येषैव हि सर्वतो ज्ञेया ॥ १६ ॥ . शत्राणी(नौ) तु स्ययुतौ विज्ञेयौ 'करणिहार आच्छे'ति । व्यापारोक्तेरन्ते वश्चेत् कृत्यास्तदा योज्याः ॥ १७॥
विभिन्नस्तु 1 2 स्यस्तन्य । 3 क्रियात्तिपत्तेति । 4 वस्त° । 5 न्यन्यतनी 1 6 विज्ञेयो। 7 प्रवीत° .

Page #120

.*
५
*
[ कारिका १८-२५ ] . उक्तिव्यक्तिकरणम् । इत्युक्तयो मयोक्ताः करोतिना सर्वधातुविष्यत्वात् ।. 'तस्मादमुनैव पथा शेषार्था धातवश्वोह्याः ॥१८॥
॥ इति नियोक्तिव्यक्तिः
[२. कारकोक्तिव्यक्तिनामकप्रकरणम् । तम्या निमित्तं यत् पुनरुतौ तत् कारकं हि लिङ्गोक्तम् । व्यापारभेदभिन्नं ज्ञात्वा तज्ज्ञैः प्रयोज्यं स्यात् ॥ १९ ॥ यः कारकः स कर्ता प्रेर्यश्चेत् प्रेरकस्य हेतु [प०२, पा०]त्वंम् । तत्रेनन्तो धातुः सम्बोध्यः संमुखीकरणे ॥ २०॥ . कर्म व्यापारंफलं येनैतत् साध्यते तत्र (ऽत्र) तत् करणम् । 'यस्मात् तदपादानं 'यस्मै' तत् संप्रदानं च ॥ २१.॥ अधिकरणं त्वाधारोऽथैषामुक्ति[:] पृथग् यथा लोके । . जातो जेथु किहं या(जा)हां जेई करि जो किछु कीज जेइ केहुं ।। पुं-स्त्री-नपुंसकत्वं शब्दानां लोकतः परिच्छेद्यम् । एकल-दित्व-बहुताः संख्यास्त्विह संख्यया ज्ञेयाः ॥२३॥ स त्वमहं वा पुरुषा उक्तानुक्तत्वमुक्तितो व्यक्तम् । सम्बन्धः स्वीकाराद् विशेषणं तु व्यवच्छेदात् ॥ २४ ॥
॥ इति कारकोक्तिव्यक्तिः ॥छ॥ ..
[ ३. उक्तिभेदव्यक्तिनामकप्रकरणम् । ] उक्तेचे दश पदार्था उत्पत्तौ मूलमत्र शेषास्तु । तत्पल्लवास्तदाश्रय कृतभेदास्ते च कालाद्याः ॥२५॥
1 दम्माद। 2 कित

Page #121

*६*
दामन्दरविरचितं
[ कारिका २५-३५ ]
-
लिङ्गं क्रिया ततोऽपि च कारकपदकं ततश्च सम्बन्धः । आमंत्रणं च दशमं किन्त्वेतत् केवलं नोक्तौ ॥ २६ ॥ एषां चैकयादिक्रमेण लोकैर्विवक्षितानां स्युः । पञ्चशतान्युक्तीनामेकादशसंयुतान्येव ॥ २७ ॥ कालत्रयमथ च क्त्वा-तुम् - शन्तृङभीक्ष्णतादयो लिङ्गम् । संख्या-पुरुषावुक्तानुक्तत्वे भेदहेतवस्तथैषाम् ॥ २८ ॥ . एतद्भेदवशात् पुनरुक्तीनां या भिदो न ताः कथिताः -- यस्माद् धर्मिणि विदिते सुखलभ्यास्तद्गता धर्माः ॥ २९ ॥ • ॥ इत्युक्तिभेदव्यक्तिः ॥ ४ ॥ [ १०२-२ ]
[ ४. लेखलिखनविधिनामकप्रकरणम् । ] अथ कथयिष्ये लिखनक्रममिह लेखस्य पूर्वसूरिकृतम् । येन प्रबोधितार्थो निरादरो वाचिके लोकः ॥ ३० ॥ स्वस्त्यादिरिति प्रान्तस्तिथि- वारसमर्थितो भवति लेखः । स्पष्टाक्षरः स्फुटार्थो वार्तासमसंस्कृताऽऽत्मा च ॥ ३१ ॥ प्रस्थाप्यते यतोऽसौ पञ्चम्यन्तं सदैवतनाम | यत्र तु नेयो लेखः सप्तम्यन्तं लिखेत् तदिह ॥ ३२ ॥ लेखप्रस्थापयितुर्नाम्नः प्रथमाऽथवा तृतीया स्यात् । यस्य कृते तस्यं पुनः षष्ठी देयाद द्वितीया वा ॥ ३३ ॥ महतः स्थानं नाम च यथोचितं पूर्वमेव लिखनीयम् । तदनन्तरमितरस्य श्रीशब्दाद्यं च योग्यत्वे ॥ ३४ ॥ माता पिता पितृव्यो ज्येष्ठो भ्राताऽथ मातुलः श्वशुरः । 'नृप-गुरु-सेव्या विद्या- तपोऽधिकाद्या महान्तोऽमी ॥ ३५ ॥
.
1] थेषां 2 नृपकुरु° ।
Y

Page #122

.*
७
*
[कारिका ६-४४ ] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । परमाराध्यतमाद्या शब्दास्तापूर्वतोऽनुरूपा ये । राज्ञस्तु महाराजाधिराजराजावलीपूर्वाः ॥ ३६ ।। पितृ-गुरवश्चरणान्ता बहुवचनान्तास्तथेतरमहान्तः । . पितृ-गुरुशब्दैश्चैतेन सञयाऽन्ये यथायोग्यम् ॥ ३७॥ अथवाऽयमेकनाम्ना लिखनीयो यत्र साम्यमुभयों: स्यात् । भृत्य-ग्राम्य-कनिष्ठादिष्वपि चायं विधिदृष्टः ॥ ३८॥ अभिवादनप्रणामा वाऽऽशी [५० ३, पा० ३] राश्वासनं यथायोग्यम् । विज्ञापयति कुशलयति वार्तयति समादिशंत्यादि ॥ ३१ ॥ प्रोञ्छितलिखितो श्लिष्टो बहुभिलिखितोऽन्यजातिबन्धनकः । हस्तेऽपितश्च. दुष्टा(टो)गौडानां द्यधिकपतिश्च ॥ ४० ॥
॥ इत्युक्तिव्यक्तौ लेखलिखनविधिः॥७॥
[५. व्यावहारिकलेखपत्रलिखनक्रमनामकप्रकरणम् ।। दत्ताधत्त-क्रीतं वस्तु स्याद् यत्प्रसादतः सुलभम् । पुरुषान्तरेऽपि तमहं पत्रे लिखनक्रमं वक्ष्ये ॥४१॥. निजदेश-पतिराजावलीक्रमं तदनु वत्सरं विदितम् ।. मासं पक्षं च लिखेत् तिथि-वारयुतं ततः स्थानम् ॥ ४२।। दातु-प्राहक मध्यक-साक्षिगणा लेखकश्च पञ्चैते। " पुरुषाः.पत्रे लेख्याः पित्रा जात्या स्वनाम्ना च ॥४३॥ जिवपितृकस्य लिखेत् पितृनामादावथापरस्य पुनः।. पभादथ वित्तमिति नाणकनाम्ना ततो वृद्धिम् ॥४४॥
1 संहया अन्ये। 2 ° लिखतो।
..

Page #123

दामोदरविरचितं
[ कारिका - ५०]
दातृ-ग्राहकसमयः स्वहस्तदानं च साक्षिणस्तदनु । तेषां स्वहस्तदानं लेखकनामाथ संकलनम् ॥ ४५ ॥ पालकपत्रं च तथा दायकहस्तेऽथ पालकस्यापि । अन्योऽन्यसमयपालननिबन्धनं सस्वहस्तं च ॥ ४६ ॥ पञ्चा (ञ्च) नामित्वमिदं पत्रं साधारणं प्रमाणं स्यात् । एकं द्रयङ्गोज्झितमपि भवेत् प्रमाणं कृतं शिष्टैः ॥४७॥ [ १०३, पा०२ ] यतु स्वल्पफलं स्यात् कतिपयदिवसोपयोगिशिष्टकृतम् + पत्रं तत् स्मरणार्थं प्रमाणमुपयुक्तनामधनम् ॥ ४८ ॥ इत्युक्तमृणाssदाने पत्रं वृद्ध्या परत्र तु विशेषः । क्रय-बंन्धकादिपत्रे यस्तमहमुदाहृतौ वक्ष्ये ॥ ४९ ॥ लेखपत्र लिखनक्रमानुगाः पञ्जिकोपगतपट्टचीरकाः । शासनं च किल भुण्डिकान्यथा सत्तु तत्र तदुदाहरिष्यते ॥ ५० ॥ ॥ इति दामोदरोदीरितोक्तिव्यक्तिकारिकाः समाप्ताः ॥
** -

Page #124

पण्डितवरदामोदरविरचितं उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
[ स्वोपज्ञव्याख्यासहितम् ]
.
॥ ॐ नमः सर्वविदे ॥ गणानां नायकं नत्वां 'हेरम्ब ममितद्युतिम् । उक्तिव्यक्ती विधास्यामो विवृतिं बाललालिकाम् ॥ तत्रादौ इष्टदेवतानमस्कारव्याजेन विवक्षितवस्तुखरूपं निर्दिशन्नाह' - नानाप्रपञ्चरचना बहिष्कृतं' सारभूतमेकं यत् । नत्वा तत्त्वं वाचामुक्तिव्यक्ति विधास्यामः ॥ १ ॥ -
वाचां तत्त्वं = वाग्ब्रह्म नत्वा । कीदृशं तत् । नाना = बहुप्रकारा थेयं संसारप्रपञ्चस्य [१० ४-१ ] रचना = सृष्टिप्रकारस्ततो बहिष्कृतं = पृथग्भूतं वस्त्वन्तरमित्यर्थः । यतः सारभूतं = सत्यं विद्यास्वरूपमित्यर्थः । एकं = न तद् द्वितीयमस्तीति' हि ब्रह्मविदः । संसारप्रपञ्चस्त्वयमविद्याखरूपोऽसत्यः स्वप्नप्रायो बहुभेदश्च । अतः परं तत्त्वं नत्वा उक्तेः = 1 भाषितस्य, व्यक्तिं = प्रकटीकरणं विधास्यामः - अपभ्रंशभाषाछन्नां संस्कृतभाषां प्रकाशयिष्यामइत्यर्थेः ।
अर्थान्तरमपि यथा - उक्तिव्यक्तिम् - उक्तिव्यक्तिखरूपं वाचां तत्त्वं नत्वा; उक्तिव्यक्तिमेव विधास्याम इति सम्बन्धः । व्यक्तिशब्दोऽयं भावसाधनोऽपि तद्विशिष्ट' संस्कृत शब्दविषयोऽत्र द्रष्टव्यः । उक्तावपभ्रंशभाषिते व्यक्तीकृतं संस्कृतं नत्वा तदेव करिष्याम इत्यर्थः । । तश्च तत्त्वमिह नानाप्रपञ्चरचना बहिष्कृतं करणीयम् । नानाप्रकारा येयं प्रपञ्च रचना संस्कृतशब्दभिक्षार्थं अनेकव्याकरणप्रक्रियाघटना तद्बहिष्कृतं तन्निरपेक्षम् । चिराभ्यासप्रयाससाध्यं' शब्दशास्त्रं गृह एवोत्सार्य [ १०५ - १ ] वार्त्तामात्रकथनेनेत्यर्थः । अत एवं सारभूतं साध्यस्वरूपम् । शब्दशास्त्राणां प्रपञ्चस्यापि तदर्थत्वात् । तथा एकं त्रैलोक्थेऽपि संस्कृतस्यैकत्वात् । अथवा नानाप्रकारा प्रतिदेशं विभिन्ना येयमपभ्रंशवाग्रचना पामराणां भाषितभेदास्तद्बहिष्कृतं "ततोऽन्यादृशम् । तद्धि " मूर्ख प्रलपितं प्रतिदेशं नाना !
•
मूलादर्श स्थिताः पाठाः - 1 देहरम् 5 °शाधनो° । 6 ̊शंस्कृत ० । 7: शिष्यार्थं

·
।
2 °निर्द्दिशं नाह° । 3 बहिः क्रतं । 4 'मस्तिति । । 8 ° क्रितं' 9 'शाध्यं । 10 ° तत्रो' 11 'मूर्ष' ।

Page #125

5
10
15
20
दामोदरविरचितं
'संस्कृतं तु 'सर्वत्रैकं । तथा तत् फल्गुखरूपमनुपादेयमव्यवस्थितम् एतत् तु सारभूतं दिव्यखरू - पम् । तथा तदनेकं प्राकृत - अपभ्रंश - पैशाचिका दिभेदभिन्नम्। एतत् पुनरेकस्वरूपमेवेत्यर्थः ॥ छ ॥ अथ * श्रोतृप्रवृत्त्यङ्गं शास्त्रप्रयोजनमाह
स्यादित्यादी कृत्वा श्रुत्वा लिङ्गानुशासनं किञ्चित् । उक्तिव्यक्ति बुद्धा बालैरपि संस्कृतं क्रियते ॥ २॥
2
• स्यादिश्च त्यादिश्च ते वृत्वा ' स्यादि - त्या दिसञ्ज्ञयोबलव्युत्पत्तिशास्त्रयो रूपसिद्धिं कृत्वेत्यर्थः । किञ्चिच्चैकतमं लिङ्गानुशासनं पुं- स्त्री- नपुंसकत्वं शब्दानां येन शास्त्रेणानुशास्यते शिक्ष्यते [ त ] सर्ववर्मकृतमन्यद्वा श्रुत्वा गुरोरधिगभ्य । एतावत्येव संदशास्त्राभ्यासापेक्षा प्रायेणात्रेत्यर्थः । एतावत्यां च सामग्र्यां सत्याम्, उक्तिव्यक्तिमुक्तिव्यक्तिसञ्ज्ञमिममन्वयोत्पत्त्युपायं _ [प० ६-१] बुद्धा = सम्यगवगम्य बालैरपि = अप्रगल्भैरपि किमुच्यते प्रगल्भैः, संस्कृतं क्रियते = संस्कृतभाषया जल्प्यत इत्यर्थः ॥ छ ॥
[ कारिका २-४.
ननु केयमुक्तिर्नामेत्याह
या वक् किमपि भवेदिच्छा सा कीर्तिता विवक्षेति ।
तदनु च तदनुगतं यद् भाषितमिह तां वदन्त्युक्तिम् ॥ ३ ॥
-
किमपि जगति व्यवह्रियमाणं वस्तु वक्तुं = अभिधातुं या इच्छा सा विवक्षा । तदनु विवक्षोत्पत्तेरनन्तरं तदनुगतमभीष्टविषयाश्रयं यद् भाषितं = भाषणं वाग्व्यापारः, तां वदन्त्युक्तिं = तस्मिन्नर्थे प्रयुञ्जते अत्रोक्तिशब्द छात्रा इत्यर्थः ।
सा चोक्तिः किमर्थं क्रियत इत्याह
सा च ' खपरविवक्षानुगताऽऽकांक्षानिवृत्तिमुत्पाद्य । लोकानां व्यवहारे हेतुः स्यादिन्द्रियाणीव ॥ ४ ॥
یا

सा चोक्तिर्द्विविधा लोकव्यवहारे दृश्यते । स्वविवक्षानुगता, परविवक्ष नुगता च । यतो ते कश्चिदेक एव, तत्र किं लोकव्यवहारार्थेन वाग्व्यापारेण, प्रबोध्याभावात् । अनेकजन समवाये च यो वाग्व्यापारो व्यवहारनिमित्तः, स उक्ति-प्रत्युक्तिखरूप एव । यत एकः खाभिमतं प्रकटयत्यपरस्तदनुगतमुत्तरं ददाति । एवं हि व्यवहारः [ ५०५-२ ] 25 प्रवर्त्तते । तयोश्च ये उक्ति-प्रत्युक्ती ते ख- परविवक्षानुगते एवार्थात् । अन्यथा व्यवहारासंभवःत् । अत उक्तं सा च स्वपरविवक्षानुगतेति । आकांक्षानिवृत्तिमुत्पाद्येति - उक्त्या प्रत्युक्त्या वा परेण कथ्यमानखाभिप्रायमवगन्तुं या इच्छा साऽऽकांक्षा, तस्याश्च निवृत्तिः
•
1 ° शंस्कृ° : 2 शर्व। 3 °स्वासार° 4 श्रोत्रि 5 °स्रयं । 6 °स्वपरि° । 7 कान्ते कचिदेकान्ते कश्चिदे° ।

Page #126

कारिका ५-६.] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । मराभिप्राये अवगते भवति । उक्ति-प्रत्युक्त्योश्च विधिस्तदर्थ एव । यावच्चाकांक्षानिवृत्तिर्नोत्पद्यते तावत् वक्ता प्रतिवक्ता वा पुनः पुनः पृच्छति; यथा- किं वंदसीति; •यावदाकांक्षांनिवृत्तिर्भवति । पृष्टो ह्याकांक्षानिवृत्तिपर्यन्तं बोधयति, इतरथा व्यवहाराभावात् । एवं चाकांक्षा-. निवृत्तिमुत्पाद्य लोकानां व्यक्हारे प्रवर्तन-निवर्तनादिखरूपे हेतुर्निमित्तं स्यात् । तया विना तदभावात् । अतश्चेन्द्रियाणीव । यथा चक्षुरादीनि बुद्धीन्द्रियाणि' स्रक्चन्दनादिष्वहि- 5 कण्टकादिषु वा विषयेषु खखव्यापारण निश्चित ज्ञानमुत्पाद्य प्रवृत्तौ निवृत्तौ वा कारणं •भवति एवं वागिन्द्रियमपि इत्यर्थः ॥ छ । . एवमुक्तेः स्वरूपमुक्त्वा अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाह' -
तंलात् तया प्रबोधो यावत्या यादृशा च सर्वस्य । . भवति व्यवहारवि[५०६-१] धौ लोकैः सा तादृशी क्रियते ॥५॥ ॥
यस्मादेवं तसाद्धेतोः, तया उक्त्या प्रबोधः = आकांक्षानिवृत्तिः, यावा एकानेकपदात्मिकया, सकृदसकृदुच्चारितया वा, यादृशा च प्रसिद्धशब्दात्मिकया, व्यवहितसम्बन्धादिदोषरहितया वा, सस्य व्युत्पन्नाव्युत्पन्नस्य, व्यवहारविधाविति कर्तव्यतानुष्ठाने, लोकैत्रैलोक्यवर्तिभिः, तावती तादृशी च क्रियते । अन्यथा व्यवहारासिद्धेः। अत एवोक्तम् -
'इदमन्धं तमः कृत्लं जायते भुवनत्रयम् ।
यदि शब्दाह्वयं ज्योतिरासंसारं न दीप्यते ॥' इति । 'एतेन चोक्तिरेव भगवती संसारस्थितिमूलमिति प्रतिपादितं भवति ॥ छ ।
अथोक्तिव्यक्ति बुद्ध्वा बालैरपि संस्कृतं क्रियत इति यदुक्तं तद् द्रढयन्नाह - ... देशे देशे लोको वक्ति गिरा भ्रष्टया यया किंचित् ।.
सा तत्रैव हि संस्कृतरचिता वाच्यत्वमायाति ॥६॥. . प्रतिदेशभिन्ना येयं सर्वजनसाधारणा भाषा गावी गोणी प्रभृतिका सोऽपभ्रंश उच्यते। सा" च संस्कृतभाषामुच्छिद्य प्रवृत्ता । तुरुष्कदेशे द्विजातिजातिं तुरुष्कजातिरिव । ततो देशे • देशे प्रतिविषयं लोकः पामरजनो यया यया गिराऽपभ्रष्टया यत् किंचिदभिधेयं वस्तु वक्ति [प० ६२ ] व्यवहरति साऽपभ्रंशभाषा, तत्रैवार्थे संस्कृतरचिता संस्कृतशब्दवाच्येन खरूषण प्रयुक्ता प्रयोगं नीता, वाच्यत्वमायाति । यथा वक्तुमिष्टं स्यात् तादृशी पंदसन्त- 25 तिर्वाच्यमिति लक्षणेन व्याप्यते । यदि वा वाच्यत्वमायात्यभिधेयस्वं प्रतिपद्यते उपादेया भवतीत्यर्थः । यां संस्कृतभाषामुच्छिद्य याऽपभ्रंशभाषा प्रवृत्ता तस्याः स्थाने यदा सैव संस्कृतभाषा पुनः परिवर्त्य प्रयुज्यते तदाऽपभ्रंशभाषैव दिव्यत्वं प्रामोति । पतिता ब्राह्मणी कृतीयश्चिन्ता ब्राह्मणीत्वमिति चेति ॥ छ । 1 बुद्धिंद्रि । 2 स्पष्टयं नाह ! 8 'कृयते'। 4 शो। 5 शा च शंस्कृ' ।

Page #127

४
20
दामोदरविरचितं
एवं वस्तुस्वरूपमुक्त्वा प्रस्तुते योजयन्नाह '
-
तत्र च वक्तृविवक्षावशाद् गिरः सुपू- तिङन्तपदसंज्ञाः । संमिश्रा जायन्ते तासां चिह्नं पृथगू वक्ष्ये ॥ ७ ॥
•
तत्र चापभ्रंशे वक्तृविवक्षावशाद् वक्तुः = प्रयोक्तुः किंचिदभिधेयं वस्तु व्यवहर्तुकामस्य · या विवक्षा तद्वाचकं शब्दं वक्तुमिच्छा द्वशात्तदधीनत्वम् । गिरः - अपभ्रष्टाः शब्दाः, सुप्-तिङन्तपदसंज्ञाः = स्याद्यन्त-त्याद्यन्तपदवाच्याः, संमिश्राः = परस्परानुविद्धा जत्यन्ते प्रयुज्यन्ते । तासां गिरां चिह्नं लक्षणं पृथक् प्रत्येकं वक्ष्ये कथयिष्ये (यामि ?) । एतेनैतदुक्तं भवति [ प० ७-१ ] यान्येव संस्कृतभाषायां सुप्-तिङन्तानि पदानि तान्येवापभ्रंशेऽपि न चार्थ मनागपि भेदः । केवलमक्षरेषु विपर्ययः । तद्वशाच्च कृतवेषा नटीवापभ्रंशच्छन्नां संस्कृतभाषा न " लक्ष्यते । अक्षरान्यथात्वे हि कतमस्यापभ्रंशस्य स्थाने कतमत्यं संस्कृतं पदमिति निश्चयः अकृतसंकेतस्याशक्यानुष्ठान एव । तस्मादपभ्रष्टत्वेऽपि यः संस्कृतपदस्याव्यभिचारी धर्मः स कथ्यत इत्यर्थः । तेन च ज्ञातेन येऽपभ्रंशशब्दा येषां क्रियाकारकसम्बन्धवाचिनां संस्कृतशब्दानां स्थाने जातास्तेषां स्थाने तत्प्रयोगे संस्कृतं प्रवर्तत एव । दृश्यते हि द्रविडदेश जातस्य मध्यदेशे वसतस्तद्भाषाज्ञानं संकेतग्रहणे । दृश्यते च बालानां 'खखदेशभाषाज्ञानमप्रयत्नत एव । 15 अतोऽपभ्रंशवेिदः ' संकेतग्रहणात् का नाम संस्कृतज्ञानेऽनुपपत्तिः । तस्मादुक्तिव्यक्ति विधास्याम इति ॥ छ ॥
अथ तामेवोपक्रममाणः क्रियायास्तावदाह -
व्यापारो धात्वर्थः कर्तृगतोऽकर्मकस्य भिन्नस्तु | · इतरस्योक्तिस्पष्टत्रिकालविषयः प्रयोज्यः स्यात् ॥
व्यापार इति भावसाधनं देहाभिधस्येन्द्रियसमुदायस्य चेष्टोच्यते [ प ० ७ २ ] । स चेदपशे' प्रयुक्तो दृश्यते तदा स धात्वर्थो ज्ञेयः । तस्य स्थाने क्रियापदं प्रयोज्यमित्यर्थः । तच्च त्याद्यन्तं कृदन्तं वा विवक्षावशादेव । स च व्यापारः अचेतनकर्तृको भवतु - सचेतन कर्तृको वा भवतु । यत्र कर्तृगतः प्रतीयते स धातुरकर्मको ज्ञेयः । यस्य भिन्न कर्तुरर्थान्तर गतः स इतरस्य सककस्य; अर्थात् कर्मद्वयगतो द्विकर्म[क]स्येति । तथोक्तिस्पष्टा ये त्रयः काला 25 वर्त्तमानातीतानागतास्तद्विषयस्तत्सम्बद्धः ' प्रयोज्यः स्यात् । एतदुक्तं [ भवति ] | लोकः व्यापारार्थं शब्दमेकतरकालाश्रितमेव परं प्रयुङ्क्ते न तन्निरपेक्षम्, क्रियायाः कालप्रतिबद्धत्वात् । तेच कालास्तयैवोक्त्या तथा कथ्यन्ते यथा बालोऽपि जानाति । यत्कालविषया च लोकोक्तिस्तद्विहितप्रत्ययान्तेन तदर्थेन धातुना स व्यापारः प्रयोक्तव्यो भवेदर्थादेव । वक्ष्यमा - णौदाहरणैर्व्यक्तिः iÎ छ ॥
1 योजय नाह । 2 श । 3 सबंध | 4 जातस्य । 5 श्वश्व। 6 से 7 विषयस्तशंबद्धः ।

[ कारिका ७-८.

Page #128

कारिका ९.३ . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । • अथ व्यापारो धात्वर्थ इत्युक्तमतोऽमुममपत्रेशभाषयोदाहरणनिष्ठं कृत्वा स्पष्टीकुर्वन्नाह - .'आर्थि' इति कर्तृनिष्ठा 'कीज' इति साध्यगा क्रिया तस्मात् ।
अस्ति-करोती धातूं अकर्मक-सका प० ८-१र्मका एवम् ॥९॥ ___ अपभ्रंशभाषमा लोको वदति यथा- 'धर्म आथि' 'धर्म कीज' - एवं चोक्ते श्रोतुलॊकस्य बोधो यथा-धर्मः अस्ति, धर्मः क्रियत - इति । अत 'आथि' 'कीज' इति व्यापारवाचकौ शब्दौ क्रियापदशब्देनोच्यते । प्रथमवाक्ये च 'धर्म' इति कर्तृपदम् , 'अस्ती'ति क्रिया च तद्गता प्रतीयते । तथाहि - धर्मः अस्ति, भवति, विद्यते, सत्तावान् , अभावप्रवृत्त इत्यादिपर्यायाः । द्वितीये च वाक्ये धर्मः साध्यत्वेन विवक्षितः, क्रियत इति करणक्रिया च तद्गता प्रतीयते । धर्मः क्रियते, उत्पाद्यते, अविद्यमानः साध्यते, आविष्क्रियते वेत्यादिपर्यायाः । यत एवं तस्माद्धेतोरस्ति-करोती धातू । अस भुवि, डुकृञ करणे । एतौ यथासंख्यमकर्मक-सकर्मको । अयादीनां यवलोपः पदान्त इति वलोपे प्रयोगः । पक्षे चाकर्मक-सकर्मका एवमिति बहुवचनान्तमपि योज्यम् , काकाक्षिगोलकन्यायेन । अपरेऽपि चाकमेक-सकर्मका धातव एवमनेनैवास्ति-करोतिक्रमेण बोद्धव्या इत्यर्थः । यत्र चार्थद्वयगतः स द्विकर्मको यथा- 'दुह गावि द(? दू० )धु गुआल' -दोग्धि गा दुग्धं गोपालकः। दुह प्रफूरणे । 'याच कांबल [प० ८-२] यजमान कापडि' - याचते कम्बलं यजमानं कार्पटिक इत्यादि । अकर्मक-सकर्मकयोश्चोक्तावयं विशेषो यदात्मनेपदानि' भावकर्मणोरित्यनेन यदात्मनेपदं तदकर्मकस्य प्रयोगे भावोक्तावेव भवति । यथा- भूयते धर्मेण, स्थीयते निरुधमेन, शय्यते सालस्येनेत्यादि । सकर्मकस्य तु भावे कर्मणि च । यथा- ग्रामो गम्यते, धर्मः क्रियतू इत्यादि । यथा-दुह्यते गौः दुग्धं गोपालेन, याच्यते कम्बलं यजमानः कार्पटिकेनेत्यादि । अविवक्षितकर्मकाच सकर्मकादपि भावेऽपि । यथा - ..
दीयतां गृह्यतां तावत्, खाद्यतां पीयतां जनैः। .
जीवात्मा सुस्थितो या[व]त्, क तस्यावसरः पुनः ॥ इत्यादि। अपरेष्वपि कर्मक-सकर्मकप्रयोगाः कियन्तोऽपि दयन्ते । यथा- 'गींग न्हाए धर्म हो, पापु जा' - गङ्गायां स्नाते धर्मो भवति, पापं याति । 'धर्मे बाढत पापु आहट' - धर्म वर्द्धमाने पापमवघटते । 'धम्में सव व्यवहार पअट' - धर्मेण सर्वो व्यवहारः प्रवर्तितः । 'पृथिवी धर' पृथ्वी धरति, 'मेहं वरिस' मेघो वर्षतीत्यादयोऽचेतनव्यापाराः प्रयोज्याः । सचेतनव्यापारा [ प० ९-१] स्त्विन्द्रियनिवां एव । इन्द्रियेषु च रूप-रस-गन्ध-स्पर्श-शब्दानी ग्रहणं नेत्र-रसना-प्राण-त्वक्-श्रोत्राणां 'बुद्धीन्द्रियाणां व्यापारः । भाषण-आदानचक्रम-उत्सर्गआनन्दाच वाक्-पाणि-पाद-पायु-उपस्थानाम् । उभयाधिष्ठातृ मनः स्मरणादिव्यापारम् । एते
1 प्रवानि। 2 जाति। 3 प्रवर्तिते। 4 यिंद्रि
5 बुद्धिंद्रि। 6 °व्यारम् ।।

Page #129

६
दामोदरविरचितं
[ कारिका ९. च व्यापाराः प्रत्येकमपभ्रंशेन लोकैः प्रयुज्यन्ते । तेषु च तदर्थो धातवः प्रयोज्या इटि भावः । अत उक्तम् -- ‘व्यापारो धात्वर्थ' इति । तच यथा - 'आंखि देख' - अक्ष्णा -वीक्षते, अक्षिभ्यां वा । ईक्ष दर्शनाह्वानयो: ( ? ) । चक्षुषा वा, नेत्रेण वा, लोचनेन वा, दृशा वेत्यादि । एवं पश्यति, हर्शिक् प्रेक्षपे । आलोकर्ते, लोक तोचि (लोच) दर्शने । 'निहाल' - निभालयते, भल परिभाषणे । एवमन्येऽपि त्याद्यन्तेन । कृदन्तेन त्वक्तमोर्यथा - 'आंख देखत आछ' – अक्ष्णा नीक्षमाणु आस्ते, पुरुषश्चेत् 1 स्त्री तु वीक्षमाणा । कुलं तु वीक्षमाणम् । एवं पश्यन् पश्यन्ती, पश्यत् । आलोकयन्, आलोकयन्ती, आलोकयत् । . एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् ॥ छ ॥
"
“ “ जीमें चाख – जिह्वया खादति । खाद्य भक्षणे, अथवा भक्ष अदने । चाख चौख एते तु " देशिपदे । रशनया वा [प०९-२] लोलया वा, आखादयति वा, खदते वा । ष्वद खाद आखादने । एवं - 'जीमें चाखत आछ' - जिह्वया खादन्नास्ते । स्त्री तु खादन्ती, कुलं खादत् । एवं भक्षयन्, भक्षयन्ती, भक्षयदिति ।
5
w
'नार्के सूंघ ' - नासिकया सिंघति । सिघि आघ्राणे । 'सूंघत आछ' - सिंघन्नास्ते । स्त्री तु सिंघन्ती, कुलं सिंघत् । घ्राणेंन वा । अथवा जिघ्रति । जिघ्रन्, जिघ्रन्ती, जिघ्रत् । त्रा गंधोपादाने ।,
-'हार्थे छुअ' – हस्तेन छुपति, हस्ताभ्यां वा । स्पृशति वा । छुपन्नास्ते, छुपन्ती वा, छुपद्वा । स्पृशन्नास्ते, स्पृशन्ती, स्पृशद्वा । छुप स्पृश संस्पर्शे । 'अंकवालि दे' - अंकपालिं ददाति, आलिङ्गति वा । रिगि लिगि गत्यर्थाः । उपसर्गादर्थान्तरम् । खजते वा । ष्वजु परिष्वङ्गे । अवगुंडति वा । गुडि मडि वेष्ट वेष्टने । 'मुहं चूंब' – मुखे चुंबति । चुबि वक्रसंयोगे । 'सेजं ' ऑलर' - शय्यायामवललति । लल ईप्सायाम् । 'कोलं ले' – कोडे गृह्णाति । ग्रह उपादाने । 'वैसार' - उपवेशयति । 'आंकम घर' - आक्रमणेन धरति । धृ धारणे । 'कांध ले' – स्कन्धे गृह्णाति वहति वा । ' पीठिं चडाव' - पृष्ठे चढापयति । 'गींम धरि [ ५०१०- १] पेल' - ग्रीवायां धृत्वा प्रेख्यति । इऌ प्रेरणे । 'गलें चाप' - गले चपति । चप सान्त्वने । “चूतडं तलं देइ वइस' – स्फिजोस्तले दत्त्वोपविशति । विश प्रवेशने । एवमन्येऽपि त्वगिन्द्रियव्यापाराः प्रयोज्याः । तस्य सर्वदेहव्यापित्वात् । हस्तेन स्पृशतीत्यादिषु च हस्तादिगतं त्वगिन्द्रियं हस्तादिशब्देनोच्यते । तस्यैव स्पर्शग्रहणे अधिकारात् । पादघातादयश्च स्पर्शप्रकारा एव । यदुक्तम् - "स्पृशन्नपि गजो हन्ती" ति ॥ छ ॥
V
'काने सुण' – कर्णेन शृणोति, कर्णाभ्यां वा । शृण्वन्नास्ते, शृण्वती, शृण्वद्वा । श्रु श्रवणे । श्रवणेन वा श्रोत्रेण वा । आकर्णयति वा । छिद्र कर्णवेधे । अवधारयति वा । • धृञ इति रूपम् ।

Page #130

कारिका ९.] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । . एवमन्येऽपि बुद्धीन्द्रियाणां व्यापाराः प्रयोज्याः । एषु च प्रयोगेषु चक्षुरादीनां प्रयोगा लोके क्रियन्ते तेनं दर्शिताः । अन्यथा तु निरर्थका एवं दर्शनादीनामनन्यविषयत्वात् ।। छ ।
अथ कर्मेन्द्रियाणाम् , न्यथा- 'बोलें बोले -वाची वदति। वारिन्द्रियेणेत्यर्थः । 'बोल बोल' याचं वदति । 'बोलत आछ' -वदन्नास्ते, स्त्री तु वदन्ती, [प०१०-२ ] कुलं वदत् । अथवा बोलं बोलतीत्येवमेव प्रयोज्यम् । बुल निमज्जन इत्यस्यानेकार्थत्वात् । एवं 'संभास' - संभाषते ।। 'संभासत' आछ' - संभाषमाण आस्ते, स्त्री तु संभाषमाणा, कुलं संभाषमाणम् । भाष 'व्यक्तायां .वाचि । 'आवर्ज' -- आवर्जति । वृजी वर्जने । 'आश्वास' - आश्वासयति । श्वस्' पाणने । 'चुचुकार' -चुटचुटकारयति; अव्यक्तानुकरणम् । तथा 'हकार' - अकारयति । 'वि'-शनयति । टुक्षु रुक्षु शब्दे । गोहराव' - देशिपदम् ; आयतीत्यर्थः । ह्ञ स्पर्धयां वाचिच] । 'वच' - वक्ति। 'वचाव' - वाचयति।वच परिभाषणे । 'पढ'"-पठति । पठ व्यक्तायां । वाचि । 'गुण' - गुणति । कुण गुण आमन्त्रणे । एवमन्येऽपि वाग्व्यापाराः प्रयोज्याः ॥ छ ।
'हाथें ले' - हस्तेन गृह्णाति, हस्ताभ्यां वा । यदि वा लाति । रा ला आदानेऽपि लोके । 'हाथं ले हस्ते गृहाति, आदत्ते वा । डुदाञ दाने । 'दूं हाथें खजुहाव' -द्वाभ्यां हस्ताभ्यां खर्जति । खर्ज मार्जने । 'करोव' - कोरयति । कुर शब्दे, अनेकार्थत्वातू । 'कुंदुआव' : कंदूयते । कंदूय सौत्रो धातुः । 'मींड' - मीडति । मील निमेमणे । एवमन्येऽपि । हस्त प० ११-१] व्यापाराः प्रयोज्याः ॥ छ ।
. पायं जा' - पादेन याति । 'जान्त आछ' - यानास्ते, स्त्री तु यान्ती, कुलं यात् । यदि वा गच्छति । गच्छन् , गच्छन्ती, गच्छत् । व्रजति । व्रजन् , वजन्ती, व्रजत् । गम सप्तृ गतौ । वज व्रज गतौ । चरणेन वा अंहिणा वा । तथा 'धाव' - धावति । धात्रु गति-शुद्धोः । अटति । अट पट गतौ । प्रतिष्ठते । स्था गतिनिवृत्तौ; उपसर्गादर्थान्तरे । । भ्रमति । प्रमु चलने । चलति । चल प्रतिष्ठायाम् । एवमन्येऽपि पादव्यापाराः प्रयोज्याः॥छ॥ __'हग' हदने । हद पुरीपोत्सर्गे । 'हगत आछ' – हदमान आस्ते, स्त्रियां हदमाना, कुलं हदमानम्। 'रेच' -रेचति, रेचयति वा । रिच वियोजन-संपर्चनयोः । रिचिर विरेचने, अस्य तु णिक्ति । 'पाद' - पईते । पर्द कुत्सिते शब्दे । 'वाउ सुर' -वानः सरति । सृ गतौ । एवमन्येऽपि पायुव्यापाराः प्रयोज्याः ॥ छ ॥
जह' जहति । जभु मिथुने । 'गिह' - गृह्णाति, घिण्णते वा । घिणि घुणि-ग्रहणे । 'रंव' - रमते। रमु क्रीडायाम् । क्रीडाप्रकारो हि मैथुनम् । 'मूत' - मूत्रयति । मूत्र प्रसवणे। 'मूतत •आछ' – मूत्रयन्नास्ते, [प० ११-२] स्त्री तु मूत्रयन्ती, कुलं मूत्रयत् । मेहति वा । मिह सेचने । एवमन्येऽप्युपस्थव्यापाराः प्रयोज्याः ॥ छ ।
इति कर्मेन्द्रिवव्यापारा अपरेऽपि द्रष्टव्याः ॥ * ॥ 1 शंभाशत। 2 वेश् । 3 निमेखणे। 4 अपरेति ।

Page #131

दामोदरविरचितं . [कारिका, १०-१३. ___'मने धाम - मनसा ध्यायति । 'सोअर'-भरति । विशेर-विमरति, प्रसरति. वा; उपसर्गादर्थान्तरम् । 'धायन्त आछ'-ध्यायन्नास्ते, स्त्री तु ध्यायन्ती, कुलं ध्यायत् । समरन् , स्मरन्ती, स्मरत् । स्म ध्यै चिन्तायाम् । “चीन्त' - चौन्तति । चिति स्मृत्याम् । 'काम' -- कामयते । कमु कान्तौ । 'कोह'- कुप्यति । कुप्यन्नास्ते, • कुप्यन्ती, स्ट, 5 कुप्यत् कुलम् । एवं क्रुध्यति, रुष्यति । कुप क्रुध रुष रोषे । 'लोभ' -तुभ्यति । लुभ गार्ये । 'माच' -माद्यति । मदी हर्षे । क्षीबाते वा । क्षीवृ मदे । 'मान' -मानते । मान पूजायाम् । 'तूस' - तुष्यति । एवं हृष्यति । रु(तु)ष हृष तुष्टौ । एवमन्येऽपि मनोव्यापाराः प्रयोज्याः । एतेषु च प्रयोगेषु कादिकार[का]णि न प्रयुक्तान्यविवक्षितत्वात् , ग्रन्थ
गौरवभयाच्च । खेच्छया तु प्रयुक्तक्रियासु कादिपदं प्रयोचामेति । अत उक्तम् -न्यापारो ॥ धात्वर्थः' इति । अवशिष्टव्यापाटांश्च कियतोऽपि प्रकी[प० १२.१ पूर्णके वक्ष्यामः ॥ छ ।
अथ- 'उक्तिस्पष्टत्रिकालविषयः प्रयोज्यः स्यात्' इत्युक्तमतोऽमुमर्थमपदंशोक्त्या स्पष्टयन् विभक्तिविभागं च कुर्वन्नार्याचतुष्कमाह -
'कर' 'किएसि' 'करिह' कालाःसंप्रति-गत-भाविनारफुटाउक्तेः। एषुच कर' इत्युक्तौ विज्ञेया वर्तमानैव ॥१०॥ ह्यस्तन्यद्यतनी वा 'किएसी'त्युक्तौ तथा परोक्षा च । 'जइ पावंत, तव करत' क्रियातिपत्तेरियं चोक्तिः॥ ११॥ . 'करिह' इति भविष्यन्ती श्वस्तन्याशीश्च कीर्तिता उक्तौ ।
आशिषि च पञ्चमी स्यादङ्गीकारे तथानुमतौ ॥ १२ ॥...
'करउ' इति सप्तमी स्यात् पञ्चम्यथवा तथैव मा-योगे। 20 . . ह्यस्तन्यद्यतनी वा स्मेनातीतेऽपि चाद्या स्यात् ॥ १३ ॥ - 'कर किएसी'ति । 'कर' - इति यत्रोक्तिस्तत्र संप्रतिकालः = वर्तमान इलाथः । 'किएसि' इति यत्रोक्तिस्तत्र गतः कालः = अतीत इत्यर्थः। 'करिह' - इति यत्रोक्तिस्तत्र भावी काल:एष्यन्नित्यर्थः । नु कुतोऽयं नियम इत्याह - 'स्फुटा उक्ते' - लोकोक्तिरेवावार्थे प्रमाणमित्यर्थः । एषु च मध्ये यत्र 'कर' - इत्युक्तिस्तत्र वर्तमानैव । शुद्धे वर्तमाने वर्तमा25 [ ५० १२-२ ] नैवेत्यर्थः। संप्रति वर्तमानैवेत्यनेन । वर्तमान भविष्यतोस्तु यत्र प्रतीतिस्तत्र सप्तम्यादयः । तत्र वर्तमाने तावद्यथा- 'भोजन कर, भुञ्ज' - अत्रार्थे भुङ्क्ते । 'पाक कर, अप' (प)-पचति । 'गमन कर, या' - गच्छति। 'स्थान कर, आछ' -तिष्ठति । 'शयन कॅर, सोअ' - शेते । 'दर्शन कर, देख' – पश्यति । 'श्रवण कर, सुण' - शृणोति । प्राण
1 विशन् । 2 °कारणी न। 8 °क्रियास्तु। 4 एमु च। 5 सुद्धे ।

Page #132

कारिका १३.] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । कर, सुंघ:-सिंह(शिंघ)ति । आलिंगन कर, आलिंग'-आलिङ्गति । आखांदन कर, आस्वाद'-आखादयति । 'ग्रहण कर, ले'-गृह्णाति । 'त्याग कर, छाड'-त्यजति । एवमन्येऽपि वर्तमानोक्तौ प्रयोगी द्रष्टव्याः ॥ छ ।
• 'बस्तन्यवतमीवा' इति । वत्र तु 'किएसि' इत्युकिस्तत्रातीतः कालः । तत्र च शस्तनीअद्यतनी-परोक्षा-क्रियातिपत्तयश्चतस्रोऽपि प्रयोज्याः । 'सेनातीते' इत्यधिकारे :परोक्षा'; 5 'भूतकरणवत्यश्च' । इत्येताभ्यामित्यर्थः । तद्यथा-'पाक किएसि, पएसि' - अत्रार्थे - अपचत्, 'अपाक्षीत् , पपाच, अपक्ष्यत् - इत्येषामेकः प्रयोज्यः । 'भवन किएसि, भा' - अभवत् , अभूत् , बभूव, अभविष्यत् -इत्येषामेकः प्रयोज्यः । 'भोजन किएसि, जेंवेसि' [५० १३-१] अभुक्त, अभुक्त, बुभुजे, अभीक्ष्यत् – इत्येषामेकः प्रयोज्यः । 'किएसि'-अकरोत् , अकार्षीत् , चकार, अकरिष्यत् । 'दर्शन किएसि, दीवेसि' : अपश्यत् , अद्राक्षीत् , ददर्श । अद्रक्ष्यत् । 'नअन किएसि, निएसि'- अनयत् , अनैषीत् , निनाय, अनेष्यत् । एवमन्येऽप्यतीतोक्तिव्यापाराः प्रयोज्याः ॥ छ ॥
'जइ पावंत द्रव करत' इति ! 'किएसि' इति योक्तिः सा क्रियातिपत्तेयस्तंन्यादिसाधारणा। 'जइ पावंत तव करत' इति च क्रियातिपत्तेविशेषोक्तिः । तत्र च यद्यप्राप्स्यत् तदा.अ[क]रिज्यत्' इति प्रयोगः । 'जइ देउ वृष्टि करत तव अन्न होते(त:) - यदि. देवो वृष्टिमकरि-। ष्यत् , तैदान्नमभविष्यत् । 'जइ इंधण पाएंत तव ओंदन पएंत' - एधांश्चेदलास्यदोदनमपक्ष्यत् । एवमन्येऽपि क्रियातिपत्तिप्रयोगाः कार्याः ।
'करिह इति' इति । यत्र 'करिह' इत्युक्तिस्तत्र भविष्यत्कालः। तत्र च भविष्यन्ती-श्वस्तन्यौ आशीश्च । 'भविष्यति भविष्यन्त्याशीः श्वस्तन्यः' इत्यनेन आशीर्युक्तेन भविष्यति, आशिष एव पञ्चम्बा वा प्रयोगः । तद्यथा-'देवदत्त कट करिह' - [प० १३-२ ] देवदत्तः कटं करिष्यति, 2 कर्ता वा, क्रियाद् वा । एवं भोजन करिह, जेविह' – भोक्ष्यते, भोक्ता वा, भोक्षीष्ट वा । 'पाक करिह, पैह'-पक्ष्यति, पक्ता वा, पच्याद् वा । 'जाग करिह, यजिह'-यक्ष्यति, यष्टा वा, इज्याद् वा । 'त्याग करिह, तजिह'- त्यक्ष्यति, त्यक्ता वा, त्यज्याद् वा । एवमन्येऽपि भविष्यदुक्तौ प्रयोगाः कार्याः ॥ छ ॥ ..'आशिषि च पश्चमी स्यात्' इति । इष्टार्थस्य लाभे वाचिः (१) करणमाशीः, अङ्गीकारे; : समर्थनायाम, कर्तुमिच्छतोऽनुज्ञाऽनुमतिः, एतेषु पञ्चमी स्यात् । यथा - 'बहु देवस जीवउ देवदत्त' - बहून् दिवसानजीवत् देवदत्तः, जीव्याद् वा । 'धन पुत्र .सपुन होउ' -धनैः पुत्रैश्च संपूर्णो भवतु, भूयाद् वा । * । अङ्गीकारे यथा:-'हउं सहसौ जिणउं' - अहं सहस्रमपि जयानि । जि जये । 'हउँ पर्वत उ टालउं' - अहं पर्वतमपि टालयामि । टल टुल वैकल्ये । * । अनुमतौ यथा- 'सवहिं भूतं दया करु' – सर्वेषु भूतेषु दयां कुरु । । 'पराई वधु डीव छाड' - परकीये वस्तुनि त्रि( तृष्णां छिन्धि : 'कोवु छाडि क्षमा भजु' कोपं त्यक्त्वा क्षमां भज । इत्यादयः पञ्चमीप्रयोगविषया ज्ञेयाः ॥ छ॥ .

Page #133

दामोदरविरचितं . [कारिका, १३-१६. ____ 'करउ' [५० १४-१] इति सप्तमी स्यात् पञ्चभ्यथवा' इति । 'करउ' इति विध्यर्थः । यतः अज्ञातज्ञापनं विभिः। तत्र सप्तमी-पञ्चम्यौ प्रयोज्ये । “विध्यादिषु सप्तमी च' इत्यनेनेत्यर्थः । तद्यथा- 'धर्मु करउ - धम्म कुर्यात् , करोतु वा । 'संसारु अनित्यु देखउ' -- संसारमनित्यं पश्येत् , पश्यतु वा । सवहि उपकारिओ होउ' – सर्वेषामुपकारी भूयात् , भवतु वा। 5 एवमन्येऽपि ॥ छ ।
'तथैव मायोगे हस्तन्यद्यतनी वा' इति । मा “स्म योगे वा (8) 'मायोगेऽद्यतनी'; 'मासयोगे शस्तनी च' इत्येताभ्यामित्यर्थः । यथा - 'जणे हो सो भाजया जुनु याथि' - माह (१०)वत् सा भार्या यस्याः पुत्रो नास्ति, मा भूद् वा । सो पूतै जणिं जाम जो निर्गुणु
हो'- स पुत्र एव मा जायत, मा म जनिष्व वा, यो निर्गुणो भवति । ते गुणै जणि उपजति ___ जे सवहि न उपकरति'- ते गुणा एव मोत्पद्यन्त, मा स्म वा, ये सर्वस्य नोपकुर्वन्ति ।
'पपु जणि करसि'-प(? पा०)पं मा करोः, मा स्म कार्छि । 'सत्त मार्गु जणि छाटसि'सन्तं भार्ग मा त्यजः, मा स्म त्याक्षीर्वा । एवमन्येऽपि ॥ छ । _ 'सेनातीतेऽपि चाद्या स्यात्' इति । आद्या वर्तमाना। न केवल[ प० १४-२]-वर्तमाने, - अतीतेऽपि । किन्तु स्मेन स्म-शब्देनाव्ययेन योगे । यथा- 'बहुतु राजा ए| भुई भय'- बहवो 15 राजानो अत्र भूमौ भवन्ति स्म, बभूवुर्वा । 'तेहू(ह० :) करिं समां बहुतु पु(गु)णिआ भए
सूवति' --तेषां कृतासु सभासु, तदीयासु वा, बहवो गुणिनो भूता[:] श्रूयन्ते स्म, शुश्रुविरे वा। 'तेगु मारा (झ ! ) कालिदास माघ किरात प्रभृति केतौ एक खातिं गए' - तेषां मध्ये कालिदास-माघ-किरातप्रभृतयः कियन्त एके ख्यातिं गच्छन्ति स्म, जग्मुर्वा । एवमन्येऽपि ॥ छ ।
एतच्च त्यादिविभक्तीनां प्रयोगेषु दिङ्मात्रं दर्शितं ग्रन्थविस्तरभयात् । अनेन मेण 26 ज्ञातत्यादिभिः प्रथम-मध्यम-उत्तमपुरुषेषु, एकवचन-द्विवचन बहुवचनेषु कर्तृ-कर्म-भावोक्तिषु कालत्रयऽपि प्रयोगा ऊह्या इति ॥ छ । अथ का नामुक्तिभेदं दर्शयितुं आर्याचतुष्कमाह - अथ शन्तुङानशाविह विज्ञेयौ करत आछ' इत्युक्तौ । [प० १५-१] 'करि आछ' इति क्त्वा, णम् ‘करि करि आछ' प्रयोज्यः स्यात्॥१४ 'करवें आछ' सुम् भवेत् , यदि वाऽयं 'करण या' इतीहोक्तौः । शेषास्त्वनुदितभेदाः 'कर' इत्युक्तौ वुणाद्या ये ॥१५॥ निष्ठा-क्वन्सुप्रमुखा अतीतकालोदितास्तु ये कार्ताः। , तेषामुक्तिः 'किएसी'त्येषैव हि सर्वदा ज्ञेया ॥१६॥

Page #134

कारिका १७:] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
.. ११ शाणो(नौ) तुं स्य-युतौ विज्ञयो 'करणिहार आछेति ।
व्यापारोक्तेरन्ते वश्चेत् कृत्यास्तदा योज्या; ॥ १७ ॥ .. 'अथ शन्तुडानशाविह' इति । यथा - 'धर्म करत आछ' -भम कुर्वन्नास्ते, स्त्री तु कुर्वन्ती, कुलं तु कुर्वत् । 'आनोऽत्रात्मने' - तेनात्मनेपदविषय एव । धर्म कुर्वाण आस्ते, कुर्वाणा वा, कुर्वाणं वा । 'न निष्ठादिषु' इति षष्ठीनिषेधः । एवं 'पठन' करत आछ, पढत आछ' - ! पठन्नास्ते, पठन्ती वा, पठद् वा । 'गमन करत आछ, यात आछ' – गच्छन्नास्ते, गच्छन्ती वा, गच्छद् वा । यान् वा, यान्ती वा, याद् वा । 'भोजन करत आछ, जेंवत आछंभुझान आस्ते, भुञ्जाना वा, भुञ्जीनं वा । [प० १५-२] घिवि जिवि प्रीणनार्थी इत्यनेन तु जिम्वन्नास्ते, जिम्वन्ती वा, जिम्वद् वा । एवमन्येऽपि ॥ छ॥ •
'करि आछ इति क्त्वा' इति । 'एककर्तृकयोः पूर्वकाले' इति । पूर्वापरकालोपलक्षणमेतत् । तच्च यथा- 'धर्म करि आछ' - धर्म कृत्वा आस्ते । 'हाइ देउ पूजि, वम्हणह(ह) दानु देइ, जेंव' - सात्वा, देवं पूजयित्वा, ब्राह्मणेभ्यो दानं दत्त्वा जिम्वति, भुते वा, मुक्तवान् वा, भो( भु०१)ज्यते वा । 'पढि पांडे भा' - पठित्वा पण्डितो भूतः, अधीत्य वा. 'ऑलगि सुखि आहोन्त आछ' - अवलग्य सुखी भवन्नास्ते, भविष्यति वा, भूतो वेति । एवमन्येऽपि ॥छ॥
'णम् , 'करि करि आछ' प्रयोज्यः स्यात्' । 'णम्' प्रत्ययः पुनः क्त्वार्थ एव प्रयुज्यते; परमीभीक्ष्ण्ये। 'णम् चाभीक्ष्ण्ये द्विश्च पदम्' इति वचनात् । यथा- 'करि करि आछ' -कारं कारमास्ते, कृत्वा कृत्वेत्यर्थः । 'अँजि मुंजि या' - भोज भोजं व्रजति, याति वा । 'देखि देखि तस' -दर्श दर्श तुष्यति । 'लै लै पला' - आदायमादायं पलायते । 'मारि मारि खा' -मारं मारं खादति । 'सोंअरि सोअरि रोवा: - स्मारं सारं रोदति । एवमन्येऽपि ॥छ। ___ 'करवें आछ' तुम् भवेत् । 'वुण-तुमौ क्रियायां क्रियार्थायाम्' । [१०.१६-१] तद्यथा'धर्म करवें किंह(ह ?) आछ' - धर्म कर्तुमास्ते । 'पढवें किंह आछ' -- पठितुमास्ते । 'गांउं जावें किंह संज' - ग्रामं गन्तुं संयमयति । यमच परिवेषणे ॥ छ ॥ . . .
'यदि वा' इति । अयं तुम् । यथा – 'करण या' - कर्तुं याति । 'पढण आव' – पठितुंमागच्छति | आवाति वा । वा गति-गन्धनयोः । 'जेवण दे' - जिम्वितुं ददाति, भोक्तुं वा । एवमन्येऽपि ॥ छ । • 'शेषास्त्वनुदित' इति । अनुदितभेदा अप्रसिद्धोक्तिविशेषा ये केचन कथितेभ्यः अवशिष्टाः सन्ति ते 'कर इत्युक्तौ =वर्तमानोक्तावित्यर्थः, प्रयोज्या इति शेषः । ते च वुणाद्याः= त्रुण-तृजादयः । पाक कर' - पाकं करोति, पाकस्य कर्ता वा, पाकस्य करो वा । एवं 'देवता
1 कार्या सदा। कुंभ। 3 पवन। 4 भोज्यते। 5 कृत्ये । 6 देषि देषि वूस। ..

Page #135

दामोदरविरचितं . [कारिका १७-१८. दर्शन कर, देउ देख' – देवस्य द्रष्टा वा दर्शको के। 'प्राम गमन कर, गाउं जा' - ग्रामस्थ गन्ता, जमको वा; याता वा । एवमन्येऽपि यथादर्शनं प्रयोज्याः ॥ छ ॥ . • 'निष्ठा-कन्सुप्रमुखा' इति । हस्तन्यादिवदित्यर्थः। तद्यथा-'भातु भोजनु किएसि, जेंवेसि' - भक्तं भुक्तः, भुक्तवान् वा, बुभुजानों वा; ओदने वा । स्त्री तु भुक्ता, “भुक्त5 वती। बुभुजाना' वा । 'शास्त्र किएसि' - शास्त्रं कृतः', कृतवान्, चकृवान् । [५० १६-२ ]
चक्राणो वा । स्त्री तु कृता', कृतवती, चक्रुषी, चक्राणां वा। 'कलाव ला(जा०)णेसि'कलापं वित्तः, विद्वान् वा; स्त्री तु वित्ता, विदुषी वा । कुलं तु वित्तं, विद्वद् वा । एवमन्येपि ॥ छ ।
‘शत्राणी(नौ) तु स्व-युतौ' इति । 'शत्राणी(नौ) स्य-संहितौ शेषे च' इत्यननेत्यर्थः । ७ तद्यथा- 'धर्म करणिहार आछ' - धर्म करिष्यन्नास्ते, स्त्री करिष्यन्ती, कुलं करिष्यत् । एवं 'पढणिहार आछ' -- पठिष्यन्नास्ते, पठिष्यन्ती वा, पठिष्यद् वा । एवं 'जणिहार दीस' - गमिष्यन् दृश्यते, गमिष्यन्ती वा, गमिष्यद् वा । 'जैवणिहार आछ' - जिम्विष्यन्नास्ते;
भोक्ष्यमाणो वा; स्त्री तु भोक्ष्यमाणा वा, कुलं भोक्ष्यमाणम् । एवमन्येऽपि । छ । । 'व्यापारोक्तेः' इति । वधेद् = वकारश्चेत् प्रयुक्तः, अपभ्रंशे दृश्यत इत्यर्थः । कृत्याः 15 'ते कृत्याः' इति कृत्यसंज्ञा ये तव्य-अनीय-क्यप्-ध्यण्-या इत्यर्थः । तद्यथा- 'वेद
पढव' - वेदः पठितव्यः, पठनीयः । 'स्मृति अभ्यसवि' - स्मृतिरभ्यस्तव्या, अभ्यसनीया । 'पुराण देखव' - पुराणं द्रष्टव्यम् , दर्शनीयम् , दृश्यं वा । 'धर्म करव' - धर्मः कर्तव्यः, करणीयः, कार्यः, कृत्यो वा । एवमन्येऽपि ॥ छ ।
ननु कर किएसि करिह इति करोतिनोक्तयो निबद्धाः । अतः [५० १७-१ अपरधातू20 क्तिषु तर्हि कः प्रयोगप्रकार इत्याशमाह -
इत्युक्तयो मयोक्ताः करोतिना सर्वधातुविषयत्वात् । . * तस्मादमुनैव पथा शेषार्था धातवश्चोह्याः ॥ १com ' करोतिर्हि सर्वधातुविषयः, अतः 'करोतिना' दर्शिता उक्तयः सर्वधातुभिरपि ज्ञेयाः । करोत्यर्थस्य सर्वव्यापकत्वात् । तथैव च प्रत्येकमुदाहरणेषु दर्शितमेव । 'तसाद्' इति । दिङ्मात्रमे23 वैतद्दर्शितम् । अनेनैव च मार्गेण ये अवशिष्टप्रत्ययानां धातूनां चार्थास्तेऽप्यूह्याः - स्वबुद्धयो
द्भाव्य प्रयोज्या इत्यर्थः । तद्यथा- 'करण चाह' - कर्तुमिच्छति चिकीर्षति । 'करण इच्छत, आछ' - कर्तुमिच्छन्नास्ते । 'धातोर्वा तुमन्तादिच्छतिनैककतकात्' इति सन् । 'सुइ हो(सु होउ:)' - सो भूयते । लुकि बोभूति । 'धातोर्यशब्दश्चक्रीयितं क्रियासमभिहारे ।'
1 शुभुजान वा । 2 क्रितः। 3 क्रिता। 4 भोष्यमाणा। 5 रभ्यस्ताब्या। • 6 यथा ।

Page #136

कारिका १९-२०.] . उक्तियक्तिप्रकरणम् । 'पुत्र इच्छ' - पुत्रमिच्छति = पुत्रीयति, पुत्रकावति । 'नाम्न आत्मेच्छायां यिन्'; काम्य च' । एवमन्येऽपि ॥ छ ।
॥ इत्युक्तिव्यक्तिविवृतौं क्रियोक्तिव्यिक्ति व्याख्या ॥ अथ कारकोक्तिव्यक्तिर्व्याख्यायते । तत्र कारकाणां साधारणं लक्षणमाह - तस्य निमित्तं यत् पुनरुक्तौ तत् कारकं हि लिङ्गोक्तम् । ।
व्यापारभेद[प० १७-२ भिन्नं ज्ञात्वा तज्ज्ञैः प्रयोज्यं स्यात् ॥ १९॥ • तच्छन्द, पूर्वोक्तपरामर्शी । पूर्व च 'व्यापारो धात्वर्थः' (का०८) इत्युक्तम् । अतस्तस्य व्यापारस्य निमित्तं = निष्पत्तौ कारणं यत् , उक्तौ = अपभ्रंशभाषिते । तत् कारकं ज्ञेयम् । हि यस्मात् । क्रियानिमित्तं कारकमुच्यते । तच्च लिंगोक्तम् । 'धातुविभक्तिवजमर्थवल्लिङ्गम्' । तेनोक्तम् , वृक्षादिशब्दवाच्यमित्यर्थः । क्रियाकारकसमुदायो वाच्य(क्य)म् । तत्र च क्रिया धातुप्रयोज्या । कारकं तु लिङ्गप्रयोज्यमिति भावः । ननु षट् कारकाणि 1 ततश्वानेककारके प्रयोगे कुत्र कतमत् प्रयोज्यमित्याह - व्यापारभेदभिन्नमिति । कारकाणि किल क्रियायां खखव्यापारेण व्याप्रियन्ते । ते च व्यापारास्तेषं भिन्नाः, तभेदाचं कारकाणां भेदः । लोहकार-चर्मकारादीनामिव । ततश्च खखव्यापारेण चिहितं ज्ञात्वा कादिकं परिच्छिद्य, तज्ज्ञैः= विदितकारकसङ्केतैः, प्रयोज्यं स्यात् संस्कृतभाषया वाच्यं भवेत् ॥ छ । • अथ व्यापारमेदं कथयत्कर्तुस्तावदाह -
यः कारकः स कर्त्ता प्रेयश्चेत् प्रेरकस्य हेतुत्वम् । ...सोनन्तो धातुः संबोध्यः संमुखीकरणे ॥ २०॥ .
लोकोक्तिप्रयुक्तानेका ५० १८-१ ]कारकमध्ये यः कारकः = क्रियां 'यः करोति स कर्ता' । बहुषु व्याप्रियमाणेषु यदुद्देशेन लोकैरयमेतत् करोति इति निर्दिश्यते स कर्तृवाच्य इत्यर्थः यथा 'काठहू स्थालिं ओदन सुआर पच' – काष्ठैः स्थाल्यामोदनं सूपकारः पचति- इत्यत्र सूपकारः । 'खेतं हंसिएं व्रीहिं लवितिं कमारें' - क्षेत्रे दात्रेण बीहयो लूयन्ते कर्मकरेण' इत्यत्र कर्मकरः । इत्यादि । 'प्रेयश्चेत्' इति । स च कर्ता द्विविधः स्वतन्त्रः, परतत्रश्च । खंतत्रो दर्शितः । यस्तु कर्ता अन्येन प्रेर्यते स प्रेयों भवति । यदि च प्रेयः, तदा तस्य यः प्रेरकस्तस्य हेतुत्वं भवति । 'कारयति यः स हेतुश्च' इति वचनात् । यत्र च हेतु-: कर्तुः प्रयोगस्तत्र वाच्ये धातुरिनन्तः प्रयुज्यते । 'धातोश्च हेतौ' इत्युक्त इन्-प्रत्ययोऽन्ते यस्य । यथा- 'दुहाव गाइ दूध गुआले गोसांवि' - दोहयति गां दुग्धं गोपालेन गोखामी । भत्र गोपाल: प्रेर्यः । गोखामी हेतुका । 'पढाव छात्रहि शास्त्र. ओझा' - पाठयति छ 1मेदे। 2 कर्ता।

Page #137

दामोदरविरचितं . [कारिका २१-२२. शास्त्रं उपाध्यायः । अत्र च छात्रः प्रेयः, उपाध्यायी हेतुकर्ता । एवमन्यत्रापि । 'संबोध्य. इति । स च कर्ता संबोध्यः संबोधनीयो भव [ प० १८-२ ) त्यॉमन्त्रणविषयो भवतीत्यर्थः । क ? 'संमुखीकरणे = असंमुखः संमुखः क्रियते संमुखीकरणम् तत्र । असंमुखं कार्यान्तरासक्तं कंचिद् यदा कश्चित् संमुखं सावधानं कर्तुमिच्छति तदा तमामन्त्रयते यथा - 'हे गोपाल ! 'गां दुग्धं दुग्धि; हे छत्र ! शास्त्रं पठ' -- इत्यादि । कर्तेति च लिङ्गार्थोपलक्षणम् । यदुक्तम् - 'सिद्धस्माभिमुख्यकरणमामत्रणम्' इति ॥ छ । अथ कर्मादिलक्षणमाह- .
कर्म व्यापारफलम् , येनैतत् साध्यतेऽत्र तत् करणम् ।
यस्मात् तदपादानम् , यस्मै तत् संप्रदानं च ॥ २१ ॥ • व्यापारस्य यतू फलम् -यदुद्देशेन प्रेक्षावान् क्रियामारभते तत् कर्म । यथौदनं पचति सूपकार इत्यत्रौदनमिति । घटं करोति कुलाल इत्यत्र घटमिति । 'येनैतत् साध्यत' इति । एतत् कर्म येनोपादानेन कृत्वा साध्यते-क; साधकतमत्वेन यद् विवक्ष्यते तत्- करणम् । ययेन्धनेन पचति सूपकार इत्यत्रेन्धनेनेति । दात्रेण लुनाति कृषाण इत्यत्र दात्रेणेति । • 'यस्मात तदपादानम्' इति । यतः पृथग् भवति, यतो बिभेति वा यतो गृह्णाति वा तद15 पादानम् । विश्लेषेऽवधिरपादानमित्यर्थः । यथा [प० १९-१ ] 'गांव हुंत आव' -प्रामादागच्छति । 'वाघतौ डरा' - व्याघ्राद दरति । 'आँझा पास वीदा ले' - उपाध्यायादधीते । एवमन्यत्रापि । 'यस्मै तत संप्रदानं च' इति । यस्मै दातुमिच्छा भवति, यस्मै प्रीणनं करोति, यस्मै किमपि धारयते तत् संप्रदानम् । यदर्थ क्रियाफलं तदित्यर्थः । यथा- 'बाम्हण
गावि दे' - ब्राह्मणाय गां ददाति । 'ब्राह्मणहि लाड प्रीति जण' - ब्राह्मणाम्य रोचते १० मोदकः । 'वर्णिएं कर धणु धर' - वणिजे धनं धारयते । एवमन्यत्रापि ॥ छ ।
अथाधिकरणस्य लक्षणं कारकाणां लोकोक्तीश्चाह - अधिकरणं त्वाधारोऽथैषामुक्तिः पृथग् यथा लोके । जातौं, जेथु किंह, जाहां, जेई करि, जो किछु कीज; जेई केहुं । ___ कर्तृ-कर्मगता क्रिया यदाश्रिता स आधारः, तदेवाधिकरणमिति । यथा- 'सिंहासण 25 आछ राजा' - सिंहासने तिष्ठति राजा । स्थाल्यां पच्यत ओदन इति । एवमन्यत्रापि । 'अथैषाम्' इति । अथेदानीम् ; एषां कारकाणामुक्तिरपदंशे प्रयोगः। लोकव्यवहारे प्रत्येकं यथा| 'जातो' इति । यतः-तौ इति शब्दस्तदपा[दा]नं लोके । यथा- 'तुम्हतौ [प० १९-२ ] अम्हे' - युष्मत्तो वयम् । 'अम्हतौ तुम्हे' - अस्मत्तो यूयम् । 'तातौ अम्हे ईहां आछ' - ततो वयमिहामहे । 'अम्हतौ सौ वाढा' - अस्मत्तः स ववृधे । तथा- 'ताहांहुंत. 'आ' -तत " आर्गतः । 'ईहाँहुंत गा' - इतो गतः - इत्यादि । 'जेथु किंह' इति । जेथु किंह, जा किंह,
-

Page #138

कारिका. २३-२४.] . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । माहे किंह'.- इत्याद्युक्तिः संप्रदानस्य, यस्मै कृते इत्यर्थे । तथा 'का किंह, क करें: [कस्य ?] अर्थे । 'कवणे कानें गा' इत्युक्तौ कस्मै गत इत्यादि संप्रदानम् । 'जाहां' इति । “जाहां वैस ताहां दीस' - यत्रोपविशति तत्र दृश्यते । 'जाही आछ, ताहां वांछ' - यत्रास्ते तत्र वाञ्छति ।' एकमधिकरणोक्तिः । 'जेई करि' इति । येन कृत्वेति' ईंधणे रांध, हंसिएं लय' – इन्धनेन राध्यति, दात्रेण लुनाति - इति करणोक्तिः। 'जो किछु कीज' इति । यत् किश्चित् .क्रियते ।। यदर्था क्रिया इत्यर्थः । यथा 'भातु रान्धा' - भक्तं राध्यते । “पोलि • पाच' - पोलिका पच्यते । एवं कर्मोक्तिः । 'जेई केहुं' इति । येन केनापि क्रियते, यः कश्चितं क्रियायां प्रेक्षापूर्वकारी प्रवर्चते, एतैः सहेत्यर्थः । एतेन कुतोऽपि, कस्मैचिदपि, .कस्मिन्नपि, केनापि, किमपि, कश्चिदपि करोतीति कारकाणां व्यापारभेदो लोकोक्त्या [प० २०-१] प्रतिपादितो भवति । तद् यथा- 'भूषहितौ ब्राह्मणु किंह थालिं करि'; एवं 'इंधणे भातु रान्ध ब्राह्मणु -10 बुभुक्षात आत्मने स्थापयामिन्धनेन भक्तं राध्यति ब्राह्मणः । एवमन्येऽपि ॥ छ॥
अथ लिङ्ग-संख्यादीनां कारकधर्माणां संबन्ध-विशेषणयोश्चोक्तिव्यक्ति कुर्वन्नार्याद्वयमाह -
पुं-स्त्री-नपुंसकत्वं शब्दानां लोकतः परिच्छेद्यम्। एकत्व-द्वित्व-बहुताः संख्यास्त्विह संख्यया ज्ञेया॥ २३ ॥ स त्वमहं वा पुरुषा उक्तानुक्तत्वमुक्तितो व्यक्तम् ।।
संबन्धः स्वीकाराद् विशेषणं तु व्यवच्छेदात् ॥ २४ ॥ 'पुं-स्त्री' इति । अपभ्रंशे ये शब्दाः प्रयुज्यन्ते तेषां पुं-स्त्री-नपुंसकत्वम् , लोकतो= लोकोक्तितः, परिच्छेद्यं = निश्चेतव्यम् । यथा 'मणुसु जेम' - मानुषो जिम्वति, भुङ्क्ते वा 1 मेहलि सोअ'- महेला खपिति । 'नपुंसक जाम' - नपुंसकं जायते । 'एक पुरुष'.- एकः पुरुषः। 20 'दुइ जोई'-द्वे जु(यु)वत्यौ । 'बहुतु वृन्द' - बहूनि वृन्दानि । अथवा लोकतस्तज्ज्ञलोकेमाः, लिङ्गस्य लोकास्यत्वात् । यस्य शब्दस्योक्तितो लिङ्गनिश्चयो न भवति तस्य, तज्ज्ञं लोक पृष्ट्वा. कार्य इत्यर्थः । सक्तिमात्रादेव तस्यासिद्धेः । तद्यथा- 'जाले [प० २०-२ ] डाह -ज्वालेन ज्वालया वा दह्यते । 'विमाण आव' - विमानं विमानो वा आगच्छति । 'मरद ऋतुं तड सु सोह नदीकर' - शरदि ऋतौ नद्यास्तटः तटं वा तटी वा सुष्ठु शोभते । एवमन्येऽपि ॥ छ॥ 25 . 'संख्यास्त्विह' इति । इहापभ्रंशे संख्या एकादिकाः । संख्ययैषोत्कीर्तितया ज्ञेया:], न. पुनरुपायान्तरेणेत्यर्थः । द्वित्व-बहुत्वयोस्तुल्योक्तिकत्वात् । तद्यथा-- 'एक जा' - एको याति, एका वां याति, एकं वा । 'दुइ अच्छति' द्वौ तिष्ठतः, द्वे वा तिष्ठतः, द्वे वा । 'बहुतु पूत भए': बलः पुत्रा बभूवुः । 'दुई बेटी भई' -द्वे बेट्टिके बभूवतुः । एक गदिआण पावेसि'-- ____ 1 किलेति। 2 सतत्वमहं। 3 मेहला। 4 संख्यालिह। 5 संक्षा।

Page #139

दामोदरविरचितं
[कारिका २४. एकं गहिकांनाणकं प्राप्तवान् । 'दुइ गदिाणे, बहुतु गदिआणे''-द्वे बहूनीति । एवमन्यत्रापि ॥ छ । '. 'स त्वमहं वा पुरुषाः । पुरुषपरिच्छेद उक्तैरेव स्पष्ट इत्यर्थः । तद्यथा- 'सो कर' इत्युक्तिर्लिङ्गत्रयेऽपि तुल्यैव । एवं द्वित्वादिष्वपि । तेन स करोति, सा करोति, तत् करोति । 'ते दुइ करति' - तौ द्वौ, ते वा, ते वा कुरुतः । 'ते बहुतु करति'-ते बहवः, ता बह्वयः तानि बहूनि । एवं 'तुं करसि' -वं करोषि; 'तुम्हे दुइ करहु' - युवां कुरुथः; 'तुम्हे बहुतु करहु' - यूयं बहवः [प० २१-१ ] कुरुथ । पुरुषाः, स्त्रियः, कुलानि वा । एवं, 'हौं करऔं (उं?)'- अहं कसेनि । 'अम्हे दुइ करहु'-आवां कुर्व: । 'अम्हे बहुतु करहु'- वरं बहवः कुर्मः । लिङ्गत्रयेऽपि तुल्यमतस्तत्परिच्छेदस्तद्विशेषोक्तरेवेति ॥ छ ॥ * । 'उक्तानुक्तत्वम्' इति । द्वितीयादिविभक्तिप्रतिपाद्यं यत् कारकं तदनुक्तम् । कारकविहितत्यादिप्रत्ययादिप्रतिपाद्यं क्रियासंबद्धलिङ्गार्थप्रतिपाद्यं चोक्तम् । ते च द्वे अपि तु उक्तित एव-अपभ्रंशभाषितादेव व्यक्ते = स्पष्टे प्रतीयेते । तद्यथा- 'छात्रु गाउं या' - छात्रो ग्राम गच्छति । अत्र हि कर्मत्वं द्वितीयया व्यज्यते, अतो अनुक्तम् । उक्तं कर्तृत्वं ति-प्रत्ययेन गमनसंबद्धेन लिङ्गार्थेन वा, अत उक्तम् । 'छाने गाउं जाइआ'-छात्रेण ग्रामो गम्यते । अत्र तु कर्तृत्वं तृतीयया प्रतिपाद्यते, अतोऽनुक्तम् । कर्मत्वं तु ते-प्रत्ययेन गतिसंबन्धेन लिङ्गार्थेन च, इत्यत उक्तम् । छात्रेण गम्यते, छात्रेण भूयत इत्यादि तु भावोक्तिः । अत्र च कर्तेत्रानुक्त इति । एवमन्यत्रापि ॥ छ । ___ 'संबन्धः स्वीकारात्' । स्वमात्मीयमुच्यते । अ-खं खं क्रियते स्वीकारः । लोकोक्तौ स्वीकारात्
संवन्धो व्यज्यते । यथा- 'राजाकर पुरुषु' -राज्ञः पुरुषः । तेहूं दूकर [ प० २१-२ ] । गाउं' -- तयोर्द्वयोमः । 'अम्हार वनु' - अस्माकं वनमित्यादि । छ ।
'विशेषणं तु व्यवच्छेदात्' इति । इतरसत्तानिवृत्तिहेतुर्विशेषणमुच्यते । तत्र लोकोक्तौ कुतोऽवगन्तव्यमित्याह – 'व्यवच्छेदात् । तद्यथा- 'सुकिलि गाइ लउडे हाकु -- गामभ्याज शुक्लां दण्डेन । रक्तादीनां व्यवच्छेदः । 'बम्हण इं पर निवंतेसु' - ब्राह्मणानेव परं निमन्त्रयिष्यसि । क्षत्रियादिपरिच्छेदः । 'पढेसु पर' - पठिष्यसि परम् । "क्रियान्तरव्यव. 5 च्छेदः। 'सोने ई पर दे' -सुवर्णमेव परं ददाति । द्रव्यान्तरव्यवच्छेदः । परमार्थतस्तु सर्वान्येव वाच्यानि व्यवच्छेदफलानि । केवलं विवक्षापेक्षा तत्प्रतीतिरतो न प्रकथ्यते । अर्थात् सिद्धार्था-इति ।
॥ इत्युक्तिव्यक्तिविवृतौ कारकोक्तिव्यक्तिव्याख्या ॥
1 कृयांतर।

Page #140

कारिका २५-२७.] . उक्तिव्यक्तिधकरणम् । अयोतिभेदव्यक्तिर्विधीयते । तत्रादाधुक्तिभेदबीजमार्ययाऽऽहउक्तेश्च दशं पदार्था उत्पत्तौ मूलमत्र शेषास्तु ।' तत्पल्लवास्तदाधेयकृतभेदास्ते.च कालाद्याः॥ २५ ॥ प० २२-१] उक्तेश्रोत्पत्तौ- जन्मनि मूलं प्रधानं कारणं दशैव पदार्थाः । अत्र = लोकानां वाग्व्य- . वहारे । शब्दार्थों हि शब्देन प्रयुक्तेन प्रतिपाद्यते । स च दशप्रकार एक । लिङ्गार्थादिवक्ष्यमाणः । ये तु तदितरे, तेषामेव मूलभूतानां पदार्थानां पल्लवाः । तदाश्रयकृतभेदाःते च ते आश्रयाश्च । आश्रयो विषय उच्यते । कृतो' भेदो यैस्ते तथा । तदाश्रयेषु कृतभेदास्तदाश्रूयकृतभेदाः । अथवा, त एव दश पदार्थी आश्रयो विषयो येषाम् , तथा कृतो भेदो यैः । ततस्तदाश्रयाश्च ते कृतभेदाश्च तदाश्रयकृतभेदाः । तेषु दशसु पदार्थेषु ते. आश्रिताः, तेषामेव पदार्थानामुत्पादितोक्तिभेदाः । उक्तिभेदहेतवस्ते धर्माः । न पुनः पृथक् ।। प्रयोज्यमर्थान्तरमेकादशं किञ्चिदित्यर्थः । अतो दशैव पदार्था इति, नतु तदितरे। तर्हि के ते इत्याह-ते च कालायाः- इति । कालो लिङ्गं संख्या पुरुषा इत्यादयः ॥ छ । अथ तानेव पदार्थानाह - [प० २२-२] लिङ्गं क्रिया ततोऽपि च कारकषटकं ततश्च संवन्धः।
आमन्त्रणं च दशमं किन्त्वेतत् केवलं नोक्तौ ॥ २६ ॥. . प्रथमं तावल्लिङ्गम् - अव्यतिरिक्तो लिङ्गार्थः । द्वितीया क्रिया-धात्वर्थः । ततः कर्तृकर्म-करण-संप्रदान-अपादान-अधिकरणानि षट् । ततश्च संवन्धः । एवं नव । दशमं च आमत्रणम् । एते च लिङ्गार्थादयो नव पदार्थाः, केवला अपि विवक्षाविषया भवन्ति, प्रयुज्यन्ते च । आमन्त्रणं तु लिङ्गार्थसंबद्धमेव परं प्रयोगं याति, न केवलम् ; तस्य तदेकविषयत्वात् । आमनितो हि "किं भणसि ?' इत्यपेक्षते । तदुत्तरेण च वाक्यं समाप्यते,.अतो । नास्य केवलस्योक्तिः । अत उक्तम् - किन्त्वेतत् केवलं नोक्तौ- इति । अतो नवानामेष भेदा दर्शनीया जे भावः ॥ छ । अथोक्तिभेदोत्पत्तिक्रमं तत्संख्यां चाह - . एषां चैकद्वयादिक्रमेण लोकैर्विवक्षितानां स्युः। . प्रञ्चशतान्युक्तीनामेकादशसंयुतान्येव ॥ २७ ॥
एषां च लिनार्थादीनां पदार्थानां नवानां संबन्धपर्यन्तानां पञ्चशतान्युक्तीनां भवन्ति । कारखानि :- एकादशसंयुतान्येव-नैकयाप्युक्त्या हीनानि नाप्यधिकानीत्येवार्थः । कथं भूता पं० २११ नाम् ?-एकळ्यादिक्रमेण लोकैर्विवक्षितानाम् । तद्यथा- एककविवक्षायां नवैवोक्तयः, द्वयोर्द्वयोः पत्रिंशत्, त्रयाणां त्रयाणां विवक्षायां चतुरशीतिः । चतुर्ण चतुणों

Page #141

दामोद्रविरचितं . [कारिका २८. षड्विंशत्यधिकं शतम् । एवं पञ्चानां पञ्चानमिपि पैड्विंशत्यधिक शर्तम् । षणां षण्णा चतुरशीतिः । सप्तानां सप्तानां पत्रिंशत् । अष्टानां अष्टानां नव । नवानामपि विवक्षायामेकम् । एवं पञ्चशतान्येकादशाधिकान्युक्तीनां भवंति । कर्मियं संख्योत्पद्यत इति चेत्, उच्यते - नवकायेकान्तानेकाद्युत्तरच्छेदानकानालिखेत् । ते च प्रथा
९.८ ७ ६ ५ ४ ३ २ - १
.१ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ ततः पूर्वेण परं हत्वा खच्छेदेन भजेत् । लब्धं छेदे संख्यानां पदार्थानामुक्तिभेदसंख्या भवति । तद्यथा-नवानाप्रध एकच्छेदः। ततश्चैकैकस्य लिझार्थादिपदार्थस्य विवक्षायां नवेवोक्तयः, ९; ततो नपभिरष्टकं हत्वा द्वाभ्यां विभजेल्लब्धं षत्रिंशत् , ३६, द्वयोर्द्वयोविवक्षायामुक्तिभेदाः । ततो षदत्रिंशता सप्तकं हत्वा त्रिभिर्विवक्ष्य लब्धं चतुरशीतिः, ४४, त्रयाणां त्रयाणां विवक्षायामुक्तिभेदाः । एवमेव चतुर्णा षड्दिशं शतं, १२६, [प० २३.२ ]
पञ्चकादीनामपि विलोमेनैता एव संख्या । यथा पञ्चानां १२६; षण्णां ८९; सप्तानां ३६; अष्टानां ९; नवानामेकं १; सर्वेषां भेदसंख्या ५११ । अत्रार्थे सूत्रम् -
नवकायेकप्रान्तानङ्कानालिख्य ताडयेत् क्रमशः। पूर्वेण परं विभजेदेकायेकोत्तरैरकैः॥ छेदकसंख्यार्थानामुक्तिभिदस्ता भवन्ति सर्वेषाम् । एकद्धयाधुक्तीनां भेदमितिः सा भवेदेवम् ॥ इति । उदाहरणं वक्ष्यते ॥ छ । अथ 'शेषास्तु तत्पल्लवाः' (का० २५) इत्युक्तमतस्तानाह - कालत्रयमथ च क्त्वा-तुम्-शन्तृङभीक्ष्णतादयो लिङ्गम् । संख्या पुरुषा उक्तानुक्तत्वे भेदहेतवस्तेषाम् ॥ २८x पूर्व ये दश पदार्थाः कथितास्तेषु मध्ये क्रियायास्तावदभेदहेत]वः के ?, ते कालत्रयं तावत् वर्तमानातीतानागतसंज्ञः(ज्ञम् !)। एकैव क्रिया खपरिच्छिन्नकालजयसंबन्धात विधा भरति । तत्खरूपत्वाच्च तस्यास्तद्धर्मत्वमुक्तम् । यस्य हि यत्खरूपं स तस्य धर्म । उच्यते । यथामेरुष्णता । क्त्वा-तुमादयः प्रत्ययार्थाश्च क्रियोक्तिभेदहेतवः । कारकोकिसमेदहेतवश्च । यथा- लिङ्गं तावत् पुं-स्त्री-नपुंसकाख्यम् , संख्या पुरुषा उक्तानुक्तत्वे [५० २४.१ ] च, एत एव च संबन्धस्यामत्रितस्य च । अत एते पल्लवा इव । यथा वृक्षस्य मूलं भवति, तदुद्भूताश्च पल्लवा वृक्षं विस्तारयन्त्येवं धात्वर्थ-लिङ्गादियो मुलभूता दश पदायोः, तद्विस्तारकृतश्चैते धर्मा इत्यर्थः ।

Page #142

कादिका १९.४ . उक्तिवन्तिप्रकरणम् । .. १९ • नन्वतैः कालादिभिः पल्लवैर्यावन्तो भेदी भवन्ति तत्संख्याऽपि किमिति न-दर्शिता इत्याह - .. एतभेदवशात् पुनरुक्तीनां न्या भिदो न ताः कथिताः। . यस्माद्धम्मिणिं विदिते तद्गतधर्माः स्वसंवेद्याः ॥ २९ ॥
यदा हि पट जातस्तदा तद्गता ये शुक्लत्वैकत्वसूक्ष्मत्वादयो धास्ते तत्संबन्धत्वाद् विदिता एवार्थात् । यतः संकेतादर्थाधिगतिधर्मविशिष्टश्च । धर्मी संकेतविषय इति भावः।। • यसाद् - इति । धर्मिणि धात्वर्थलिङ्गार्थादिके विदिते सति तद्गता ये धर्मा अवयवप्रायास्ते स्वसंवेद्या एव - खयमेवात्मानं वेदयन्ति । न हि गवि ज्ञाते खुर-ककुदादयः शाबलेय-धावलेयत्वादयो वा धर्मास्तद्गता अविज्ञाता भवन्ति । धर्मिणो धर्माश्रयत्वात् । यस्य बस्तुनो यत्वरूपं स तस्य धर्म उच्यते यतः । तस्मात् धर्मनिबन्धना ये धर्मिणां भेदास्तेषां विशेषकथनमनुप [ प० २४-२] युक्तमेवेति । तस्मान्नवानामेवोक्तिभेदा दयन्त इति भावः । । ___ अथोदाहरणानि । तत्र च लिङ्गार्थादीनां नवानामप्येकैकस्य, ततो द्वयोर्द्वयोः; इत्यादिक्रमेण ये भेदास्तेऽत्रोक्तिप्रत्युक्तिभ्यां विभक्ता लिखनीयाः । लोकव्यवहारस्यं तदात्मकत्वात् । उक्तिर्हि प्रश्न उच्यते तदुत्तरं च प्रत्युक्तिः। प्रश्नोत्तरस्वरूपश्च लोके शब्दव्यवहारः प्रायः। यश्च प्रश्नविषयः स 'किं' शब्देन लोकैः प्रयुज्यते । अतो यत्रोक्तौ लिङ्गार्थादिषु यावन्तः 'कि' शब्दविषयाः, सा तावतामुक्तिरुच्यते । एकस्मिन् पृष्टे सत्येकस्योक्तिः, द्वयोः पृष्टयो यो । रुक्तिः, त्रिषु त्रयाणामित्यादि यावन्नवसु पृष्टेषु नवानामिति । तत्र लिङ्ग-संख्या-पुरुषैः फ्लवैर्विभक्तस्य केवललिङ्गार्थस्य विवक्षायामुक्ति-प्रत्युक्त्योर्यथा - परिचितेन सहागतमपरिचितं दृष्ट्वा कश्चित् कंचित् पृच्छति- 'को ए' - कोऽयम् । परिचितस्योत्तरम् [प० २५-१] - 'मोर विसिठ्ठ'- मम विशिष्टः। अत्र हि प्रश्नोत्तरयोरव्यतिरिक्तो लिङ्गार्थो विषयः, अत इयं लिङ्गार्थोक्तिरुच्यते । एवं वक्ष्यमाणोदाहरणेष्वपि ज्ञेयम् । 'को ए' – कावेतौ ?, राजपुरुषो । 'को ए'-क: एते !, राजद्विजाः । स्त्रीविषये तु प्रश्ने यथा- 'को ए-केयम् ?, ब्राह्मणी । 'को ए.'के एते द्वे ?, मासोपवासिन्यौ । 'को ए जोई'- का एता युवत्यः ?, प्रोषितभर्तृकास्त्वत्सेवकसिष्टा(शिष्यानां वध्वः । नपुंसकविषये यथा-- 'काह ए' - किमिदम् !, द्वीपान्तरफलम् ।। 'काह ए दुइ वस्तु' - के एते द्वे वस्तुनी ?, लवण-हिङ्गुनी । 'काह ए 'सव' कान्येतानि सर्वाणि ?, त्वद्भार्याभरणानि । सामान्योक्तौ तु प्रश्ने- 'काह ए' - किनिदम् , वृक्षः, : कुण्डम् , कुमारीत्याद्युत्तरं भवत्येव ।
निर्धारितप्रश्ने तूक्तियथा । 'तेन्ह मांझं कवण ए' -तयोस्तेषां वी मध्ये कतमोऽयम् !, सर्वज्येष्ठः । अथवा कतमावेतौ !, ज्येष्ठ-कनिष्ठौ। [प० २५-२] कतमे एते ?, ज्येष्ठभार्यापुत्राः । कतमेयम् !, कनिष्ठा वधूः । कतमे एते ?, ज्येष्ठपुत्रवध्वौ । कतमा एताः !, राज्ञो विलासिन्यः। 'अरे जाणसि एंन्ह मांझ कवण तोर भाइ'- अहो जानास्येषां मध्ये कस्तव भ्राता :, : उत्तरम् - त्वम् । पार्श्वसः पृच्छति- 'लहुडा कवण' - कनिष्ठः कतमः ?, उचरम् - 'हौं'

Page #143

कारिका २९. अहम् । एवमन्या अपि लिङ्ग-संख्या-पुरुषविशिष्टस्यै लिङ्गार्थम्योक्तंय ऊमाः । एवं केवललिङ्गार्थोक्तिः ।
-
अथ क्रियाया मात्रविवक्षायामुक्तयो यथा - 'अहो काह ईहां कीजए' - भोः किमेतदिह क्रियते; अथवा 'व्यापरिअ' - व्याप्रियते ?, उत्तरम् - 'पढिअ' – पठ्यते; अथवा 'अ' पच्यते; ' अथवा 'खेलिअ' - खेल्यते; क्रीड्यते वा । 'काह इहां तूं करसि' – किमत्र त्वं करोषि ?, 'अ' – पचामि । 'काह इहां करहु' - किमत्र कुरुथः ? ] पठावः । किमत्र कुरुथ [ ] पठामः 'काह कीजत आच्छ' - किं क्रियमाणमास्ते, पच्यमानम् । 'काह करत आच्छिं'अ' - किं कुर्व्वता स्थीयते, आस्यते वा, पचता । एवमादि वर्द्धमाने ॥ छ ॥
[
-
[ पं० २६-१ ]
こ
अथातीते - ' अरे एति वार तैं काह कि तांहा' - अहो एतावतीं वेलां किमकारि तत्रैव ?, 'पा' - अपाठि, पठितं वा; [ पआ ? ] अपाचि, पक्कं वा । 'काह करत आच्छे' - किं कुर्बदा स्थित ?, ' पढत'
पठता । 'पयन्त' - पचता ।
दामोदरविरचितं
•
—
"
अथैष्यति - 'काह करिहसि ' - किं करिष्यसि ?, 'पढिहउं' - पठिष्यामि । 'अलगिहउं' – अवलगिष्यामि । 'काह करणिहार आच्छसि' - किं करिष्यंस्तिष्ठसि किं कर्तुकामो वा १, 'पढणिहार' - पठिष्यन्, पठितुकामो वा । 'काह करत आछीहसि' - किं कुर्व्वन् स्थास्यसि !, 'पढत' - पठन् । 'काह करणे (णि ? ) हारें आछिअ' - किं करिष्यमाणेनास्यते ?, ' पढणिहारे' - पठिष्यमाणेन । 'काह करव' - किं करिष्यते ?, 'पढव' - पठिष्यते, वक्ष्यते वा । एवमितरधातवोऽपि यथेष्टं प्रयोज्याः । 'काह करि, काह करत आच्छसि ?, रांधि जेमत आच्छउं' – किं कृत्वा कुर्व्वन्नसि ?, रावा पक्त्वा वा जिवन्नस्मि, भुञ्जानो वा 'काह. करि काह की हो ?, पर जेंविअ ' - किं कृत्वा, किं क्रियते ?, पक्त्वा जिंव्यते, भुज्यते वा । 'काह इंहं कीज ?, पै पै षाज' - किमत्र [१० २६-२ ] क्रियते । पक्त्वा पक्त्वा खाद्यते; पाचं पाचं
खाद्यते । 'काह हा कर ?, जेंवि जेंवि जा' - किमत्र करोति ?, जिम्वित्वा जिम्वित्वा याति; अथवा भोजं भोजं व्रजति । 'काह करण, किंह, काह करत आच्छस, आछिअ वा, काह कीज 'वो' – किं कर्तुं, किं कुर्वंस्तिष्ठति, कुर्वता स्थीयते वा, किं क्रियते वा । 'जेंउंवे किहं राधत अच्छउं, आच्छिअ राझ' - जिंवितुं राध्यता स्थीयते, भोक्तुं पचता वा, भोक्तुं पुच्यते वा । 'काह करत, काह करसि' - किं कुर्वन्, किं करोषि ?, ' पढत संघउं - पठन् राम्रोमि, पचामि वा । 'काह करत, काह कीज ?, पअंत पढिअ' - किं कुर्वता, किं क्रियते ?, पचता पठ्यते । एवं युगपत्क्रियमाणयोः क्रिययोर्गौणमुख्यभावे । वं विना तु, किं किं क्रियते - "काह काह कीज ?, पइअ, पढिअ' - पच्यते पठ्यते । एतच्च “दिंङ्मात्रम् । एवमन्येऽपि क्रियामात्रविवक्षायां सपल्लवा उक्तय ऊखाः । एवं केबलक्रियोक्तिः । अथ केवलं कर्तृविवक्षायामुदाह्रियते । स च कर्ता द्विविध उदाहार्यः, उक्तश्वानुक्तश्च /

Page #144

.
गरिक ११.] . उक्तिभ्यक्तिप्रकरणम् ।
• • २१ तत्र चोक्तस्य कर्तुलिमा प० ३.१ दिय विशेषो यदयमुक्तकर्तृशक्तिकः "क्रियासंबन्धः प्रयुज्यते । लिझार्थस्तु खरूपेणैव । 'को ए सोअ' - क एखपिति शेते वा । 'को ए सोअन्त आच्छ' - क एष खपन्नास्ते, शयानो वा !, उत्तरम् ‘पहारी' -प्रहर[क]दाता । 'केहं ए सोवि -केनैतत् सुप्यने, शय्यते वा !, 'पहारी-प्रहरंकदात्रा । 'को ए रांध' - क . एष राध्यति, 'को ए रांधत आच्छ' - क एष राध्यन्नास्ते, पचन् वा!, सूपकारः । कैषा राध्यति !, सूपकारी । किमेतत् पचति ? व्यञ्जनम् । सूपकारकुलम् । 'केहं ताहां जेंउंव'कतंत्र बुझजे, अजिंवद् वा ?, मा(?) ब्राह्मणः । 'को ताहां जेंवत आछ' : कस्तत्र भुञ्जान आसीत् !, द्विजः । 'इंहां को पढिह' - अत्र कः पठिष्यति !, द्विजात्मजः । 'इंहा को पढणिहार आछ' -अंत्र कः पठिष्यन्नास्ते छात्रः । 'अम्हपास केइं पढव' - अस्मत्तः केन पठितव्यम् , अस्माकं पार्थे वा !, द्विजसुतेन । एवं द्वित्व-बहुत्वयोरपि । • गुरुं शिष्यः पृच्छति - 'राइलें । पाहू रांध को आच्छिह' - राजकुलचरणानां संनिधौ कः स्थास्यति !, गुरोरुत्तरम् 'तूंत्वम् । 'मोर क्षेम को करिह' -मम क्षेमं कः करिष्यति ?, [प० २७-२ ] •उत्तरम् 'हौंअहम् । एवमन्या अपि पल्लवस्य कर्तुरुक्तय ऊह्याः । एवं केवलकर्तुरुक्तिः । :
अथ हेतुकर्तुर्विवक्षायामुदाहियते । 'कवण ए छाती तडें-(१) राकर सागर- ऑडहूपीस खणावन्त आच्छ' - क एष धृतच्छत्रो राजसागरमुद्रैः खानयति, खानयन्नास्ते ?, सूरपालो में नाम राजपुरुषः। 'केंइं ए देउलु कराविअ'- केनैतद देवकुलं कार्यते ?, 'करांति आच्छ' - कार्ममाणमास्ते ?, धनपालेन । 'केई ए ईहां बाम्हण थापे' - क इहैतान् ब्राह्मणान् स्थापयामास !, गोविन्दचन्द्रदेवः ॥ छ ॥ 'हो इह कोउ जो कनमेरुतूल प्रासादु कराविह' - भविष्यति कोऽपि यः कर्णमेरुतुल्यं प्रासादं कारयिष्यति ?, 'राजा जइ कोउ' - रांजा यदि कश्चित् । सुपुत्रः पृच्छति – 'अहो पितरहो को तुम्ह तारिह' - अहो पितरः को 'युष्मास्तारयिष्यति ?, उत्तरम् 'तुहिं' - स्वमेव । पुनः पृच्छति- 'मोहिं तर्हि के वृढाविहंति' - मम तर्हि के संवर्द्धयितारः ?, उत्तरम् 'अम्हेइ' - वयमेव । एवमन्या अपि हेतुकतुरुक्तय ऊयाः । एवं हेतुक पितः। ___ अथ केवलकर्म विवक्षायामु [प० २८-१ ] दाहियते । तच्च कर्म द्विविधमुक्तमनुक्तं च । तत्रोक्तस्य • कर्मणो लिङ्गार्थादयं विशेषो यदुक्तकर्मशक्तिकः क्रियासबन्धः प्रयुज्यते, 4 लिझार्थस्त्वव्यतिरिक्तः स एव । तद्यथा- 'अहो काह ए सुआरे वेटलि किएं रांध'शोः किमसौ सूपकारः कृतसि(शि)रोवेष्टनो राध्यति ?, 'भातु' – भक्तम् , ओदनं वा । 'काह पमन्त आछ' – किं पचन्नास्ते !, 'पुप' - अपूपान् । 'ए जोइ काह इंहां रांध' - इयं युवती(तिः) किमत्र राध्यति ? व्यञ्जनम् । 'ए कहार काह संपाडति' - एतौ काहारौ किमत्र संपादयतः, एतेकाहारा वा किमत्र संपादयन्ति ?, 'इंधणपाणि':- इन्धनोदकम् । 'काह : जवित आच्छ' - किं भुज्यमानमास्ते, 'काह जैविम'- किं भुज्यते, धिए सांकरे सेंट

Page #145

२२
.
दामोदरविरचितं . [कारिका १९. सातु' - सप्तस(श)कराः सक्तवः । कृस(शी वा, पायसं वा । "बेटा काहां गा',-बेटका किं जगाम, गतवान् वा । कन्या तु गतवती । 'ओझाउल-उपाध्यायगृहम् । 'पडवसीकर घरु'-प्रतिवेशिनो गृहम् । भृत्यः खमिनं पृच्छति - 'पहरे को ईहां धरिहंति राउलु'प्रहरके कि(क)मत्र नियोक्ष्यन्ति चरणः ?, 'तोन्हि'- त्वामेक । राउलं को. धरव' - चरणैः को धर्तव्यः !, 'तुहीं' - त्वमेव । [प० २८-२ ] 'विआलि को हउँ मागिहर्ड' - विकालिकां कमहं याचिष्ये ?,.'अम्हे'.- आ(अस्मानेव । 'को मै भोजन मागव' -को मया भोजनं याचितव्यः !, अम्हेइ' - वयमेव । एवमन्या अपि संपल्लवस्य कर्मण उक्तय ऊधाः । इति कर्मोक्तिः ॥ छ ॥ ..
अथ करणविवक्षायामुक्तय उदाहियन्ते - 'देउ काहें धाए' -देवं केन भ्यायति':, 'मने' - मनसा । 'नइ काहे पर(त)रिसि'- नदी केन प्रतीर्णवान् ?, 'बाहन्हे(हू !) - बाहुभ्याम् । 'छांटेहें काहें विद्या अवड' - सत्वरं कया विद्या आपद्यते !, 'प्रज्ञै'- प्रज्ञया । अथवा वृत्तैरुदाहियते । तद्यथा
दुर्जयों जायते वीरः केन संग्रामसंकटे ?- खड्गेन । . . सन्तरन्ति नदीं धीरा[:] काभ्यां साहसशालिन: ?- बाहुभ्याम् । जगत् क्षीरार्णवे मग्नमिव कैर्जायते निशि?-शरश्चन्द्रकरैः। एवं पुंसि ।। निकृत्तचरणस्तूर्ण पथि याति कयैकया ?- काष्ठघोटिकया। ग्रीष्मसंतप्तभूपृष्ठे काभ्यां संचर्यते जनैः ?-उपानद्भ्याम् । पर्जन्यः कुरुते विश्वं काले काभि[:] पुनर्नवम् ?-वृष्टिभिः। एवं स्त्रियाम् ॥
कुलालैनीयते केन मृत्पिण्डोऽपि च पात्रताम् ?- चक्रेण ।..... काभ्यामालोकये[त् ] लोकः कार्यजातमहानिशम् ? [प० २९-१] नेत्राभ्याम् ।
. अपि बालनृपं राज्यं वर्तते कैदृढव्रतैः ?- पात्रैः । एवं नपुंसके । एता एक च क्रिया अतीतानागतयोरप्युदाहार्याः ।
सेनापतिः पतिं ब्रूते नाथ केन जयस्यरीन् ?- त्वया । एवं युष्मदि । पुनः पृच्छतिकेनैलाः संपदो नित्यं जायन्ते मे नवा नवाः ?- मया । इत्यस्मदि। 'एवमन्या अपि सपल्लयः करणोक्तयः ऊह्याः । एवं करणोक्तिः ॥ छ । ..
अथ केवलसंप्रदानविवक्षायामुदाहियते । यथा- 'ए बेटी काहि देवि' - इयं कन्या कसै देंया !, उत्तरं श्लोकेन
सजातीयासयोत्राय योग्याय गुणिनेर्थिने । • मातापित्रोः पञ्चसप्तशाखान्तरितजन्मने ॥

Page #146

कारिका २९.] . उक्ति वक्तिप्तकरणम् ।
उपस्थितं महत् पर्व वित्तं न्यायार्जितं च मे । पृष्टः कास्मै ददामीति पात्रायेत्युत्तरं वदेत् ॥ यस्मै यद्रोचते विप्रास्तेन तंत् कथ्यतामिह । इत्युक्त्वा वाञ्छितं तेभ्यो दत्तमक्षयमुच्यते ॥ यस्मै धारयते वित्तमात्तं संकल्पितं धृतम् । तस्मै तदखिलं दद्याद् ऋणशेषं न धारयेत् ॥ पात्रापात्रकथा देव-पितृकृत्ये विचार्यते। वित्ते सत्यर्थिने देयमिति मह्यं तु रोचते ॥ वृद्धी मातापितरौ भार्यापत्यादिसन्ततिदासा। [प० २९-२ ]
सजातिश्च दरिद्रः पोष्यास्तेभ्यः सदा देयम् ॥ प्रामणेभ्योऽत्र दीयते । गम्यतां विप्राः, ब्राह्मण्यै ग्रासाच्छादनं दीयते । काले क्षेत्रे च पात्राय सर्वखमपि न धर्तव्यम् । विप्रेभ्यः पशुरामः पृथ्वीमेव प्रादात् । गयायां पित्रे .पिण्डं सत्पुत्रः प्रदास्यते । एवमन्या अपि सपल्लवाः संप्रदानोक्तय ऊह्याः । इति संप्रदानोक्तिः ॥ छ ।
अथ केवलापादानविवक्षायामुदाहियते । यथा- 'काहां हु(हुं)त ए पुरुषु आ-कस्सादयं . पुरुष आगतः !, 'कनउज' - कन्यकुब्जात् । 'मीत काहां हुंत एतें काले' - सखे ! कुतस्त्वमिमता कालेन ! । 'ववहरेकरिं कांटी' – धनिककारायाः, व्यवहरककंटिकातो वा । 'कैसे तो तो छूटेसि' - कथं तस्या मुक्तोऽसि ?, 'मीतकर लइ देइ' – मित्राद् गृहीत्वा दत्त्वा च । दुर्जनाद् मीतस्य वरं ससर्पव्याघ्र वनम् , न तु ससर्पव्याघ्राद् वनाद् भीतस्य सदुर्जनग्रामवास। सखे! कुतोऽधीतवेदोऽसि !-देवशर्मोपाध्यायात् । ज्ञातरन्धनविधिः. 'कुतः!- उपाध्यायिन्याः । प्रासस्ते कुत आसीत् ?-द्विजवर्यगृहेभ्यः । चिरेण दृष्टान् शिष्यानाहूय गुरुः [५० ३०-१] पृच्छति-पुत्राः जानीथ कुतोऽधीतवेदा यूयम् !, उत्तरम् - युष्मत्तः । पुनः पृच्छति-कुतः तस्माकं सपुत्रदाराणामिदानी वृद्धावस्थानिवृत्तिः ।, उत्तरम् - अस्मत्तः ।. एवमन्या अपि लिङ्ग-संख्या-पुरुषभिन्ना अपादानोक्तय ऊह्याः । इत्यपादानोक्तिः ॥ ॥ .
अथाधिकरणविवक्षायामुदाहियते । तद्यथा• भूमौ मास्तिले तैलं तरुण्यां रूपसंपदः। • आधेयं सर्वमाधारे निराधारो न विद्यते ॥
कस्मिन् देवगणा नतु(नु ?) नित्यम् ?-खर्गे । कुत्र सदा गृहिणां स्थितिरिष्टा ?-गृहे । भर्मि! कत्र रतिस्तव नित्यम् ?-वयि । भः कुन सदैव मनो मे ?-मयि ।

Page #147

२४ . दामोदरविरचितं
[कारिका २९.. विद्वन् ! भवतः कुत्र निवास: १- धाराणस्यां गङ्गातीरे। . कस्मिन् दानम् , कुत्र विवाहः ?-द्विजवरवंशे नागरजातौ ॥ सूपका स्थितः पीठे चुल्यां स्थाल्यां महानसे। ज्वलवह्नौ तप्ततोये मध्याहे तन्दुलान् पचेत् ॥ सप्ताधिकरणमुदाहरणम् । एवमन्या अप्यधिकरणोक्तय ऊयाः । इत्यधिकरणोक्तिः॥ छ॥ अथ केवलसंबन्धोक्तावुदाहियते । यथा - .
कस्यैतद् गृहमुन्नतं क्षितिपतेस्तस्यैव राज्ञः पुन:, सौवर्णाण्डकमण्डितोन्नतशिखं पश्यैतदरसान्तिके । [प० ३०-२] . यस्येयं वसुधा सुधाधवलिता कीर्तिश्च शौर्यार्जिते(ता), " श्रीगोविन्दनृपस्य तस्य सुतरामायुश्चिरं वर्द्धताम् ॥ छ । खर्गः सुराणां पाताललोकश्चैष फणाभृताम् । श्रीमद्गोविन्दचन्द्रस्य निःशेष वसुधातलम् ।। धनदस्य धनं भानोः प्रतापो धिषणागुरोः। गोविन्दनृपतेस्त्वेतत् त्रयमप्यमितं मतम् ॥ वदनीरप्रिये कस्य खड्गक्रीडार्जिताः स्त्रियः। नव वल्लभ पूर्णेन्दुवदनो यः पित(पति)मम ॥९॥ एवमन्या अपि लिङ्गादिविशिष्टसंबन्धस्योक्तय ऊह्याः । इति संबन्धोक्तिः ॥ छ ॥ . एवमेकैकविवक्षायां नवैवोक्तयः । अथ याद्युक्तिभेदप्रस्तारार्थ वृत्तं सूत्रम् - आद्यमाद्यमितरेषु निक्षिपेदुक्तिभेदविषये द्वयोर्द्वयोः। ...
आद्यहीनयुगलेष्वथादिमं निक्षिपेत् त्रिचतुरादिभित्तये ॥ अयमर्थः - लिङ्गार्थः, क्रिया, कर्ता, कर्म, करणम् , संप्रदानम्, अपादानम् , [ अधिकरणम् ] संबन्धः - इत्यमी नव पदार्थाः । एषां चैकैकस्य संक्षिप्ता उक्तयो यथा
कोऽयम् ?-छात्रः।१॥ किं करोति ?-पठति । २॥ कः पठति ?- अयमेव । ३॥ किं पठति ?- शास्त्रम् । ४ ॥ केन पठति !-पुस्तकेन । ५॥ कस्सै पठति ?- आत्मने । ६ ॥ कुतः पठति ?-उपाध्यायात् । ७॥ [५० ३१-१] क स्थितः पठति ?-गृहे । ८॥ कस्य ! - उपाध्यायस्यैव । ९॥ एवं नव ॥ * ॥

Page #148

कारिका २९ ] . . उक्तिठ्यक्तिप्रकरणम् । • द्वयोर्द्वयोश्चोक्त्यर्थमाद्यमाद्यमितरेषु द्वितीयादिषु योजयेत् । तद् यथा-प्रथमे लिङ्गार्थे द्वितीयादिषु योजिते या(जा)ता लिङ्गार्थेनाष्ट्रौ भेदाः । यथा - •
लिङ्ग-क्रिये । १॥ . लिङ्ग-कर्तारौ । २ ॥ लिङ्ग-कर्मणी.। ३॥ लिङ्ग-करणे । ४॥ लिङ्ग-संप्रदाने । ५॥ लिङ्ग-अणदाने । ६॥ लिङ्ग-अधिकरणे । ७॥
लिङ्ग-संबन्धो(न्धौ)। ८॥ एवं लिङ्गार्थेनाष्टौ ॥ * ॥ अथ द्वितीयां क्रियां त्रि(तृतीयादिषु निक्षिप्य कृताः सप्त भेदाः । यथा
क्रिया-कर्तारौ । १॥ क्रिया-कर्मणी । २॥ क्रिया-करणे । ३ ॥ क्रिया-संप्रदाने । ४॥ क्रिया-ऽपादाने । ५॥ क्रिया-ऽधिकरणे । ६॥ क्रिया-संबन्धाविति । ७॥
-- एवं क्रियया सप्त, आद्यैः सह पञ्चदश ॥ १५ ॥ अर्थ त्रि(तृतीये कर्तरि चतुर्थादिषु योजिते षडुक्तयः । यथा
कर्तृ-कर्मणी । १॥ कर्तृ-करणे । २॥ कर्तृ-संप्रदाने । ३॥ कर्तृ-अपादाने । ४॥ कर्तृ-अधिकरणे । ५॥ कर्तृ-संबन्धाविति । ६॥
--एवं कर्ता षट् । पूर्वैः सहैकविंशतिः ॥२१॥ अथ चतुर्थे कर्मणि पञ्चमादिषु क्षे(क्षि)ते पञ्चोक्तयः । यथा
कर्म-करणे। १॥ कर्म-संप्रदाने । २॥ कर्म-अपादाने । ३ ॥

Page #149

10
15
20
29
२६
कर्म - अधिकरणे । ४ ॥
कर्म संबन्धाविति । ५ ॥
S
–एवं कर्मणा पञ्च, [प० ३१-२ ] पूर्वैः सह षड्विंशतिः ॥ २६ ॥ अथ पञ्चमे करणे अपादानादिषु योजिते चत्वारो भेदाः । यथा - करण- संप्रदाने । १ ॥ करण - अपादाने । २ ॥ करण - अधिकरणे । ३॥ करण-संबन्धाविति । ४ ॥
- एवं करणेन सह अथ षष्ठे संप्रदाने
दामोदरविरचितं
•
— एवं संप्रदानेन सह त्रयैः, पूर्वैः सह त्रयस्त्रिंशत् ॥
-
चत्वारः, पूर्वैः सह तूं (त्रिं) शत् ॥ ३० ॥ सप्तमादिषु क्षिप्ते त्रयो भेदाः । यथासंप्रदान- अपादाने । १॥ संप्रदान- अधिकरणे । २ ॥ संप्रदान-संबंधाविति । ३॥
.3
अथ स मे अपादानेऽष्टम- नवमयोः क्षिप्ते भेदद्वयम् । यथा - अपादान - अधिकरणे । १ ॥ अपादान -संबन्धौ । २ ॥
-

- एवं अपादानेन द्वौ, पूर्वै [:] सह पञ्चतुं (त्रिं) शत् ॥ ३५ ॥ अथामे अधिकरणे नवमे क्षिप्ते सत्येकः । यथा -
३३ ॥
अधिकरण-संबन्धाविति । १ ॥
J
→ एवमधिकरणेनैक एव, आद्यैः सह षट्त्रिंशत् । ३६ ॥ एवं द्वयोर्द्वयोर्विवक्षायां षट्त्रिंशदेवोक्तिभेदाः ॥ छ ॥
अथैषां क्रमेणोदाहरणानि, यथा
'को ए काह कर' - कोऽयं किं कुरुते ?, छात्रोऽयं पठति । १ ।
'ए. को इहां को पढ' - एष कः, कश्चेह पठति ?, छात्रोऽयमेष ये (ए) व । २ । 'को ए काह इहां 'पढ' - क एष किमत्र पठति ?, छात्र[:] शास्त्रम् । ३ । 'को ए काहें पढ' - कोऽयं केन पठति ? [ प० ३२-१ ] छात्रः पुस्तकेन । ४ । 'को ए का किहं पढ' - क एष कस्मै पठति ?, छात्रः खस्मै । ५ ।

[कारिका २९.
'को ए का पास प्ट' - क एष कुतः पठति ?, छात्र उपाध्यायात् । ६। क एष कुत्र पठति ?, छात्रो गृहे । ७ ।
'को एकाहां पढ'
-

Page #150

.
२७
कारिका २९.] . , उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । 'को ए ककरें घर-पढ'--.5 एष कम गृहे पठति !, छात्रो गुरोः । ८ ।
--एवं 'लिङ्गार्थेनाष्ट्रावृक्तयः ॥ छ । अथ क्रियया सप्त यथा-. 'काह ईहां कीज केई' – किमत्र क्रियते केन ?, पठ्यते छात्रेण । ९। . 'काह करत ईहां काह पढिअ' – किं कुर्वताऽत्र किं पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषां शास्त्रम् ।१०।। 'काह करत काहें पढिअ' - किं कुर्वता केन पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषां पुस्तकेन । ११ ।। 'काह करत का किह पढिअ' – किं कुर्वता कस्मै पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषां आत्मने । १२ । 'काह करत का पास पढिअ' - किं कुर्वता कुतः पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषामुपाध्यायात् । १३ । .'काह करत काहा पढि' किं कुर्वता कुत्र पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषां गृहे । १४।। 'काह करत काकरें पढिअ' - किं कुर्वता कस्य गृहे पठ्यते ?, गुरुशुश्रूषा गुरोः । १५ ।
- एवं क्रियया सप्त ॥ छ । अथ का षट् यथा'को ईहां काह पढ' -कोऽत्र किं पठति !, छात्रः शास्त्रम् । १६ । [१०.३२-२] • 'को काहें पढ' -कः केन पठति ?, छात्रः पुस्तकेन । १७ । 'को ईहां का किहं पढ' - कोऽत्र कसै पठति !, छात्र आत्मने । १८.। 'को ईहां का पास पढ'-कोऽत्र कुतः पठति !, छात्र उपाध्यात् । १९ । 'को ईहा काहां पढ' -कोऽत्र कुत्र पठति !, छात्र आश्रमे । २०। . 'को ईहां ककरें आश्रम पढ'-कोऽत्र कस्याश्रमे पठति :, छात्रो गुरोः । २१ ।
-एवं कत्रों पद ॥ छ । अथ कर्मणा पञ्चोक्तयो यथा'काह ईहां पतिअ काहे' – किमत्र पठ्यते केन', शास्त्रं पुस्तकेन । २२ । 'काह पढिअ का किह' - किं पठ्यते कस्मै ?, शास्त्रमात्मने । २३ । . 'काह पढिअ का पास' – किं पठ्यते कुतः, शास्त्रमुपाध्यायात् । २४ । 'काह पढि काहां - किं पठ्यते कुत्र ?, शास्त्रमात्र(अ)मे । २५ । 'काह पढिअककरें - किं पठ्यते कस्याश्रमे, शास्त्रं गुरोः । २६ ।
-एवं कर्मणा पंच ।। छ । अथ करणेन चतस्र उक्तयो यथा - 'काह.ईही पढिअ का किहं' - केनाऽत्र पठ्यते कस्मै ?, पुस्तकेन खस्मै । २७ । 'काहें पढिअ का पास' - केन पठ्यते कुतः ?, पुस्तकेनोपाध्यायात् । २८ । 'काहें पढिअ काहां' -केन पठ्यते कुत्र !, पुस्तकेनाऽऽश्रमे । २९ । ' 'काहें मटिम ककरें - केन पठाते कस्याश्रमे ?, [प० ३३-१ ] पुस्तकेन गुरोः । ३०॥
-एवं करणेन चक्सः ॥

Page #151

दामोदरविरचितं
[कारिका २९. अथ संप्रदानेन तिस्र उफ्तयो यथा- . . 'का किहं पढिअ का पास' - कसै पठ्यते कुतः ?, आत्मन उपाध्यायात् । ३१ ।
'का किहं पढिअ काहां',- कस्मै पठ्यते कुत्र, आत्मने गृहे । ३२ । .. का किहं पढिअ ककरें - कस्मै पठ्यते कस्य गृहे ?, खस्मै गुरोः । ३३ ।
. - एवं संप्रदाने तिस्रः ॥ छ । अथापादानेन द्वे यथा- . . 'का पास पढिअ काहाँ' – कुतः पठ्यते कुत्र ?, उपाध्यायाद् वाराणस्याम् । ३४ । 'कातौ पढिअ ककरें घर' - कुतः पठ्यते गृहे कस्य ?, उपाध्यायाद् गुरोः । ३५ ।
___-एवमपादानेन द्वे ॥ छ । अथाधिकरणेनैकैवोक्तिर्यथा - 'काहां पढिअ ककरें घर' - कुत्र पठ्यते कस्य गृहे ?, वाराणस्यामुपाध्यायस्येति । ३६ ।
- एवमधिकरणे कैव ॥ छ । ___ एवं द्वयोर्द्वयोर्विवक्षायां षट्त्रिंशदेवोक्तयः । एवमेव त्रयाणां त्रयाणां विवक्षायां चतुर
शीतिरुक्तयः । तदुत्पत्तिश्चैवम् – पूर्वोक्तद्विकेषु प्रथमं लिङ्गार्थ विना ये द्विका नवमादयस्ते15 ष्वाचे योजिते अष्टाविंशतिस्त्रिभेदा लिङ्गार्थेन भवन्ति । द्वितीयेन च धात्वर्थेन रहितेषु षोड
शादिषु द्विकेषु द्वितीये जो(यो)जिते सत्येकविंशति-[ ५० ३३-२ ] स्त्रिभेदा धात्वर्थेन भवन्ति । पूर्वैः सहैकोनपञ्चाशत् । ४९ । ततस्तृतीयेन का न(र)हितेषु द्वाविंशादिषु द्विकेषु तृतीये क्षिप्ते पञ्चदश त्रिमेदाः क; भवन्ति । पूर्वैः सह चतुःषष्टिः । ६४ । ततश्चतुर्थेन कर्मणा रहितेषु सप्तविंशादिषु द्विकेषु चतुर्थे क्षिप्ते दश त्रिभेदाः कर्मणा भवन्ति । पूर्वैः सह चतुः७ सप्ततिः । ७४ । ततः पञ्चमेन करणेन रहितेषु त्रिंशादिद्विकेषु पञ्चमे क्षिप्ते षट् त्रिभेदाः करणेन भवन्ति । पूर्वैः सहाशीतिः । ८० । ततः षष्ठेन संप्रदानेन रहितेषु चतुस्त्रिंशादिषु षष्ठे क्षिहे.त्रयस्त्रिभेदाः संप्रदानेन भवन्ति । पूर्वैः सह व्यशीतिः । ८३ । ततः सप्तमेनापादानेन रहिते षट्त्रिंशद् द्विके सप्तमे क्षिप्ते अपादानेनैकस्त्रिभेदः । पूर्वैः सह चतुरशीतिः
। ८४ । अनेनैव च क्रमेण चतुरादीनामपि पूर्वोक्तसंख्यामेदोत्पत्तिज़ैया । ग्रन्थविस्तरभयात् " चैकैकमुदाहरणमादिभेदानां दर्श्यते । तद् यथा-तत्र त्रिविकल्पार्थ पूर्वपूर्वेण सहानन्तरयो
विवक्षायां सप्तोक्तयः । यथा- [प० ३४.१ ] 'को ए ईहां, को काह कर' - कोऽयमत्र कश्च किं करोति !, छात्रोऽयमसावत्र पठति ।१।
'काह करत को ईहां काह पढ' - किं कुर्वन् कोऽत्र किं पठति !, गुरुसेवां छात्रः शास्त्रम् ।२। - 'ईहां को काह काहें पढ'-अत्र कः किं केन पठति !, छात्रः शास्त्रं पुस्तकेन । ३ ।

Page #152

२९
कारिका २९.]
उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । काह काहे का किह छात्र पढ'-- किं केन कस्मै छात्रः पठति !, शास्त्रं पुस्तकेनात्मने । ४ । 'काहे का किंह का पास छात्र ईहां पढ' - केन कस्मै कुतश्छात्रोऽत्र पठति ?,
-पुस्तकेनात्मने गुरोः । ५। 'का किंह का पास काहां छात्र ईहां पढ' - कस्मै कुतः कुत्र छात्रोऽत्र पठति !,
-आत्मने उपाध्यायाद् आश्रमे । ६ । 'का पास काहां काकरें मढ छात्र ईहां पढ' – कुतः कुत्र, कस्य मठे छात्रोऽत्र पठति ?,
__- उपाध्यायात् केदारस्य मठे । ७ । . - एवमन्या अपि त्रिविवक्षोक्तयश्चतुरशीतिसंख्याः प्रयोज्याः ॥ छ । अथ चतुर्णा विवक्षायामुक्तयो लिख्यन्ते - तत्र पूर्वेण पूर्वेणानन्तरेषु त्रिषु युक्तेषु षड्क्तयः । यथा'को ए काह करत को ईहां काह कर' -- कोऽयं किं कुर्वन् कोऽत्र किं पठति, .
- छात्रोऽयं गुरुसेवामसावत्र शास्त्रम् । १ ।। 'काह करत को काह कर काहें' - किं कुर्वन् कः किं पठति केन ?, . . .
-गुरुसेवां छात्रः शास्त्रं पुस्तकेन । २ । 'को ईहां काह पढ काहे का किह' - कोऽत्र [प० ३४-२ ] किं पठति केन कस्मै ?,
-छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनात्मने । ३।। 'काह काहे का किह का पास छात्र [ईहां] पढ' – किं केन कस्मै कुतः छात्रोऽत्र पठति ?,
- शास्त्रं पुस्तकेनात्मने उपाध्यायात् । ४ । 'काहें का किंह का पास काहां छात्रु [ईहां] पढ' -केन कस्मै कुतः कुत्र छात्रोऽत्र. पठति ?,
-पुस्तकेनात्मने गुरुतो मठे । ५.।. 'का किहं का पास काहां काकरें छात्र पढ' – कसै कुतः कुत्र कस्य मठे छात्रः पठति ?,
- आत्मने पण्डिताद् वाराणस्यां केदारस्य। ६ । -एवमन्या अपि चतुर्विवक्षोक्तयः षड्रिंशत्यधिकशतसंख्याः प्रयोज्याः ॥ छ । अथ पञ्चानां विवक्षायामुक्तयो लिख्यन्ते । तत्र, पूर्वेण पूर्वेणानन्तरेषु चतुर्षु युक्तेछु पञ्चोक्तयः । यथा'को ए वाह करत ईहां को काह कर काहें' -कोऽयं किं कुर्वन्नत्र कः किं करोति केन ?,
- छात्रोऽयं गुरुसेवां पठत्यत्र पुस्तकेन । १ । 'को ईहां काइ करत काह पढ काहे का किहं' - कोऽत्र किं कुर्वन् किं पठति केन कस्मै !,
-छात्रो'गुरुसेवां शास्त्रं पुस्तकेनात्मने । २. .

Page #153

दामोदरविरचितं
[कारिका २९. 'को ईहां काह पढ़ काहे का किंह का प(पा)स' - कोऽत्र किं पठति केन कस्मै कुतः ।,
___-छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनॉत्मने पण्डितात् । ३ । 'छात्रु ईहां काह पढ काहे का किंह का [प० ३५-१] पास काहां' - छात्रोऽत्र किं पठति .. केन कस्मै कुतः कुत्र !, शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डिताद् वाराणस्याम् ।४। 5 'काहे का किह का पास काहां काकरें घर छात्र [ ईहां ] पढ' - केन कस्मै कुतः कुत्र ___ कस्य गृहे छात्रोऽत्र पठति !, पुस्तकेनात्मने पण्डितात् कन्यकुब्जे गुरोः । ५। . - एवमादयो अन्या अपि पञ्चविवक्षोक्तयः षड्विंशशतसंख्याः प्रयोज्याः ॥
अथ षण्णां विवक्षायामुक्तयो लिख्यन्ते । तत्र, पूर्वेण पूर्वेण परेषु पञ्चसु युक्तेषु चतस्र उक्तयः । यथा10 को ए काह करत को ईहा काह पढ काहे का किंह ? - कोऽयं किं कुर्वन् कोऽत्र पठति
केन कुस्मै ?, छात्रोऽयं गुरुसेवामयमत्र शास्त्रं पुस्तकेनात्मने । १ । 'को ईहां काह करत काह पढ काहे का किंह का पास' - कोऽत्र किं कुर्वन् किं पठति
केनं कस्मै कुतः, छात्रों मुरुसेवां शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितात् । २। 'को ईहां काह पढ काहे कां किंह का पास काहाँ'- कोऽत्र किं पठति केन कस्यै कुतः 15 कुत्र?, छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितात् प्रयागे । ३ । 'छात्र ईहां काह पढ काहे का किह का पास काहां ककरें घर' - छात्रोत्र किं पठति केन
कस्मै कुतः कुत्र कस्य गृहे !, शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितात् प्रयागे [प० ३५-२] द्विजल । ४ ।
- एवमादयो अन्या अपि षड्विवक्षोक्तयश्चतुरशीतिसंख्याः प्रयोज्याः ॥ छ । 20 अथ सप्तानां विवक्षायामुक्तयो लिख्यन्ते । तत्र, पूर्वेण पूर्वेणानन्तरेषु षट्सु युक्तेषु तिख
उक्तयः । यथा'को ए काह करत को ईहां काह पढ काहे का किंह का पास' - कोऽयं किं कुर्वन् कोऽत्र
किं पठति केन कस्मै कुतः ?, छात्रोऽयं गुरुसेवामसौ शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितात् । १ । 'काह करत को ईहां काह पढ केई का किंह का पास काहां' - किं कुर्वन् कोऽत्र किं 25 पठति केन कसै कुतः कुत्र ?, गुरुसेवां छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितादाश्रमे । २। 'को ईहां काह पढ काहें कां किंह का पास काहां ककरें - कोऽत्र किं पठति केन कसै
कुतः कुत्र करू!, छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितादाश्रमे ब्रामणस्य । ३ । '- एवमादयो अन्या अपि सप्तविवक्षोक्तयः षट्त्रिंशत्संख्याः प्रयोज्याः ॥ छ ।

Page #154

कारिका १९..]
उक्ति व्यक्तिप्रकरणम् ।
३१
अथाष्टानां विवक्षायामुक्तयो लिख्यन्ते । तत्र; पूर्वेण परेषु सप्तसु युक्तेषु द्वे उक्ती यथा'को ए काह• करत को ईहां काह पढ काहें का किह का. पासु• काहां' – कोऽयं किं [ १० ३६-१ ] कुर्बन् कोऽत्र किं पठति के कस्मै कुतुः कुत्र !, छात्रोऽयं गुरुसेवा अयमत्र · शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितादालये । १।
5
'काह करत को हां काह पढ [ काहें ] का किंह का पास काहां ककरें' - किं कुर्वन् कोऽत्र किं पठति केन कस्मै कुतः कुत्र कस्य ?, गुरुसेवां छात्रः शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितादालये द्विजस्य । २ ।
- एवमादयो अन्या अपि अष्टविवक्षोक्तयो नवसंख्याः प्रयोज्याः ॥ छ ॥ नवानां विवक्षायामेकैवोक्तिः । यथा -
" को ए काह करत को काह पढ काहें का किहूं का पास काहां ककरें – क एष किं 10 कुर्वन् कः किं पठति केन कस्मै कुतः कुत्र कस्य ?, छात्रोऽयं गुरुशुश्रूषामसौ शास्त्रं पुस्तकेनात्मने पण्डितादाश्रमे ब्राह्मणानाम् । १ ।
एवमत्रोक्तीनामेकादित एकाशीतिर्दर्शिता । अनेनैव च क्रमेण पञ्चशतान्येकादशोत्तराणि प्रयोज्य बालानां दर्शयितव्यानि ।
-
आमंत्रणपदविवक्षायां चैता उक्तयस्तत्सहिताः प्रयोज्याः । यथा .." अहो को तुं' - भोः कस्त्वम् ?, देवदत्तोऽहमित्यादि ॥ छ ॥ अथ दशानामप्यर्थानामुक्ति - प्रत्युक्ती भुजङ्गप्रयाताभ्यां यथा
सखे ब्रूहि कस्त्वं चिरं किं च कुर्वन् लिखेत् कः किमत्रेदृशं केन कस्मै । [ १० ३६-२ ] कुतः कुत्र कस्येति लोकोक्तिरेषा यदैकत्र वाच्ये दशानां विवक्षा ॥ . अहं विप्रपुत्रः पठन्नेव शास्त्रं लिखामि स्वयं पाणिनैवात्मने खात् । गुरोः प्राप्य तिष्ठन् गृहेऽस्यैव रम्ये प्रयोगप्रकाशं य ( ज ) गत्वार्थहेतुम् ॥
इदमुक्तिव्यक्तिशास्त्रं प्रयोगप्रकाशापरनामधेयमित्यर्थः । सविशेषणेषु च विवक्षितेषु तत्सहिताः प्रयोज्याः । यथा
को ए मुंडें मुंडे दीर्घी चूलीं धोती परिहें' - कोऽयं मुण्डितत्सुण्डो दीर्घचूडः परिहितधौतवस्त्रः ?, विद्यार्थी ।
·

Page #155

दामोदरविरचितं . [कारिका २९. 'कैसे काह करत, को कस इंहां, कैसे काह पढ़, कैसें कांहे, कैसे का किंह, कैसे हि काहितौ, कैसें ककरें, कैसे काहां' -कथं किं कुर्वन् , कः कीदृशोऽत्र, कथं किं पठति, कीदृशेन केन, कीदृशाय कस्मै. कीदृशात् कस्मात् , कीदृशे कस्मिन् , कीदृशस्य कस्य ।
सारदं कुरुः ( सादरं गुरु :-)सेवामसौ विद्यार्थों खाचारः सुस्पष्टामुक्तिव्यक्ति शुद्धन 5 पुस्तकेनान्वयार्थिने खस्मै शिष्यहिताद् गुरोनिरुपद्रवे गृहे अस्यैवोपकारशीलस्येति ॥ छ ।
एते च लिङ्गार्थादयो विवक्षाक्रपेण छन्दोनुरोधेन च यथेष्टमपि प्रयोज्याः, नतूक्तक्रमेणैव ।
एतस्मादर्थदशकांच्च बाह्य एकादशोऽर्थो वेदेषु [प० ३७-१] शास्त्रेषु लोकेषु वा कापि नास्त्येव प्रायः, तस्य नरोगा दर्शनात् । एतानि च दशपदानि मूलानि कृत्वा. य एषां पल्लवाः- कालभेदजा आख्यातिककार्त-प्रत्ययार्थ-विशेषभावाद् लिङ्ग-संख्या-पुरुषभेदकृता 10 उक्तानुक्तत्वनिबन्धना विशेषण विशेष्यभावभाविनस्ते च नियतसंख्या अप्यनियतसंख्या एव । लोकोक्तिभङ्गीनामपरिसंख्येयत्वात् । किन्तु मूलमाश्रित्य विवक्षा भवति । तच्च दशविधमेव । तदनुगताश्च पल्लवा विवक्षिता अविवक्षिता वा यथेष्टं प्रवर्तन्त एव । अत एकादशोत्तराणि पञ्चशतान्येवोक्तीनामित्युक्तम् । एवं स्थिते त्रि(वृ?)तस्यादि-त्यादयो दर्शितकिङ्गानुशासनाश्च बाला यथायज्ञमेक-यादि तिवक्षाक्रमेणोक्ति शिक्षयितव्याः । ततो ज्ञातनिःशेषोक्तिभेदाः 15 संस्कृतं जानन्येव परम् । तथा च सति यदि विशेषसंस्कारार्थ शब्दशास्त्रं सा(श्रा)व्यन्ते तदा
को दोषः । किं च तदा तत् तेषां सुखग्राह्यं भवति । गुरुरपि चानायासेनैव बोधयत्यचिरेण च । इतरथा तु स्यादित्याद्योलिङ्गानुशासनानां च निर्माणमभ्यसनं च निरर्थकमेव । अकृततदाभ्यासानामपि शब्दशास्त्रस्य जा(या)वज्जीवाभ्यासेन [ प० ३७-२ ] तदर्थावगमदर्शनात् । न च कृततदभ्यासानां ज्ञातशब्दशास्त्राणामभ्यस्ततर्कमीमांसार्थशास्त्रशा(सा)हित्यानाम पि लेखपत्रादिषु 20 लोकव्यवहारोपयुक्तेषु [ओनभ्यस्तोक्तिप्रकाराणां प्रावीण्यं कदाचनापि भवति । श्यन्ते हि
सर्वज्ञा अपि छान्दसवदितरजनवद् वा तदर्थं तदभिव्यक्तमभ्यर्थयन्तः, इतरजनेषु पठितमूर्ष(ख)व्यपदेशभाजश्च । उक्तिप्रकाराभिज्ञास्त्वज्ञातेतरशास्त्रा अपि लोकव्यवहारं प्रवर्त्य(त)यन्ती राजगृहादिषूपादेया दृश्यन्त एव । अतः शास्त्रस्य प्रथम दृष्टफलं लोकव्यवहार एव । अत एवैतच्छास्त्रं कृतम् । तस्माद् उक्तिव्यक्तिं बालाः शिक्षयितव्या एव ॥ छ ।
॥ इत्युक्तिव्यक्तिविवृतावुक्तिभेदव्याख्या ॥

Page #156

कारिका २९.]
उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । • अथ अकर्मक-सकर्मका एवम्' [ का०९] इत्युक्तम् , अतो बालशिक्षार्थं तदनुगता लोकोक्तयो अपरा अपि कियन्त्यो लिख्यन्ते । तत्राकर्मकधात्वर्थानुग]तास्तावद् यथा -
'गांग न्हाएं धर्म हो; पापुजा' - गङ्गायां स्वति धर्मो भवति, पापं याति । •अथवा - 'धर्मु भा, पापु गा' - धर्मो बभूव, पापं जंगाम ।
अथवा- 'धर्म होइह, पापु जाइह' - धर्मों भविष्यति, [प० ३८-१] पापं यास्यति । - एवमन्येऽपि पल्लवाः पूर्वोक्ताः प्रतिप्तयोगं योज्याः बालशिक्षार्थम् । ग्रन्थविस्तरभयाच न दर्शिताः॥ छ । • 'जस जस धर्म वाढ, तस तुस पापु घाट' - यादृग् याहग् धर्मों वर्षते, तादृग् तादृग् पापं • घट्टति, घट्टयति वा । घट्ट चलने भ्वादौ, चुरादौ च ।। 'जब जब धर्म वाढ, तब तब पापु ओहट' - यदा यदा'धर्मों वर्धते, तदा तदा पापं । ___ अवघटति, अवघटयति वा । घट संघाते चुरादौ । 'जैसें जैसें धर्म जाम, तैसें तैसें पापु षा(खा)म' – यथा यथा धर्मो जायते, तथा तथा
[पापं क्षीयते । जनी प्रादुर्भावे; क्षि क्षये, क्षयति वा । 'जेंइं जेई धर्म पसर, तेई तेइ पापु ऑसर' - येन येन धर्मः प्रसरति, तेन तेम .पापम
पसरति । सृ गतौ, उपसर्गादर्थान्तरम् । 'यहा यैहा धर्म चड, तैहा तैहा पापु खस' - यस्मिन् यस्मिन् धर्मश्चटति चटयति वा, . तस्मिन् तस्मिन् पापं स्खलति हसति वा । चट स्फुट भेदने; स्खल संचये, चलने __ च । तुश(स) हश(स) शब्दे । 'जाहां जाहां धर्म नांद, ताहां ताहां पापु मान्द' - यत्र यत्र धर्मो नन्दति, तत्र तत्र पापं • • मन्दते । टुणदि समृद्धौ; मदि स्मृतिमोदादिषु, गतावत्र ।। 'जा किंह धर्म कीज, ता किंह पापु खीज' -- [प० ३८-२ ] यस्मै धर्मः क्रियते [तस्मै ।
पापं क्षीयते । डुकृञ करणे, क्षीज कूजेत्यादि खिद्यत इवापास्तत्वात्। . 'जातौ धर्ड पाविअ, तातो पापु सामिअ' - यतो धर्मः प्राप्यते, ततः पापं शाम्यति ।
आप्ल व्याप्ती; शमु दमु उपशमे ।। 'याकर धर्मु उसस, ताकर पापु ऑरुस' - यस्य धर्म उच्छसिति, तस्य पापमवहसति ।।
. श्वसं प्राणने हसे(स) हसने हसति वा ।। - एवमन्येऽप्यकर्मकेषु लोकोक्तिप्रकाराः क्रिया-कारकानुसारेण प्रयोज्याः ॥ छ ।
अथापरेऽप्यकर्मकेषु प्रकीर्णप्रयोगा लिख्यन्ते । यथा - 'बाल रैंग' - बालो रिंगति । रिगिर्गत्यर्थेषु । 'अभेलुभा काढत आच्छ' -अम्भेलुकमाकर्षन्नास्ते । अभि.रभि शब्दे; इल प्रेरणे.
आभ्यामम्भेलुकसिद्धिर्यथाकथंचित् । अथवा देशिपदमेतत् ।

Page #157

[कारिका २९.
दामोदरविचितं 'थीणीं देन्त आच्छ' - स्थानिका दददास्ते । । 'तरुण वल्ग' - तरुणो वल्गति । वल्गिर्गत्यर्थेषु । 'बूढ कुंथ' – वृद्धः कुन्थति । कुथि युथि लुर्थात्यादि । 'सांड नान्द' - सांडो नईति । नई गर्द शब्दे । 'पी.. कान्द' -पीडया क्रन्दति । कदि ऋदि क्लदीत्यादि । 'वहु लांजें संकुड' - वधूलजया सङ्कुचति । कुंचे कुंच कौटिल्याल्पी [ ५० ३९.१ ]
___ भावयोः । - 'जूझण किहं स्मज' - योद्धं सज्जति ।
- 'जिण आ उसज्ज' - जित्वा आगत उत्सज्जति । षस्जगतौ । 10. 'ममहा मूझ' - मर्मेहतो मूर्छति । मूर्छा मोहेति ।
'गोडंहा खंज' - मो(गो?)दंडके हतः खंजति । खजि गतिवैकल्ये । गविभू गौदंड .. इव, अधः काय उच्यते । देशिपदं वा गोड इति, चूतड-पेट-रीडादिवत् ।
'मांत हाथि गूंज' - मत्तो हस्ती गुञ्जति । गुंजि अव्यक्ते शब्दे । । । - 'अयाण पूछा लट' - अज्ञानः पृष्टो लटति । लट परिभाष्ये बाल्ये च । 'घोड धूलिं लोट' -घोटको धूलो धूल्यां वा लोटयति । लुट विलोटने । अथवा, __लोलति, लोड अनादरे । डलयोरेकत्वे । 'विडरा घोड उफड' - विद्रुतो घोटक उत्फलति । दल त्रिफला विसरणे । 'वआलिं रूषु(खु) उपड' -वाताल्या वाताल्यां वा वृक्ष उत्पटति । अट पट इ[2] गतौ । 'मलाउझ मालु अफोड' - मल्लयुद्धे मल्ल आस्फोटयति । स्फुटिर विशरणे । 'सूपें एच्छोड' - सूर्पण प्रस्फोटयति । स एवाविवक्षिते कर्मणि । 'समाण वेताल कीड' – श्मशाने वेतालः क्रीडति । क्रीड विहारे ।
'ऊन्ह वथु बफा' - उष्णं [प० ३९-२ ] वस्तु बर्फति । बर्फ रफ रफीत्यादि । . 'विहांणहिं आदितु रफा' – विभानके आदित्यो रफति । उक्त एव । -
. 'चेलेिका वोटें खेल' - चेलिको वर्तकेन खेलति । वेल चेल खेल गतौ। चेलतीत्येवं21 शीलशी स एव चेलिक[:], संज्ञायां कः । एवं लाडिकः । लड उपसेवायाम् ।
__तथा वृत्तत्वाद् वृत्तम् , संज्ञायां के, वृत्तकम् । लाक्षामयं पेलकपर्यायम् । - 'दहरुएं खोड' - नमोरूपेण खोडति । खोड गतिप्रतीपाते । नभोरूपो व्याधिविशेषः,
___ सर्वगत्वात् खच्छत्वाद् वा । डलयोरेकत्वे- 'आंग खोल' - अंगं खोलति । 'चोरें मूठ दुखिआ कांख' – चौरेण मुष्टो दुःखितः कांक्षति । कांक्षि कांक्षायाम् ।
मोंसे पाएं सुखिआ जूस' – मोष्ये प्राप्ते सुखितस्तुण्यति, हृष्यति वा । तुष हृष दृष्टौ । - . मुष्यत इति मोष्यं वस्तु । ध्यणि रूपम् ।

Page #158

कारिका २९.1 . उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । 'धनें तें पाएं सतुं को उलस' - धने पुत्रे च प्राप्ते सर्वः कोऽपि . उल्लंसति । लस
• श्लेषणक्रीडायांम् । . 'भांगें बलें वी(धी र परं रहइ' – भन्ने बले 'धी(वी ?)रः.परं रहति । रह त्यागे । • • जीवितलोभं त्यक्त्वा युध्यत इत्यर्थः । 'उपरहन्ती काटें तक छड पेदें रह' - उपरिष्टादाकृष्टो (१) उपरिष्टादाकृष्टे तल . [ पृ० ४०-१ ] शिष्टं प्रकरणे रहति । अवशिष्यते । उपरितनं गृहीत्वां त्यज्यत इत्यर्थः । 'मारित चोरु निसता' - मार्यमाणश्चौरो निस्त्यायति । बै स्त्यै शब्द-शं(सं)घातयोः ।
निःसत्त्व इवाचरति निःसत्त्वायते वा। 'छूट वाछा भमि भमि कूद' -छुटितो वत्सकस्तर्णको वा प्रान्त्वा प्रान्तका कुद्देति । कुई . खुई गुई क्रीडायामेव । 'ओड धरा उबक'- आई धृतमुद्वकते । वकि कौटिल्ये । 'बाल चौंक' – बालश्चकते । चक प्रतीपाते । चमत्करोति । 'अंधारी रातिं चोरु ढूक' – अन्धकारो विद्यते यस्या इत्यन्धकारिण्याम् , अथवा अन्धकारः
संजातो यस्या इत्यन्धकारितायां रात्रौ चौरो ढौकते । ढौवं गत्यर्थों दण्डके । सदस्यास्तीतीन् । तारकादित्या(त्वा)त् संया(जा)ते इति च । 'लौडी लागि टेक' - लकुडिकायां लगित्वा टेकते । टिक टीकृ गतौ, दंडके ।. खल्पो .. लगुडो लगुडिका । लगे संगे। 'आगि लागें वांस फूट' - अमौ लमे वंसः स्फोटते । स्फुट विकसने । 'भार लेन्त निहुड' - भारं गृहन् आददानो वा लात्वा निहुंडते । हुडि पिडि संघाते । 'भरें कांप' -दरेण कम्पते । कपि चलने । 'वडकरीं डाल वड [५० ४०-२ ] रोहि लांब' - वटस्य दालायां वटरोहिका अवलम्बते ।
लबि अवधेशने । दल ङि(जि ?)फला विशरणे । हेताविन् । दालयति विस्वारयति
वृक्षमिति दाला । अङि रूपम् , यथा भिदा।। 'सोअणिहार जंभा' - खप्स्यन् , खप्तुकामो वा, सुषुप्सुर्वा, जम्भते, तृ(जू) भने(ते) वा ।
जम तृ(जृ ?)भी गात्रविनामे । 'मदें पिएं विसें खाएं ऊणिदे घूम' - मदे पीते विषे षा(खा)दिते उन्निद्रे वा. सति, • पूर्णते । घुण पूर्ण भ्रमणे । 'पाक व्रण पियुअ' - पक्वो व्रणो विपूयते । पूयी विघ(श !)रणे दुर्गन्धे च । 'सुकालं अन्नु.निफज' - सुकाले अन्नं निष्फायते । स्फायी ओप्यायी वृद्धौ । 1 अपरितनं । 2 निःखलायते।

Page #159

दामोदरविरचितं
[कारिका २९. 'सेंफे खुहु खुहु कर' - श्लेष्मणा क्षुहुत् क्षुहुत् काश(सोते। कास शब्दकुत्सायाम् ।
'क्षुहुदित्यव्यक्तानुकरणम् । 'पुनवन्तेकरें भोजं भूषे(ख) बाह्मण अघांति' - पुण्यवतो भोज्येषु बुभुक्षिता ब्राह्मणा
आघवन्ते । गुङ घुङ गतौ । आघ(घ)ति आधयन्ति वा । अघ पापकरणे विकल्प
नन्तः, अनेकार्थत्वात् ।। 'हलुअ वथु पाणिं तरंग' -- लघुकं वस्तु पानीये प्लवते । पुङ प्लुङ गाङ सीङ गतौ ।
तरंग इवाचरति, तरंगायते वा । . 'चडई [प० ४१,१ ] पाखे रुअ वायं उडा' - चटिकापक्षण तूलं वातेनोड्डीयते । डीङ • विहायसां गतौ । ‘ओंदें कापडं पाणि गल' – आर्दे(दें) कर्पटे पानीयं गलति । गड सेचने । डलयोरेकत्वे । 'वर्षाकालं मीनिं विसम' – वर्षाकाले भित्तिर्विषमति । षम ष्टम वैकल्ये । 'पर्वतउ टलथि विसिठु कि बल' - पर्वतोऽपि टलति विशिष्टः किं बलति । टल ट्वल
वैकल्ये । बल प्राणने । 'सिष्ट आपणे बोलें न जलइ' - सि(शि)ष्ट आत्मीयवचसि न चलति, बोले वा। बुल ___ निमज्जनेऽनेकार्थः। 'मीच्छे बोले काउ न रोहइ' – मिथ्याभाषिते कदाचनापि न रोहति । रुह जन्मनि । . 'जों फुड बोल सो गांग न्हा' - यः स्फुटं वदति स गंगां खातीव । 'विलखाई रोव' -विलक्षया रोदिति । रुदिरु अस्र(श्रु)विमोचने। । 'उणींद भा तेई सोअ'- उन्निद्रो भूतस्तेन खपिति । जिष्वप् स(श)ये । 'निदालुध जांत भीति अभिड' -निद्रालुब्धो गच्छन् भित्तावभीट्टे । ईड स्तुतौ ।. 'जो जाग, सो वाग'-यो जागर्ति स वल्गते । जागृ निद्राक्षये । सावधानो न मुष्यत . 'इत्यर्थः । 'जो पूच्छ सो आच्छ' – यः पृच्छति स आस्ते । आश(स) [प० ४१-२ ] उपवेश(स)ने ।
पर्यालोचितकर्ता न नश्यतीत्यर्थः । 'पूतकरें वधावें नाच' - पुत्रस्य वर्धापनके नृत्यति । नृती गात्रविक्षेपे । वर्धापनं चुरादि
निपातेषु । • 'घाम घाला उद सुखा' - धर्मे घातितं सार्द्र सु(शुष्यति । शुष शोषणे । हत्यर्थाश्चेति
खार्थे नन्ताद्धन्तेर्घातितमिति रूपं प्रापितमित्यर्थः।। 'धावन्त पसीज' - धावन् प्रखिद्यति । खिदा गात्रप्रक्षरणे । 'पंचगवें पीएं सूझ' – पञ्चगव्ये पीते सु(शु)ध्यति । शुध शौचे। . 'स्शु(सु) काहु न सीझइ' - रसः कस्यापि न सिद्ध्यति । षिधु संराघौ ।

Page #160

कारिका २९.] .. उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । 'जोन्ड्रे चकोर तृप्त हो'ज्योत्स्नया चकोरस्तृप्यति, तृप्तो भवति वा । • अघाण नीचु दर्प' - अघाबान्नीचो दृप्यति । हपं हर्षण-मोचनयोः; अघ पापकरणे
अदन्तः । अघनमघा तृप्तिरनेकार्थत्वात् । सं(शं)सिप्रत्ययादा, सा विद्यते यस्येति । . 'विचिकित कि मोहिअ' -विचिकितः किं मुह्यति, मोह्यते वा अन्येन । मुह वैचित्ये । . 'नीचु पर माचे' -नीचः परं माद्यति । मदी हर्षे । 'अपराधे कोह, रूस' - अपराधैनापरा[धाद्विा कुप्यति, क्रुध्यति, रुष्यति । कुप क्रुध • रुष रोषे । 'संतुष्टेहि थोडेहिं पूज' - [प० ४२-१ ] संतुष्टस्य स्तोकेनैव पूर्यते । पूरि आप्यायने । . • गोभी अणपांवत क्लेसिअ, मित खीज' - लुब्धो अप्राप्नुवत् (°न् ) क्लिश्यति, नित्यं
खि(खि)घते । क्लिशू विबाधने, खिद दैन्ये । 'मनावेउ न मानइ' -मानितोऽपि न मन्यते । मन ज्ञाने । 'वारिसं गोवर ऑकिरा' - वर्षासु गोमयमुत्किरति । कृ विक्षेपे । 'पुराण लेउ उकिल' - पुराणो लेप उत्किलति । किल सै(शै)त्य-क्रीडनयोः । इनि ति
उकेल । उत्केलयति । . 'कांण कवडा उबिड' -- काणः कपईका उद्विडति । बिडं भेदने । इनि .तु उबेड i is
उद्वेडयति । डलयोरेकत्वे-उबेलयति पशूनिति सकर्मकोऽपि ।। :विसिठु न चाहा मिलइ' - विसि(शि)ष्टो नान्विष्टो मिलति, चाहितो वा । मिल 'श्लेषणे;
चह परिकरकने, अनेकार्थत्वात् । 'वेदह खेलणि खेल' -वैदग्ध्यः खेलनैः खेलति । खिल खेलने । विगतं वैदग्ध्यं यस्य । • खेलयतीति खेलनाः- कन्दुकादयः । 'सिष्टु लाजें संकुड' – सि(शि)टो लज्जया संकुटति, संकुचति वा । कुट कौटिल्ये; कुच
.संकोचने । 'दूंजणे मउं सवकाहु तुट' - दुर्जनेन समं सर्वस्य कस्यापि त्रुट्यति । त्रुट कलहकर्मणि । __ रज्जुस्तुट्यति- 'जेवडि तूट' । 'सूखे काठे [प० ४२-२ ] कौआ करड' - शुष्के काष्ठे काकः कृडति । कूड घसने । 'दुआर पइसति निहुड' -द्वारि प्रविस(श)न्निघुटति, निहुडति वा । घुट प्रतीपाते; हुड
संघाते। 'बोलें उत्तर काहु फुरइ' - उक्ते सत्युत्तरं कस्यैव स्फुरति । स्फुर स्फुरणे। 'सयाण सवहति व्यापार' - सज्ञानः सर्वत्र व्याप्रियते । पृङ व्यायामे । . 'एकै क्थु नित खाजत उविजा' - एकमेव वस्तु नित्यं खाद्यमानुमुद्विजते । उविजी भय- 36 .चलनयोः।।
20

Page #161

३८
दामोदरविरचितं
[कारिफा २९. 'नाग लजा' - नग्नो लजते । 'नागि लज्जा' - नग्ना लज्जते । उल्जी (उलजी) बीडे । . 'अनिकें घिण' - अनिक्तेन घृणुते, घृणोति वा । णिजिर सौ(शौ)चे, ति निक्तम् । घृणु
दिप्तौ। 'मेघु गाज' -- मेघो गर्जति । गज मार्ज शब्दार्थो । . 'जाले लागें पालीढांकां हांडी मासु चुड' - ज्वाले लग्ने ज्वालायां वा पालिच्छ(क?)या
धक्कितं भांडिकायां मांसं.चुट्टति, चुट्टयति वा । चुट्ट छुट्ट अल्पीमावे; नक्क धक्क पसि नाशने । धकितं पिहितामेत्यर्थः । पालयति रक्षतीति पालिका पिधानम् । खल्पं
भांडं भांडिका। --एवमन्येऽप्यकर्मका ऊह्याः । सपल्लवाच्च प्रयोज्या यथेच्छमिति ॥ छ ।
अथ [प० ४३.१ ] सकर्मका उदाहियन्ते । यथा'जब पूतु पार पखाल, तब पितरन्हु सर्गु देखाल' - यदा पुत्रः पापं क्षालयति, तदा
पितॄन् स्वर्ग दर्शयति । क्षल शौचे । पितृभिर्वा । 'जेश जैत पर धनु चोरीअ, तेत तेत आपण पूनु हराव' – यावद्यावत् परधनं चोरयति,
तावत् तावद् आत्मनः पुन्य(ण्यं) हारयति । नाश, नाशयति । चुरु तेये । . ___15 'जो परकेंहं बुरुअ चिंत, सो आपणुकेहं तैसें मा(मं ?)त' – यः परस्य कृते विरुद्धं चिन्त
- यति, स आत्मनः कृते तादृशमेव मन्त्रयते । चिति स्मृत्याम् ; मन्त्रि गुप्तभाषणे । 'जेम जेंम मा पूतुहि दुलाल, तेम तेम दूजणकर हिअ जाल' - यदा यदा-यथा यथा
वा माता पुत्रं दुर्लाडयति, तदा तदा-तथा तथा वा दुर्जनस्य हृदये(यं.) ज्वाल
___ यति । लड उपसेवायाम् ; ज्वल दीप्तौ । ___20 'अहिर गोरू.वाग मेलव' - आभीरो गोरूपाणि वर्गे मेलयति । मिल तिल निह स्नेहने ।
. डलयोर्विपर्यये तिलस्य [ड ? ] - 'उतेड' - उत्तेडयति । 'घोड थणवाला न्हात तु(उ)तेड' - घोटकं स्थानपाल[:] स्नान्तमुत्तेडयति । 'वयालिं रू उलंड' - वाताली वृक्षमोलंडयति । ओलडि उत्क्षेपे । [प० ४३.२ ] 'उनाड दूज सोनार' – उन्नाटयति चूडकं स्वर्णकारः । नट अवस्यन्दने । . 'पोटल बांध ल्हुसिआरु' - बाधयति पोटलकं लुटाकः । बध संज(य)मने । बध्नाति,
बन्ध बन्धने । । 'पोटल ले जाण पार' - पोट्टलकं गृहीत्वा गन्तुं पारयति । पृ पूरणे । 'बलिअ परा धनु जो(चो !)ड । चोड(र ?) गांठि छोड । कांड अच्छोड । पहारी चोरहि
लौडे कूट' - बलवान् परधनमाचोडयति । चौरो ग्रन्थि चोटयति । कांडमच्छोडति । प्रहरको चौरें ( चौरान् ? ) लगुडेन कुट्टयति । चुट छुट कुट्ट छेदने ।।

Page #162

कारिका २९.] उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
'चूकें.मासु चुडाव - चुकेण मांसं चुट्टयति । पुट्ट चुट्ट अल्पीमावे; हेताविति । 'मालु मालहि मोड' - मैल्लो मल्लं मोटयति । मुट संचूर्णने । 'दुभिषु(खु) आधु घटाव - दुर्भिक्षो अर्घ घश्यति । घट चलने हेत्वर्थे । अन्यथा तु.
. अर्को घट्टति घट्टयति वा दुर्भिक्षे। 'कुआरु नदी ओहटाव' - आश्विनो नदीमवघट्टयति । हेतौ । अन्यत्र तु अवघट्टति नदी ।। 'कुडुम्बि घर छाअ'-कुटुम्बी गृहं छादयति । 'केवट नाव [ प० ४४-१ ] घटाव' - कैवत्तों नावं ष(ख)ट्टयति । छद खलु संवरणे । 'केण साट । फाट तुंग । रुअ पीज । कणिक पीस' - क्रय(या)णकं सट्टयति । पाटितं
तूंजयति । तूलं पीजयति कणिकाः पेसयति, पिनष्टि वा । षट्ट तुजि पिजि पिस हिंसादिषु । पित संचूर्णने । गोधूमस्य क्षुद्रावयवाः कणिकाः । 'नाउ आंग पीच' - नापितो अंगं पिच्चति । पिञ्च कुट्टने । 'गुरु सीसन्ह ताड' - गुरु[:] शिष्यान् ताडयति । तड आघाते । 'बोलत जेंवत जीभ षा(खा)ड, जमाई आए चाउलु कांड' – वदन् जिवन् जिहां खंड
यति, भुंजानो वा । यामातर्यावागते (जामातर्यागते ? ) तंदुलान् कंडयति । खड
खडि कडि भेदे । 'सासु मुहं ढाक । हालि खेतु पांस । कुपूतु कुल पांस' - श्वश्रू मुखं धक्कयति, धक्कति . वा । हालिका क्षेत्रं पसयति । कुपुत्रस्तु कुलम् । नक्क धक पसि नास(श)ने । 'भंडारी पेई ताल' - भांडागारिकः पेदि(टि?)का तालयति । तल प्रतिष्ठायाम् । 'वरं कन्या तुलव' – वरेण कन्यां तोलयति । तुल उन्माने । 'काउ डील डोलाव' - वातो दालां दोलयति । दुल उत्क्षेपे । 'नइ वाढी काच्छ बोल' - नदी वृद्धा कक्षं बोलयति । बुल निमज्जने । 'गाड तोप' - गत [ प० ४४.२ ] स्तूपयति । स्तूप समुच्छाये । 'गोरवे बनाव' – गौरवितान् मानयति । मान पूजायाम् । 'तेलि सरिसन पेल । हाथि रूषु(खु) पेल । घोड नाल डेव' -तैलिकः 'सर्षपान् पेल
यति । हस्ती तु वृक्षम् । घोटको नालकं डेवयति । कल पिल डिप क्षेपे । सूअर घूटु उकुंड । राजा प्रजा पाल' – सू(शू)करः कूटमुत्कुंडति । राजा प्रजां पालयति । ___ कुडि जसि पल रक्षणे । अवकररासौ(शौ) घूटशब्दो लोके । • . . . 'सममिहिं सेवक विनव' – खामिनो(नः) सेवको विज्ञपयति । ज्ञप मानुबंधाश्च । खार्थे
नन्त इत्यर्थः। 'गाउं बला संजव' - ग्रामं चलितः संयमयति । यमच परिवेषणे । 'वाढणि वाढि दासि कतवार फेड' -वर्द्धन्या भार्जन्या वा वद्धैयित्वा संहृत्य वा दासी
'

Page #163

.
दामोदरविरचितं
[कारिका २९. चेटिका ग कृत्यवारं स्फेटयति । स्फिट्ट बुद्धि (चुबि) हिंसायाम् । कृत्यं धर्मार्थकामान्
वारयति=निषेधयति, कृयवारः अवकरः, अपवित्रत्वात् । 'सातु पीड' - शक्तून् पिंडयति । पिॉडे संघाते । 'लिहा पोंछ'- लिखितमुत्पुन्सयति । पुन्स अभिमर्दने । 'देउ पूज' - देवं पूजयति । पूज पूजायाम् । 'राड वलद जोड । संथवैद कान जोड' - रद्दो(ड्डो?) बलीव[ ५० ४५.१ न जोडयति ।
शस्त्रवैद्यः कर्णम् । 'घरु चूर हाथि' --- गृहं चूर्णयति हस्ती । यु(जु)ड चूर्ण प्रेष(र ?)णे । 'प्रमेउप्रपंच' -प्रमेयं प्रपंचयति । पचि विस्तारवचने । 'नगायरि सूरेहि उतेज' – नभाचार्यः सू(शू )रमुत्तेजयति । तिज निशा[म]ने । 'गोत्र उत्कीर्त' – गोत्रमुत्कीर्तयति । कृत संशब्दने । 'उघट' - उद्घटयति । 'आंगण वाढ' - अंगणं वर्द्धयति । 'अधिक दारु वडाव' - अधिकं दारु वर्द्धयति । 'मेघु नदी वढ़ाव' - मेघो नदी वर्द्धयति । वर्ध च्छेदन-पूरणयोः । 'आंखी हूंब' - अक्षिणी ढुंबयति । 'कापडं तूंग'- कर्पटं तुंगयति । लुबि तुबि अईने । 'तेलें पा मखार' - तैलेन पादौ म्रक्षयति । म्रक्ष म्रक्षणे । 'देसु लूड लुंबद्ध'-देशं लुंटयति लुंटाकः । रुटि लुटि स्तेये ।
'अन्न छर्द' - अन्नं छर्दयति । छई वमने । 20
'हाथि गुड महाउतु' – हस्तिनं गुंडयति महामात्रः । गुडि वेष्टने । भस्मना अवगुंडयति । 'बलाहिर गांउं वाट' -बला(ली.) वीरो ग्रामं वंटयति । वटि विभाजने । 'दुआर मांड' -द्वारं मंडयति । मडि भूषायाम् । 'विडरा घोड उलाल' -विद्रुतो घोडक उल्लालयति । बालकः कंदुकं वा ।' 'बाल दुलाल' - बालं [प० ४५-२ ] दुलियते । लल ईप्सायाम् । 'मुहं निहार' - मुखं निभालयते । भल आभंडने । "धनु निवेद' -धनं निवेदयते, अर्पयतीत्यर्थः । 'वार्ता निवेद' - वात निवेदयते, कथयतीत्यर्थः । विद चेतनाख्याननिवासेषु । 'गुडें खरडि हथोली चाट' - गुडेन लिप्तां हस्ततालिकां चाटयति ।
'पोफल फोड' - पूगफलं स्फोटयति । चट स्फुट भेदे । 30 'राजा आज्ञाप' - राजा आज्ञापयति । ज्ञा नियोजने ।
'तिल सोंधै वास' - तिलान् सुगंधेन वासयति । वस मेहच्छेदावरणेषु ।

Page #164

कारिका २९.] उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
'मध्यस होइ विचार - मध्यस्थो भूत्वा विचारयति । चर असंशये । 'भडत गाउं मुचीव' - आदत्तं प्रामं मोचयति । मुच प्रमोचने । • • 'काठ फाड' - काष्ठं पाटयति । पट पुटीत्यादि। 'चौक पूर'- चतुष्कं पूरयति । शंख(ख) वा, रिक्तं वा । पूरि आप्यायने । 'कहीं कह-कथानिकां कथयति । कथ वाच्य(क्य :) प्रबन्धे ।। छ.॥ 'कन्या वर' - कन्यां वरयति । वैर ईप्सायाम् । 'कवड गण' - कपईकान् गणयति । गण संख्याने ।' 'धूत गमारहि अकल' - धूतों ग्राम्यं आकलयति । [ प० ४६-१] । 'भल सगुनु भल सूच' -- भद्रः शकुनो भद्रं सूचयति । सूच पैशून्ये । 'अहेडे जात वखोड' - [[]खेटके गच्छन्तं व्याखोटयति । खोट क्षेपे । खोल क्षेप इति । * पाठे-अंगं खोलयति । 'पुरुषहि अनुसील' - पुरुषमनुसी(शी)लयति । शील उपधारणे । 'चित्रु रच' -चित्रं रचयति । रच प्रतियले । 'कलि साव' - कलिं कलहं वा सामयति । साम सात्त्व(न्त्व)ने। 'हरावा गवेस; गा गवेस' - हारितं गवेषयति, गतं वा । गवेष मार्गणे । 'मधक वथु विभंज' -मध्यकं वस्तु विभाज्यते । भाज पृथक्कर्मणि । 'नीकण रूष(ख)य' -चिक्कणं रूक्षयति । रूक्ष पारुष्ये । 'व्रीहिं उमिस' -व्रीहि(ही)नुन्मिश्रयति । मिस्र(श्र) संपर्चने । 'पाता छेद' - पत्रं छिद्रयति; कर्णं वा । छिद्र कर्णवेधे । 'लई (1) आंक' -उल्मुकेनाकयति । अकि लक्षणे । 'काजु निरूप' - कार्य निरूपयति । रूप रूपक्रियायाम् । 'पाना छेद' - पात्रं छेदयति । छेद द्वैधीकरणे । 'निलज्ज पाण वान' -निर्लज आत्मानं वर्णयति । वर्ण वर्ण-क्रियागुणेत्यादि । 'काल खप' - कालं क्षपयति । क्षप प्रेरणे । 'बहुतें अघा' - बहुतरेणाधयति । अघ पाप [प० ४६-२] करणे, अनेकार्थत्वात् ।। . अथवा अघाव, अघावयति । गुङ घुङ गत्यर्थः । 'हिंडोल':- आंदोलयति, 'अवहेर' - अवधीरयति; इत्यादयश्च लेकोक्तरूह्याः ॥ छ । गाउं जांत पोटलि संजव' - ग्रामं गच्छन् पोट्टलिका संयोजयति, संयोजति वा । अत्रै
वार्थे युजादिर्विकल्पे नन्तः । पक्षे भ्वादिवत् । अर्थान्तरे तु- 'कान यो(जो)ड' - :कर्ण युनक्ति । युजिर् योगे। 'परिहस(वा) साह' - परिभवं साहयति, सहति वा । षह मर्षणे । भौवादिकॅन सहते।।

Page #165

5
10
15
20
25
30
४२
दामोदरविरचितं
- इर्चे ।
'जांतं प्रेर’- जा (या)न्तं प्रेरयति, प्रेरति वा । ईर प्रेरणे । अन्यत्र -
'घिउ विलव' - घृतं विलीनयर्ति, विलाप (यः) यति । ली. द्रवीकरणे । अन्यत्र - विलीयते,
w
विलिनाति ।
'छूति वर्ज' - छुप्तिं वर्जयति, वर्जति वा । वृजी वर्जने । अन्यत्र - वृक्ते, वृणक्ति ।
'ऋण शेष' - ऋणं शेषयति, शेषति वा । सि (शि) ष असर्वोपयोगे । अन्यत्र - त्र - विशिनष्टि । 'आपण काजु विशेरीं' - आत्मनः कार्यं विशेषयति, विशेषति वा । विपूर्वो अतिशये । अन्यत्र - विशिनष्टि ।
[ कारिका २९.
‘पितर तर्प्प' – पितॄंस्तर्पयति, तर्पति वा । तृप प्रीणने । अन्यत्र - तृप्यति, तृप्नोति । '' घर छाअ' - गृहं छादयति, [ प० ४७-१] छदति वा । छद अपवारणे । अन्यत्र
छादयत्येव ।
B
'पडिआर खाँड माअ' - परिवाके (?) ष(ख) गो माययति, मयति वा । मी गतौ । अन्यत्र - मीनाति, मिमी (मीनी ) ।
'दूठ' हींस' - दुष्टो हिंसयति, हिंसति वा । अन्यत्र - हिनस्ति ।
'निधि आसाद' – निधिमासादयति, आसदति वा । प्राप्नोत्यर्थे । आङः सद [ : ] पद्यर्थे । अन्यंत्र – आसीदति ।
'परा वस्तु आप ' - परस्य वस्तु आपयति, आपति वा । आप्ल लंभने । अन्यत्र - आमोति । 'जेवडि ताण' – युग्वर्त्तिं तानयति, तनति वा । तनु सु (शु) द्धोपतापयोः । अन्यत्र - तनोति । 'लेख वाच' - लेख वाचयति, वचति वा । वच संदेस (श) ने । अन्यत्र - वक्ति ।
'काजु भाव' – कार्यं भावयते, भवते वा । भू प्राप्तावात्मनेपदी । अन्यत्र - भवति ।
'गौरवै मान' – गौरवितान् मानयति, मानति वा । मान पूजायाम् । अन्यत्र - मीमांसते । 'भांडे मांज' – भांडानि मार्जयति, मार्जति वा । मृजू सौ (शौ) चालंकारयोः । अन्यत्र -
मार्ष्टि ।
C
'फुडाव' - स्फुटापयति [ स्फुट भेदने ] | सत्यापयति । सत्यार्थवेदानामाप् । कारादीनामापामिमाहुः । कारापयति, वर्णापयति, कथापयतीयादि ॥ [ ५० ४७-२ ]
- एवमादधः खार्थे नन्ताः सकर्मका लोकोक्त्यनुगता यथागममन्येऽप्यूयाः ॥ छ ॥
Fo
'जूठ खा' - उच्छिष्टं' खादति । खाद्य भक्षणे ।
'' दूजण सवहि नींद' - दुर्जनः सर्वान् निन्दति । णिदि कुत्सायाम् ।
-
अथानिनन्ताः सकर्मका यथा
'मीठ जेवण मांग' - मिष्टं जिंवितुं मंगति । अगि मगि स्वगि - इत्यादि दण्डके, अनेकार्थत्वात् ।

Page #166

कारिका २९.] .: उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । 'रहसमाल कुअउ लांघ' -रभसाधिक कूपमपि लंघति । लघि [ गतौ ? ] कैतवे च । 'जिणवे किंह सभ्यहि उकोड' – वादे जेतुं सभ्यमुत्कोचति । कुच शब्दे । 'कोहावी लट लोंच'- कोपिता जटां हुँचति । लंच अपनयने । ''पाणि ष(ख)परें उलुंच' - पानीयं कर्परेणोल्लुचति । स एव । ' 'यो परहि वांच सो पापु सांच' - यः परं वंचति स पापं संचिनोति । वञ्च चञ्चु इत्यादि . गत्यर्थाः । 'यो गुरुं आंच सो पापु मुंच' -यो गुरुमंचति स पापं मुंचति । वच्चादिष्वेव [ मुञ्चु]।
चिञ् चयने । अञ्च गति-पूजनयोः । 'घोडे हाथि साज उसज'-घोटकान् हस्तिनः सज्जति, उत्सज्जति । षस्ज गतौ । 'नाठ खोज' – नष्टं खोजयति=अन्वेषयति । कुज खुज [ ५० ४८-१ ] स्तेयलरणे। " 'कुपुतु कुल लांछ' - कुपुत्रः कुलं लांछति-कलंकयति । लाछि लक्षणे। 'भल वांछ' - भद्रं वांछति । वाछि इच्छायाम् । 'पाम खजुहाव' - पामानं पामा वा खर्जति । खर्ज मार्जने । 'नव कापडु गांज' - नवं कर्पटं पटं वा गूंजति, गंजति. वी । 'मांज'-- मुंजति । गज..
गुजि मृजि मिजि गर्य(ज) शब्दार्थाः । 'वणिजे धनु अर्ज' - वाणिज्येन धनमर्जति । अर्ज सर्ज अर्जने । "दुइ एक जोड'.-द्वावेकत्र यौड(ट)ति । यौड(द) संबंधे । 'बलिअ दुबलेहिं संकडाव' – बली दुर्बलं संकटति । कटे वर्षावरणयोः । 'पोलि उलट' - पोलिका उल्लटति । 'पलट' - अ(हप्र)लटति । 'प्राज्ञ मूर्ष(ख)हि लटाव' - प्राज्ञो मूर्ख लाटयति । 'अलाण लट' -अज्ञानो लटति । रट लट परिभाषणे । 'सण सह-सणः स(श)टति । 'साड' - सणं सा(शा)टयति । स(श)ट रुजाविस(श)र
णगत्यवशा(सा)दनेषु । 'बहुत एकु वाडति' - बहव एकं वटन्ति । वट चेष्टने । 'अहेडी सावज उखेड' [प० ४८.२] - आखेटितः श्वापा(पदा)न् उत्खेटति । खिट 2
उत्रासने। 'माणिक जड' - माणिक्यं जटति । "धूलि झड' -धूलिटिति । 'झाड' - धूलिं झाटयति । जट झट संघाते । 'ईयादु दयादहि झंझाड' -दायादो दायादं झंझाटयति = झंझाटं करोतीति नामधातुः । 'बुरुए उवेड' - विरूपानुद्वेडति । विड आक्रोशे ।
. 30
८

Page #167

४४
..
___15
दामोदरविरचितं . [कारिका २९. 'विडउ उपड़' - विटप उत्पति । 'उपाड' - विड(टोपभुत्पाष्टयति । अद, पटेत्यादि
'गंतौ। 'प्रसार समिट' - प्रसारक सीमेटति । 'कापडसमेट' - कटें समेटयति । इट गतौं
समाभ्यम् । 'धूलि उकुंड'.-धूलिमुत्कुंटति' - कुटि वैकल्ये । 'मुहु मोड' -मुखं मोटति । मुट प्रमईने । 'परा अजोड-परस्याऽऽचोटति । चुट अल्पीभावे । 'मांसु चूड, चुडाघ' - मांसं चोटति, चोटयति । 'वाल मुंड' -वालान् मुंडति । मुडि खंडने । 'खेतु वांट' - क्षेत्रं वंटति । वटि विभाजने । 'भंडारु ल्हूस -भांडागारं लुटति । रुटि लुटि स्तेये । 'अरोड' आरुंटति । 'बीज सोने भढ' -बीजं सुवर्णेन मठति । मठ निवासे । 'सतिहि उलोठ' - सपनीमुल्लंठति । कुठि लुठि आलस्ये च । 'गांसु मुंह आड' - [५० ४९-१] पास मुखे अड्डति । अड्ड [अ]भियोगे। 'मुहं पहण' -मुखे प्रभणति । भण दंडके गत्यर्थः । अथवा 'पहण' -प्रहन्ति । हन
· गत्यर्थोऽपि । अथवा 'मुहं घात' - मुखे घातयति । हन्त्यर्थाश्चेति चुरादित्वात् । एवं- 'गाउं जणु घात' - ग्रामं जनं घातयति । प्रस्थापयति । 'झूठेहिइ सवहि आल' - मिथ्यैव सर्वान् आलति । अड उपसेवायाम् , माडि
ल-डयोविपर्यये । 'दूलह दुलाल' -दुर्लभं दुर्लाटयति । 'गेंदुआ उलाल' - कंदुकमुल्लालयति । लड
विलासे । पूर्ववत् । 'अयाणेहें अकल धूतु' - अज्ञानमाकलति धूर्तः । कड मदे । 'चेडी बोटे धष्टि काढ' - वे(चे)टी जूडे धृत्वा कड्डति । कड कार्कस्थे(श्ये)। 'धनं गोग-धनं गोपायति । गूपू रक्षणे । 'दूजेणु सवहि संताव' -दुर्जनः सर्वान् संतापयति । हिंसार्थत्वात् स्वार्थे नन्तोऽपि ।
- अन्यत्रार्कस्तपति। 'गूगुलें धूप' - गुग्गुलेन धूपायति । तप धूप सन्तापे । 'आपणे आलाप' - आत्मीयानालपति । परल(रप लप)जल्प व्यक्तायां वाचि । 'पीठि चाप' - पृष्ठं पति । चप सान्त्वने । हिंसायां तु खार्थे नन्तेन- 'गलें चाप -
गले चापयति ।
20
36

Page #168

कारिका १९. ]
उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
'गार्ड घाति तोप - गर्ने निक्षिप्य घातित्वा वा [ प ४९-२] तोपति ।. खुप जुंप प्रभृतयो
हिंसार्थाः ।
"
'चाणा चाव' – चणकान् चर्व्व (र्ब)ति, चर्व्वयति वा । हिंसार्थत्वात् । अर्व्व() चर्व्व ( ) गतैौ । 'आंखि लूब' – अक्षिणी लूंबति । लुबि तुबि अर्द्दने ।
'जमाइ चूंब' – यामातरं चुंबति । चुबि वक्त्रसंयोगे । मं ( मां ) गल्यं करणेऽपि लोके । 'बूत भण' – विविधप्रकारमुक्तं व्युक्तं भणति ।
'महु बीण' - मधूकानि व्यणति ।
'केणे विकण' - क्रय (या) काणि क्षुद्रवस्तूनि विकणति, विक्रीणीते वा । 'रूअ विअहण' - तूलं विधयति, विधूनोति वा । अण रण वण भ्रण ष्मण कण कण ष्वन धन धन शब्दे ।
'गरुअ तडका कान तोड' - कु ( गु) रुकस्ता डंकः कर्ण तोडति । तुड 'रूठ पाहुण बहोड' - रुष्टं प्राहुणकमाहोडति । हुड़ होडृ गतौ । 'बलिअ दुबुलेहि अरोड । दहि विरोल' - बली दुर्बलमा लश्रुतौ - विलोडति । लोल, लोलति । रोड अनादरे !
४५
1
'सासु वान, त पुणि सान' - शक्तून (न्) वनति, वर्णयति वा । ततः सननि, वा । वन पण संभक्तौ ।
सन्नयति
'अनाजु जेंव, पाणि अचम' - अन्नाद्यं जिंवति, पानीयमाचमति । [ १० ५०- १ ] चमु छमु जमु मु अदने ।
। दधि ।
'देवहि नम' - देवं नमति । सादरनमने वंदत्यर्थे । तदभावे, पल्लवो नमति वातेन । • मं प्रहृत्वे शब्दे ।
'मेहलिहि इसा' - मेहलाये ईष्य ( ये ) ति । इ(ई) ईष्या (य)ः । .
'मंत्रे खील' - मंत्रेण कीलति । कील बंधे ।
'कुहुं बहि अनुकूल' – कुटुंबमनुकूलति । कूल आवरणे ।
-
।
'खाणा दल' - चणकान् दलति । 'वैरि उदाल' - वैरीन् उद्दालयति । खार्थे नंन्तो हिंसात् ।
एवं - 'घोड • उफाड' - घोटक उत्पा (त्फा) लयति, पृष्ठस्थम् । दलञिफला विस (श) रणे । ‘उफुड' – उत्फलति ।
'मूंड मींड' - मुंडं मीलति । श्रुतौ मीडति । मील स्मील क्ष्मील निमेषणे । एवं - 'प्रजा पीड' - प्रजां पीडति । पील प्रतिष्टंभे, हिंसार्थत्वात्, पीडयति वा ।

'बक सहरी नील’–बकः सह (शफ) रीं नीलति । नील वर्णे, अनेकार्थत्वात् । अथवा - ‘गिल' – गिलति; ‘उगिल' - उद्गिलति । गृ निगरणे । लश्रुतौ ।

Page #169

दामोदरविरचितं
'घोड पुलाव - घोटकं पूलति । पूल संघाते । 'रूषु (खु) उमूल' -- वृक्षमुन्हेंलति । मूल प्रतिष्ठायाम् । 'अहिर गोरू उवेल' - आमीरो गोरूपाण्युद्वेलति ।
'बुरुए उवेह' – विरु(रू)पाण्युद्वेडति । [ १०८५००२ ] - लश्रुतौ (डश्रुतौ ) ।
४६
'जेवाड उकेल' - रज्जुमुत्केलति । युग्वर्ति वा । 'संकेल ' - संकेति । 'पाथर उकेर ' पाषाणमुत्रति । `रश्रुगतौ ( रश्रुतौ ) ।
'गीवं धरि पेल'-- ग्रीवायां धृत्वा काष्ठिकः सेवकं पेलति । 'झूठ फेड' - उच्छिष्टं फेडति । श्रुतौ । स्फेटयति वा ।
•
"मांकडि उसल' – मर्कटी उत्सलति । 'न्हात उतेड - खातमुत्तेडति । श्रुतौ ( श्रुतौ । वैलू चे के पेलू झेलू वेल (ल्ल) पेल फेल सेॡ खेलृ षल तिल गतौ । 'थाहें नाव उसल' - स्थाने नौरुत्खलति । खल चलने । अकर्मकोदाहरणं प्रासङ्गिकमत्र । 'लोग संगल' – लोकः संगलति । 'संगलाव' – संगलयति लोकान् ।
'खडी उगल' – खटिकोद्गलति । 'उगाल' - उद्गालयति, घर्षतीत्यर्थः । 'कूल माल' - कूपमुद्गालयति, खनतीत्यर्थः ।
[ कारिका २९.
'भातं मां लोण घिउ एतवतें कवलें भषा (खा ) गि गलगलाव' – भक्तमाष (मांस!) लवणघृतामि एतावद्भिरेतावद्भिः कवलैः भक्षाग्निर्गलगलयति । कः अमिरपि । कामेचलन्ति, रक्षन्ति । बल प्राणने । कवला यासाः । यावद्भक्षं तावानभिर्यस्यासौ भक्षामिः । • गलः कंठः । गल अदने । गलतीति गलौ अत्र [ १० ५१-१] — गलश्चासौ गलश्च गलगलः । तं करोति । 'तत्करोति, तदाचष्ट' इतीनि रूपम् । एवमसंगता अन्येप्यूयाः ।
'गावि षे(खे)त चर' – गौः क्षेत्रं चरति । चर गत्यर्थः, अनेकार्थत्वात् खादने । 'ऑग खोल' – अंग खोलति । 'जांत वषो (खो) ड' - यान्तं व्याखोडति । खोल `खोॡ(र्ऋ) गतिप्रतीघाते ।
'जुआरहि सउ जिण जुआरु' - द्यूतकारशतं जयति द्यूतकारः । जि जसे द्विकर्मकः । 'चूंचीं देऊ जिआव' – चूचुकं दत्त्वा जीवयति । चूचुकं स्तनमुखम् । जीव प्राणधारणे । - 'मुअ जीव' - मृतो जीवति ।
·
'हाड चवा' - अस्थीनि चर्वति, चर्वयति वा हिंसात्वात् । चर्व्व अदने ।
‘अघाई जेंवृ' – अघयित्वा जिम्वति । दिविधिवि वि प्रीणनार्थाः । अघ पापकरणे,
अनेकार्थः ।
'खेतु राष(ख) ' - क्षेत्रं रक्षति । अव रक्ष पालने ।
''आरिसें प्रतिबिंब' - आदर्शे प्रतिबिम्बति । इबि व्याप्तौ ।

Page #170

कारिका १९.] उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । • 'वेद मोष' -वेदं घोषति ।.घुषिरु विशब्दने। :
भोजन आकांख' -- भोजनमाकांक्षति । काक्षि वाक्षि कक्षायाम् । 'आंब चूह' - आनं.चूपति । चूष पाने । • • 'दीने तूस' - दत्ते तूपति । तूष तुष्टौ । ' 'चोरु धनु नूस' - चौरो धनं मूषति । मूष स्तेये । 'तैलें चोपडा निरुख' । तै-[१० ५१-२]
[अत्र ५२ अङ्काङ्कितं पत्रं विनष्टं मूलादर्श]
नै तर' - नदीं तरति । तृ प्लवन-तरणयोः । 'गाभिणि चेलिआ पसुअ' - गर्भिणी प्रसवति चेलिकाम् । 'दुखें सवइ तज' - दुःखेन सर्वं त्यजति । त्यज क्योहानौ । 'सापु अभागेहि डसि' - सर्पो अभाग्यं दशति । दंश द(द)शने । 'थांभेकर वगाह' - स्तंभस्य दरं गाहते । गाहू विलोडने । स्त्रियां दरी । जलमवगाहते । 'बुरुअ सवहिं अबाह' -विरूपः सर्वमाबाधते । बाध लोटने । 'गुरु अभिवाद' - गुरुमभिवंदते । वदि अभिवादन-स्तुत्योः । 'खेत जोत' -क्षेत्रं जोतते । अतृ जुतृ भासने । 'बलद नाथ' - बलीवई नाथते । नाथू नाधृ उपतापादिषु । 'सघ लोग सांथ' - साल्लोकान् श्रन्थते । श्रथि.शैथिल्ये । 'फूल गांथ' - पुष्पं ग्रन्थते । प्रथि वकि कौटिल्ये । 'काज लोच'-कार्यमालोचते । लोक लोच दर्शने । 'मृद कोहि हरडइ विरेक, तेइं सो ताहि साङ्क' - मृदु कोष्ठं हरीतकी, विवे(र)कते.
तेन श(स)तां शंकते। 'बलदहि कडं आंक' – बलीवई कटे अंकते । अकि लक्षणे।।
मोड वरकाव' -घोटकं वर्कयते । 'वरका' – वर्कते । कुक वृक आदाने । (प०.५३-] . 'अर्थिया समुदउ लांघ' - अर्थी समुद्रमपि लंघते । अघि रघि गत्याक्षेपे । 'धहुरी भूज' - धाना भर्य(ज)ते । भृजी भर्जने।
'दावि भात अहुंड' - दा भक्तमाहुण्डते । हुडि पिडि संघाते । । 'पढा सौष हुँत माठ । घटितं सिद्धं सन् .मंठते = मसृणं करोति । मठि कठि,
शोके।

Page #171

5
10
15
20
25
दामोदरविरचितं
'घूड्डु उकुंडे - कूटमुत्यूंडते । कूग़ अवकरराशिः । कुडि दाह ।
'हाथि मांड' - हस्तिनं मंडते । मडि भूषायाम् । 'कडि वेढ' - कटिं वेष्टते वस्त्रेण । वेष्ट वेष्टने । I
४८
'भांडु भंडा, अवरहु भंडाव' - भंडी भंडते, 'अपरमपि भंडते । भडि परिभाषणे ।
'मूंड मूंड' - मुंडं मुंडते । मुडि मज्जने । 'फल तोड' - फलं तुंडते । सुडि तोडने ।
'छारें भुरुंड' - क्षारेण भुंडते । भुडि भरणे ।
'भीचहि ताड' – भृत्यं तंडते । हिंसार्थत्वात् तंडयते वा । तडि ताडने ।
'चाउल कांड' - तन्दूलान् कंडते । कडि मदे ।
'जीभ पां(खांड' - जिव्हां खंडते । खडि मन्थे ।
'अहोड' - आहोडते । 'वहोड' - व्याहोडते, रुष्टप्रस्थितम् । हेड होडृ अनादरे । 'भलें निवाड' भद्राणि निवाडते । वाढ आप्लाप्ये (व्ये?) ।
'घोड वाग धरि चाल' - घोटकं वल्गायां धृत्वा [ ५० ५३-२ ]
x
x
[' अत्र पुनः ५३-५४ अङ्काङ्कितं पत्रद्वयं विनष्टं मूलादर्शे ]
x
x
X
د
[ कारिका २९
x
वर्धयति । 'निवट, निवटाव' - निवर्त्तते, निवर्त्तयति । निर्व्वर्त्त, निर्व्वता ।
निर्व्वर्त्तते, निर्व्वर्त्तयति ।
२
'अपाण उवट, उवटाव' - आत्मानमुद्वर्त्तते, उद्वर्तयति । वृतु वर्त्तने । 'काजु निलोठ' - कार्यं निल्लठते । लुठ प्रतीघाते ।
'सभा क्षोभ' – सभां क्षोभते । क्षुभ संचलने । त्रासयति ।
'दक्षिणा संकल्प' – दक्षिणां संकल्पते । 'संकल्पाव' - संकल्पयते । कृषू सामर्थ्ये ।
-
' ठकुरहि सेवकु ऑलग' - स्थानपूरकं ठक्कुरं वा सेवको अवलगति । 'औँलगं लॉग' अवलगने लगति, लमो वा । लगे संगे ।

'गाउँ जल' - ग्रामो ज्वलति । 'जाल' – ज्वालयति ग्रामं ज्वलयति वा । सोपसर्गे तु प्रज्वलयत्येव । ज्वल दीप्तौ ।
B
'माहिं सोअर' - मातुः स्मरति, मातरं वा । 'सों अराव' - स्मरयति । 'विसराव' विस्मरयति । स्मृ आध्याने मानुबन्धः । चिन्तायां तु - 'कार्य सोअर' - कार्य स्मरति । चिंतति । ‘सोअराव' – स्मारयति, चिन्तयतीत्यर्थः । स्मृ ध्यै चिन्तायाम् । 'वाघहि डर ' - व्याघ्राहरति = बिभेति । 'वाघु डराव' - व्याघ्रो दरयति गाम् । 'विचार' - विदरगति । दृ भये मानुबन्धः । अन्यत्र - 'काठु दार' - कार्य दारयति । ह विदारणे । [ ५०५६-१ ]

Page #172

कारिका २१:]- .:उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् ।
. . ४९ • 'गाउं बल' - ग्रामं चलति । गाउं बरुद चलाव' -प्रामं बलीवई चालयति = गमयति ।
; कम्पने तु मानुबन्धः - 'हाथु चाल' - हस्तो चालयति । चल कम्पने । 'वार्य रूषु(खु) हाल' - वातेन वृक्षो हलति । हल विलेष(ख)ने । 'हलाव' -हालयति
• “वृक्षं वातः । (ख)तु हलाव' - क्षेत्रं हलति । . . 'संडासीं चूडां उनाड' • संदंशेन संदिश(दंशिप)कया वा चूडकमुन्नडनि, उन्नयति वा ।
.णल गन्धे। 'आंग डबल' - अंगमुद्वलति । बल प्राणने । • 'हाथु संकोड' - हस्तं संकोलति, संकोडति वा । 'उकोल' - उत्कोलति, उष्णं करोति।
कुल संख्या(स्त्या :)ने । 'रूठ अहोड' - रुष्टमाहोडति, अहोडति वा । हुल हिंसा-संवरणयोः । 'कठु सह' - कष्टं सहते । 'सहाव' - साहयति । षह मर्षणे । 'उद्यान रम' - उद्याने रमते । 'रवाव' - रमयति, विरमति, विवर्त्तते, निवर्तते । 'कलिहारि अंकोस सवहि' - कलिहारिका सर्वानाक्रोशति । क्रुश आह्वाने । 'याचक निकृष्टहि संकोच - याचको निकृष्टं संकोचति । कुंच संपर्चनादौं । . 'सास्नु बूझ' - सा(शा)स्त्रं बोधति । 'छात्रहि बुझाव' - सा(शा)स्त्रं छात्रं प्रबोधति । बुध । __अवगमने । [प० ५६-२] | 'हिंक' - हिकति हिंक(हिका)ते वा । घींक इत्यर्थे । हिक्का अव्यक्ते शब्दे । 'धाव' - धावति । 'धवाव' - अश्वं धावयति, खेदयति वा, अनेकार्थत्वात् । 'फूल वीप' -पुष्पं वेणति । वेण चिन्तादिषु । 'गिहथहि भीष(ख) भिषा(खा)रि याच' - गृहस्तं(स्थं) भिक्षां भिक्षुको याचते । टु याच : ___ याच्याम् । द्विकर्मा । 'पोष(ख)रि ष(ख)ण' - पुष्करि खनते । 'खणाव' - खानयति । खन अवदारणे । 'पइसत निकलत गोरु चोरु चिव' -प्रविशन्ति निष्कसन्ति गोरूपाणि चौरश्चीवति ।। ___ चीवृ आदाने। 'टोप उनाअ' - स्तूपकमुच्चायते । चाय पूजा-निशामनयोः । ष्ट्रप "समुच्छाये ।। • स्तूप[.........."]ना तु स्तूपकः। पा(खा)ट डास, उडास' -प(ख)ट्वां दासति, उद्दासति । दास दाने । 'सलाई मासु गुह' - स(श)लाकया मांसं गृहति । गृहू संवरणे । 'कहार घिअ भार हर' -काहारो घृतं भारं हरति, नयति । द्विकर्मा । अन्यत्र तु
.'चोरु धनु हर'-चौरो धनं हरति, हरते वा । हा हरणे : 'पाणि भर' - पानीय भरति दासी । भृञ भरणे । वहति वा, पूरयति वा ।

Page #173

५० दामोदरविरचितं
[कारिका २९. 'अरुधि घर'.- अवरुद्धां धरति, स्वीकरोति । . 'माथें धर'-'मस्तके धरति चटापयति । धृञ धारणे। 'गाउं छेलि ले' -- [प० ५७-१] ग्राममजां नयति । णी प्रापणे । द्विकर्मा । 'प'
पचति । 'आश्रय' – आश्रयते । 'भज' - मजेति । 'शंज' - रजति । 'शप' - शपति । - यज' – एजति । 'वह' - वहति । द्विकर्मकाः, केचन प्रसिद्धाश्च । 'विण' - वयति । 'वंस' - सति । 'बोल' – वदति, बोलति वा । एवमन्येऽपि भ्वादौ
लोकोक्त्यनुगता ऊह्याः ।
'अथादादौ-- 'हण' - हन्ति । 'पहण' - प्रहन्ति । हन हिंसा-गत्योः । प्रघातयति था।
खार्थे नन्ते । 'देवहि नव' - देवं नौति । णु स्तुतौ । 'स्तव' - स्तौति । ष्टुन स्तुतौ । 'गावि पन्हा' - गौः प्रस्नौति । 'पन्हाव' - गां प्रस्नापयति वत्सः । स्नु प्रसवने । 'गांउ जा'-ग्रामं याति । 'गांग माहि न्हाव' - गैगायां मातरं स्नापयति । 'न्हा' – नाति । स्ना सौ(शौ)चे । 'दक्षिणा ले' - दक्षिणां लाति । रा ला दाने । आदानेऽपि लोके । 'शाला मांज' - स्थालकं मार्जति । मृजु सु(शु)द्धौ । 'दुःखी रोव' -रोदिति । रुदिर अश्रुविमोचने । 'परोटा ईसरहि सोआव' - परोटाक ईश्वरं खापयति । जिष्वप शये । 'सो' - खपिति । 'गोडं धरि कूकुरु भिंति अभेड' - चरणे धृत्वा श्वानं भित्तावाभ्येडयति । ईड स्तुतौ ।
____ अभ्यापूर्वः । 20 . 'गोहारि घालि सूत जगाव' - [प० ५७-२ ] घूत्कार कृत्वा सुप्तं जागरयति । जागृ
• निद्राक्षये । 'जाग' - जागर्ति । 'अन्याइहि सास' – अन्यायिनं शास्ति, निगृह्णाति, दण्डयति वा । 'गुरु छात्रहि सास्त्रु सिखाव' – गुरुः शिष्यं शास्त्रमनुशास्ति, शिक्षयति । शास्त
. अनुसि(शि)ष्टौ । शिक्ष विद्योपादाने । 25 'बाम्हणहिं पीढां बइसार' - ब्राह्मणं पीठे आसयति, उपवेशयति वा । आस उपवेशने ।
विश प्रवेशने।
'आच्छ' - आस्ते । 'बैस' -- उपविशति । 'पैस घरु' - प्रविशति गृहम् । __.. 'गुआल गावि दूधु दुह - गोपालो गां दुग्धं दोग्धि । द्विकर्मा । दुह प्रपूरणे । . . 'सूआ मणुसें जेउं बोल' -शुको मानुषवद ब्रूते, ब्रवीति वा । बोलति, बोलयति वा ।
निमज्जनार्थेन । ब्रुञ् व्यक्तायां वाचि ।

Page #174

कारिका २९.] . • उक्तिव्यक्तिप्रकरणम् । 'तिल हुण' -तिलान् जुहोति । हु दाने । 'प्रजा पाल' -प्रजां पिपर्ति । पृ पालन-पूरणयोः।। 'वरहि कन्या दे' - वराय कन्यां ददाति । डुङ्गा दाने । दत्ते वा । एवमन्येऽपि. . .अदादि-जुहोत्याद्योल्लोकोक्त्यनुगना धातवः प्रचोज्याः।
अथ दिवादेः- 'फाट सिव' – फाटितं सीव्यति । षिव तन्तुसन्ताने । 'नटाव बेटी नचाव' – नर्तको बेट्टिकां नर्तयति । नृती गात्रविक्षेपे । [५० ५८.१ : __ 'नाच' - नृत्यति । विणिएं करें (?) कवडा निखेत्र' - वणिजो गृहे कपईकान् निक्षिप्यति । क्षिए प्रेरणे.। 'मेघु वरिसत तीव' - मेघो वर्षन् तिम्बति । तिमू आर्द्रभावे । 'भातु रांध' -भक्तं राध्यति । 'कटकवाल सव वेसाह' - कटकवा(पा)लो विसाध्यते सर्वम् । राध साध संसिद्धौ । 'कान वींध' - कर्ण व्यध्यति । व्यध ताडने । 'चेलिका पोस' - अपत्यानि पोषयति । 'पुष्ट हो' -पुष्यति । पुष पुष्टौ । 'भूखें सुखा'-बुभुष्य(क्ष)या शुष्यति । 'सुखव' - शोषयति । शुष शोषणे । 'पराकिम दूस'–परकृतं दुष्यति । दुष वैकृत्ये । 'ऊवें पसीज' - ऊष्मणा प्रखिद्यति ।।
आंग सेकि पसिजाव' - अंगं सेकित्वा प्रखेदयति । विदा गात्रप्रक्षरणे । 'दिवु देई सूझाव-दिव्यं दत्त्वा सो(शोधयति । 'सूझ' - शुध्यति । शुध शौचे। . 'छाटेंहि रसोइ सीझ' - झटिति रसवतीं साधयति । 'सीझ' सिध्यति । पिधु संराद्धौ । 'तेइ देउ पितरु तर्प'-तया देवान् पितृस्तर्पयति । 'तृप्त हो' - तृप्यति । तृप प्रीणने । 'विभउ नीचहि दापव' - विभवो नीचं दर्पयति । 'मोह' - मोहयति । 'तेइं दर्प' -
सेन हेतुना तया वा हप्यति । 'मोहिअ-मुह्यति । हप हर्षिण-मोहनयोः ।]-[प० ५८.२]
. . xxx • [अन पुनः ५९-६० अङ्काङ्कितं पत्रयुग्मं प्रणष्टं मूलादझें।]
'पुणि उगिल' – उद्द्विलति । गृ निगरणे । 'सेल उजुआर' - सेल्लमुज्ज(ज)यति । 'उजु' - उज्ज(ज)ति । उजु(ब्ज),आर्जवे । 'कंगि गूफ' – कव्यां गुंफति । गुफ गुंफ...........कृत्वा विधति । विध विधाने । • 'गुअवाल तिथिआतिन्ह जुड' -- गयापालस्तीर्थयात्रिकान् जुडति ! जुड'शुन गतौ । 'बोड़ सुण' - .............[1]

Page #175

दामोदरविरचितं
..[कारिका २९. 'देवहर कूछ गुरुहि' – देवगृहं पृच्छति गुरुम् । प्रच्छ ज्ञीप्सायाम् । द्विकर्मा । 'पुणि पुणि सवै मृज' - पुनः पुनः सर्वं सृजति । सृज विसंगरौं । 'झूठ छुअ' - उच्छिष्टं छुपति, स्पृशति वा । छुप स्पृश संस्पर्शः। 'गुणआणि पइस' - गुणतानिकां प्रविस(श)ति । 'कटकं अवास' - कटके निविशते । 'खांत उविस',- खाद्यमानमुद्विशति । विश प्रवेशने । 'माथे करोअ'- मस्तके कुरति, कोरयति वा। परेव गुर' - पारावतः कुरति । कुर शब्दे। 'काजु विमरस' - कार्य विमृशति । मृश आमर्शने । 'पाउ मुर' -पादो मुरति । मुर संवेष्टने ।। 'मुंडु नहें करोव' - मुण्डं नखैः कुरति । कुर विलेखन । 'सोअंत घोर' – शयानो घुरति । घुर भीमार्थ [५० ६१-१] - शब्दयोः । 'भल ईच्छ' - भद्रमिच्छति । इषु इच्छायाम् । 'संविरा कापडु उकिल' -- मु(उ)किलति । 'उकेल' - उत्केलयति । 'संकेल' - संकेल
यति । किल श्वैत्य-क्रीडनयोः । 'गाउं चल' -ग्रामं चलति । 'कउआ उचल' - काकः उच्चलति । चल विलसने । 'गोरू उवेल' - गोरूपाण्युह्वेलयति । 'उविड' -- उद्विलति । बिल भेदने । 'अपणी जाति मिल' -- आत्मीयजातौ मिलति । मिल स्ले(श्ले)षणे । 'पुतली षे(खे)लाव' - पुत्रिकाभिः खेलयति । 'खेल' - खिलति । खिल खेलने । 'पोथी लिह' -- पुस्तकं लिखति । लिख लेखने । 'हाथ संकोड' -हस्तं संकोटयति । 'संकुड' - संकुटति । कुट कौटिल्ये । 'दुइ एकं लाइ संपुड' -द्वावपि एकत्र लागयित्वा संपुटति । 'जा. सलुह' - जाड्येन संलुठति। "पाणिं वरिसें विडवा उलुह' – पानीये वृष्टे विटप उल्लठति । पुट लुट संस्ले(ले)ो । 'अर्थी गृहस्थहि संकोच' - अर्थी गृहस्थं संकोचति । 'संकुड' - संकुचति । कुच
संकोचने ।. _ 'आपण विढवा धनु वेच' - आत्मविधत्तं धनं व्यचति । अर्यि(जि)तं वा। व्यच
व्याजीकरणे। 'हार्थि गुड' – हस्तिनं गुडति । गुड रक्षायाम् । 'चडई चारा चुण' - [प८६१-२ ]
+
[इतोऽग्रे पुस्तिका त्रुटिता - अतोऽपूर्णोऽयं ग्रन्थः । ]

Page #176

परिशिष्टानि

Page #177

१: ग्रन्थस्य मूलभूतकारिकाणामकाराद्यनुक्रमेण सूचिः ।
कारिका
४२
अथ कथयिष्ये लिखनक्रमम् अथवाऽयमेकनाम्ना अथ शन्तृङानशाविह अधिकरणं त्वाधारः । अभिवादनप्रथामा वाऽऽशी 'आधि' इति कर्तृनिष्ठा इत्युक्तमृणाऽऽदाने इत्युक्तयो मयोक्ताः उक्तेश्च दर्श पदार्थाः एतद्भेदवशात् पुनरुक्तीनाम् एषां चैकद्व्यादिक्रमेण . 'करउ' इति सप्तमी स्यात् 'कर' 'किएसि' 'करिह' कालाः 'करवें आच्छ' तुम भवेत् 'करिह' इति भविष्यन्ती कर्म व्यापारफलम् जीवपितृकस्य लिखेत् तत्र च तक्तृविवक्षावशाद् तस्मात् दया प्रबोधः तस्य निमित्तं यत् दत्ताधत्तक्रीतं वस्तु दातृ-ग्राहक-मध्यक-साक्षिगणाः दातृ-ग्राहकसमयः देशे देशे लोको वक्ति . नाना प्रपञ्चरचना
कारिकाङ्क |
३० निजदेश-नृपतिराजावळीक्रमम् ३८ निष्ठा कन्सुप्रमुखाः १४ | पञ्चानामित्वमिदम् २२ परमाराध्यतमाद्याः ३९ पालकपत्रं च तथा
९ पितृगुरवश्चरणान्ताः ४९ / पुरुषाः पत्रे लेख्याः १८ पुं-स्त्री-नपुंसकत्वम् २५ प्रस्थाप्यते यतोऽसौ २९ प्रोञ्छितलिखितः श्लिष्टः २८ महतः स्थानं नाम च १३ माता पिता पितृव्यः । १० यत् तु स्वल्पफलं स्यात् १५ यः कारकः स कर्ता १२ या वक्तुं किमपि २१ | व्यापारो धात्वर्थः । ४४ लिङ्गं क्रिया ततोऽपि च
लेखपत्रलिखनक्रमानुगाः ५ लेखप्रस्थापयितुर्नानः १९ शत्रानौ तु स्ययुतौ ४१ स त्वमहं वा पुरुषाः ४३ सा च स्वपरविपक्षा ४५ स्यादि-त्यादी वृत्वा ६ | वस्त्यादिरिति प्रान्तः १ ह्यस्तन्यद्यतनी वा

Page #178

२. व्याख्यागत उद्धृतश्लोकानामकाराद्यनुक्रमेण सूचिः ।
. अहं विप्रपुत्रः पठन् आद्यमाद्यमितरेषु इदमन्धं॰तमः कृत्स्नम् . उपस्थितं महत् पर्व्व कस्मिन् देवगणा ननु कस्यैतद् गृहमुन्नतम् कुलालैर्नीयते केन गणानां नायकं नत्वा ग्रीष्मसंतप्तभूपृष्ठे छेदकसंख्यार्थानाम् जगत् क्षीरार्णवे मग्नम् दीया गृह्यतां तावत् दुर्जयो जायते वीरः धनदस्य धनं भानोः

• पृष्ठ
३१ | नवकाद्येकप्रान्तानङ्कान् . पात्रापात्रकथा देव - पितृकृत्ये
२४
३ भूमौ मर्त्यास्तिले तैलम् २३ | यस्मै धारयते वित्तम २३ | यस्मै यद् रोचते* २४ | यस्येयं वसुंधा सुधाधवलिता.
२२ | वद नीरप्रिये कस्य
•
१ | विद्वन् ! भवतः कुत्र निवासः २२ वृद्धौ माता - पितरौ
१८ सखे ब्रूहि कस्त्वं चिरम् . २२ सजातीयाऽसगोत्राय ५ सूपकर्त्ता स्थितः पृष्ठे २२ सेनापतिः पतिं ते २४ | स्वर्गः सुराणां पाताललोकश्व

पृष्ठाङ्क
१८
२३
२३
*२३
२३
२४
२४
२४
२३
३१
२२
२४
. २२
२४

Page #179

३. व्याख्यागत-विशिष्टनाम्नामकारायनुक्रमेण सूचिः।
पृ०, पं०
पृ०, · पं. अपग्रंश [भाषा] , २-२,११ धनपाल
२१-१७ कनउज [नगर] १३-१६ नागर [जाति]
२४-२ कन्यकुब्ज [नगर २३-१६,३०-६ पशुराम ।
०३-१२ कर्णभेरु [प्रासाद] ३.२२,२७,१५-१९ पैशाचिक [भाषा]
२-२ कालिदास [कवि
१०-१७ प्रयोगप्रकाश [ग्रन्थ] ३१-२६ किरात [ग्रन्थ]. . ४-८९१०-१७ प्रयाग [नगर] ३०-१५,१७ गङ्गा [नदी] ५-२४,२४-१ प्राकृत [भाषा]
२-२ गया [तीर्थस्थान] २३-१२ मध्यदेश
४-१३ गयापाल [नृप] ५१-२८ माघ [कवि
१०-१७ गोविन्द ) २१-१८, राजसागर [तडाग] २१-१५ गोविन्दचन्द्र : नृप] २४-१०, वाराणसी [नगरी] २४-१:२८-७,११, गोविन्दचन्द्रदेव ) ११,१४
२९-२२,३०-४ तुरुष्क [देश
३-२२ संस्कृत [भाषा] २-११३-२७४-८ देवशर्मा [उपाध्याय २३-२० सर्ववर्मा [ग्रन्थकार] द्रविड [देश
४-१३ सूरपाल [राजपुरुष] २१-१५

Page #180

. . ४. अपभ्रंश शब्दसूचि ___ अ ..
आडिअ-आस्यते २०-१६; स्थीयते २०-२३ अच्छति-तिष्ठतः १५-२०,
आछीहरि-स्थास्यसि २०-१५ अनित्यु - अनित्यम्-१०-३
आच्छे-स्थितम् २०-१२ अन्न- अन्नम्-९-१५ ..
आथि -अस्ति ५-४ अन्याइहि - अभ्यायिनम् ५०-२२ आपण विढवा-आत्मविधत्तम् ४२-२५ 'अप (? पत्र)-पचति ८-२७ .
आलिंग - आलिङ्गति ९१ अपणी जाति-आत्मीयजातौ ५२-१६
आलिंगनं ९-१ अभेड-आभ्येडयति ५१-१८
आलिंगन कर-आलिङ्गति ९-१ अम्हतौ-अस्मत्तः १४-२८, १४-२९
आव-आगच्छति, आचाति वा ११-२३, अम्ह पास - अस्मत्तः,अस्माकं परा वा२१-९
आगच्छति १४-१५, १५-२४
आवर्ज-आवर्जति.७-७ अम्हार- अस्माकम् १६-२०
आश्रम-आश्रमे २७-१७ . अम्हे-वयम् १४-२७, १४-२८,१६-८;
आश्रय-आश्रयते ५०-६ अस्मानेव २२-६ अम्हेइ-वयमेव २१-२२, २२-७
आश्वास-आश्वासयति ७-७
आस्वाद -आस्वादयति ९-२ अम्हे दुइ- आवाम् १६-८
आस्वादन ९-१ अरुधि-अवरुद्धाम् ५०-१ अरे- अहो १९-३०, २०-१०
आस्वादन कर- आस्वादयति ९-१.
आहोन्त-भवन् , भविष्यति भूतो, वा ११-१४ अर्थी- अर्थी ५२-२३
आंकम- आक्रमणेन ६-२१ अघड• आपद्यते २२-११
आंखि-अक्ष्णा, अक्षिभ्यां वा ६-२; अवास-निविशते ५२-४
अक्ष्णा ६-५ अहो-भोः २०-३, २१-२५, ३१-१६,- आंग- अङ्गम् ४९-७; ५१-१७
अहो २१-२०. अहोड-आहोडति अहोडति वा ४९-१०
इच्छ - इच्छति १३-१ अंकवाली-अंकपालिम् ६-१७
इच्छत-इच्छन् १२-२७ अंकोस-आक्रोशति ४९-१३
इहां-इह २०-३, २६-२५ आ
ई-एव १६-२३, १६-२५. आ-आगतः १४-२९, २३-१५
इंधण - एधान ९-२६; इन्धन २१-३०: आच्छ-आस्ते २०-७, २१-३, ५०-२७ इंधणपाणि-इन्धनोदकम् २१-३० आच्छउं-अस्मि २०-१९, स्थीयते २०-२५ इंधणे-इन्धनेन १५-१० । आच्छसि-तिष्टसि २०-१४; असि २०-१८; इंहां- अत्र २०-५, २१-२८, ३२-१
तिष्ठति २०-२३ आच्छिअस्थीयते २०-२५; स्थीयते, ईच्छ - इच्छति ५२-११ आस्यते २०-८
ईसरहि-ईश्वरम् ५०-१७ आच्छिह - स्थास्यति २१-११
ईहां-इह १४-२८, २१-१७; अत्र • २२-३, आछ- आंस्महे १४-२८; आस्ते ६-६, ६-११, २७-४, २८-२७, २९-२, ३०-१,३३-२ ५-४, ७-६, ७-१७,७-२२, ७-२८,८-२,
इतः १४-३० ११-३, ११-५, ११-६, ११-७, ११-१४, ईधणे- इन्धनेन १५-४ १३-१६, ११-२१, १२-१०, १२-११, ११-१२,१२-२७, १५-३, २१-९; तिष्ठति उ-अपि ९-२९ . ८-२७, १४-२५; आसीत २१-७
उकिल - उत्किलति ५२-१२

Page #181

५८
उक्तिव्यक्तिप्रकरण उकेल-उत्केलयति ५२-१२
ऑझाउलु-उपाध्यायगृहम् २२-२ उकोल-उन्कोलति-उष्णं करोति ५९-६ ऑझा पास-उपाध्यायात् १४-१६ उगिल - उगिलति ५३-२५ : .
ओडहूपास-उद्रैः २१-१४ . उचल - उच्चलति ५२-४
.
ऑदन-ओदनम् ९-१६ उचाअ- उच्चायते ४९-२५
ओदन - ओदनम् १३-२१ ।। उजुअ-उजति ५१-२६ .
ऑलगि-अवलग्य ११-१३ उजुआर - उब्जयति ५१-२६
ऑलगिहउं - अवलमिष्यामि २०-१३ उडास - उद्दासति ४९-२७
ऑलइ-अवललति ६-२० उद्यान,- उद्याने ४५-१२
ऑहट - अवघटते ५-२४ उनाड - उन्नडति, उन्नयति वा ४९-५
क उपकरति-उपकुर्वन्ति १०-१०
क-कस्य १५:उपकारिआ-उपकौरी १०-८
कउआ-कार्कः ५२-१४ उपजेति-उत्पद्यन्ते, (मा) स्म उत्पद्यन्ते वा ककरें-कस्य २७-१, २८-४, ३०-१६, ३, ,
३२-२ उबल- उद्वलति ४९-७
कट-कटम् ९-२० उलुह -उल्लठति ५२-२२
कटकवाल-कटकपालः ५१-११ उविड-उद्विलति ५२-१५
कटकं-कटके २-४ उविश- उद्विशति ५२-५
कछु-कष्टम् ४९-११ उँचल--उद्वेलयति ५२-१५ ।
कनउजं- कान्यकुब्जात् २३-१६
कनमेरुतूलं - कनकमेरुतुल्यम् २१-१८ ऊवें- उष्मणा ५१-१६
कन्या- कन्याम् ५५-३
कमारे - कर्मकरेण १३-२२ ऋतुं-ऋतौ १५-२४
कर (वर्तमानायाम्) -२४करोति २०-२२;
१६-३, २८-२७ करोति, कर्ता, करः ए-अयम् १९-१८, १९-२७, २३-१५२६-२४, ११-२८; कुरुते २६-२४
२८-२७, २९-११, ३०- २२, ३१-२; एषः करउ - कुर्यात् १०-१, १०-३ २१-२२१-४, २१-१४, २६-२५, २७-१; करउं-करोमि १६-७ एतौ ,१९-२०; एतौ, एते २१-२९; एते करण - कर्तुम् ११-२३, १२-२६
१९-२०, १९-२१; इयम् १९-२१, २१-२८, करण किंह --कर्तुम् २०-२३ , २२-२७; एतत् २१-४, २१-१६; एताः करण चाह --चिकीर्षति १२-२६ . .१९-२२; इदम् १९-२३; एतानि १९-२५; करणिहार- करिष्यन् , करिष्यन्ती, करिष्यद एतान् २१-१७
१२-१०; करिष्यन् , कर्तुकामो वा २०-१४ एक-एकः २६-३९, १५-२७; एकम् १५-२९; करणिहारें-करिष्यमाणेन २०-१६ एके १०-१७
करत ११-५, ११-६, ११-७; कुर्वन् , कुर्वन्ती, एक-एकत्र ५२-२०
कुर्वत् ११-३; कुर्वन् २०-१५, २०-१८, एतिवार - एतावतीम् २०-१०
२०-२३, २८-२८, २९-११, ३०-२, एतें-इयता २३-१६
३२-१; कुर्वता २०-८, २०-१२, २०-२७, ए\-अत्र १०-१४
२७-५, अकरिष्यत् ९-१४, ९-१५ एंन्ह - एषाम् १९-३०
करति-कुरुतः १६-५; (कुर्वन्ति ) १६-५
करव - करिष्यते २८-१७; कर्तव्यः, करणीयः, ओझा-उपाध्यायः १३-२८
कार्यः, कृत्यो वा १२-१७

Page #182

करवें किंह-कर्तुम् ११-२१०
करसि करोषि . १६-६ २०-५, २०-१६ ( अ ) करों:, (मा) रम कार्षीः १० - १७ करहु - कुर्ध्वः १६-८;" कुमैः १६ -८१ कुरुथः
१६- ६; कुरुथ १६-७ कार्य २१-१६
-
करावि
. कराविह - कारयिष्यति २१-१८, करांवित कार्यमाणम् २१-१६ करि - कृत्वा १५-४, २०-१८ करि करि कारं कारम् ११-१६ करिह (भाविनि काले ) ८- २२; करिष्यति २१-१२; करिष्यति, कर्त्ता, क्रियात् ९-२० करिहसि - करिष्यसि २० - १३ करि - कृतासु १०-१५
अपभ्रंश शब्दसूचि
•
करु कुरु ९-३०
करें - कृते १५ -१; गृहे ५१-८ करोअ - कुरति, कोरयति वा ५२-६ करोव - कुतेि ५२-९
कहारु - काहारः ४९-२९ कंणि - कव्याम् ५१-२७ कंदुआव- कंदूयते ७ - १४ कंरोव - कोरयति ७ - १४
कवण का - कस्मे
कस - किद्दशः ३२-१
कहार कहारौ, काहारा वा २१-२९
का - कस्य १५-१
काकरें - कस्य २७-१०, २९-६, ३०-५ का किह - कस्मै २८-२
का किहं कस्मै २६-२८, २८-२ का किंह - कस्मै २७-७, २९–१, ३१-२ का किंहं. - कस्मै ३० -१, ३२–१ काजु.- कार्यम् ५२-७ काठहू - काष्ठैः १३-२१
कातौ - कुतः २८-८
काम - कर्णम् ५०-१२ काने - कर्णेन, कर्णाभ्यां वा ६-२८ कापडी - कार्पटिकः ५-२५

•
काहितौ - कस्मात् ३२-२. काहे - केन ३२-१
कलाव - कलापम् १२-६ कलिहारि - कलिहारिका ४९-१३ कवडी - कपर्दकान् ५१-८
काहें - केन २२ - ९, २६-२७, २७-६, २८-२९, २९-१, ३०-१, ३१-२, कया २२-११ -- कांध - स्कन्धे ६-२१
कांबल - कम्बलम् ५-१५
कवण - कः १९ – ३०,२१– १४; कतमः १९ – २७, कांही - कुत्र ३०-३
. * १९-३१
कापड - कर्पट ५२-१२
का पास कुतः २६- २९, २७, २८–२, २९-२०३०-१
का पासु - कुतः ३१-२ का - कामयते ७-४
कालिदास - कालिवासः १०-१७ कालें - कालेन २३-१६०
काह - १९-२४, कानि १९-२५, किम् १९ -
२३, २० - ३, २१-२६० २६-२४, २७–४, २८-२७, २९-१, ३०-१, ३१-२, ३२-१ काहा - कुत्र २७ - ९
काहां किम् २२ - १, कुन २६-३०, २८-३, २९-७, ३१-२; कस्मिन् ३२-२
-
५९
काहां हुंत - कस्मात् २३-१५, कुतः २३-१६ काहि - कस्मै २२-२७
किअ - अकारि २०-१०
किसि ( गते काले ) ८- २१ अकरोत्, अकार्षीत्, चकार, अकरिष्यत् ९-९, कृतः, कृतवान्, चक्रवान् चत्राणः, कृतवती, चक्रुषी, चक्राणा १२ - ५ किएं - कृत २१ - २६ किछु - किञ्चित् १५-५
किरात - किरातः १० - १७ किंह - कृते १४- ३०, १५–१ . कीज - क्रियते ५-४, १५–५, १५-४ कीजए - क्रियते २०-३ कीजत - क्रियमाणम् २०-७ कीज हो - क्रियते २० - २०
कुकुरु - श्वानम् ५७ - १८ के-के २१-२१
केइ - केन २७-४
केई - कः २१-६; केन २१-३, २१-९ केई - - कः २१-१५३ केन ३०-२४ केन्तौ - कियन्तः १०-१७ केहुं - केन १५- ६

Page #183

-६०
कैसेहि- कीदृशात् ३२ - १ कैसें - कीदृशेन ३२ - १; कीदृशस्य ३२ - २;
२३–१७, ३२-१
को - कः १९-१८, २१-२, २१-१२, २१-२०, . २२-४, २६-२४, २७–९, २८-२७, २९–११, ३०-१, ३१–२, ३२-१३ कम् २२-३ का
१९-२२
कोउ कोऽपि २१- १८; कश्चित् २१--१९ कोलं - कोडे ६ - २० को - कोपम् ९ - ३१ कोह 'कुप्यति ८४ क्ष
-
क्षमा- क्षमाम् ९ - ३१ क्षेम - क्षेमम् २१-१६ ख :
खजुहाव सर्जति ७-१३ खण खनते ४९-२२
खणांव - खानयति ४९-२२
खणावन्त - खानयति खानयन् वा २१-१५
खा- खादति ११-१९
४९-२७
खाट खड्गाम् खातिं - ख्यातिम् १०-१७ खांत - खाद्यमानम् ५२-५ खेरूं, क्षेत्रे १३-२२ खेल - खिलति ५२-१७ खेलाव - खेलयति ५२ - १७ खेल - खेल्यते क्रीड्यते वा २०-५
ग गअवाल - गयापाल ५२-२८
गए - गच्छन्ति स्म जग्मुर्वा २०-१७ गदिआण गद्दिकानाणकम् १५-२९ गदिआणे - गमन कर - गच्छति ८- २७, गन्ता, गमकः,
१६-१
""
याता १२-१
-
د
उक्तिव्यक्तिप्रकरण
कीदृशाय ३२२-१; कीडशे २२ - २१ कथम्
U

गाइ - गाम् १३-२७, १६-२२ गाउँ
गावि - गौः ५०-०१, नाम् ५- १४- १९, ५०- २८ गांउं - ग्रामम् ११ - २१
गांग - गङ्गायाम् ५- २३, ५०-१३ गांवहुँत - ग्रामाद् १४-१५ गिह- गृह्णाति, घिण्णते वा ७-२६ गिहथहि - गृहस्थम् ४९-२० गम - ग्रीवायाम् ६ - २२
गुआल - गोपालकः ५- १४; गोपालः ५०-२८ गुआ - गोपालेन १३-२७ गुड - गुडति ५२ - २७
गुण- गुणति - १९ गुणआणि गुणतानाम् ५२-४ गुणिआ - गुणिनः १९-१५ गुणैगुणा एव १०-९ गुर - कुरति ५२-६
गुरु- गुरुः ५०-२३ गुरुहि- गुरुम् ५२-१ गुह - गृहति ४९ - २८ गूंफ - गुंफति ५१-२७ गृहस्थ हि - गृहस्थम् ५२-२३ गोडं - चरणे ५०-१८ गोरु - गोरूपाणि ४९ - २३ गोरू - गोरूपाणि ५२-१५ गोसांवि- गोस्वामी ५२ - १५ गोहराव - आह्वयति ७-९ गोहारि - घूत्कारम् ५०-२०
ग्रहण ९-२
ग्रहण कर गृह्णाति ९-२
ग्राम - ग्रामस्य १२-१
घ
घर-गृहे २८-८, ३०-५ घरं - गृहे २७ - १
गमन करत - गच्छन् ११-६ गलें-गले ६-२३
घिr - घृतम् ४९ - २९ धिंए - सघृत २१-३१
गा-गतः १४–३०, १५ - २, जगाम, गतवान्, घोर - घुरति ५२ - १०
गतवती वा २२-१
घ्राण कर ८-२८ च
४९-१, ५०-३, ५०-११, ५२-१४; ग्रामस्व -१२-१
- ग्रामः१६-१४, १६-२०;ग्रामम् १६-१२, चडई - [ चटकी ? ] ५२-२७, चडाव - चढापयति ६- २२ चल - चलति ४९ - १, ५२-१४
घरु - गृहम् २२-२, ५०-२७ घालि - कृत्वा ५०-२०

Page #184

अपभ्रंश शब्दसूचि चलावृ-चालंयति.४९-१ •
जणे-मा १०-६ चाख -खादति, रशनया लोलया वा, आस्वा- जह -जहति ७-२६ दयति, स्वंदते वा ६-९
जहां-या १५-३ चाखत-खादन् ६-११
जा-याति ५-२४, ६-१७, १५-२७,५०-१२; वाप्र-चपति ६-२३
थाति, व्रजति वा २०-२२; गन्ता, गमका; चारा ५२-२५
याता १२-२; यस्मै १४-३० . चाल-चालयति ४९-१
जाइआ- गम्यते १६-१४ चाह - इच्छति १२-२६
जाग-जागर्ति ५०-२५. चिंव-चीवते ४९-२३
जाग करिह - यक्ष्यति, स्टा वा, इज्याद् वा चीख-रशनया लोलया वा आस्वादयति, ९-२२ ___ स्वदते वा ६-९ :
जाडे - जाड्येन ५२-२१ 'चीन्त-चीन्तति ८-३
जाणासि - जानासि १९-३० । चुचुकार-चुटचुटकारयति ७-८ जाणेसि-वित्तः, विद्वान् वा, वित्ता, विदुषी खुण-[......] ५२-२७
वा; वित्तं, विद्वद् वा २२-६ चूडा-चूडकम् ४९-५
जान्त-यान् ७-१७ चूतडं- स्फिजोः ६-२३
जाम - जायते १५-२० (अ) जायत, (मा) चूली-चूडः ३१-२८
स्म जनिष्व वा १०-८ .. चूंब-चूंबति ६-१९
जालें-ज्वालेन ज्वालया वा १५-२३ । चेलिका-अपत्यानि ५१-१३
जावें किंह-गन्तुम् ११-२२ , चोरु-चौरः ४९-२३, ४९-३०
जाहां- यत्र १५-२
जाहे- यस्मै १५-१ छाटसि-त्यजः, (मा) स्म त्याक्षी, १०-११
जिणउं- जयानि ९-२८ छाटेहिं - झटिति ५१-१९
जीभे-जिह्वया ६-१, ६-११ छाड- त्यजति ९-२ छाडि-त्यक्त्वा
जीवउ - अजीवत् ९-२७ ९-३१ छाडु-छिन्धि ९-३१
जुड-जुडति ५१-२० छातीतडें-धृतच्छत्रः २१-१४
जुनु-पुत्रः १०-७
जे-ये १०-१० छात्र - छात्रः २९-१,३०-५
जेइं-येन १५-४ . छात्र-छात्रः १६-१२, २९-१९, ३०-३
जेथु-यस्मै १४-३० छात्रहि--छात्रम् १३-२८, ४९-१५; शिष्यम्
जेमत-जिम्वन् , भुञ्जानो वा २०-१८ . ५०-२३ छात्र-छात्रेण-१६-१४
जेई -येन १५-७ छांटेहें -सत्वरम् २२-११
जेंव-बुभुजे, अजिंवद् वा २१-६ छुअ-छुपति स्पृशति वा ६-१६, ५२-३
जेंवे किहं - जिंवितुं, भोकु वा २०-२४ छूटेसि-मुक्तोऽसि २३-१८
जेम-जिम्वति, भुङ्क्ते वा १५-१९ - छेलि-अजाम् ५०-३
जेंव-जिम्वति, भुङ्क्ते वा, भुक्तवान् वा, भुज्यते जइ. यदि ९-१४, ९-१५, ९-१६, २१-१९ वा ११-१२ जगाव-जागरयति ५०-२०
जेवण -जिम्बितुं, भोक्तुं वा ११-२४ जणि-मा १०-११
जेंवणिहार-जिम्विष्यन् , भोक्ष्यमाणो वा, जनर्ण-मा १०.०८, १०-९
भोक्ष्यमाणा, भोक्ष्यमाणं वा १२-१२ जणिहार - गमिष्यन् गमिष्यन्ती गमिष्यद् वा वत-भुजानः २१-७; भुञ्जानः, भुजाना.
भुञ्जानम् , जिम्वन्ती, जिम्वद् वा ११-७

Page #185

६२
उक्तिव्यक्तिप्रकरण जेंवि जैवि-जिम्वित्वा; जिम्वित्वा, भोजं तुम्हे दुइ-युवाम् १६-६. भोजम् २० - २२
. तुस-तुष्यति ११-१८ जेविअ-भुज्यते २१-३१ जिंव्यते, भुज्यते तुहि - त्वमेव ३१-२१ _धा २०-२०
.
तुहीं-त्वमेव २२-५ . जेंविअ-भुज्यते २१-३१
- तुं त्वपू १६-६, ३१-१६ जवित-भुज्यमानः २११-३१
तूस-तुष्यति -७ जेंविह- भोक्ष्यते, भोक्ता वा, भोक्षीष्ट । - त्वम् १०-५, २१५११ वा ९-२१
तृप्त हो - तृप्यति ५१-२० जेंवेमि-अभुत, अभुक्त, बुभुजे, अभीक्ष्यत् ते-ते १०-९; ते, ता, तानि, तो, १६-५
९-८; भुक्तः, भुक्तवान् वा, वुभुजानो वा, तेई-तया ५१-२०; तेन, तया ५१-२१
भुक्ता, भुक्तवती, बुभुजाना वा १२-४ तेह्न-तयोः तेप वा १९-२७ जो-य: १०-४, २१-१८ यत् १५-५ तेह्र-तयोः १६-१९ जोइ.-युवती २१-२८ ।
तेहु-तेषाम् १०-१७ जोई - युवत्यौ १५-२१; युवत्यः १९-२२ तेह्न- तेषाम् १०-१५
तें-वेलाम् २० - १० झूठ- उच्छिष्टम् ५२-३
तोर-तव १९-३० टाल-टालयामि ९-२९
तोहि - त्वामेव २२-४
तौतो-तस्याः २३-१८ टोप- स्तूगकम् ४९३२५
त्याग कर - त्यजति ९-२ डरा-दरति १४-२६
त्याग करिह - त्यक्षति, त्यक्ता वा त्यज्याद् वा
९-२३ डास-दासति ४९-२७ डाह - दह्यते १५-२३
थापे-स्थापयति २१-१७ डीव-त्रि(तृष्णाम् ९-३१
थालां-स्थालकम् ५०-१५
थालिं करि-स्थाल्याम् १५-१० तजिह- ९-२३ तड-तटः, सटं, तटी चा १५-२४
दक्षिणा - दक्षिणाम् ५०-१४ तव-तदा ९-१४, ९-१५, ९-१६ द (? दू)धु-दुग्धम् ५-१४ तप्प- तर्पयति ५१-२०
दया- दयाम् ९-३० तर्हि-सर्हि २१-२१
दर्प-दृप्यति ५१-२१ तलं-तले ६-२३
दर्शन कर - पश्यति ४-२८; द्रष्टा, दर्शकः तातौ-ततः १४-२८
१२-१ तारिह - तारयिष्यति २१-२०
दर्शन किएसि-अपश्यत् , अद्राक्षीत्, ताहाहुंत-ततः ४-२९
ददर्श, अद्रक्ष्यत् ९-१० ताहां-तत्र १५-२, १५-३, २१-६
दानु-दानम् ११-११ तांहा- तत्रैवे २०-१०
दापव-दर्पयति ५१-२१ तिथिआतिह्न - तीर्थयात्रिकान् ५१-२८ दिवु-दिव्यम् ५१-१८ तिल-तिलान् ५१-१
दीर्धी - दीर्घ० ३१-२८ तीव-तिम्वति ५१-९
दीर्धी चूली-दीर्घचूडः ३१-२८ ।। तुम्ह - युष्मान् २१-२०
दीवेसि-अपश्यत् , अद्राक्षीत् , ददर्ग, अद्रतुम्हतौ-युष्मत्तः १४-२७ ..
क्ष्यत् ९-१० तुम्हे - यूयम्-१४-२८, १६-६
दीस-दृश्यते १२-११, १५-३

Page #186

६३
अपभ्रंश शब्दसूचि दुई-वे १५-२९ . . . . धर्म-धर्मः ५-४, ५-२३, १२-१७; धर्मर्म दुइ-द्वे १५-२१, १६-१७ द्वौ, द्वे १५-२८ १०-३,.११-२१, १२-१० .. द्वौ १६-५,५२-२०
धर्मे-धर्मेण ५-३५; धर्मे ५-२४ दुह-दोग्धि ५-१४, ५०-२८
धवाव-धावयति, खेदयति वा ४९-१० दुहाव-दोहयति १३-२७. .
धाअ-ध्यायति ८-१ दुःखी ५०-१६
धाए-ध्यायति २२.९ , दू-द्वे १९-२१
धाव-धावति ७-१९,४९-१८ दूकर-द्वयोः १६-१९
धायन्त. ध्यायन ८-२ दूधु-दुग्धम् १३-२७, ५०-२८
धोती परिहें-परिहितधौत्वस्त्रः ३१-२८ दुधु-दुग्धम् ५०-२८ दूस-दुभ्यति ६१-१५
न-न १०-१० : . दूं-द्वाभ्याम् ७-१३
नअन किएसि-अनयत्, अनैपीत् , निनाय, दे-ददाति ६-१७, १६-२४, १४-१९, १६-२५,
अनेष्यत् ९-११ ५१-३
नइ-नदीम् २२-१० देह-दत्त्वा ६-२३, ११-११, २३-१८ नचाव-नर्तयति ५१-६' देई-दत्त्वा ५१-१८
नटाव-नर्तकः ५१-६ देउ-देवः ९-१५, देवम् ११-११, २२-५, नदीकर - नद्याः १५-२५ देवान् ५१-२०; देवस्य १२-१
नपुंसक-नपुंसकम् १५-२० देख-वीक्षते ६-२, पश्यति ८.२१; द्रटा. नव-नाति-५०-१० दर्शकः १२-१
नहें-नखैः ५२-९ देखउ -पश्येत् पश्यतु वा १०-३
नाकें- नासिकया ६-१३ . देखत - वीक्षमाणः ६-६
नाच-नृत्यति ५१-७ देखव-द्रष्टव्यम, दर्शनीयं दृश्यं वा १२-१७
निएसि-अनयत् , अनैषीत् , निनाय, अनेदेखि देखि-दर्श दर्शम् ११-१७
ष्यत् ९-११ देवदत्त-देवदत्तः ९-२०, ९-२७
निकलत-निष्कसन्ति ४९-२३ देषलु-देवकुलम् २१-१६
निकृष्टहि-निकृष्टम् ४९-१४
निखेव-निक्षिप्यति ५१-८ . देवस-दिवसान ९-२६ देवहर-देवगृहम् ५२-१
निर्गुण-निर्गुणः १०-८ देवहि-देवम् ५०-१०
निवंतेसु-निमन्त्रयिष्यसि १६-२३ . : देवि-देपा २२-२७
निहाल -निभालयते ६-४ नीचहि-नीचम् ५१-२१ .
न्हा-नाति ५०-१३धणु-धनम् १४-२० धन-धनैः ९-२७
न्हाए- स्नाते ५-२३
न्हाव-स्नापयति ५०-१ धृनु - धनम् ४९-३०, ५२-२५ धमु-धर्मम् ११-३
पअ-पचति ५०-३ -धर-धरति, ५-२६, ६-२१; धरति पअउं-पचामि २०-६ .खीकरोति, धरति चटापयति ५०-२; पअठ-प्रवर्तितः ५-२५ . धारयते १४-२०
पअन्त-पचन् २१-२८, पचता २०-२७ धरव-धर्तव्यः २२-४
पइ-पक्त्वा २०-२० . धरि- धृत्वा ६-२२, ५०-१८
त्पइअ-पच्यतं २०-२९ धरिइंति-नियोक्ष्यन्ति २२-३
पइस-प्रविशति ५२-४
प

Page #187

६४
पउसत प्रविशन्ति ४९ - २३
पसीज - प्रस्विद्यति ५१-१६
-
पएस - अपनत्, अपाक्षीत्, पपाच, अप- पहण - प्रहन्ति, प्रघातयति वा ५०-८ क्ष्यत् ९-६ पहरें - प्रहरके २२-३
परंत अपक्ष्यत् ९-१६ पूच - पचति १३-२१
पहारी - प्रहरकदाता २१-३, २१-४ पाउ - पाद: ५२.०
पडवसीकर - प्रतिवेशिनः २२-२
पाएंत - अलप्स्यत् ९-१६
पढ- पठति ७-१०, २६- २५, २७-१, ३०-१, पाक- पार्क पाकस्य क ११-२८ पाक कर - पंचति ८-२६ पाककरिह - पक्ष्यति, पक्ता, पच्याद् वा ९-२२ पाक किएसि - अपचत्, अपाक्षीत्, पपाच,
-
३१-२, ३२-१
पढण- पठितुम् १३-२३ पढणिहार- पठिष्यन् २१-८; पठिष्यन्, पठितुकामः २९ - १५ पठिष्यन् पठियन्ती, पठिष्यद वा १२-११ पढणिहारे - पठिष्यमाणेन २० - १६. पढत - पठन् २०-०६, २०-२६, पठन् पठन्ती, पठत् ११-१५; पठता २०-१२ पठन -
११-५
उक्तिव्यक्तिप्रकरण
वा २०-११
पढाव - पाठयति १३-२५
पढि - पठित्वा अधित्य वा ११-१३ पढिअ - पठ्यते २० - ४, २०
पढव - - पठितव्यः, पठनीयः १२ - १६; पठितव्यम् २१ - २, पठिष्यते, वक्ष्यते २० - १७ पढ़वें किंह - पठितुम् ११-२१. पढा - अपाठि, पठितं वा; अपाचि, पक्कम्
24-2
पढिह - पठिष्यति २१-८ पढिहउं पचिष्यामि २० - १३ पढेसु - पठिष्यति १६-२४ पन्हा - प्रस्नौति ५०-०१ पन्हाव प्रस्नापयति ५० - ११ पपु- पापम् १०-११
पर्यन्त - पचता २०-१२
"

२७. २७-५,
पर परम् १६-२३, १६-२४, १६-२५ पराई - परकीये ३१ पराकिअ - परकृतम् ५१ - १५ परिहें - परिहित ३१-२८ परेव - पारापतः ५२-६ परोटा - परोटाकः ६०-१७ पर्व्वत - पर्वत॒म् ९ - २९ पला - पलायते ११-१० पवरिसि - प्रतीर्णवान् २२-१० पसिजाव - प्रस्वेदयति ५१ - १७
अपश्यत् ९४६ पाच-पच्यते '१५ - ६
पाणि - उदकम् २१-३० पाणि- पानीये ५२-२२ पाणी - पानीयम् ४९-३१ पाद - पते ७ - २४
पापु- पापम् ५- २४ पायें - पादेन ७-१३ पाल - पिपर्ति ५१-२
पावंत - अप्राप्स्यत् ९ - १४ पावेस - प्राप्तवान् १५-२९ पास - [ पार्श्वे ? ] १४–१६ पांडे - पण्डितः ११-१३ पितर हो - पितरः २१-२० पितरु - पितॄन् ५१ - २० पीठिं- पृष्ठे ६-२२ पीढां - पीठे ५०-२५ पुणि- पुनः ५१-२५ पुर्णि पुणि- पुनः पुनः ५२-२ पुतली - पुत्रिकाभिः ५२-१७ पुप- अपूपान् २१-२८
पुराण - पुराणम् १२-१७
पुरुष - पुरुषः १५–२०, १६-१९ पुरुष - पुरुषः २३-१५ पुत्र-पुत्रम् १३ - १, पुत्रैः ९ - २७ पुत्र इच्छ- पुत्रीयति, पुत्रकाम्यति १३-१ पुष्ट हो - पुष्यति ५१-१२ पूछ - पृच्छति ५२-१ पूजि - पूजयित्वा ११-११ पूत - पुत्राः १५-२८ पूतै- पुत्र एव १०-८

Page #188

ब
अपभ्रंश शब्दसूचि : पृथिवी-पृथ्वी ५-२५ ।
बोल-बदति ७-३, वदति, बोलति ५०-६; पेल-प्रेलयति ६ २२
ब्रूते, बधीति, बोलति, बोलयति ५०-२९; पै पै-पसवा पाचं पाचं वा २०-२१ - वाचम् ७-३ पैअ-पच्यते २०-४
बोलत-वदन ७-४ देस-प्रविशति ५९-२७ . . बोलु [ ? वचनम् ] ५१-२९ पह-पक्ष्यति पक्ता, पच्याद् वा ९-२२
बोलें-वाचा ७-३ 'पोथी-पुस्तकम् ५२-१५ पोलि-पोलिका १५-६
भई-बभूवतुः १५--२९ । पोषरिपुष्करिम् ४९-२२
भए-बभूवुः १५-२९; भूताः १०-१५ । .पोस-पोषयति ५१-१३
भज-भजति ५०-४ । प्रजा-प्रजाम् ५१-२
भजु-भज ९-३१ प्रज्ञ-प्रज्ञया २२-१३
भय-भवन्ति स्म, बभूवुर्वा १०-१४ प्रासादु-प्रासादम् २१-१८
भर-भरति, वहति, पूरयति वा ४९-३१ प्रीति जण-रोचते १४-१९
भल-भद्रम् ५२-१५
भवन किएसि-अभवत, अभूत्, बभूव, फाट-फाटितम् ५१-५
__ अभविष्यत् ९-७ फूलु-पुष्पम् ४९-१९
भा-अभवत्, अभूत्, बभूव, अभविष्यत्
९-७, भूतः ११-१२ बहसार-आसयति, उपवेशयति वा ५०-२५ भाइ-भ्राता १९-३० बम्हण-ब्राह्मणान् १६-२३
भाजया-भार्या १०-७ बम्हणह-ब्राह्मणेभ्यः ११-११
भातु-भक्तम् १५-५, १५-१०, ५१-१० बाम्हणहिं-ब्राह्मणाम् ५०-२५
भक्तम्, ओदनम् १२-३, २१-२७ बलद -बलीवईम् ४९-१
भार-भारम् ४९-२९ । बहु-बहून् ९-२६
भिषारि-भिक्षुकः ४९-२० बहुंतु-बहवः १०-१४, १०-१५, १५-२८,
१५ भिति-भित्तौ ५०-१८ १६-६, १६-८; बहवः, बह्वयः, बहूनि १६-५, भीख-भिक्षाम् ४९-२० - बहूनि १५-२१; बहून् १६-१
भुई-भूमौ १०-१४ . बाढत-बर्द्धमाने ५-२४
भुञ्ज-भुते ८-२६ बाहन्हू-बाहुभ्याम् २२-१०
भुजि भुंजि-भोज भोजम् ११-१७ ब्राह्मण-ब्राह्मप्पान्२१-१७;ब्राह्मणाय १४-१८
भूखे बुभुक्षया ५१-१४ बाह्मणहि-ब्राह्मणाय १४-१९
भूतं-भूतेषु ९-३० ब्राह्मणु-प्राह्मणः १५-१०
भूषहितौ-बुभुक्षातः १५-१६ ब्राह्मणु किंह-आत्मने कृते १५-१० भोजन - भोजनम् २२-६ बुझाव-प्रधोधति ४९-१५
भोजन कर-भुङ्क्ते ८-२६ बूझ-बोधति ४९-१५
भोजन करिह-भोक्ष्यते, भोक्ता वा, भोक्षीष्ट बेटा-बेटकः २२-१
वा ९ २१ बेटी-कन्या २२-२७
भोजन किएसि-अभुत, अभुक्त, बुभजे, बेटी-बेटिके १५-२९
__ अभोक्ष्यत् ९-4 बेटीम्-बेट्टिकाम् ५१-६
भीजनु किएसि-भुक्तः भुक्तवान् वुशुजानो बैस-उपविशति ५०-२७
वा, भुक्ता, भुक्तवती, बुभुजाना वा १२-३

Page #189

उक्तिव्यक्तिप्रकरण
यजिह-यक्ष्यति, यटा वा, इज्याद् वा ९-२२ . मढ-मठ ,२२-६
या-याति ११-२३) व्रजति, याति ११-१७; मणुसु-मानुषः १५-१९
गच्छति ८-२७, १६-१२ मणुसें जे-मानुषवत् ५०-२९
याथि(?)-नास्ति, मा भूद् वा १०-७ मतत-मूत्रयन् ७-२०
यान्त-बाच्छन्, गच्छन्ती, गच्छद् वाः मने-मनसा ८-१, २२-३०
___ यान् , यान्ती, याद् वा ११-६ मागव-याचितव्यः २२-६
याच-याचते ५-१५, ४९-२० मागिहउं-याचितव्यः २२-५
याचक-याचकः ४९-१४ माघ-माघः १०-१७ माच-माद्यति ८-६
रम-रमते ४९-१२ माझ-मध्ये १०-१७
रसोइ-रसवती ५१-१९ माथें-मस्तकम् ५२-६; मस्तके ५०-२ रंव- रमते ७-२७ मान-मानत ८-६ .
रंवाव- रमयति, विरमति; विवर्त्तते, निवमारि मारि-मारं मारम् ११-१८
तते ४९-१२ माग्गु-मार्गम् १०-११
राउलं-चरणैः २२-४ मासु-मांसम् ४९-२८
राउलु-चरणाः २२-३ माहि-मातरम् ५०-१३
राउले पाहू-राजकुलचरणानाम् २:-१० मांज-मार्जति ५०-१५
राकर सागर-राजसागरम् २१-१४ मांझ-मध्ये १९-३ .
राजा-राजा १४-२५, २१-१९, राजानः मांझं-मध्ये ११-२७ .
१०-१४ मिल-मिलति ५२-१६
राजाकर-राज्ञः १६-१९ मीत-सखे! २३-१६
राधत-राध्यता, पचता, पच्यते वा २०-२५ मीतकर-मित्रात् २३-१८
रान्ध-राध्यति १५-१० मींड-मीडति ७-१५
रान्धा-राध्यते १५-५ मुरै-मुरति ५२-८
राव-रावयति ७-९ मुहं -मुखे ६-५९
रांज-रजति ५०-४ मुंडु-मुण्डम् ५२-९
रांध-संनिधौ २१-११; राध्यति १५-४, मुंडे-मुण्डः ३१-३८
२१-४, २१-२६, ५१-१० मुंडें-मुण्डित’ ३१-२८
रांधउं-रानोमि, पचामि वा २०-२७ ण्डः ३१-२८
रांधत-राध्यन् , पचन् वा २१-५ मूत-मूत्रयति ०-२७
रांधि-राध्वा, पक्त्वा वा २०१८ मेषु-मेघः ५:. ९
रुखु-वृक्षः ४९-३ मेहलि-महेला १५ - १९
रूठ-रुष्टम् ४९-१० मेहं- मेघः ५-२६
रेच-रेचति रेचयति वा ७-२३ मै-मंया २२-६
रोवा-रोदति ११-१९; रोदिति ५०-१६ मोर-मम १९-१८, २१-११
लइ - गृहीत्वा २३-१८ मोह-मोहयति ५१ - २१
लउडें-दण्डेन १६-२२ मोहिम- मुह्यति ५१-२३ मोहिं-मम २१-२१
लव-लुनाति १५-४
लविंति-लूयन्ते १३-२२ • यज-यजति ५०-५
लहुडा-कनिष्ठः १९-३१ यजमान-यजमानम् ५-१५
लाइ-लागयित्वा ५२-२५

Page #190

उक्तिव्यक्तिप्रकरण संकोड-संकोलति, ४९-८; संकोडति, सोअ-शेते ८-२ः; स्वपिति १५-२०,-५०___ संकोटयति ५२-१९
१७; स्वपिति, शेत २१-२ . संजव-संयमयति ११-२२
सोशन्त-स्वपन , शयानो वा २१-३, शयानः संडासी-संदंशेन संदंशिकया वा ४९-३५० ५२-१० संधिरा- ५२-१२ संपाडति-संपादयति, संपादयन्ति २१-२९ सा
. सोआव--स्वापयति ५०-१७ संपुड-संपुर्टति ५२-२०
सोने-सुवर्णम् १६-२५ संभास-संभाषते ७-५ . .
सोविअ-सुन्यते, शय्यते वा २१-४ संभासत-संभाषमाणः-७-६
सोह-शोभते १५-२५ संसार-संसारम् १०-३
सोअर-स्मरति ८-१ सास-शास्ति, निगृह्णाति, दण्डयति सोअरि सोअरि- स्मारं स्मारम् ११-१९ वा ५०-२२
सौ-सः १४-२९ सास्तु-शास्त्रम् ४९-१५,५०-२३ .. स्तव-स्तौति ५०-१० 'सांकरे-शर्कराः२१-३१
स्थानकर-तिष्ठति ८-२७ सिखाव-अनुशास्ति, शिक्षयति ५०-२३ । स्थालिं-स्थाल्याम् १३-२१ सिव-सीव्यति ५१-५ सिंह.-[शिंध] सि-२८
हउं-अहम् ९-२८, ९-२९, २२-५ सिंहासण-सिंहासने १४-२४
हकार-अकारयति ७-८ सीझ-सिध्यति ५१-१९; साधयति ५१-१९ हग-हदने ७-२२ सु-सो १२-२८: सुष्छु १५-२५
हगत-हदमानः ७-२२ सुआर-सूपकारः १३-२१
हण-हन्ति ५०-८ सुआरे-सूपकार: २१-२६
हर-हरति, नयति ४९-२९; हरति, हरते सुकिलि-शुक्लाम् १६-२२
४९-३० सुखव-शोषयति ५१-१४
हलाव-हलति ४९-४; हालयति ४९-३ सुखा-शुष्यति ५१-१४
हंसिएं-दात्रेण १३-२२, १५-४ सुखि-सुखी ११-१३
हाकु-अभ्याज १६-२२ सुण - शृणोति -२४; शृणोति आकर्णयति वा ६-२८
हाथ-हस्तम ५२-१९ सुंघ-सिंह (शिंघ०)ति ९-१
हाथं-हस्ते ७-१३ सूआ-शूकः ५०-२९
हाथि-हस्तिनम् ५२-२७ सूझ-शुध्यति ५१-१८
हाथु-हस्तः ४९-२, हस्तम् ४९-८ सूहाव-शोधयति ५१-१८
हाथें-हस्तेन, हस्ताभ्यां वा ६-१६, ७-१२; सूत-सुप्तम् ५०-२०
हस्ताभ्याम् ७-१३ सूंघ-सिंघति ६-११
हाल - हलति ४९-३ सूंघत-सिंघन् ६-११
हिंक-हिक्कति, हिकते वा ४९-१७ - सूवति-श्रूयन्ते स्म, शुश्रुविरे वा १०-१६ हुण-जुहोति ५१-१ सृज-सृजति ५२-२
हो-भवति ५-२४, १०-९, [अ] भवत् १०-७ सेकि-सेकित्वा ५१-१७
होह - भविष्यति २१-१८ सेज-शय्यायाम् ६-१९
होउ-भवतु, भूयाद वा ९-२८, १०-४; भूयते सेलु-सेल्लम् ५१-२६
१२-२८ सेंउं-सक्तवः २१-३१
होते (त?)-अभविष्यत् ९-१५ - • सो-सः १०-८, सा १०-७; सः, सा, तद हौं-अहम् १६-७, १९-३१, २१-१२
ह्वाइ-स्नात्वा ११-११

Page #191

अपभ्रंश शब्दसूचि
६७ लाडु-मोदकः १४-१९
वृन्द -वृन्दानि १५-२१ लिह-लिखति ५२-१८
वृष्टिः -वृष्टिम् ९-१५ ले-गृहाति ६-२०, ७-१२, ९-२; गृह्णाति, वेच-विचति, अर्जितं वा ५२-२५
आदत्ते ७-१३; गृहाति, वहति ६-२१; वेसाह-विसाध्यते ५१-११ - नयति ५०-३; लाति ५०-१४
वेद-वेदः १२-१५ लै लै-आदायमादायम् ११-१८
वेंटलि-शिरोवेष्टन: २१-२६ लोभ-लुभ्यति ८-२ .
वेंटलि किएं-कृतशिरोवेष्टनः २१-२ वइस-उपविशति ६-२४
वैस-उपविशति १५-२ वच-पक्ति ७-९
वैसार-उपवेशयति ६-१ वचाव-वाचयति ७-१०
व्यवहार-व्यवहारः ५-२५ वढाविह ति-संवर्द्धयितारः २२-२१ व्यापरिअ-व्याप्रियते ३०-४ वणिएं-वणिजः ५१-८
व्रीहिं-बीह्यः १३-२२ वर्णिएं कर-वणिजे १४-२० वधु-वस्तुनि ९-३१
शयन-शयन ८-२७ वनु-वनम् १६ २०
शयन कर-शेते ८-२८ वरहि-वराय ५१-३
शप-शपति ५०-४ वारेस-वर्षति ५-२६
शास्त्र-शास्त्रम् १३-२८ वरिसत-वर्षन् ५१-९
शास्त्र-शास्त्रम् १२-५ वरिसे-वृष्टे ५२-२२
श्रवण कर -शृणोति ८५२८ ववहरेकरिं कांटी-धनिककारायाः, व्यवहरकटिकातो वा २३-१७
षाज-खाद्यते २९-२१ वस-वसति ५०-६
षेतु-क्षेत्रम् ४९-४ वस्तु-वस्तुनी १५-२४ वह-वहति ५०-५
सत्त-सन्तम् १०-११.
सपुन-संपूर्णः ९-२७ वाउ-वातः ७-२४ वाघतौ-व्याघ्राद् २४-२६
सभां-सभासु १०-१५ वाढा-ववृधे १४-२९
सर-सरति ७-२४
सरदं-शरदि १५-२४ वार्य-वातेन ४९-३ कांछ-वाञ्छति १५-३
सलाई-शलाकया ४९०२८ विआलि-वैकालिकाम् २२-५
सलुह-संलुठति ५२-२१ विडवा-विटपः ५२-२२
सव-सर्वः ५-२५; सर्वम् ५१-११; विण-वयति ५०-६
__ सर्वाणि १९-२५ विद्या- विद्या २२-११
सवहि-सर्वान् ४९-१३; सर्वस्य १०-१०; विभउ-विभवः ५१-२१
__ सर्वेषाम् १०-४ विमरस-विमृशति ५२-७
सवहिं-सर्वेषु ९-३० विमाण-विमानं विमाणो वा १५-२४
सवै-सर्वम् ५२-२ -विशर-विस्मरति, प्रस्मरति वा ८-१ सह सहते ४९-११ विसिठु-विशिष्टः १९-१५
सहसौ-सहस्रमपि ९-२८ वीण-वेणति ४९-१९
सहात-साहयति ४९-११ वीदा १४-१६
संकुड-संकुटति ५२-१९; संकुचति ५५-२३ वीदा ल-अधीते १४-१६
संकेल-संकेलयति ५२-१२ वींध-विध्यति ५१-१२
संकोच-संकोचति ४९-१४, ५२-२३

Page #192
* 1 मेस्तुमाल ग्रन्थ. ध्यपरिपूर्ण 120 शान्याचायचय. SINGHI JAIN SERIES Works in the Series already put. अद्यावधि मुद्रितग्रन्थनामावलि * मेरुतुझाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि- A-18 जैनपुरकप्रशस्तिसंग्रह प्रथम भाग. 'मूल संस्कृत ग्रन्थ. .. 69 हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. (प्राकृत) 2 पुरातनप्रबन्धसंग्रहवित्र. ऐतियतथ्यपरिपूर्ण२० शान्त्याचार्यकृत न्यायीवतारवार्तिक-वृत्ति. अनेक निबन संचय. 3 प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी आषान्तर. 22 कनि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. 4 उदयप्रभसा, धमाभ्युदयमहाकाव्य. 23 भर्तृहरिकृत शतकत्रयादि सभाषितसंग्रह. 5 कीर्तिकौमुदी आदि वस्तमालप्रशस्तिसंग्रह. 24 कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ. (अप०) 6 राजशन मरिरचित प्रबन्धकोश. 25 महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा. (प्राकृ०) 7 मेघविजयोपाध्यायकृत देवानन्दमहाकाव्य. 26 श्रीभद्रबाहुआचार्यकृत भद्रबाहुसंहिता. 8 यशोवियोपाययकृत जैनतर्कभाषा. 27 जिनदत्ताख्यानद्वयः (प्रा.) 9 हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसी. 28 जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला. (प्रा.) १०जिनप्रनसूरिकृत विविधतीर्थकल्प. 29 जयपाहुडनाम निमित्तशास्त्र.(प्राकृत) १०.जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण. (प्र 30 महामुनिगुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत) १६.भयकलदेवकृत अकलकग्रन्थत्रयी. 31 कोऊहलविरचित लीलावई कहा. (प्रा.) 13 प्रभाचन्द्र रिरचित प्रभावकैचरित. 32 महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा. (प्रा.) 14 मेघविजगोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. 34 खयंभूविरचित पउमचरिउ. भाग १(अप०) 15 सिद्धिचन्द्रोपाध्यायाचित भानुचन्द्रगणिचरित. 35-36 भाग 2-3 16 यशोविजोपात परिचित ज्ञानबिन्दुप्रकरण. | 39 दामोदरकृत उक्तिव्यक्तिप्रकरण. -17 हरिषेणाचार्यकृत कियाकोश. | 40 सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. Dr. G. H. Buhler's Life of Hemachandracharya. Translated from German by Dr. Manilal Patel, Ph. D. Works in the Press. संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावलि 1 पालतरगच्छबृहद्गुर्वावलि. | 6 गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध.' 2 कुमारपाल धरित्रसंग्रह. 3 विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. 7 उध्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा. 4. जैनपुस्तक पस्तिसंग्रह, भाग 2. . कौटिल्यकृत अर्थशास्त्र-सटीक. (कतिपयअंश). विज्ञप्तिलेखसंग्रह-विज्ञप्ति महालेख-विज्ञप्ति त्रिवेणी आदि अनेक विज्ञप्तिलेख समुच्चय. 9 गुणप्रभाचार्यकृत विनयसूत्र. - Shri Bahadur Singh Singhi Memoirs .." स्व. बार श्रीबहादुरसिंहजी सिंघी स्मृतिग्रन्थ [भारतीय विद्या, भाग 3] सन 1945. 2 Late 'Babu Shri Bahadur Singhji Singhi Memorial volume. BHARATIYA VIDYA [Volume V] A. D. 1945. 8 Titthry Circle of Mahamatya Vastupala and its Contribution to. Sanskrit Literature. By Dr. Bhogilal J. Sandesara,. M. A., Ph. D. (S.J. S. No. 33.) 4-5-Studics in Indian Literary History, wo Volumes. By Prof. P. K. Gode, M.A. (S. J. S. No. 37-38.) Jan Education international Fo tos Personal use only