Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad bhaTTAkalaGkadeva praNIta svarUpasambodhana-paJcaviMzati: kannar3a TIkA zrI mahAsena paMDitadeva saMskRta TIkA kezavavarya ajJAtakartRka saMskRta TIkA (pariziSTa kramAMka cAra meM) samyAdana - anuvAda evaM vizeSa vyAkhyA DaoN0 sudIpa jaina adhyakSa, jainadarzana vibhAga zrI lAlabahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha (mAnita vizvavidyAlaya) naI dillI -110016 1995 I0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ I-II i-xxxix viSayAnukrama viSaya padya kramAMka pRSTha saMkhyA 1. prakAzakIya 2. apanI bAta 3. sampAdakIya I-xx 4. prastAvanA 5. kannar3a TIkAkAra kA maMgalAcaraNa 6. saMskRta TIkAkAra kA maMgalAcaraNa 7. Adi maMgala (mUlagranthakartAkRta) 8. Atma-svarUpa (astitva-siddhi) 9. AtmA kA jJAna se bhinnAbhinnatva 10. AtmA kA cetanAcetanAtmakatva 11. AtmA kA sarvagatatva aura asarvagattatva 12. AtmA kA ekAnekatva 13. AtmA kA vaktavya avaktavya svarUpa 14. AtmA kA vidhi-niSedhAtmakatva 15. AtmA kA anantadharmAtkatva 16. AtmA kA kartRtva-bhoktRtva evaM mukta svarUpa 17.karmakSaya kiMvA AtmasvarUpa-prApti ke upAya evaM samyagdarzana kA svarUpa 18. samyagjJAna kA svarUpa 19. samyakcAritra kA svarUpa 20. mokSa ke bAhya kAraNa 21. nijAtma-bhAvanA kI paddhati 22. tattva-grahaNa kyoM nahIM ho pAtA? 10 12 13-14 15
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 21 22 23 24 23. AtmadhyAna kI preraNA 24.heyopAdeya ke prati vyavahAra 25. Atma-viSayaka tRSNA bhI mokSaprApti meM bAdhaka 26. mokSa kI AkAMkSA bhI ahitakara 27.mAdhyastha-bhAva kI sthiti 28. Atmika puruSArtha kI preraNA 29. sva-para bhedavijJAna 30. abheda SaT-kArakarUma Atma-sAdhanA evaM usakA phala 31. grantha kA phala-prarupaNa 32. kannar3a TIkAkAra kI prazasti 33. saMskRta TIkAkAra kI prazasti 34. prathama pariziSTa (padyAnukramaNikA) 35. dvitIya pariziSTa (zabdAnukramaNikA) 36. tRtIya pariziSTa (sandarbhagranthasUcI) 37. caturtha pariziSTa (ajJAtakartRka saMskRtaTIkA) 25
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya dravyAnuyoga saMsArI jIvoM para sarvottama upakAra karatA hai| usake do vibhAga haiM - adhyAtma evaM nyAya | adhyAtma UsarabhUmi hai, to nyAya usakI bAr3a hai| svanAmadhanya AcArya akalaMkadeva ke viSaya meM aba taka yahI mAnA jA rahA thA ki unhoMne jainanyAya ko hI apanI lekhanI kA viSaya banAyA hai, parantu unake 'svarUpasambodhana-paMcaviMzati' grandha ke adhyayana se vaha bhrama TUTatA hai| saMskRtabhASA kA yaha grantha zuddha AdhyAtmika hai| yaha grantha sarala, subodha zailI se adhyAtma-pIyUSa barasAtA hai| isake akSara-akSara se bUMda-bUMda amRta jharatA hai| grantha kA kalevara laghu hai, parantu viSaya gaMbhIra evaM upayogI hai| ___paM0 mahAsenajI kI kannar3abhASA kI TIkA se graMtha ke viSaya meM aura adhika nikhAra AyA hai| paM0 mahAsena jI AcArya akalaMka ke kucha hI samaya pazcAt hue haiN| ve apane samaya ke labdhapratiSTha, udbhaTa vidvAn rahe haiN| subodha zailI ke dhanI ina dakSiNI vidvAn ne graMtha ke hArda ko bahuta spaSTa kiyA hai| anekoM graMtha bhaNDAroM se graMtha kI mUla va TIkA pratiyoM ko khojakara grantha kA sampAdana, prastAvanA-lekhana, hindIrUpAntaraNa evaM bhAvArthalekhana vartamAnakAlIna tArkika vidvAn DaoN0 sudIpa jaina ne kiyA hai| inhoMne pratipAdyaviSaya ke samarthana meM anya graMthoM se uddharaNa diye haiM, jisase viSaya spaSTa va sugama banA hai| yaha grantha aba taka tAr3apatra para hI thaa| grantha ke tAr3apatra mUDabidrI (dakSiNa karnATaka) ke zAstrabhaNDAra se prApta hue haiN| __ akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, alavara zAkhA Apake karakamaloM meM yaha adhyAtmapuSpa arpita karate hue prasannatA kA anubhava kara rahI hai| zAkhA kA yaha Adya evaM navIna-prayAsa hai| AzA karate haiM ki yaha pracAra-prasAra ke kSetra meM vaTavRkSa kA rUpa grahaNa kreN| grantha-prakAzana kA gurutara evaM zramasAdhya dAyitva zAkhA-adhyakSa zrI navInajI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina (injI0) ne vahana kiyA hai, unake adhaka prayAsa kA sumadhura suphala Apake hAthoM meM hai| navIna jI hamAre hI abhinna aMga haiM, ata: unheM kyA dhanyavAda deN| priTiMga kA bahusaMkhya ArthikabhAra zrI ratanalAla jI jaina (vandanAprakAzana vAle) tathA graMtha kI kImata kama karAne kA bahubhAga zrI zikharacanda jI jaina, dillIvAloM ne vahana kiyA hai| anya vizAlahRdayI sAdharmiyoM ne dAna dekara graMtha kI kImata kama karAyI, jisase yaha graMtha Apako lAgata se kAphI kama mUlya para upalabdha ho rahA hai| etadartha zrI ratanalAla jI. zrI zikhara canda jI. sahayogI sAdharmiyoM ko sAdhuvAda jJApita karatA hU~ / pratyakSa evaM parokSarUpa se prakAzanakArya ko saphala karane meM niraMtara preraNA dekara sAhasa bar3hAne vAle vidvAnoM kA upakAra zabdabAhya hai| priTiMga kA kArya je.ke. oNphaseTa priMTarsa, dillI-6 vAloM ne sundara surUcipUrNa karAyA hai, ata: ve dhanyavAda ke pAtra haiN| granthamAlA kA yaha dvitIya puSpa Apake jIvana ko sugandhita kare evaM isake mAdhyama se Apa apane svarUpa ko satata sambodhate raheM- isI maMgalabhAvanA ke sAtha zabdoM ko virAma detA huuN| paM0 aruNa kumAra zAstrI saciva, zAstrapracAra va prasAra vibhAga akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana zAkhaH - alavara (rAja.)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina (injI0) ne vahana kiyA hai, unake athaka prayAsa kA sumadhura suphala Apake hAthoM meM hai| navIna jI hamAre hI abhinna aMga haiM, ata: unheM kyA dhanyavAda deN| priTiMga kA bahusaMkhya ArthikabhAra zrI ratanalAla jI jaina (vandanAprakAzana vAle) tathA graMtha kI kImata kama karAne kA bahubhAga zrI zikharacanda jI jaina, dillIvAloM ne vahana kiyA hai| anya vizAlahRdayI sAdharmiyoM ne dAna dekara graMtha kI kImata kama karAyI, jisase yaha graMtha Apako lAgata se kAphI kama mUlya para upalabdha ho rahA hai| etadartha zrI ratanalAla jI, zrI zikhara canda jI, sahayogI sAdharmiyoM ko sAdhuvAda jJApita karatA huuN| pratpakSa evaM parokSarUpa se prakAzanakArya ko saphala karane meM niraMtara preraNA dekara sAhasa bar3hAne vAle vidvAnoM kA upakAra zabdabApa hai| priTiMga kA kArya je.ke. oNphaseTa priMTarsa, dillI-6 vAloM ne sundara surucipUrNa karAyA hai, ata: ve dhanyavAda ke pAtra haiN| granthamAlA kA yaha dvitIya puSpa Apake jIvana ko sugandhita kare evaM isake mAdhyama se Apa apane svarUpa ko satata sambodhate raheM-- isI maMgalabhAvanA ke sAtha zabdoM ko virAma detA huuN| paM0 aruNa kumAra zAstrI saciva, zAstrapracAra va prasAra vibhAga akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana zAkhA - alavara (rAja.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta 'amRtAzIti' ke prakAzana ke bAda kaI dharmAnurAgI sajjanoM kI ora se anya aprakAzita granthoM ko prakAzita karAne ke lie anurodha evaM prastAva Aye, kintu maiM vyakti kI apekSA saMsthA kA cayana karanA cAhatA thaa| akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, alavara (rAja.) ke mantrI navIna jI kA bhI patra taba AyA thA, kintu bAta Age nahIM bar3ha skii| nijI kAraNoM se maiM bhI anya granthoM ke prakAzanArtha bahuta sakriya nahIM raha skaa| kintu AdhyAtmika satpuruSA kAnajI svAmI ke kahe vacana "jindagI thor3I hai, jaMjAla bahuta hai; ata: layopazama ka sadupayoga Atmahita evaM AcAryoM ke aprakAzita granthoM ko prakAzita karAne meM karanA'' - bArambAra sAvadhAna karate rahate the| tabhI varSa 1994 kI prabhAta belA meM bhAI navIna jI ghara para padhAre evaM puna: yojanAbaddha prastAvapUrvaka grantha-prakAzana kA kArya apanI saMsthA ke dvArA Age bar3hAne kA anurodha kiyaa| bAta to bana gayI, kintu vyAvahArika bAdhAyeM aneka thiiN| prathamataH prAthamikatA para grantha kA cayana karanA thA, kyoMki aprakAzita granthoM kI sUcI meM ATha-dasa grantha mere sAmane the| paryApta vicAra-vimarza ke bAda AcArya akalaMkadeva giracita 'svarUpasambodhana paJcaviMzati:' nAmaka prastuta grantha ko sarvaprathama prakAzita karAne kA nirNaya liyaa| nirNaya ho jAne para yaha duvidhA upasthita huI ki yaha grantha to pUrva-prakAzita hai, ise aprakAzita grantha ke rUpa meM kaise grahaNa kiyA jaaye| to AcArya mANikyanandikRta parIkSAmukhasUtra' ke "dRSTo'pi samAropAsAdRk" isa sUtra ne pathapradarzana kiyaa| kyoMki 'svarUpasambodhana' zIrSaka se kaI saMgrahagranthoM meM isakA prakAzana to ho cukA thA, kintu vaha na kevala TIkAoM se rahita thaa| sAtha hI unameM vaijJAnika sampAdana, zuddhapATha-nirdhAraNa Adi apekSita prakriyAoM kA nitAnta abhAva thaa| itanA hI nahIM, kisI bhI prakAzita prati meM na to grantha pUrA prakAzita thA, na hI usameM padyoM kA krama vyavasthita thA aura na hI grantha kA zuddha va pUrNa nAmakaraNa unameM diyA gayA thaa| sAtha hI grantha aura granthakartA ke viSaya meM II!
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirNIta va prAmANika sUcanAoM kA bhI unameM abhAva thaa| ata: itanI adhika mAtrA meM kArya avaziSTa hone se maiMne usa sadoSa va apUrNa mUlapATha ko da usake tadanusArI anuvAdadAle prakAzanoM ko 'aprakAzitavat' mAnA evaM ise prakAzanArtha cunaa| cU~ki mUlagrantha ke pATha zuddha va mUlarUpa meM hI gRhIta hoM - yaha prathama lakSya thA, ata: TIkAoM kA anveSaNa kiyA, kyoMki 'TIkAoM meM granyoM ke zuddha mUlapATha prAmANikarUpa se surakSita milate haiM - yaha pATha-sampAdana kA mUla mantra hai| prathamata: paNDita mahAsenakRta kannar3a TIkA milI, phira kezavavaryyakRta saMskRta TIkA bhI milii| gaharAI meM jAne para deza bhara ke anekoM grantha-bhaNDAroM meM isakI anekoM pratiyoM kI sUcanA milI, jinakI prApti ke lie paryApta yAtrA evaM patra-vyavahAra Adi kA samaya evaM zramasAdhya kArya karanA pdd'aa| antata: jo rUpa bana par3A, vaha Apa saba sudhI pAThakoM ke hAthoM meM prastuta hai| isa grantha ke kArya-nimitta anekoM vidvAnoM evaM sajjanoM kA parAmarza, sahayoga evaM mArgadarzana sahakArI rahA hai; una sabhI kA maiM hRdaya se AbhArI huuN| vizeSata: di0 jainamaTha, mUDabidrI ke bhaTTAraka cArukIrti jI, jinhoMne udArabhAva se tAr3apatrIya pratiyauM upalabdha karAyI; paM0 devakumAra jI zAstrI, mUDabidrI (dakSiNa karnATaka), jinhoMne isakI pratilipiyoM va pATha-sampAdana meM vizeSa sahayoga diyA evaM zrI anantabhAI amUlakajI zeTha, bambaI; jinhoMne isa kArya meM nirantara preraNA va saMbala pradAna kiyA,-inakA maiM sAdara ullekha karanA cAhatA huuN| mere anekoM mitroM, parijanoM va dharmAnurAgI sajjanoM ne bhI pratyakSa-parokSa rUpa meM prabhUta preraNA mujhe isa kArya meM nirata rahate-hetu pradAna kI; maiM una sabhI ke prati kRtajJa huuN| ___ mere upakArI mArgadarzaka sva0 DaoN0 rAmacandra dvivedI; pUrvakulapati DaoN0 maNDana mina jI evaM vartamAna kulapati DaoN vAcaspati upAdhyAya jI kA bhI aise gurutara kArya ke lie amUlya mArgadarzana evaM udAra sahayoga sadaiva rahA hai, unakA maiM savinaya smaraNa karatA huuN| DaoN0 rAjArAma jI, ArA (bihAra) ne bhI pratilipiyA~ upalabdha karAne meM ni:svArtha zrama evaM kRpA kI; yadyapi unakA sAnnidhya prApta hotA hI rahA hai, tathApi yahA~ vizeSata: smaraNa kara rahA huuN| maiM caramata: usa abhIkSNa jJAnopayogI vibhUti kA smaraNa karanA cAhatA hU~, jinhoMne mujhe anya pravRttiyoM se haTAkara mAtra zAstra-kArya meM nirata kiyA evaM apanI jJAnasAdhanA se IV
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekatra upakRta kiyA; ve haiM AcAryazrI vidyAnanda jii| unake prati kisI prakAra kI kRtajJatA-jJApana mere auddhatya kA pradarzana hogA, ata: unake caramollekha ke sAtha hI isa carcA ko vizrAnta karatA huuN| _ 'amRtAzIti' ke prakAzana ke bAda kaI bAteM sIkhane ko milIM, unakA yathAsaMbhava upayoga isa bAra kiyA hai; tathApi AcAryoM kA jJAna agAdha-sindhu hai, jise ki kSudra kSayopazamarUpI durbala bhujAoM se pAra kara sakanA asaMbhava hai| phalata: anekoM zruTiyA~ saMbhava hai; sudhI pAThaka unheM sudhAreM evaM mujhe bhI avagata karAveM, tAki maiM bhI apane ajJAna-mala kA parimArjana kara skuuN| jo zreyaH hai, vaha to mAtra mUlagranthakartA evaM TIkAkAra AcAryoM kA hai tathA jo doSa hai, so merI ajJAnatA kI dena hai, so maiM vijJajanoM kA aparAdhI huuN| tathApi prayAsa jaisA bana par3A, Apa saba kI sevA meM prastuta hai| kRpayA apane vicAroM/pratikriyAoM se mujhe avagata karAke anugRhIta kreN| prakAzaka va mudraka saMsthAoM ke sahayoga kA sadhanyavAda smaraNa karatA huA virAma letA huuN| dIpamAlikA, 23 akTUbara, 1995 DaoN0 sudIpa jaina
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya adhyAtmatattvapradhAna prastuta dArzanika grantha kI mUlabhASaNa ati praur3ha evaM prAJjala saMskRta hai, tathApi usameM pANDitya-pradarzana vAle kaSTakalpanArUpa jaTila bhASA-prayogoM kA abhAva hone se isakI viSayAnurUpatA banI rahI hai| isakI do TIkAyeM prastuta saMskaraNa meM dI jA rahI haiM, aura donoM hI TIkAyeM prathama bAra prakAzana-Aloka meM A rahI haiM / prathama TIkA kI bhASA prAcIna kannar3a (har3e kannar3a) hai, tathA dUsarI TIka' kI bhASA saMskRta hai| donoM TIkA bhANa kI dRSTi se bAlabodhinI kahI jA sakatI haiN| isa grantha ke pATha-sampAdana kArya meM prathamata: to ati santoSa pratIta huA ki isa graMtha kA ekAdhika bAra mUlarUpa meM prakAzana va anuvAda kArya ho cukA thA, ata: lagA ki saMbhavata: mUtagrantha ke pATha-sampAdana meM adhika samasyA nahIM rahegI tathA pAThabheda bhI prAya: nagaNya hI rheNge| parantu tAr3apatrIya pratiyoM se milAna karane para paryApta pATha-bheda mile| yahA~ taka ki paJcaviMzati' isa nAma kI sArthakatA siddha karane ke lie isa grantha ke 25 padya hI Aja taka prakAzita hue, jabaki mUla meM padyoM kI saMkhyA 26 hai| donoM TIkAkAroM ne bhI paraspara pAThabhedoM kA prayoga kiyA hai, evaM tadanusAra hI TIkA kI hai| kintu tAr3apatrIya pratiyoM kI pracura parimANa meM upalabdhatA ne pATha-sampAdana kArya ko apekSAkRta sarala banA diyA hai| pratiyoM kA paricaya- mUDabidrI (karnATaka rAjya) sthita zrImatI ramAnI jaina zodha saMsthAna' ke tAr3apatrIya granthAgAra meM prastuta grantha kI kula bAIsa (22) pratiyA~ haiM, jo ki granthAMka kramAMka 26, 101, 134, 162, 254, 316, 462, 492, 509,514. 529, 552, 755, 771,775 evaM 819 meM haiN| inameM kaI graMthoM meM isa grandha kI do-tIna pratiyauM taka hai|' ina bAIsa pratiyoM meM do pratiyA~ apUrNa haiM, zeSa bIsa pUrNa haiM / ina 1. vistRta vivaraNa ke lie bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita 'mUDabidrI kannar3a tAr3apatrIya ___ granthasUcI' zIrSaka keTelaka dekhA jA sakatA hai| VI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAIsa pratiyoM meM se gyAraha pratiyoM to mUlamatra haiM, tatha zeSa gyAraha pratiyoM meM se chaha pratiyoM meM kannar3a TIkA evaM zeSa pA~ca pratiyoM meM saMskRta TIkA milatI hai| upalabdha pratiyoM meM dazA kI dRSTi se uttama avasthA meM mAtra tIna pratiyA~ haiM, cAra pratiya jIrNa avasthA meM haiM, tathA zeSa pandraha pratiya kI dazA sAmAnya hai| ____ bhASA kI dRSTi se ina bAIsa pratiyoM meM se mAtra sAta pratiya hI zuddha aura suvAcya haiM, zeSa sabhI pratiyoM meM lipikAroM kI alpajJatA yA pramAda ke kAraNa akSaroM, zabdoM evaM hijje kI azuddhiyA~ rahIM hai| ukta sAta pratiyoM meM se bhI mAtra pA~ca pratiyA~ hI pUrNa, zuddha evaM pAThasampAdana ke yogya hone se unhIM kA prayoga kiyA gayA hai, ve haiM - granyAMka 26, 101, 514, 529 aura 552 / ina pratiyoM kA sAmAnya paricaya nimnAnusAra hai| granyAMka 26 - isa prati meM kula cAra patra haiM / prastuta pAThasampAdana kArya meM jo kannar3a TIkA lI gayI hai, usakI AdhAra prati yahI hai| isake prArambha meM 'AcArya akalaMkadeva-viracitA svarUpa-sambodhana-paJcaviMzati kahakara TIkAkAra kA maMgalAcaraNa (zriya pati...) diyA gayA hai, tathA taduparAnta TIkAkAra grantha ke prathama padya kI utthAnikA meM apanaH paricaya, TIka' kA uddezya Adi batAte hue kahate ___ "zrImannayasena-paNDitadeva-ziSyarappa zrImanmahAsena paMDitadevaru bhavyasArthasaMbodhanArthamAgi svarUpasambodhana-paMcaviMzati eMba graMthamaM mADuttamA graMthada modalolu iSTadevatAnamaskAramaM mADidaparu-" | tathA anta meM mUlagranthakAra, apanI paramparA, grantharacanA-nimitta evaM TIkA kA saMkSipta ullekha nimnAnusAra karate haiM-- ___ "zrImadakalaMka karta modalAge SaTtarkaSaNmukharuM samantAdadhyAtmasAhityavedigarcha mUlakartRgarcha nAmadheyarmappa / zrImanmahosanapaNDitadevarida, sUrasta samastagaNAgragaNyarappa saiddhAntacakravartI zrImat piriya vAsupUjya saiddhAntadevara guDanappa padmarasa svarUpasambodhana-paMcaviMzatiya navarasasamISadoLa keLuttaM karnATakavRttiyaM svaparahitamAgi mADisidaM / maMgalamahA / shrii-shrii-shrii-shrii-shrii| zrI bItarAgAya nama: / " pranyAMka 101- isa prati meM kula sAta patra haiN| isameM bhI vahI pUrvokta kannar3a TIkA hai| maMgalAcaraNa bhI vahI niya:pati.....) hai, mAtra TIkAkAra kA nAma 'mahAsena paMDitadevaru' kI jagaha 'zrI padmasena paMDitadevaru diyA gayA hai, zeSa VII
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha-vacana akSaraza: pUrvavat hI haiN| anta meM - "svarUpa-sambodhana-paMcaviMzatigrantha parisamAptyanantaramI graMtha tanna peLuvaMgaM zubhamastu / / zrI vItarAgAya namaH / zrI paMcagurubhyo namaH / zrI munibhadrAya namaH / / shrii-shrii-shrii-shrii-shrii||" isI ke antima bhAga ke turanta bAda AgAmI do patroM meM yahI grantha mUlamAtra likhA gayA hai, kintu usakI AdhAra-prati saMskRta TIkA vAlI prati rahI hogI, tabhI to usake prAraMbha meM saMskRta TIkAkAra kA maMgalAcaraNa (svarUpa-sambodhanAkhya granthasyAnamya tnmunim| racitaspAkalaMkena vRttiM vakSye jina namim / / ) diyA gayA hai tathA phira mUlagrandhamAtra hai; kintu isake pATha saMskRta TIkAvAlI prati meM haiM, kannar3a TIkAvAlI prati meM nhiiN| sAtha hI antima padya meM antara hai| isa prati meM pATha hai "iti svatattvaM paribhAvya vAGmayaM, paThanti zRNvanti ca ye kRtAdarAt / karoti teSAM paramAtma-saMpadaM, svarUpa-sambodhana-paMcaviMzatiH / / " jabaki prakAzya saMskRta TIkA meM pATha hai "iti svatattvaM paribhAvya vAGmaya, ya etadAkhyAti zruNoti cAdarAt / karoti tasmai paramAtmasaMpadaM, svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati: / / " granthAMka 514 - yaha patra saM0 125 se lekara patra saM0 132 taka ke kula sAta patroM meM likhita pUrNa prati hai, isameM bhI mahAsena paMDitadeva kI kannar3a TIkA hai| isameM va kannar3a TIkA vAlI prati meM (26 naM0) koI antara nahIM hai| mAtra anta meM prazasti pUrNa hone para "zrI vItarAgAya namaH' ke sAtha 'zrI sarasvatyai namaH' bhI kahA gayA hai| tathA "zrI samayAcaraNa-maladhAri-vIra-bAvarI-lalitakIrtidevara bhAvanApaMcakada pustakakkai mNglmhaa|| zrI zrI zrI zrI zrI / ''- yaha likhate hue kannar3a kA eka kaMda' padya bhI diyA hai, jo ki nimnAnusAra hai "suraloka rAjya sukhamaM, surarAjaM koLeda pulladakkaM bagevaM- . tire bagedu bisuTaneMdoDe, nararAva sukhakke vyasuvara saMsRtiyam / / (arthAt devaloka ke sukha ko surarAja devendra ne sar3e hue phUla ke samAna VIII
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhakara use chor3a diyA hai| phira bhI yaha manuSya isa saMsAra meM sukha mila rahA hai' - aisA samajhakara saMsAra meM DUbA rahatA hai - yaha atyanta kaSTa kI bAta hai|) ___ granyAMka 529 - yaha 7 patroM kI prati hai| isameM saMskRta TIkA hai, tathA prakAzya graMtha meM jo saMskRta TIkA dI jA rahI hai, usakI 'AdhAra-prati yahI hai| isI grantha meM TIkA ke bAda pahI grantha mUlarUpa meM bhI mAtra eka pRSTha meM lipibaddha hai| isakA prArambha isa prakAra hai - " / / zrI vItarAgAya namaH / / svarUpasambodhanAkhya granthasyAnamya tanmunim / racitAspAkalaMkena vRttiM vakSye jinaM namim / / - zrImadakalaMkadeva: svasya bhAvasaMzuddhenimittaM sakalabhavyajanopakAriNaM graMthenAlmamanalpArthaM svarUpasambodhanAkhyaM granthamimaM viracayaMstadAdau mukhyamaMgalanimittaM paramajyoti-svarUpaparamAtmAnaM namaskunnidamAha "mustAmuktaka.............. .............. namAmi tm"|| anta meM- bhaTTAkalaMkacandrasya sUktinirmalarazmayaH / vikAsayantu bhavyAnAM hRtkairavasaMkulam / / bhaTTAkalaMkadevaiH svarUpasaMbodhanaM vyaracitasya / TIkA kezavavaryA kRtA svarUpopalabdhimavAptum / / / / zrI vItarAgAya namaH / / manyAMka 552 - isa prati meM patra saMkhyA 94 se 98 taka kula pA~ca patra haiN| isameM bhI uparyukta saMskRta TIkA yathAvat dI gayI hai| prati ThIka evaM zuddha hai, kintu aMtima do patra TUTa gaye haiM, tathApi granthabhaMga nahIM haiN| - ina pratiyoM ke atirikta granthAMka 162 kI prati mAtra isalie ullekhanIya hai ki isakI puSpikA meM lipikAra ne apanA nAma evaM lekhanakAla kA ullekha kiyA hai| isake anusAra prati kA lekhaka (lipikAra) bADagere nivAsI apiNa zeTTI ke putra nAgaNNa haiM tathA lekhanakAla zAlivAhana zaka sarvat 1368 (1446 I0) hai, kintu tithi, pakSa, evaM mAsa Adi kA koI ullekha isameM nahIM hai| anya kisI bhI prati meM lekhanakAla va lipikAra kA ullekha na hone se isakI sImita hI sahI, kintu apanI alaga mahattA hai| anyatra prApta pratiyoM kA vivaraNa prAcIna hastalikhita pANDulipiyoM ke granthAgAroM meM svarUpasambodhana-paMcaviMzati' IX
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anta . .. . - . kI anekatra anekoM pANDulipiyA~ rahIM hoMgI, kintu pakkI sUcanA evaM vivaraNa mAtra do pANDulipiyoM kA hI upalabdha hai, jo ki nimnAnusAra varNita hai ArA (jaina siddhAnta bhavana) kI prati - jaina siddhAnta bhavana, ArA (bihAra) ke granthAgAra meM prastuta grantha kI ekamAtra pANDulipi upalabdha hai, yaha mUlamAtra hai tathA isakI padya saMkhyA 25 hai| isameM bhI 1 padya (tathApyati tRSNAvAn. ......... padya kra. 20) chUTA huA hai| pratIta hotA hai ki isI prati ke AdhAra para adyAvadhi prakAzita isa grantha ke mUlapATha prakAzita kiye gaye haiM, kyoMki unameM bhI yahI eka padya anupalabdha hai| phalata: unakI bhI padya saMkhyA 25 raha gayI hai| isa prati kA prAraMbha evaM anta kA vivaraNa nimnAnusAra haiprArambha- muktAmuktaikarUpo yaH karmabhi: sNvidaadinaa| akSayaM paramAtmAnaM jJAnamUrti namAmi tam / / 1 / / "iti svatattvaM paribhAvya vAGmayam / ya etadAkhyAti zruNoti cAdarAt / / karoti tasmai paramAtmasampadam / svarUpa - sambodhana - paJcaviMzatiH / / 25 / / akarodArhito brahamasUri - paMDitasadvijaH / svarUpa-saMbodhanAkhyasya TIkA karNATabhASayA / / " TippaNa- isake prathama padya meM jo 'saMvidAdinA' pada hai, vaha saMskRta TIkAvAlI prati meM prApta hotA hai, jabaki kannar3a TIkAvAlI prati meM isake sthAna para 'saMvidAdibhiH' pada prayUkta huA hai| ata: pratIta hotA hai ki isa prati ke mUla meM saMskRta TIkAgalI prati ke mUlapATha rahe haiN| tathA isa prati kI AdhAra prati jo bhI rahI hogI, usameM koI kannaDabhASAyI TIkA bhI rahI hogI, jisake kartA koI brahamasUri paMDitasadvija the| kintu jaise mUDabidrI granthAgAra ke granthAMka 101 vAlI prati meM jo isa grantha kA mUlapATha mAna hai, vaha saMskRta TIkA ke AdhAra para likhe jAne se saMskRta TIkAkAra kA maMgalAcaraNa usameM diyA gayA hai - isI prakAra isa TIkA prati kA prazasti padya isameM lipikAra ne likha diyA hai| TIkA isameM nahIM hai| isameM lipikAra kA nAma, lekhana-saMvat Adi anya kucha bhI ullekha prApta nahIM hote haiN| . 1. draSTavya, jaina siddhAnta bhavana granthAvali, bhAga 1, pRSTha 68, graMdhAMka 341.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura kI prati - kolhApura ke lakSmIsena maTha ke grandhAgAra meM bhI svarUpasambodhana-paJcaviMzati: grantha kI tAr3apatrIya prati hai, jisameM kannar3a TIkA bhI hai| isa TIkA ke kartA nayasena ke ziSya mahAsena haiN| isa taraha yaha vahI kannar3a TIkA prati hai, jo isa grantha meM prakAzita hai| isakI prazasti ke kiMcit bhramapUrNa anuvAda/bhAva ke kAraNa DaoN0 e0ena0 upAdhye ne mahAsena ko mUlagranthakartA kahA hai, jabaki mUlagranthakartA AcArya bhaTTAkalaMkadeva hai| isa viSaya meM carcA prastAvanA meM savistAra kI gayI hai, ata: yahA~ vistAra evaM punaruktibhaya se use nahIM le rahe haiN| Adita: antaparyanta isa prati meM va prakAzya kannar3a TIkA va mUlapATha meM koI bheda nahIM hai| inake atirikta koI prAcIna pANDulipi mujhe isa grantha kI prApta nahIM ho sakI hai| ata: jo prakAzita pratiyA~ mujhe upalabdha ho sakI, unakA saMkSipta paricaya bhI nimnAnusAra hai zAnti sopAna-san 1974 meM isa saMgraha-grantha kA tRtIya saMskaraNa prakAzita huA thA, vahIM prati mujhe prApta huI hai| isameM kula 128 pRSThoM meM paramAnanda stotra, svarUpa-sambodhana, sAmAyika pATha, mRtyu-mahotsava, samAdhizataka aura mahAvIrASTakaye chaha grantha anuvAdasahita prakAzita haiN| isa saMgraha grantha ke saMkalanakartA bram jJAnAnanda jI nyAyatIrtha evaM prakAzaka: prakAzacanda zIlacanda jaina jauharI, dillI haiN| isake pRSTha kramAMka 24 se 35 taka kula bAraha pRSThoM meM svarUpa-sambodhana' zIrSaka se yaha grantha arthasahita prakAzita hai| isameM namArtha dene kI bhI ceSTA anuvAdaka meM kI hai| isI saMgraha prati (zAnti-sopAna) kI bhUmikA, pRSTha 14 para eka pairAgrApha meM isa grantha kA saMkSipta paricaya bhI diyA gayA hai| TippaNa- isameM mAtra 25 padya haiN| prakAzya prati kA 20vA~ padya (tathApyati tRSNAvAn......) isameM anupalabdha hai| isameM bhI padya kraM. 3 evaM 4 meM kramavyatyaya hai| grantha kA nAma isameM mAtra 'svarUpa-sambodhana' diyA gayA hai, jabaki svayaM grandhakAra ne antima padya meM graMtha kA nAma svarUpasambodhana-paJcaviMzati:' spaSTarUpa se diyA hai| isameM AdhAra prati kA paricaya bhI nahIM diyA gayA hai| vRhajjinavANI-saMgraha- akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura (rAja0) se akTUbara 1987 meM prakAzita isa saMgraha-grantha ke 1. draSTavya, zAstrI kailAza candra, jaina sAhitya kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 188. XI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya saMskaraNa meM pRSTha 586 se 593 taka kula ATha pRSThoM meM arthasahita prastuta grantha kA svarUpa-sambodhana-stotra' isa zIrSaka se prakAzana kiyA gayA hai| isameM bhI mAtra paccIsa chanda haiM, tathA pUrvokta bIsavA~ padya (tathApyati tRSNAvAn...) isameM bhI anupalabdha hai| isameM padya kramAMka 3 (jJAnAd bhinno...) evaM padya kra. 4 (prameyatvAdi...) meM kramavyatyaya bhI hai| isake sampAdaka DaoN0 hukamacanda bhArilla te pathAsaMbhava mUlapATha va anuvAda ko zuddha rakhane kI ceSTA kI hai, tathApi kaI truTiyA~ raha gayI haiM; kintu mUlapATha kI AdhAraprati kA koI paricaya na diyA hone se isameM adhika doSa kisakA hai? AdhAraprati kA yA isa saMgrahaprati ke sampAdaka kA kahanA kaThina hai| tathApi katipaya sthUladoSa bhI haiM, jinase sampAdaka thor3A dhyAna dekara baca sakate the| inakA paricaya tulanAtmaka pATha-bhedoM ke cArTa meM spaSTa kiyA gayA hai| eka anya vicAraNIya bindu hai prastuta saMgrahaprati meM nAmakaraNa kaa| isake nAmakaraNa meM sampAdaka ne 'paJcaviMzati' pada jo ki graMtha ke antima padya meM graMtha nAma meM spaSTatayA sammilita hai, chor3a diyA gayA hai tathA stotra' pada jor3a diyA gayA hai| jabaki isameM stotraM' saMjJA, viSaya tathA zailI donoM kI dRSTi se tarkasaMgata pratIta nahIM hotii| tathA isakA koI AdhAra bhI vidvAn sampAdaka ne nahIM diyA svarUpasambodhana pravacana - kSullaka zrI manoharalAla jI varNI sahajAnanda' jI ke dvArA isa grantha para pravacana kiye gaye, jinakA saMkalitarUpa san 1976 meM sahajAnanda zAstramAlA, meraTha (u0pra0) meM pustakAkAra meM prakAzita karAyA gayA / pRSTha 5 se 124 taka kula 119 paSThoM meM ye pravacana prakAzita hue haiM, zeSa pRSThoM meM bhajana Adi haiN| sampAdana jaisI kisI vidhA kA to isa prati meM sparza taka nahIM kiyA gayA hai| ata: AdhAra-prati ke paricaya, pATha-bheda Adi kI kalpanA bhI kaSTakara hI hai| kintu isakA AdhAra ArA (bihAra) vAlI prati yA usI ke AdhAra para prakAzita koI anya prati pratIta hotI hai, kyoMki isameM bhI kula paccIsa hI padya haiM, bIsavA~ padya isameM bhI chUTA huA hai| isameM bhI padya kra0 3 evaM 4 meM krama- vyatyaya hai / tathA pATha bhI tadanurUpa hI haiN| sampAdakIya tathA prastAvanA jaisI kisI bhI prakriyA kI isameM aupacArikatA bhI nahIM nibhAyI gayI hai| ata: koI anya sUcanA milanA bhI asaMbhava hai| XI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavacanakAra ne prAraMbha meM kahA hai ki 'svarUpa-sambodhana' nAma kA yaha stotra zrImad-akalakadeva dvArA viracita hai| isa taraha graMtha kA nAma svarUpa-sambodhana' evaM kartA kA nAma akalaMkadeva spaSTa hotA hai| antima padya ke vyAkhyAna meM bhI graMthakartA 'akalaMkadeva AcArya' kahe gaye haiM tathA graMtha kI padya saMkhyA 24 mAnI gayI hai evaM 25vA~ padya prazAstirUpa mAnA gayA hai| pravacana sarala evaM sAmAnya haiN| pATha-bhedoM kA saMkalana evaM sampAdana atyanta jaTila kArya hai, vizeSatayA prakAzita pratiyoM ke bAre meM / kyoMki jaina samAja ke adhisaMkhya vidvAn 'sampAdaka' saMjJA dhAraNa karane ke lie kisI vizeSa yogyatA kI apekSA nahIM samajhate haiM, jisakA pramukha pramANa hotA hai ki ve prAcIna AcAryoM ke prakAzya graMthoM ko prakAzita karate samaya usakI AdhAra-prati ke bAre meM kucha bhI ullekha karanA Avazyaka nahIM samajhate haiN| jabaki yaha kisI bhI sampAdaka kI prAthamika anivArya yogyatA hai| ata: prakAzita pratiyoM ke pAThoM ke jo rUpa haiM, ve kitane mUlAdhArita haiM tathA kitane prUpharIDiMga kI asAvadhAnI se janme haiM - yaha nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai| phira bhI hameM binA kisI AdhAra ke nirNaya nahIM karanA hai, ata: prakAzita pratiyoM ke saMgrahakartA yA sampAdaka ke nAma se usa prati ke pAThoM ko vargIkRta kareMge, kyoMki ve hI una pratiyoM ke guNa-doSoM ke lie uttaradAyI hai| tathA hastalikhita pANDulipiyoM ke pAThoM ko unake grandha-bhaNDAroM evaM TIkAoM Adi ke nAma se ullikhita kiyA jaayegaa| niSkarSa - uparyukta sampUrNa vizleSaNa evaM tathyoM ke AdhAra para katipaya bAteM suspaSTa haiM1. prAcIna pratiyoM meM sarvatra grantha kA nAmakaraNa 'svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati:' spaSTa hai, jabaki Adhunika sampAdakoM-prakAzakoM ne isameM se paMcaviMzati' pada manamAne DhaMga se haTA diyA hai| jo ki nirAdhAra evaM nitAnta anucita prayatna hai| ekamAtra ArA (bihAra) kI prati ko chor3akara, zeSa samasta prAcIna pANDulipiyoM meM 26 padya hai, jabaki ArA kI prati meM tathA prakAzita samasta pratiyoM meM 25 hI padya haiN| grantha kA 20vA~ padya tathApyati tRSNAvAn...'' inameM chUTA huA hai| 3. prakAzita pratiyoM meM pATha-doSoM kI pracuratA hai, ata: svAbhAvikarUpa se arthabheda XII]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 1. 5. granthakartA kA nAma sabhI pratiyoM meM bhaTTa akalaMkadeva hI mAnA gayA hai| jabaki samAlocakoM ne mUlagraMthakarttA ke rUpa meM 'mahAsena paNDitadeva' ke nAma kI bhI saMbhAvanA vyakta kI hai| 2 bhI A gayA hai| I prakAzita pratiyoM ke saMketa 'vRhajjinavANI saMgraha', jayapura meM jo svarUpa- sambodhana' kI prati prakAzita hai, usake saMpAdaka DaoN0 hukamacaMda bhArilla haiM, ataH use hama 'bhArilta prati' saMjJA deNge| 3. prakAzita pratiyoM ke sampAdakoM ne apanI AdhAra pratiyoM ke bAre meM koI paricaya nahIM diyA hai, jo ki vaijJAnika sampAdana-paddhati ke anusAra anucita hai / - 1. DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcArya dvArA sampAdita 'laghIyastrayAdi saMgraha' meM jo 'svarUpa sambodhana' prakAzita hai, use hama usake sampAdaka ke nAma para 'mahendra prati' saMjJA deNge| 'zAntisopAna' meM jo prati prakAzita hai, usake saMkalanakartA 'ba0 jJAnAnanda nyAyatIrtha' haiN| ata: isa prati ko hama 'jJAnAnanda prati' saMjJA deMge / 4. svarUpa- sambodhana pravacana meM jo isa grantha ke pATha prakAzita haiM, unakA ullekha hama isake pravacanakartA kSullaka manoharalAla jI varNI ke nAmAnusAra 'varNI prati' ke nAma se kreNge| hastalikhita pratiyoM ke saMketa cUMki hastalikhita pratiyoM ke pAThoM meM prAyaH samAnatA hai, ataH sabhI pratiyoM ko alaga-alaga nAma denA vyAvahArika nahIM hogaa| kyoMki pratiyoM ke nAma-saMketa pAThabhedoM ke vargIkaraNa ke lie kiye jAte haiM, ataH hama inheM nimnAnusAra vargIkRta kareMge pratiyoM ke prAyaH samasta kannar3a TIkA vAlI pratiyoM evaM mUlapATha vAlI zuddha pATha samAna haiN| jinameM lipikAra kI ajJAnatA ke doSa atispaSTa haiM, ataH una pratiyoM ke pATha bhedoM kA ullekha yahA~ nahIM kiyA gayA hai aura cUMki XIV
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prakAzya prati ke mUlapATha mahAsena paNDita deva kRta kannar3a TIkA vAlI prati ke hI haiM, saMskRta TIkA vAlI prati meM jo svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati: mUla ke pAThabheda haiM. ve pAdaTippaNa ke rUpa meM diye gaye haiN| ata: prakAzya kannar3a TIkA vAle mUlapAThoM va inake samAna pAThoM ke kannar3a prati saMjJA dI gayI hai| 2. saMskRta TIkA meM tathA isake AdhAra para taiyAra pratilipiyoM meM pATha samAna hone se ina pAThoM ko saMskRta prati saMjJA dI gayI hai| uparyukta kannar3a prati' evaM saMskRta prati' kI samasta pANDulipiyA~ zrImatI ramArAnI jaina zodha saMsthAna, jainamaTha, mUDabidrI (dakSiNa karnATaka jilA) meM saMgrahIta hai| 3. kolhApura sthita lakSmIsena maTha meM jo 'svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati:' kI prati hai, usake pAThabhedoM ko 'kolhApura prati ke nAma se ullikhita kiyA gayA hai| zrI devakumAra jaina prAcya granthAgAra, jaina siddhAnta bhavana, ArA (bihAra) ke granyAgAra meM jo 'svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati:' kI pANDulipi hai, usake pAThoM ko hama 'ArA prati saMjJA deNge| pATha-bhedoM kI sUcI padya kra. paMkti saM. prati meM pATha prakAzya pAThabheda / pAThabheda ? 1 1 x x saMvidAdibhiH sopayogo ya: so'styAtmA grAhyo'grAhyanAdyantaH na nAbhinno x x x saMvivAdinA sopamogo'yaM* so'styAmA, (jJA. prati) grAhyo grAhyanAdyanta: (saM. prati) na cAbhinno(bhA.prati, jJA.prati, va.prati) kaMtha ca na (A.prati) dehamAtro'pi (va prati) saMmata: (A.prati) naiva sa: (bhA prati, jJA prati.va.prati) kathaMcana jAnamAtro'pi sammata: xx XV
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 | ! : 5 5 6 6 7 7 8 10 11 11 1 2 2 11 121 13 13 14 14 15 15 15 16 16 16 2 I 2 2 1 2 2 2 1 2 2 1 2 1 2 1 2 1 1 1 2 2 2 2 tatsarvaM galata: so'pi (saM. prati bhI) dekAneko'pi svarUpatvAda (saM. prati bhI) svabhAvatvAda ( zeSa sabhI) sa vaktavyaH navaktavya: (bhA. prati jJA prati, va. prati) naiva (va. prati ) sa mUrti (jJA. prati) kAraNaM (va. prati ) nApi samUrti karmaNAM cAritramupAyA sausthitya smRtam (saM. prati bhI) yathAvadvastu nirnItiH vyavasAyAtmA (saM. prati bhI ) paryAdhi mAdhyasthaM bhAvanAdA athavA matam yadetan (saM. prati bhI ) tadbAhyaM kAlAdistapazca dausthye Atmano bhAvayettattvaM tataH sarvagataH * cArya (zeSa sabhI) deko'naiko'pi (A. prati) XVI cAritramupAya sAstikya ( A. prati) matam yathAvaddhastu (jJA. prati ) nirNItiH (bhA. prati jJA. prati, va prati ) vyavasAyAtma Xx > X X saMsthitya ( zeSa sabhI pratiyoM meM ) X X X cAritre (va prati ) mAdhyasthya (bhA. prati, jJA. prati va. prati) bhAvanAdAda (bhA. prati ) athavA'param (A. prati jhA prati) (bhA tadetan (zeSa sabhI meM) madabAhya (bhA. prati ) kAlAdi tapazca* dausthye (bhA. prati jJA. prati, va prati ) AtmAnaM bhAvayennityaM X X deko'neko'pi (zeSa sabhI ) X X X X X athavA param prati va prati) x X X X X x x
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxxx xxx rajitaM cittaH rajitaM cetaH' 17 2. durAdeyo durAdheyo (zeSa sabhI) (saM. prati bhI) nirAlambo'nyataH nirAlambo bhavAnyasmAd svasmin (saM. prati meM) (zeSa sabhI meM) mAzritya mavalamthya (va. prati) 20 / tadAppati tathApyatIva (saM. prati) (zeSa pratiyoM meM yaha padma hai hI nahIM) prabhUtiste prasUtiste (saM. prati) phale (saM. prati bhI) sukhe (zeSa sabhI meM) kariSyasi kariSpati (bhA. prati, jA. prati, va. prati) 242 anAkulaM anAkulaH (saM. prati) anAkula (zeSa sabhI pratiyoM meM) 24 2 saMvedya (sa. prati bhI) saMvedye zeSa sabhI pratiyoM meM) x 25 1 sthira (saM. prati bhI) sthitaM (zeSa sabhI pratiyoM meM) x vinazvare vinazvaram (bhA. prati, jJA. prati, va. prati) labhasvetyaM labhetsvotthaM (bhA. prati, . prati, va. prati) 25 2 param padama (va. prati ke atirikta anya sabhI pratiyoM meM) 26 paramAtma (saM. prati bhI) paramArtha (zeSa sabhI pratiyoM meM) x --- -- ----- ---------------- noTa:- mUr3abidrI kI prakAzya kannar3a TIkAvAlI prati evaM kolhApura vAlI prati ke pATha samAna haiN| *tArAMkita cihanavAle pATha anya sabhI pratiyoM meM samAna hai| pratirake kUTa-saMketoM kA vivaraNa isa prakAra hai:saM. prati - mUDabidI ke jana maThasthita granyAgAra kI saMskRta TIkA (isa: saMskaraNa meM prakAzita) vAlI prati / A. prati - devakumAra jaina granthAgAra, ArA (bihAra) se prApta prati / ko. prati - kolhApura ke maTha meM upalabdha tAr3apatrIya prti| XVII
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhA. prati jJA. prati - DaoN. hukamacanda bhArilla dvAra sampAdita prati, jo ki jayagu ra se prakAzita 'vRhajjinavANI saMgraha meM dI gayI hai| bra. jJAnAnanda nyAyatIrtha dvArA saMkalita evaM sampAdita 'zAnti sopAna' nAmaka saMkalana pustikA meM prakAzita prti|| kSu. manoharalAla varNa 'sahajAnanda dvArA 'svarUpa-sambodhana-pravacana' nAmaka pustaka meM upalabdha paatth| va. prati - padya-kramAMka - prastuta grantha kI samasta prakAzita pratiyoM evaM ArA prati' meM padyoM kI saMkhyA 25 hai| jabaki anya samasta tAr3apatrIya pratiyoM meM padyoM kI saMkhyA 26hai| tar3apatrIya pratiyoM evaM prastuta saMskaraNa meM prakAzya prati kA padya kramAMka 20 (bIsavAM) - "tathApyatitRSNAvAn hanta ! mA bhUstvAtmani / yAvattaSNA-prabhUtiste tAvanmojha na yAsyasi / / ' upalabdha nahIM hone se padya kramAMka 19veM taka te sabhI pratiyoM meM padya-kramAMka samAna rahe haiM, kintu Age ke padya kramAMkoM meM eka-eka saMkhyA kA antara A gara hai| jaise ki prakAzita pratiyoM evaM 'ArA prati' meM padya kramAMka 20 se 25veM taka jo-jo padya haiM, ve prakAzya grantha meM padya kramAMka 21veM se 26veM haiN| tathA uparyukta padya (tathApyati. ..) prakAzpa graMtha meM padya kramAMka 20 para hai, jo ki samasta hastalikhita pratiyoM (ArA prati ko chor3akara) meM isI krama para AyA hai| ___ ina saba bAtoM ke atirikta isa grantha meM jisa paddhati se sampAdana evaM anuvAda Adi kArya kiye jA rahe haiM, unakA paricaya bhI apekSita hai| ___ kramaza: sarvaprathama kannar3a TIkAkAra ke dvArA prastuta utthAnika lI gayI hai, jise 'utthAnikA (kannara TIkA)' zIrSaka diyA gayA hai| taduparAnta saMskRta TIkAkAra ke dvArA pradatta utthAnikA dI gayI hai. jise 'utthAnikA (saMskRta TIkA) saMjJA dI gayI hai| ina donoM utthAnikAoM ke uparAnta mUlagrantha kA padya diyA gayA hai. isakA koI zIrSaka nahIM hai evaM padya kramAMka pratyeka padya ke sAtha diya" gayA hai| mUla padya ke bAda sarvaprathama 'kannar3a TIkA' zIrSaka ke antargata mahAsena paNDitadeva kI kannar3a TIkA dI gayI hai, phira kezavavaryya (kezavaNya?) kRta saMskRta TIkA ko saMskRta TIkA' zIrSaka se diyA gayA hai| cUMki yahA~ taka kI sAmagrI mUla pANDulipiyoM kI hai, ata: anubAda Adi kAryoM kA sImAMkana karane hetu isake bAda eka Ar3I moTI lAina (leDa) DAlI gayI hai| usake nIce sarvaprathama kannar3a TIkA XVIII
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI utthAnikA kA hindI-rUpAntaraNa 'utthAnikA (kannar3a TIkA )' isI zIrSaka se evaM saMskRta TIkA kI utthAnikA kA hindI - rUpAntaraNa 'utthAnikA (saMskRta TIkA ) ' isa zIrSaka se diyA gayA hai| donoM utthAnikAoM ke hindI rUpAntaraNa ke bAda mUla grantha ke padya kA pratipada hindI artha 'khaNDAnvaya' zIrSaka se diyA gayA hai| isake bAda donoM TIkAoM ( kannar3a TIkA evaM saMskRta TIkA ) kA hindI anuvAda kramaza: 'hindI anuvAda (kannar3a TIkA ) ' evaM 'hindI anuvAda (saMskRta TIkA)' zIrSakoM se diyA gayA hai| yahA~ taka anuvAdana / bhASAntaraNa kArya karane ke bAda ' vizeSArtha' nAma se eka atirikta zIrSaka pratyeka padya ke sAtha diyA gayA hai, jisameM matArtha, nayArtha, AgamArtha, bhAvArtha Adi jahA~ jaisI dRSTi se kathana hai, tadanusAra apekSita spaSTIkaraNa Agama-pramANa-pUrvaka kiyA gayA hai| isa prakAra pratyeka padya ke anuvAda - vizeSArtha Adi kAryoM ke bAda grantha pUrNa hone para anta meM cAra pariziSTa diye gaye haiM, jinameM prathama pariziSTa meM padya - anukramaNikA, dvitIya pariziSTa meM 'zabdAnukramaNikA tathA tRtIya pariziSTa meM 'vizeSArtha' zIrSakAntargata antargata ullikhita evaM prastAvanA meM pAdaTippaNoM meM saMketita sandarbha-granthoM kI sUcI hai| tathA caturtha pariziSTa meM 'ajJAtakartRka saMskRta TIkA TippaNasahita dI gaI hai| grantha ke padyoM kA viSaya-vibhAjana grantha ke pUrva 'viSayAnukramaNikA' meM kiyA gayA hai tathA usake bhI pUrva grantha, granthakAra, TIkAkAroM evaM TIkAoM ke viSaya meM vivecana 'prastAvanA meM kiye gaye haiN| isa grantha kI TIkAyeM padavyAkhyA zailI kI hai, ata: unake hindI anuvAda meM vAkya-vinyAsa-sauSThava evaM mUlAnugAmI anuvAda ina donoM ke santulana meM bahuta samasyA rhii| yadyapi koSThakoM meM saMyojaka padoM kA prayoga kara isa bAre meM apanI ora se prayatna kiyA gayA hai, tathApi vaisA vAkya gaThana nahIM bana pAyA hai, jo sIdhI gadyAtmaka TIkA meM sahaja sambhava hotA hai / apanI ora se pUrNa sAvadhAnI rakhate hue bhI alpajJa hone ke kAraNa anekoM truTiyA~ sambhAvita haiM, AzA hai vijJa pAThakagaNa unheM sudhArakara mujhe bhI unase avagata karAne kI anukampA kreNge| 25 akTUbara 1995 XIX -DaoN0 sudIpa jaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA puNyabhUmi bhArata apanI AdhyAtmika jJAna sampadA evaM sAdhanA ke kAraNa sadA se 'vizvaguru' kI padavI se vibhUSita rhaa| pAzcAtya dezoM meM bhautika-abhyutthAna kI dizA meM nirantara zodha sAdhanA calI hai; vahIM bhArata meM naitika evaM AdhyAtmika abhyutthAna ke lie anavarata sAdhanA kI gayI, anekoM dRSTiyoM se isa viSaya meM vyApaka ciMtana kiyA gayA; niSkarSataH anekoM AyAma vikasita hue / ataH AtmavidyA isa deza kA gaurava rahI hai- yaha sarvamAnya tathya hai| tathA jaina zramaNa AtmavidyA ke vizArada/ pAraMgata vizeSajJa the yaha tathya vaidika sAhitya meM bhI svIkAra kiyA gayA hai "zramaNAH vAtarazanA: AtmavidyAvizAradAH apane anubhava evaM sAdhanA kI pUMjI ke bala para ekatva - vibhaktasvarUpI Atmatattva' kI udbhAvanA kI ghoSaNA karane vAle jaina zramaNoM ne sAhityara-sRjana bhI ati vipula parimANa meM kiyA thA. jo kAla evaM rAjanaitika sAmpradAyika vidveSoM ke bhISaNa prahAroM se adhikAMzataH vinaSTa hone ke bAda bhI Aja paryApta mAtrA meM upalabdha hai / isI sAhitya - ratnAkara kI daidIpyamAna maNi hai 'svarUpasambodhana - paJcaviMzatiH / - 71 granthakarttA :- prastuta grantha ke granthakarttA ke bAre meM kiMcit bhramAtmaka sthiti hai / yadyapi prakAzita kRtiyoM meM sabhI sampAdakoM ne isake granthakartA ke rUpa meM bhaTTa akalaMka deva kA nAma svIkRta kiyA hai, kintu sunirNItarUpa meM nhiiN| kyoMki isa grantha ke racayitA ke rUpa meM mahAsena paMDitadeva kA ullekha bhI milatA hai| ataH isa viSaya meM prathamataH kartA kA nirdhAraNa apekSita hai; kartA kA paricaya taduparAnta denA ucita rhegaa| granthakarttA ke rUpa meM mahAsena paMDitadeva kA sarvaprathama kathana' niyamasAra' ke TIkAkAra AcArya padmaprabhamaladhArideva ne kiyA hai| niyamastara TIkA meM unhoMne 'svarUpa-sambodhana- paJcaviMzati' ke do padya (padya kra. 12 evaM padya kra. 3 ) uddhRta kiye haiM | niyamasAra gAthA 159, kI TIkA ke bAda uddhRta padya kra. 12 ( yathAvadvastu. 1. bhAgavat, 11/2/201 2. "taM eyatta vittaM dAejjaM appaNo savihaveNa..." - samayasAra gAthA, 3
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..) kI 'utthAnikara" meM "uktaJca SaNNavati-pASaMDi-vijayopArjitavizAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevai:" tathA niyamasAra gAthA 162 kI TIkA ke bAda uddhRta padya kra. 3 (jJAnAd bhinno...) kI utthAnikA meM "tathA coktaM zrI mahAsenapaNDitadevai:" likhakara svarUpa-sambodhana-paJcaviMzatiH' ke granthakartA ke rUpa meM mahAsena paNDitadeva kA nAma svIkRta kiyA hai| -yahI ekamAtra prAmANika AdhAra hai mahAsena paNDitadeva ko granthakartA mAnane kA anyatra jo TIkA-pratiyoM kI puSikA ke AdhAra para DaoN0 e0ena0 upAdhye prabhRti vidvAnoM ne mahAsena paNDitadeva kI granthakartA ke rUpa meM parikalpanA kI hai, vaha saMbhavata: puSpikA ke pATha kA sahI anuvAda na hone ke kAraNa panapI hai| vaha puSpikA evaM usakA mUlAnugAmI anuvAda grantha ke anta meM diyA jA rahA hai, ata: yahA~ usakI punarukti apekSita nahIM hai| rahI bAta padmaprabhamaladhArideva ke dvArA kiye gaye ullekha-kI, to usake kaI kAraNa ho sakate haiN| cUMki mahAsenapaNDittadeva AcArya padmaprabhamaladhArideva se pUrvavartI the; aura unakI TIkA bhI niyamasAra ke TIkAkAra ke samakSa upasthita rahI hogI, ata: saMbhava hai ki TIkAkAra ko hI mUlagraMthakAra samajha liyA gayA ho| athavA kisI pratilipikAra ne bhramavaza mahAsena paNDitadeva ko mUlagranthakAra ke rUpa meM ullekha kara diyA ho, aura vahI pratilipi niyamasAra ke TIkAkAra ke samakSa upasthita rahI ho| yaha bhI saMbhava hai ki TIkAkAra mahAsena kI TIkA itanI jana-samAdRta huI ho ki 'svarUpa-sambodhana-paJcaviMzatiH' nAmaka yaha racanA 'mahAsena paNDitadevavAlI' isa rUpa meM prasiddha ho gayI ho| cAhe jo bhI kAraNa rahA ho, kintu yaha bAta suspaSTa hai ki 'svarUpasambodhana-paJcaviMzatiH' mahAsena paNDitadeva kI racanA nahIM hai| ve isa grantha ke TIkAkAra haiM - yaha tathya isa saMskaraNa meM prakAzya TIkAoM se spaSTa hai| phira mUlagranthakAra ke rUpa meM bhaTTa akalaMkadeva kI puSTi ke lie jo pramANa prApta hote haiM, unakA avalokana bhI apekSita hai (i) prathama kannar3a TIkAkAra mahAsena paNDitadeva likhate haiM "zrImadakalaMka karta modalAge SaTtarkaSaNmukharuM samantAdadhyAtmasAhitya-vedigaLu mUlakartRgaLu nAmadheyarmappa..." arthAt zrImad akalaMkadeva isa graMgha ke kartA haiM, ve SaTtoM ke lie paemukha-kArtikeya ke samAna haiN| ve sarvata: adhyAtma-sAhitya ke bar3e hI pragalbha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jAtA haiM evaM isa graMtha ke mUlakartA haiN| (ii) saMskRta TIkAkAra kezavavarya likhate haiM svarUpa-sambodhanAkhyagrandhasyAnamya tnmunim| racitasyAkalaMkena vRttiM vasye jinaM namim / / (maMgalAcaraNa) bhaTTAkalaMkadevai: svarUpasambodhanaM vyaracitasya / TIkA kezavavarSe kRtA svarUpopalabdhimavAptum / / (samApana) arthAt akalaMkadeva dvArA racita svarUpasambodhana' nAmaka grantha kI vRtti maiM khuuNgaa|... bhaTTa akalaMkadeva ke dvArA viracita svarUpasambodhana' graMtha kI TIkA kezavavaryya ke dvArA svarUpopalabdhi prApta karane ke lie kI gyii| ___(lil) 'saptabhaMgItaraMgiNI' ke racayitA vimaladAsa ne bhaMgoM ke nirUpaNa meM (pRSTha 79 para) 'svarUpasambodhana-paJcaviMzatiH' kA eka padya (prameyatvAdibhidharma:..) "taduktaM bhaTTAkalaMkadevaiH''- kahakara uddhRta kiyaa| uparyukta tInoM pramANoM se spaSTa hai ki donoM TIkAkAroM mahAsena paNDitadeva evaM kezavavarya ne tathA 'saptabhaMgItaraMgiNI' ke kartA vimaladAsa-ina tInoM manISiyoM ne spaSTatayA 'svarUpasaMbodhana-paMcaviMzatiH' ke granthakartA ke rUpa meM bhaTTa akalaMkadeva kA nAma ghoSita kiyA hai| yadyapi akalaMkadeva ke nAma se kaI AcArya evaM granthakAra ho cuke haiM, kintu prastuta grandha ke racayitA tattvArtharAjabArtika, nyAyavinizcaya jaise mahAn granthoM ke praNetA mahAn tArkika AcArya bhaTTa akalaMkadeva hI haiM - yaha bAta uparyukta sabhI manISiyoM ne inake nAma ke sAtha 'bhaTTa padavI kA prayoga karake saMketita kara dI hai| tathA grantha kI bhASA, zailI Adi bhI isa tathya ko paripuSTa karatI haiM (vizeSa dRSTavya, 'prastAvanA' meM grantha-viSayaka vivecn)| ata: sarvaprathama granthakartA bhaTTaakalaMkadeva kA jIvana paricaya evaM kRtiyoM kA paricaya yahA~ apekSita hai| ___ bhaTTa akalaMkadeva- kalikAlasarvajJa AcArya samantabhadra ke uparAnta bauddhoM ke bhISaNa prahAroM se Ahata jainadarzana evaM nyAya kI na kevala rakSA karane vAle, apitu bauddhoM ke dharmakIrti sadRza AvAryoM se jamakara lohA lene vAle, 'bhaTTa' upAdhi se vibhUSita tArkikaziromaNi AcArya akalaMkadeva eka aise mithaka bana cuke the, ki
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAgranthoM meM bhI inake jIvana-paricaya-viSayaka kaI kathAyeM evaM kiMvadantiyA~ pracalita ho gyiiN| una kathAgranthoM ke vivaraNoM kA sAra nimnAnusAra prastuta hai inake jIvana-vRtta ke bAre meM kathAgranthoM meM katipaya binduoM para matavaividhya hai; inameM pramukha bindu hai inakA kula-paricaya / prabhAcandrakRta kathAkoSa' ke anusAra ye mAnyakheTa ke rAjA zubhatuMga ke mantrI puruSottama ke putra the| tathA 'rAjAbalikathe' meM inheM kAJcIpurI nivAsI jinadAsa nAmaka brAhamaNa kA putra batalAyA gayA hai| 'tattvArtharAjavArtika ke prathama adhyAya kI prazasti ke anusAra ye laghuhabba nRpati ke jyeSTha putra the| nemidatta kRta 'ArAdhanAkathAkoSa' meM bhI inheM mAnyakheTa ke rAjA zubhatuMga ke mantrI puruSottama kA putra batAyA gayA hai tathA inakI mAtA kA nAma 'padmAvatI' kahA gayA hai| inake choTe bhAI kA nAma 'niSkalaMka' bhI yahA~ spaSTa rUpa se sUcita hai| aba inameM se kauna-sA paricaya sahI yA prAmANika hai?- kahanA kaThina hai| parantu cAhe kula-paricaya kI dRSTi se ye mantrIputra yA brAhmaNaputra yA rAjaputra-kucha bhI kahe gaye hoM; kintu zeSa jIvanavRtta prAya: sabhI kathAgranthoM meM samAna hai| jo ki saMkSepata: nimnAnusAra hai akalaMka aura niSkalaMka nAmaka donoM bhAIyoM ne bAlyAvasthA meM hI ASTAlika brahamacaryavrata aMgIkAra kiyA thA, jisakA ki unhoMne yAvajjIvana nirvAha kiyaa| vaha yuga dharmakIrti-sadRza dhurandhara bauddha-tArkikoM ke kAraNa bauddhadarzana ke caramotkarNa kA yuga thaa| sarvatra bauddhadharma kA pracAra thaa| rAjA bhI usake anuyAyI ho bauddha dharma ko rAjyAzrama pradAna kara rahe the; jisake phalasvarUpa tarkazakti va rAjazakti ke samaveta prahAroM se bhArata ke prAcIna dharma-vaidika evaM jainadharma, burI taraha marmAhata the| ata; bauddhoM se Takkara lene ke lie usa zAstrArtha-yuga meM bauddhadarzana kA sUkSma adhyayana anivArya ho gayA thA, anyathA unakA khaMDana kaise saMbhava hotA? ataeva ina donoM bhAIyoM ne 'mahAbodhi-vidyAlaya meM bauddhazAstroM ke sUkSmaadhyayanArtha bauddha banakara praveza liyA aura bauddhazAstroM kA sUkSmatA se adhyayana karane lge| kintu bhAgyacakra kucha aura hI tAnA-bAnA buna rahA thaa| eka dina bauddha guru saptabhaMgI-siddhAnta kI samIkSA kara rahe the, kintu saptabhaMgI-viSayaka pATha azuddha hone ke kAraNa arthasaMgati nahIM baiTha rahI thii| guru ke kahIM kAryagza jAne para prakharabuddhi akalaMka ke yauvanolsAha ne jora mArA aura dUragAmI pariNAma kA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa-vicAra kiye binA unhoMne usa azuddha pATha ko zuddha kara diyaa| bauddha guru saMzodhita-pATha ko dekhate hI samajha gaye ki 'ho na ho, ina chAtroM meM koI jaina avazya hai|' nirNayArtha parIkSA Ayojita kI gyii| jina-pratimA ko paira se lAMghane kI kaThina parIkSA, kintu akalaMka apane buddhi-kauzala se unameM baca gaye; kyoMki unhoMne pratimA para eka dhAgA DAla diyA thaa| aura cUMki lezamAtra bhI parigraha hone para jinapratimA pUjya nahIM raha jAtI hai, ata: usa amUjya ho cukI pratimA ko lAMghane meM unheM koI duvidhA nahIM huii| tathApi sUkSma guptacarI Adi paddhatiya se antata: inakA jainatva prakaTa ho gayA aura krUra bauddhoM ne ina donoM bhAIyoM ko bandIgRha meM DAla diyaa| apane cAturya se ye baca to nikale, kintu patA calate hI bauddhoM ne anucaroM ko azvArUr3ha ho inheM khojane va inakA vadha kara dene kI AjJA de dii| kahA~ paidala akalaMka-niSkalaMka aura kahA~ tIvragAmI azvoM para savAra sainika, ata: zIghra hI ye unakI dRSTipatha meM A gaye, kintu pakar3e jAne ke pUrva hI capalatApUrvaka akalaMka ho eka sarovara meM kamala ke puSpoM-patroM kI oTa meM chipakara baiTha gaye aura niSkalaMka bhAgate gye| unheM bhAgatA dekhakara azvArohI sainikoM ke bhaya se usa tAlAba para kapar3e dho rahA eka dhobI bhI prANabhaya se niSkalaMka ke sAtha bhAga khar3A huaa| sainikoM ko to mAtra do vyaktiyoM kA patA thA, mukhamudrA Adi kA paricaya nahIM thA; ata: unhoMne zIghra hI gherakara una donoM ko mAra DAlA tathA 'AjJA kA pAlana huA' mAnakara nizcita ho vApasa lauTa gye| isa prakAra akalaMka kI prANarakSA to ho gayI, kintu A~khoM ke samakSa apane niraparAdha laghubhrAtA kI nirmama hatyA ne inake antas meM bauddhoM ko nirmUla karane kI bhAvanA dRr3ha kara dii| sAtha hI saMsAra aura zarIra kI kSaNabhaMguratA ke vicAra ne inake saMyamita jIvana meM vairAgya kA prakarSa jAgRta kara diyaa| aura phira ye nirbhIka ho jinAnuyAyI zramaNacaryA ko aMgIkAra bhramaNa karane lge| isI krama meM eka anya kathAsUtra Akara jur3atA hai| kaliMga deza ke ratnasaMcayapura nAmaka sthAna ke bauddha dharmAmupAyI rAjA himazItala evaM unakI jinadharmAnuyAyI rAnI madanasundarI ke atadvandra kaa| rAnI madanasundarI aSTAnhikA parva meM jinendra rathayAtrA nikalavAnA cAhatI thI, kintu bauddha guru ke bhar3akAne para rAjA himazItala ne zarta rakha dI ki yadi koI jaina vidvAn yA zramaNa vAda-vivAda meM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha guru ko parAjita kara degA; tabhI rathayAtrA kI anumati dI jA sakatI hai, anyathA nhiiN|' akalaMka ko jaba yaha vRttAnta jJAta huA, to ve rAjA himazItala kI sabhA meM gaye eva bauddha guru se zAstrArtha kiyaa| aitihAsika ullekhoM ke anusAra chaha mAha taka zAstrArtha calatA rahA, tathA donoM pakSa ajeya bane rahe / bauddhaguru parde kI oTa meM baiThakara zAstrArtha karate the| jaina devI 'cakrezvarI' ke dvArA bauddha guru ke ajeya rahane kA rahasya jJAta hone para akalaMka ne agale dina bauddha guru se pUrvokta bAtoM ko duharAne ke lie khaa| kintu parde ke pIche se bauddha guru kI jagaha ghaTAvatIrNa tArA devI zAstrArtha karatI thI, ata: vaha pUrvokta bAtoM ko duharA nahIM skii| phalata: akalaMka ne pardA phAr3akara pAdaprahAra se ghaTa ko tor3akara zAstrArtha meM vijayazrI prApta kI, evaM bhavya jineMdra rathayAtrA kA Ayojana huaa| isa ghaTanA se akalaMka ne jinadharma kI vyApaka prabhAvanA ke 'akalaMka yuga kA sUtrapAta kiyaa| 'rAjAbalikathe' ke anusAra isa zAstrArtha kI avadhi satraha dina thI, isake phalasvarUpa bauddhoM ko kaliMga deza chor3akara silona jAnA par3A thaa| malliSeNa-prazasti ke dvitIya padya ke anusAra rASTrakUTavaMzI rAjA sAhasatuMga kI sabhA meM akalaMka ne sampUrNa bauddha-vidvAnoM ko parAsta kara bhArata se bauddhadharma kI pUrNa vidAI kI AdhArabhUmi nirmita kara dI thii| ukta kathAnakoM se yaha suspaSTa thA ki bhaTTa akalaMkadeva digvijayI zAstrArthI vidvAn the| isI kAraNa AcArya vidyAnandi ne akalaMka ko 'sakala-tArkikacakracUr3AmaNi' kahA hai| aitihAsika tathyoM ke AdhAra para pUrvokta kathAnakoM ke parIkSaNa se yaha jJAta hotA hai ki rASTrakUTavaMzI rAjA kRSNarAja prathama kI upAdhi 'zubhatuMga' thI, zilAlekhoM meM utkIrNa prazastiyoM se isa tathya ko samarthana prApta hai| inhIM zubhatuMga arthAt kRSNarAja prathama ke mantrI puruSottama ke putra ke rUpa meM akalaMka kA 'kathAkoSa' meM paricaya AyA hai| tathA ye zubhatuMga 'dantadurga' ke cAcA the aura dantidurga kA hI nAma 'sAhasatuMga' thA; jisane kAJcI, kerala, cola, pANDya rAjAoM tathA rAjAharSa evaM vrajaTa ko parAjita karane vAlI cAlukyoM (karNATaka) kI senA ko parAjita kiyA thaa| bhArata ke prAcIna rAjyavaMza' nAmaka pustaka meM rAjA dantidurga kI upAdhiyoM meM 'sAhasatuMga' upAdhi kA spaSTa ullekha hai| aura inhIM sAhasatuMga kI sabhA meM akalaMka dvArA samasta bauddha vidvAnoM kA parAjita
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! karane kA ullekha 'malliSeNa prazasti' meM AyA hai| ina aitihAsika tathyoM se 'kathAkoSa' evaM 'malliSeNa prazasti' ke kathanoM kI prAmANikatA siddha hotI hai tArkikezvara dArzanikacUr3AmaNi AcArya bhaTTa akalaMkadeva ke yazogAnoM se vibhinna zilAlekha, prazastilekha evaM paravartI AcAryoM ke grantha bhare par3e haiN| isase akalaMka kA vyApaka prabhAva jAnA jA sakatA hai| akalaMkadeva ke garimAmaya vyaktitva evaM kRtitva kI ina mazogItiyoM kI katipaya bAnagiyA~ dRSTavya haizravaNabelagola ke abhilekha saMkhyA 47 meM inheM 'sAkSAt SaTdarzana- bRhaspati' kahA gayA hai "caTtarkeSvakalaMkadevavibudhaH sAkSAdayaM bhUtale / " eka anya abhilekha meM inake dvArA samasta bauddha ekAntavAdiyoM ko parAsta kiye jAne kI carcA kI gayI hai "bhaTTAkalaMko'kRta saugatAdi- durvAkyapaDkaissakalaMkabhUtam / jagatsvanAmeva vidhAtumuccaiH sArthaM samantAdakalaMkameva / / " abhilekha saMkhyA 108 meM inheM 'mithyAtvarUpI andhakAra ko dUra karane ke lie sUrya ke samAna' batAyA hai " tataH paraM zAstravidAM munInAmagresaro'bhUdakalaMkasUriH / mithyAndhakArasthagitAstrilArthA: prakAzitA yasya vacomayUkhaiH / / " dhanaJjaya kavi ne 'nAmamAlA' meM 'pramANa ho, to akalaMka jaisA' kahA hai"pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / " AcArya jinasena ne 'bhaTTa akalaMka ke nirmalaguNoM ko vidvAnoM ke hRdaya kI maNimAlA' kahA hai "bhaTTAkalaMka - zrIpAla - pAtrakesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhAH hArayante'tinirmalAH / / " 'nyAyakumudacandra' meM akalaMkadeva ko samasta matavAdiyoMrUpI gajarAjoM ke darpa kA unmUlana karanevAlA 'syAdvAdakesarI paJcAnana' kahA gayA hai"itthaM samasta-matavAdi-karIndra- darpamunmUlayannamalamAna dRDhaprahAraiH / syAdvAda-kesara-saTAzata- tIvramUrtiH paJcAnano jayatyakalaMkadevaH / / " vahIM para eka anya padya meM akalaMkadeva ko kutarkarUpI andhakAra ke vinAzaka, kunItirUpI nadiyoM ke zoSaka ( sukhAne vAle), syAdvAdarUpI kiraNoM se vizva ko vii
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApta karane vAle prabhu' kahA hai "yenAzeSa-kutarka-vibhramatamo nirmUlamunmIlitam, sphArAgAdha-kunIti-sArtha-sarito ni:zeSata zoSitAH / syAdvAdApratima-prabhUtakiraNai: vyAptaM jagat sarvata:, sa zrImAnakalaMkabhAnurasamo jIyAgjinendraH prabhuH / / " AcArya vAdirAja ne inheM 'jagat dravya ko curAnevAle zAkya (bauddha) dasyuoM ko daNDita karanevAle' evaM 'tarkabhUmi ke vallabhadeva' kahakara inakI stuti kI hai "tarkabhU-vallabho deva: sa jayatyakalaMkadhIH / jagadvyamuSo yena daNDitA: zAkyadasyavaH / / " eka anya zilAlekha meM unheM 'mahardhika' (mahAn RddhidhArI) kahA gayA hai "jIyAt samantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalaMko mahardhika: 11" niSkarSata: kahA jA sakatA hai ki AcArya bhaTTa akalaMkadeva bAlabrahmacArI, nimrantha tapasvI, mahAn tArkika, prakANDa dArzanika, zAstrArtha-vijetA, zreSTha kavi, advitIya vAgmI evaM vAcaMyamI the| vidvavarya DaoN0 nemicandra zAstrI ne inheM 'jainanyAya kA pitA' svIkAra kiyA hai| ___ kAlanirNaya:- cUMki AcArya akalaMkadeva para dazAbdiyoM se vidvAnoM ne prabhUta kArya kiyA hai tathA unake kAlanirNaya ke bAre meM anta:sAkSyoM evaM bahi:sAkSyoM ke AdhAra para jo niSkarSa nikAle haiM, unheM do vargoM meM rakhA jA sakatA hai| prathama mAnyatA ke anusAra AcArya bhaTTa akalaMkadeva kA samaya san 620-680 I0 mAnA gayA hai, jabaki dUsarI avadhAraNA ke anusAra inakA samaya san 720-780 I0 nizcita hotA hai| isa taraha donoM mAnyatAoM meM lagabhaga eka sau varSoM kA antara hai| donoM ke pakSa ko sAmane rakhakara hI hama nirNaya kara sakate haiM ki inakA prAmANika kAla kauna-sA hai| cUMki 'akalaMkacarita' nAmaka grantha meM akalaMkadeva ke kAla viSayaka eka padya prApta hotA hai "vikramArkazakAbdIya-zatasapta pramAjuSi / kAle akalaMkayatino bauddhIdo mahAnabhUt / / " arthAt sAta sau vikramArka zaka varSa (saMvat) pramANa kAla meM akalaMkadeva kA viii
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhoM ke sAtha mahAn 'vAda' huA thaa| ukta padya meM sAta sau' saMkhyA to spaSTa hai, kintu vikramArka' evaM 'kAbdIya' ina do padoM ne bhramAtmaka sthiti paidA kara rakhI hai| kyoMki yadi vikramasaMvat' artha yahA~ grahaNa karate haiM, to vikramasaMvat 700 arthAt san 643 I0 meM ukta vAda-ghaTanA mAnI jAyegI tathA yadi zakasaMvat' artha liyA jAtA hai, to zakasaMvat 700 arthAt san 778 I0 kI yaha ghaTanA siddha hotI hai| basa isI vikramasaMnta tathA vAkasaMvat vAle matAntara ne vidvAnoM ko akalaMka ke kAlanirNaya ke bAre meM do vargoM meM khar3A kara diyA hai| aura phira donoM vargoM ke vidvAnoM ne apane-apane mata ke samarthana meM anya pramANa bhI ekatrita kiye haiN| una para dRSTipAta karanA apekSita hai| prathama mAnyatA (620-680 I0) ke vidvAnoM ke anusAra dhanaJjayakavi ne apanI nAmamAlA meM akalaMkadeva ke pramANa-vaiziSTya kA ullekha kiyA hai, tathA vIrasena svAmI (I0 816) ne 'dhavalA' grantha meM 'iti' zabda kA artha batalAne ke lie dhanaJjayakavi kI 'anekArthanAmamAlA' kI 39vA~ padya uddhRta kiyA hai| ata: vIrasena se pUrvavartI dhanaJjaya haiM tathA dhanaJjaya se pUrvavartI akalaMkadeva siddha hue|is prakAra yuktipUrvaka bhaTTa akalaMkadeva kA kAla sAtavIM zatAbdI (6283-680 I0) vidvAnoM ne nirNIta kiyA hai| isa mAnyatA ke pravartaka evaM samarthaka vidvAnoM meM DaoN nemicandra zAstrI, paM0 kailAzacandra zAstrI, paM0 zrIkaNTha zAstrI, AcArya jugalakizora mukhtAra evaM DaoN0 e0ena0 upAdhye prabhRti vidvAn pramukha hai| . dvitIya mAnyatA (720-780 I0) ke vidvAnoM ke anusAra jo pramANa prastuta kiye gaye haiM, unheM tIna vargoM meM rakhA jA sakatA hai- pUrvavartI samayasImAvAle pramANa, samakAlIna vyakti evaM paravartI samaya-sImA-nirdhAraka pramANa / pUrvavartI pramANa meM zilAlekhoM meM bhaTa akalaMkadeva kA smaraNa AcArya sumati ke bAda kiyA gayA hai| DaoN0 bhaTTAcArya ne AcArya sumati kA samaya lagabhaga 720 mAnA hai| tathA paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA prabhUti vidvAnoM ne AcArya sumati kI uttara sImA 750 I0 se 762 I0 taka mAnI hai| ata: inake bAda hI akalaMkadeva kA ullekha hone se akalaMkadeva kA samaya AThavIM zatAbdI I0 kA uttarArddha honA caahie| isake atirikta AcArya akalaMkadeva ke granthoM meM bhartRhari (5vIM zatA0I0), kumArila bhaTTa (sAtavIM zatA0 kA pUrvArddha), dharmakIrti (I0 620 se 690 I0). jayarAzi bhaTTa (sAtavIM zatAlaI0), prajJAkara gupta (I0 660-720 taka)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAkaradatta 'arcaTa' (I0 680-720 taka), zAntibhadra (I0 700), dharmottara (I0 700), karNagomi (AThavIM zatA0I0) evaM zAntirakSita (I0 705-762 I0 taka) Adi ke granthoM kA prabhAva, ullekha Adi pramANita hone se akalaMkadeva kA inake paravartI honA sunizcita hai| samakAlIna ullekhoM meM akalaMka ko mAnyakheTa ke rAjA zubhatuMga (mUlanAma kRSNarAja prathama) ke mantrI puruSottama kA putra batAyA gayA hai / kRSNarAja prathama kA zAsanakAla 756 I0 se 775 I0 taka rahA hai| eka anya ullekha meM rASTra-kUTavaMzIya rAjA sAhasatuMga (mUlanAma dantidurga) kI sabhA meM sanasta bauddha-vAdiyoM ko vAda' meM akalaMkadeva ke dvArA parAjita kiye jAne kA varNana hai / dantidurga kA rAjyakAla 745 I0 se 755 I0 hai / ataH spaSTa hai ki I0 745 se 775 I0 taka akalaMkadeva avazya vidyamAna the| paravartI pramANoM meM AcArya vidyAnandi (I0 775-840 I0) ke dvArA akalaMka kRta 'aSTazatI' para aSTasahasrI' TIkA kI racanA evaM dhanaJjaya kavi (810 I0.) dhavalAkAra vIrasena svAmI (816 I0) evaM AdipurANakartA AcArya jinasena (I0 760-813 I0) dvArA akalaMkadeva yA unake sAhitya ko uddhRta/smRta kiyA jAnA yaha siddha karatA hai ki inake pUrva arthAt I0 775 taka akalaMkadeva kA sAhitya evaM kIrti nirmita ho cukI thii| ata: akalaMka ko isase paravartI kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai| ukta samasta pUrvAvadhi-samAvadhi evaM uttarAvadhi pramANoM ke AdhAra para vidvAnoM ne akalaMkadeva kI samaya sImA I0 7200-780 I0 nirdhArita kI hai| isa mAnyatA ke pramukha pravartaka/samarthaka vidvAn haiM- DaoN mahendra kumAra nyAyAcArya, DaoN0 ke0bI0 pAThaka, DaoN0 jI0Ara0 bhaNDArakara, DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNa evaM paM0 nAthUrAma premI aadi| samIkSA:- cUMki vivAda kA mUla muddA vikramArkazakAdIya:' yaha pada hai| isameM 'vikrama' kA ullekha bhI hai aura 'zaka' kA bhI, kintu saMvat' yA 'varSa' sUcaka zabda 'abda' kA prayoga 'zaka' zabda ke sAtha hai; ata: 'zaka saMvat' artha liyA jAnA hI saMgata hai| rahI bAta 'vikramArka' pada kI sArthakatA kI, to yaha pada vizeSaNa ke rUpa meM AyA hai, ata: 'vikrama-parAkrama meM arka-sUrya ke samAna zakarAja kA saMvat'- yaha artha hI ucita pratIta hotA hai| ataH yahA~ 'vikrama saMvat' artha lene
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI mAnyatA mUla se pramANita nahIM hai tathA anya anta:sAkSya evaM bahi: sAkSya bhI isakA virodha karate haiM, ata: akalaMkadeva ko IsA kI AThavIM zatAbdI (720-730 I0) kA vidvAn dArzanika mAnanA hI yuktisaMga hai| racanAyeM:- AcArya bhaTTa akalaMkadeva ke sAhitya ko do vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai- svatantra grantha aura TIkA sAhitya / unake dvArA viracita svatantra grantha haiM- 1. laghIyastraya savRtti, 2. nyAyavinizcaya savRtti, 3. siddhivinizcaya savRtti, 4. pramANasaMgraha savRti evaM 5.svarUpasambodhanapaJcaviMzatiH / TIkA-sAhitya meM 1. sabhASya tattvArthavArtika evaM 2. aSTazatI divAgamavivRtti) pramukha haiN| prathamata: alpa saMkhyA meM hone se evaM bRhadakAra, gaMbhIra hone se TIkA-granthoM kA paricaya diyA jA rahA hai, svatantra granthoM kA inake bAda krama-prApta hogaa| TIkAgrantha:- 1, sabhASya tattvArthavArtika:- AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke kAlajayI grantha 'tattvArthasUtra' aparanAma 'mokSazAstra' para yaha vyAkhyAparaka grantha likhA gayA hai| isameM tattvArthasUtra ke 355 sUtroM meM se saralatama 27 sUtroM ko chor3akara zeSa 328 sUtroM para gadya vArtikoM kI racanA kI gayI hai, jinakI samagra saMkhyA do hajAra chaha sau sattara (2670) hai| isameM AcArya pUjyapAda devanandi viracita sarvArthasiddhi TIkA ko AdhAra banAkara sUtrakAra ke sUtroM para saMbhAvita AzaMkAoM kA nirAkaraNa kara granthakAra ke sUtroM kA marma-udghATana kiyA gayA hai| ina vArtikoM para svopajJa bhASya bhI hai| yaha vArtika zailI para likhA gayA prathama bhASya grantha hai| akalaMkadeva-viracita sAhitya meM yaha sabase vistRta hai| lagabhaga solaha hajAra zlokoM jitane vistAravAle isa grantha ke prathama aura caturtha adhyAya vizeSa mahattvapUrNa haiM, jinameM mokSa aura jIva-sambandhI vibhinna vicAroM kA parIkSaNa prApta hotA hai| akalaMka ke anya granthoM kI apekSA isakI bhASA atyanta sarala hai| isameM akalaMkadeva kI viziSTa prajJA ke darzana hote haiN| vizeSata: anekoM jaina evaM jainetara granthoM ke prabhUta uddharaNoM se isakI mahattA spaSTa ho jAtI hai| vyAkaraNazAstra, nyAyazAstra evaM darzanazAstra - tInoM ke pragAr3ha pANDitya ke darzana isa grantha meM hote haiM | grantha kI puSpikAoM meM ise 'tattvArthavArtikavyAkhyAnAlaMkAra' saMjJA dI gayI hai| vidvAnoM ne ise unakI prathama racanA anumAnita kiyA hai| 2. aSTazatI:- jainadarzana meM AcArya samantabhadra viracita 'AptamImAMsA' aparanAma devAgamastotra' kA viziSTa gauravapUrNa sthAna hai| isI grantha kI 800
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zlokapramANa AkAra meM racita 'vRtti' hone se isakI 'aSTazatI' saMjJA sArthaka hai| isameM anekAnta aura saptabhaMgI siddhAntoM kA vizada vivecana huA hai| isameM mUlagrantha meM Agata ekAntavAdiyoM ke khaNDanoM ke pUrvapakSa prastuta kara una varNanoM ko suspaSTa kara diyA gayA hai| anta meM pramANa aura naya kI carcA bhI isameM akalaMkadeva ne kI hai| isI 'aSTazatI' ke AdhAra para AcArya vidyAnanda svAmI ne ATha hajAra zlokapramANa 'aSTasahasrI' nAmaka gar3ha-gambhIra TIkA likhI hai, jisake bAre meM kahA gayA hai ___ "zrotavyA'psahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / " svatantra grantha:- 1. laghIyastraya savivRtti-yaha pramANapraveza, nayapradeza evaM nikSepapraveza nAmaka tIna choTe-choTe prakaraNoM kA saMgraha hai| isake nikSepapraveza' nAmaka prakaraNa ko 'pravacanapraveza' saMjJA bhI dI jAtI hai| isameM kula 78 (aThahattara) kArikAmeM haiM, kintu mudrita laghIyastraya mAtra 77 (satahattara) hI kArikAyeM haiN| 35vIM (lakSaNaM kSaNikaikAnte...) kArikA isameM nahIM hai| isameM prathama pramANapraveza' meM 1. pratyakSa pariccheda, 2. viSaya pariccheda, 3. parokSa pariccheda aura 4. Agama pariccheda-ye cAra pariccheda haiM; zeNa 'naya praveza' evaM pravacana praveza' ko pariccheda' saMjJA dekara isake chaha pariccheda bhI kahe gaye haiN| isa para akalaMkadeva ne saMkSipta vivRtti bhI likhI hai| yaha vivRtti kArikAoM kI vyAkhyAparaka na hokara sUcita viSayoM kI pUraka hai| tathA yaha mUlazlokoM ke sAtha hI sAtha likhI gayI hai| dharmakIrti ke 'pramANavArtika' kI vRtti bhI isIprakAra kI hai| vidvAnoM ne ise akalaMkadeva kI pahalI maulika dArzanika racanA mAnA hai| 2. nyAyavinizcaya savRtti:- 'vinizcaya' pada ke antya prayogavAle granya akalaMkadeva se pahale bhI likha jAte rahe haiM / bauddha dArzanika dharmakIrti kA 'pramANa vinizcaya' nAmaka grantha to upalabdha hI hai, jabaki tiloyapaNNatti' meM lokavinizcaya' nAmaka grantha kI sUcanA prApta hotI hai| isI paramparA meM akalaMkadeva ne 480 kArikAoM vAle isa grantha kI racanA kI hai| ___ isa grantha meM kula tIna prastAva hai| pratyakSa prastAba' nAmaka prathama prastAva meM 169 1/2 kArikAoM dvArA pratyakSa pramAga ke viSaya meM vistArapUrvaka carcA kI gayI hai tathA isa viSaya meM anyamatAvalambiyoM kI pratyakSa-viSayaka mAnyatAoM kI tArkika samIkSA bhI kI gayI hai| dvitIya 'anumAna prastAva meM 216 1/2 kArikAyeM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, jinameM anumAna kA lakSaNa, bheda evaM usake aMgoM Adi ke viSaya meM savistAra atimahattvapUrNa vivecana prApta hotA hai| ___ tRtIya pravacana prastAva' meM 94 kArikAoM dvArA Ayama, Apta evaM saptabhaMgI Adi viSayoM kI vistRta vivecanA kI gayI hai| isa para akalaMkadeva ne viSaya-vizeSa kI sUcanArUpa 'vRtti' likhI hai, TIkArUpa nhiiN| kArikAoM ke sAtha gadya meM utthAnikA-vAkya bhI diye gaye haiN| kArikAyeM aura vRtti donoM praur3ha evaM gambhIra bhASA-zailI meM nibaddha hai| isa grantha para AcArya vAdirAja (zaka saMvat 947 san 1025 I0) ne vistRta vivaraNAtmaka TIkA likhI hai, jo ki 'nyAyavinizcaya-vivaraNa' ke nAma se do bhAgoM meM bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita bhI hai| 3. pramANa saMgraha:- pramANoM evaM yuktiyoM ke saMgrahasvarUpa yaha grantha bhASA evaM viSaya donoM kI dRSTi se laghIyastraya' evaM nyAya vinizcaya' se jaTila hai| ata: vidvAnoM ne ise ukta donoM granthoM ke bAda meM nirmita mAnA hai| unake anusAra 'isa grantha meM akalaMkadeva ne apane avaziSTa vicAroM ko prastuta kiyA hai|' ___ isa grantha meM kula 9 prastAva evaM 87% kArikAyeM haiN| prathama prastAna meM 9 kArikAoM dvArA pratyakSapramANa-viSayaka sAmagrI varNita hai| dvitIya prastAva meM bhI 9 kArikAyeM haiM, jo parokSapramANa-sambandhI vizeSa carcA prastuta karatI hai| tRtIya prastAva meM anumAna, anumAnAMgoM evaM sAmAnyavizeSAtmaka vastu kA 10 kArikAoM meM varNana hai| caturtha prastAva meM vividhamatoM kI samIkSApUrvaka hetu' kI savizeSa carcA prastuta 11 kArikAoM meM kI gayI hai| paJcama prastAva meM 10% kArikAoM meM hetvAbhAsa viSayaka prarUpaNa kiyA gayA hai / SaSTha prastAva meM 12 kArikAoM dvArA vAda kA lakSaNa evaM vibhinnavAdoM kI samIkSA kI gayI hai| saptama prastAva meM 10 kArikAoM meM pravacana kA lakSaNa evaM Agama kI apauruSeyatA kA khaNDana Adi viSaya varNita hai| aSTama prastAva meM 13 kArikAoM dvArA naigama Adi saptanayoM kA varNana hai tathA antima navama prastAva meM 2 kArikAoM dvArA pramANa-naya-nikSepa kA upasaMhAra kiyA gayA hai| isa graMtha kI 87% kArikAoM para akalaMkadeva ne pUraka vRtti bhI likhI hai aura isaprakAra gadya-padyamayIM yaha graMtha 'aSTazatI' ke barAbara AkAra kA ho jAtA hai| isa grantha para AcArya anantavIrya ne 'pramANasaMgrahAlaMkAra' nAmaka apanI TIkA kA xiii
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ I ullekha kiyA hai, jo samprati anupalabdha hai / 'pramANasaMgraha' nAmaka yaha kRti 'akalaMka granthatraya' meM prakAzita hai| T 4. siddhivinizcaya savRttiH - akalaMkadeva kI isa mahattvapUrNa racanA meM 12 prastAva haiN| jinameM pramANa, nama evaM nikSepa viSayaka vistRta vivecana kiyA gayA haiM I prathama 'pratyakSasiddhi' nAmaka prastAva meM pramANa, pramANaphala ke prarUpaNapUrvaka svasaMvedana pratyakSa ke nirvikalpatva kA khaMDana kiyA gayA hai| 'savikalpasiddhi' nAmaka dvitIya prastAva meM avagraha Adi jJAnoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| 'pramANAntara siddhi' nAmaka tRtIya prastAva meM parokSapramANAntarbhUta smRti - pratyabhijJAna Adi kI prAmANikatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| caturtha prastAva kA nAma 'jIvasiddhi' hai; isameM tattvopaplavavAda, bhUtacaitanyavAda Adi dArzanika mAnyatAoM kI samIkSA kI gayI hai| 'jalpasiddhi' nAmaka pA~caveM prastAva meM jalpa, nigrahasthAna evaM jayaparAjpa vyavasthA Adi kA varNana hai| chaThaveM prastAva kA nAma hetulakSaNasiddhi' hai, isameM hetu kA anyathAnupapattitvakalakSaNa kI siddhipUrvaka hetuoM ke bheda, kAraNa Adi kA bhI kathana AyA hai| saptamaprastAva 'zAstrasiddhi' hai, jisameM zrula kA mokSa-mArgasAdhakatva, zabda kA arthavAcakatva evaM vedoM kI apauruSeyatA kI samAlocanA kI gaI hai| aSTama 'sarvajJasiddhi prastAva' meM sarvajJa kI siddhi kI gayI hai| 'zabdasiddhi' nAmaka nauveM prastAva meM zabda kA paudgalikatva siddha kiyA gayA hai| 'ardhanayasiddhi' nAmaka dasaveM prastAva meM naigama-saMgraha-vyavahAra evaM RjusUtra - ina cAra ardhanayoM evaM inake namAbhAsoM kA varNana AyA hai| gyArahaveM prastAva kA nAma 'zabdanama siddhi' hai isameM zabda kA svarUpa, sphoTavAda evaM zabda - nitmatA ke khaMDanapUrvaka zabda, samabhirUr3ha evaMbhUta- ina tIna nayoM kA varNana hai| bArahaveM 'nikSepasiddhi' nAmaka prastAva meM nikSepa kA lakSaNa, bheda-upabheda Adi ke svarUpa evaM unakI sambhAvanAoM para vicAra kiyA gayA hai| DaoN mahendra kumAra nyAyAcArya ne ina bAraha prastAvoM ko (1) pramANamImAMsA (2) prameyamImAMsA, (3) nayamImAMsA evaM (4) nikSepamImAMsA ina cAra vibhAgoM meM vargIkRta kiyA hai / ukta saMkSipta vivaraNa se bhI isa grantha kI mahanIyatA kA spaSTa AbhAsa ho jAtA hai| yahA~ taka varNita akalaMka - sAhitya sunirNIta evaM prakAzita hai, kintu 'svarUmasambodhana-paJcaviMzati' nAmaka racanA mUlamAtra prakAzita hote hue bhI Xiv
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika sampAdana ke na hone se tathA isake kartA Adi ke viSaya meM bhI anekoM bhrAntiyA~ pracalita hone se apane Apa meM aprakAzitavat banI huI hai| yadyapi yaha anya akalaMka-sAhitya kI bhA~ti ati agAdha evaM vistRta to nahIM hai, tathApi samudra kI bUMda bhI samudra kA aMza hone usakA paricaya evaM vaiziSTya samudra se bhinna nahIM ho sakatA; isIprakAra AkAra meM choTI hote hue bhI svarUpasambodhana-paJcaviMzati' nAmaka yaha kRti akalaMkadeva kI lekhanI se prasUta hone se paryApta gaurava rakhatI hai| isakA vizada paricaya nimnAnusAra prastuta hai grantha-paricaya:- bhAratIya-paramparA meM grantha ke parimANa ke AdhAra para granthoM kA nAmakaraNa karane kI eka zailI rahI hai; jaise-amRtAzIti (azIti assI) sambodhanasaptati: (saptati=sattara), mahAvIrASTaka (aSTaka ATha padyoM kA samUha), gAthAsaptazatI (saptazatI-sAta sau padyoM kA samUha) evaM padmanaMdipaMcaviMzatiH (paMcaviMzati-paccIsa) aadi| isI paramparA meM racita grantha hai 'svarUpasambodhana pnycviNshti:'| grantha ke parimApa ko grantha ke nAmakaraNa meM sUcita kara dene kA eka vizeSa lAbha yaha hotA thA ki usa graMndha meM bAda meM koI na to kucha jor3a sakatA thA aura na hI ghaTA sakatA thaa| sAtha hI yadi kAlaprabhAva Adi kAraNoM se prati apUrNa prApta hotI hai, to bhI usake parimANasUcaka nAma se usake AkAra Adi kA jJAna karane meM suvidhA rahatI hai| . yadyapi parimANaparaka nAma vAle granthoM meM grantha kA parimANa usake nAmakaraNa meM diye gaye saMkhyAvAcI zabda se spaSTa ho jAtA hai; tathApi yaha Avazyaka nahIM hai ki granthakAra ThIka utane hI padyoM kI racanA kare, jo saMkhyA usane nAmakaraNa meM nirdiSTa kI hai| prAya: maMgalAcaraNa yA upasaMhAra ke padyoM ko grandhakAra mUlagrantha se bAhara mAna letA thA, ata: eka yA do padya adhika bhI mila jAte haiN| aba koI haThagrAhI pratilipikAra nAmakaraNa meM dI gayI saMkhyA kI satyatA siddha karane ke lie aise padyoM ko kama kara dete the, jisase grantha kA prAstavika evaM samApana gAyaba ho jAtA thaa| to koI-koI lipikAra graMtha ke bIca meM se ekAdha padya kama kara saMkhyA-santulana banA dete the| aisI sthiti meM grantha kA prArambha evaM anta to vahI rahatA, kintu bIca meM se viSayaprarUpaka koI padya nikala jAne se grantha kI svarUpa-hAni hotI thii| prastuta 'svarUpasambodhana-paJcaviMzati' grantha ke sAtha bhI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA hI huA hai| 'ArA' prati ke pratilipikAra ne isakA Adi evaM anta kA padya gathAvat rakhA, kintu bIca meM se nimnalikhita eka padya chor3a diyA "tathApyatitRSNAvAn, hanta mA bhUstvAtmani / yAvattRSNAprabhUtiste, tAvanmokSaM na yAsyasi / / 20 / / " cUMki upalabdha hastalikhita pANDulipiyoM meM 'ArA' kI prati sabase bAda meM likhI gaI hai / yadyapi usameM racanAsaMvat kA koI ullekha yA lipikAra kI puSpikA nahIM hai, tathApi Adhunika devanAgarI lipi ke akSaroM kA prayoga hone se evaM kAgaja para likhI gayI isa prati kI avasthA ko dekhate hue yaha prati eka sau varSa se adhika prAcIna pratIta nahIM hotI hai| cUMki yaha kAgaja para likhI gayI, suvAcya evaM sahaja upalabdha hone se Aja ke vidvAnoM ne saMbhavata: isI prati ko AdhAra banAyA evaM isI ke AdhAra para isa grantha ke mUlapATha kA apanI samajha ke anusAra anuvAda kara prakAzita kara diyaa| ata: sabhI prakAzita pratiyoM meM uparyukta padya chUTA huA hai, tathA padyoM kI saMkhyA kA parisImana paMcaviMzati' ke anusAra paccIsa banA huA hai| jaba ki mUla grantha meM chabbIsa padya haiM. tathA chabbIsavA~ padya prazastirUpa hai| dekheM- "iti svatattvaM paribhAvya vAGmayam, ya etavAkhyAti zruNoti cAdarAt / karoti tasmai paramAtmasampadam, svarUpa-sambodhana-paJcaviMzatiH / / " granthakAra ne ise prazastipadyarUpa meM saMketita karane ke lie hI ise upendravajrA' chanda meM likhA hai, jabaki grantha ke zeSa sabhI padya 'anuSTup chanda meM nibaddha hai| cUMki Adhunika sampAdakoM meM DaoN0 e0ena0 upAdhye evaM DaoN0 hIrAlAla jaina Adi vidvAnoM jaisI kartavyaniSThA, samarpaNa bhAvanA evaM sampAdana ke mUlabhUta siddhAntoM ke apekSita jJAna ke sAtha-sAtha unakA anupAlana karane kA dhairya nahIM raha gayA hai| ata: kama se kama samaya meM adhika se adhika grantha apane nAma se chapa jAyeM'-isa pravRtti ke kAraNa granthoM kA mUlasvarUpa vikRta hone lagA hai| isakA pramANa hai ki 'ArA prati' meM jitanI truTiyA~ thIM, Aja kI prakAzita pratiyoM meM pratyeka prati meM kucha na kucha truTiyA~ bar3hI hI haiN| astu, isa grantha kA nAma 'paJcaviMzati' (paccIsa padyoMvAlA grantha) padAnta hai tathA yaha mUla paccIsa padyoM evaM eka prazastipadya ko milAkara kula chabbIsa padyoM kA grantha hai| 1. ArA granthabhaNDAra ke prabandhakoM kA vyavahAra atyanta sahayogIvRtti kA hai| xvi
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'svarUpasambodhana- paJcaviMzati:' kI bhASA bhaTTa akalaMkadeva ke anya granyauM kI hI bhAMti parizuddha eva arthagAmbhIryayukta saMskRta bhASA hai, tathA padyabaddha racanA jhene para bhI pAdapUrti jaise prayogoM kA nitAnta abhAva hai| pratyeka pada apanI jagaha maNi kI taraha jar3A huA hai, usameM pherabadala kadApi saMbhava nahIM hai| nyAyaniSNAta vyaktitva dvArA racita hone se pratyeka akSara evaM mAtrA bhI apane aucitya evaM mahattva ko muktipUrvaka siddha karatI hai| nyAyagarbhita hote hue bhI adhyAtmatattva kI pradhAnatA ke kAraNa zailI kI dRSTi se saralatA evaM subodhagamyatA atIva svAbhAvikarUpa se isa grantha meM samApI huI hai| kintu kaI mata-matAntara, jo ki andhakAra ke lie pratyakSavat the, pAThakoM ke lie kadAcit aparicita hone se una sthaloM para granthakartA ke abhiprAya ke anusAra viSaya ke spaSTa hone meM bAdhaka ho sakate haiM; tathApi sampUrNa kathana astiparaka hone (Positive) hone se unakI upekSA karake bhI viSaya ko mUtarUpa meM samajhA jA sakatA hai| kintu aisA karane para mAtra zabdArtha kI siddhi hogI; nayArtha, matArtha. AgamArtha evaM bhAvArtha suspaSTa nahIM ho skeNge| ata: unake una abhiprAyoM ko bhI hameM mUlagrantha par3hate samaya samajhanA hogA, jo akalaMka jaise tArkikaziromagi kI dRSTi meM rahe hoNge| sAtha hI yaha dhyAna rakhanA hogA ki yaha grantha adhyAtmatattvapradhAna hai, nyAyadRSTipramukha nhiiN| ata: nyAyaviSayaka prasaMgoM kA jJAna viSaya-vaizaca (spaSTIkaraNa) ke lie to Avazyaka hogA, kiMtu tarkaprayoga yA pUrvapakSa-uttarapakSa zailI ke lie saMbhavata: bahuta prAsaMgika nahIM rhegaa| pratipAdya viSayoM kI vizeSatA evaM sandarbho ke jJAna ke pUrva prastuta grantha kI vyApaka prabhAvotpAdakatA ke viSaya meM tathyagata jAnakArI saMbhavata: yahA~ prakaraNasaMgata rhegii| anya granthoM meM prApta (svarUpasambodhanapaJcaviMzati:) ke uddharaNa(1) AcArya padmaprabhamaladhAridevakRta niyamasAra gAthA 159. zuddhopayoga adhikAra kI TIkA meM (pR0 320 para) prastuta grantha kA nimnalikhita padya uddhRta kiyA hai- "yathAvadvastunirnIti: samyagjJAnaM pradIpavat / tatsvArthavyavasAyAtma kathaJcitpramiterpathak / / 12 / / unhoMne hI vahIM gAthA 162, zuddhopayoga adhikAra kI TIkA meM (pR0 329 para) isI grantha eka anya padya uddhRta kiyA hai-- xvii
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jJAnAdbhinlo na cAbhinno bhinnAbhinna: kathaJcana / zAnaM pUrvIparIbhUtaM, so'yamAtmeti kIrtitaH / / 4 / / (2) saptabhaDgItaraMgiNI' meM pRSTha 79 para 'svarUpasambodhana- paJcaviMzatiH' grandha kA nimnalikhita padya uddhRta kiyA gayA hai : "prameyatvAdibhirdharmaracidAtmA cidaatmkH| jJAnadarzanatastasmAccetanAcetanAtmakaH / / / / svarUpasambodhana-paJcaviMzatiH kI TIkAyeM evaM unake TIkAkAra:isa grantha kI do TIkAyeM isa prati meM prakAzita ho rahI haiN| inameM prathama TIkA kannar3a TIkA hai, jisake kartA mahAsena paMDitadeva haiN| inake bAre meM jo paricaya upalabdha huA, vaha saMkSepata: nimnAnusAra prastuta hai-- kannar3a TIkA evaM usake TIkAkAra:- isa TIkA kA nAma TIkAkAra ne 'karNATakavRtti' diyA hai| yaha padavyAkhya zailI kI TIkA hai, jisameM sarala kannar3a bhASA meM pratyeka pada ke abhiprAya ko spaSTa kiyA gayA hai| isa TIkA meM pratyeka padya kI jo utthAnikA dI gayI hai, vaha vizeSata: ullekhanIya hai| ina utthAnikAoM meM 'matArtha ko pradhAnatA pradAna kI gayI hai| granthakAra ne padya meM jina zabdoM kA prayoga kiyA hai, unake pIche kisa-kisa mAnyatA ke niSedha kA uddezya hai - yaha bAta utthAnikAoM meM bhalI bhA~ti spaSTa huI hai| eka taraha se utthAnikAyeM 'pUrvapakSa' kA saMketamAtra karatI haiM tathA padya evaM TIkA meM uttarapakSa' ke prabhAvI prastuti huI hai| kintu aisA pUre grantha meM nahIM huA hai. mAtra terahaveM padya (darzana-jJAna-paryAyaSttarottarabhAviSu...) taka hI utthAnikAoM meM anya matoM ka' ullekha pUrvapakSa ke rUpa meM hai; isake bAda te AtmasvarUpa-prapti ke sAdhanoM kI hI vizeSa carcA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to grantha do bhAgoM meM vibhakta hai, pUrvArddha bhAga meM AtmA ke svarUpaviSayaka carcA hai, yaha carcA bastugata-bivecanarUpa hone se isameM AtmA ke svarUpa ke viSaya meM anya matAulambiyoM kI mAnyatAoM se prastuta grantha meM pratipAdya Atma-svarUpa ke sAtha matabhedoM kA ullekha pUrvapakSa ke rUpa meM TIkAkAra ne saMketita kiyA hai| jabaki grantha kA uttarArddha usa pUrvArddha-pratipAdita AtmasvarUpa kI prApti ke upAyoM kI carcA karatA hai, usameM anya matAvalambiyoM ke matabhedoM kI carcA nahIM hai| anya matoM ke khaNDana meM sarvAdhika gaiga-saugata (bauddha) ko mAnyatA kA xviii
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullekha AyA hai; kula sAta padyoM (padya ka. 3, 5, 6, 8, 9, 13 evaM 25) meM inakA khaNDana hai, jabaki cArvAka (padya kra. 2), vaizeSika (padya kra. 4) brahmAdvaitavAdI (padya kra. 6, 8), sAMkhya evaM mImAMsaka (padya kra. 9 kI TIkA meM) kA apekSAkRta kama ullekha huA hai / yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki mUlagranthakartA bhaTTa akalaMkadeva ke samaya bauddhoM kA pracaNDa prabhAva thA tathA unake nijI jIvana meM bhI bauddhoM ke sAtha kaTu anubhava (bhAI kI hatyA Adi) evaM ghora saMgharSa (sarvAdhika vAda-vivAda bauddhoM se hI huA) rahA thA; ata: bauddhoM kI mAnyatAoM kA adhika prakharatA ke sAtha unake dvArA khaNDana kiyA jAnA svAbhAvika thaa| kintu mUlagrantha meM ina anya matAvalambiyoM kA ullekha nahIM hai, usameM to mAtra AtmasvarUpa, usakI prApti ke upAya evaM AtmabhAvanA kI hI carcA hai; tathApi TIkAkAra mahAsena paMDitadeva ne utthAnikAoM evaM TIkA meM inake matoM kA nAmollekha kara pAThakoM ko matArtha bhI sUcita kiyA hai| ____ yadyapi TIkA meM mUlagraMtha ke pratyeka pada kA artha dene kI hI zailI rakhI gayI hai, TIkAkAra ne apanI ora se usameM bahuta kama sthaloM para kathana kiyA hai| tathA jahA~ kiyA hai, vaha AdhAra kA ullekha karate hue kiyA hai| jaise ki madya kra. 21veM (mokSe'pi yasya...) meM 'mokSe'pi' pada kI TIkA karate hue TIkAkAra mahAsena paMDitadeva likhate haiM- 'saMsAra-kAraNAbhAveSu sa: svAtmalAbho mokSaH' - embudAra heLalpavappa mokSadoLAdoDe (artha- 'saMsAra ke kAraNoM kA abhAva hone para vaha apanI AtmA kA lAbha-prApti hI mokSa hai - isa prakAra ke vacanoM se spaSTa hone vAle mokSa meM bhI)-yahA~ para mokSa kI paribhASA saMsAra-kAraNAbhAveSu sa: svAtmalAbho mokSaH' kisI prasiddha AcArya ke graMtha se uddhRta pratIta hotI hai| use hI yahA~ graMtha yA graMthakarsA ke nAmollekha ke binA jyoM kA tyoM uddhRta kiyA gayA prastuta kannar3a TIkA kI zailI sabase pramukha AkarSaNa kA bindu hai| pratyeka pada ke spaSTIkaraNa ke lie unhoMne choTe-choTe prati prazna uThAkara na kevala rocakatA kA samAveza kiyA hai, apitu viSaya ko bhI sarala banAyA hai| AcArya amRtacandrakRta 'AtmakhyAti' (samayasAra kI TIkA) meM Agata padyoM ke hindI TIkAkAra pAMDe rAjamalla (15-16vIM zatA0 I0) kI 'samayasArakalaza TIkA' meM bhI yaha pratiprazna-zailI bahuta prabhAvI siddha huI hai| zailIgata tulanA ke lie dekheM xix
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kalaza TIkA:- (AtmA) cetanA lakSaNa jIva (vyakta:) svasvabhAvarUpa (Aste) hotA hai| kaisA hotA hai? (nityaM) trikAlagocara (karma) azuddhatArUpa (kalaMkapaMka) kaluNatA-kIcar3a se (nimala:) sarvathA bhinna hotA hai| aura kaisA hai? (dhuvaM) cAroM gati meM bhramatA huA raha gayA hai| aura kaisA hai? (deva:) pUjya hai| aura kaisA hai? (svayaM zAzvata:) dravyarUpa hI rilamAna hai| aura kaisA hotA hai? (AtmA) cetanavastu ke (anubhava) pratyakSa-AsvAda ke dvArA (eka) advitIya (gamya) gocara hai (mahimA) bar3AI jisakI, aisA hai| -(samayasAra, kalaza 12 kI TIkA) __ svarUpasaMbodhana paMcaviMzati: (kannar3a TIkA):- (vaktavyaH) kahA jAtA hai (ka:) kauna? (saH) vaha AtmA (kai:) kisase? (svarUpAyaiH) svarUpAdi catuSTayoM se (nirvAcyaH) nahIM jAnA jAtA / (kasmAt) kisa kAra se? (parabhAvata:) para rUpAdi catuSTayoM se, (tasmAt) isa kAraNa se (vAcya: na) vAcya nahIM hai, (katha) kaise? (ekAntata:) ekAntarUpa se| -(padya 7 kI TIkA) samIkSA:- pratiprazna zailI donoM TIkAkAroM kI samAna hai, kintu kalaza TIkAkAra ne jahA~ pratiprazna apanI ora se prastuta kiyA hai, vahIM mahAsena paMDitadeva ne pratiprazna mUla meM jor3akara usakI TIkA prastuta kI hai| yaha bAta uparilikhita donoM TIkAoM meM gahare mudrita padoM ke avalokana se spaSTa rUpa se samajhI jA sakatI isake atirikta isa TIkA meM grantha ke varNya-viSaya ke anusAra utthAnikAoM meM parivartana lAyA gayA hai| yathA gyArahaveM padya kI utthAnikA meM Age ke cAra zlokoM kA varNya-viSaya eka hone se samagra utthAnikA dI hai tathA phira una cAra zlokoM meM se eka (14veM) meM utthAnikA hI nahIM dI hai evaM bArahaveM evaM terahaveM padya kI svatantra utthAnikAyeM dI hai| isase viSayagata vargIkaraNa evaM krama samajhane meM suvidhA hotI hai| prastuta 'karNATakavRtti' nAmaka kannar3a TIkA kI bhASA sarala-subodhagamya kannar3a bhASA hai, tathApi har3akannar3a' (prAcIna kannar3a) hone se ise kucha kriyApada evaM zabdarUpa Adhunika kannar3a ke anusAra nahIM samajhe jA sakate haiN| unako * samajhane ke lie har3e kannar3a' kA jJAna apekSita hai| anya vaiziSTya:- prastuta kannar3a TIkA ke prAraMbha meM TIkAkAra ne pRthakarUpa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ se maMgalAcaraNa (zriya:patiH kevalabodhalocanaM.....) kiyA hai, jo ki saMskRta bhASA meM nibaddha hai| maMgalAcaraNa meM hI tRtIya caraNa meM karomi karNATagirA prakAzana kahakara TIkA kI bhASA 'kannar3a' hone kI sUcanA dI hai tathA maMgalAcaraNa ke caturthacaraNa meM grantha kA nAmakaraNa 'svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati:' batAyA hai| taduparAnta kannar3a prAkkathana meM unhoMne tIna sUcanAyeM dI haiM - (1) Atma-paricaya ke rUpa meM apanA evaM apane gurU kA nAmollekha sarvaprathama kiyA hai - 'zrImannayasenapaNDitadeva-ziSyarappa zrImanmahAsenadevaru... arthAt zrImAn nayasena paNDitadeva ke ziSya zrI mahAsenadeva (ne yaha kannar3a TIkA kI hai)| (2) uddezya-bhavya jIvoM ko saMbodhita karane/samajhAne ke lie yaha kannar3a TIkA kI hai-'bhavyasArtha-sambodhanArthamAgi' / (3) grantha ke nAmakaraNa kA puna: ullekha kiyA- 'svarUpa-sambodhana-paJcaviMzati: eMba graMthama... / tathApi yaha prAkkathana granthakartA ke bAre meM kiMcit bhramAtmaka sthiti utpanna kara detA hai| kyoMki isameM mahAsenadeva granthakartA pratIta hote haiM, kintu TIkA kI prazasti meM unhoMne akalaMka ko mUlagranthakartA tathA apane ko 'karNATakavRtti' nAmaka isa TIkA kA karttA spaSTa rUpa se ghoSita kara diyA hai| maMgalAcaraNa meM bhI unhoMne 'karNATagirA prakAzana' kahakara kannaDabhASAyI bhAga ko hI apanA kRtitva batAyA hai, jabaki mUlagrantha saMskRta meM hone se usake mahAsenadeva-kRtitva kA svata: niSedha ho jAtA hai| ___ isa kannar3a TIkA meM grantha ke mUlapATha adhika vaijJAnikatA ke sAtha upalabdha hue haiM, jabaki prakAzya saMskRta TIkA meM jo pAThabheda haiM, unameM artha kI saMgati utanI vaijJAnikatA lie hue nahIM hai| -(dekheM sampAdakIya meM pAThabhedoM kA caartt)| ___ TIkAkAra kA paricaya:- TIkAkAra ne prastuta karNATakavRtti' nAmaka TIkA meM apanA nAma 'mahAsena paNDitadeva' tathA apane guru kA nAma 'nayasena paNDitadeva' batAyA hai| isake atirikta apane bAre meM anya koI jAnakArI unhoMne isa TIkA meM nahIM dI hai| isa AdhAra para jaina itihAsa kA avalokana karane para jJAta hotA hai ki inake gurU nayasena paNDitadeva mUlasaMghastha senAnvaya-candrakavATa anvaya' ke vidvAn vidyacakravartI narendrasUri ke ziSya the| yaha narendrasUri yA narendrasena AcArya malliSeNa ke gurU AcArya jinasena ke sadharmA' the| AcArya narendrasUri ne nayasena ko par3hA-likhAkara acchA vidvAn banAyA thA, isI kAraNa Xxi
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ se nayasena ne atyanta Adara ke sAtha apane zikSA-dIkSA gurU AcArya narendrasUri kA smaraNa kiyA hai| mUlaguMda ke zilAlekha (san 1053 I0 ) ke anusAra 'AcArya narendrasena ke ziSya nayasena sabhI vyAkaraNa-granthoM ke pragalbha jJAtA the|' AcArya nayasena kI do racanAyeM upalabdha haiM (1) karNATa (kannar3a) bhASA kA vyAkaraNa aura (2) dharmAmRta / ina donoM granthoM meM pradarzita inake prakANDa pANDitya ke AdhAra para paravartI kaviyoM ne inakI gaNanA kannar3a sAhitya ke AkAza ke dedIpyamAna nakSatra' ke rUpa meM kI hai tathA inheM 'sukavinikarapikamAkanda', 'sukavijanamanaH sarojarAjahaMsa' Adi vizeSaNoM se vibhUSita kiyA hai| 'dharmAmRta' kI prazasti ke anusAra AcArya nayasena karNATaka prAnta ke dhAravAr3a jile kI gadaga tahasIla se 12 mIla dakSiNa-pazcima meM sthita 'mUlagunda' nAmaka jagaha ke nivAsI the, jo ki eka tIrtha ke rUpa meM prasiddha hai| yahIM ke jainamandira meM baiThakara unhoMne 24 adhikArayukta- kannar3a bhASAmayI 'dharmAmRta' nAmaka grantha kI racanA kI thii| isa grantha kA racanAkAla unhoMne zaka saMvat 1034 (giri - zikhI - vAyu mArga saMkhya) batAyA hai| DaoN0 nemIcandra uAstrI ne isakA racanAkAla 1121 I0 mAnA hai|' inhIM nayasena ke ziSya mahAsena hue, jinakI do kRtiyA~ vidvAnoM ne mAnI haiM(1) svarUpasambodhana TIkA evaM (2) pramANanirNaya / inameM se pramANanirNaya' kA ullekhamAtra prApta hotA hai| saMbhava hai yaha grantha bhI kisI granthabhaNDAra meM ho, kintu Aja taka isakI koI sUcanA upalabdha nahIM hai| DaoN0 e0ena0 upAdhye ne bhramavaza 'svarUpasambodhana' ko mahAsenadeva kI paccIsazlokamayI racanA batAyA thA, kintu - aba isa tathya ko kisI aura pramANa kI AvazyakatA nahIM hai ki 'svarUpasambodhana paJcaviMzati:' ke karttA bhaTTa akalaMkadeva haiM aura yaha chabbIsa padyoM ( 25 zloka evaM 1 prazasti padma ) kI saMskRta bhASAmayI racanA hai tathA mahAsenadeva ne isakI 'karNATaka vRtti' nAmaka kannar3a TIkA kI racanA kI hai| mahAsenadeva kA kAla IsA kI bArahavIM zatAbdI ke madhya mAnA jAtA hai| cUMki inake gurU AcArya namasena kA kAla san 1121 I0 taka mAnA gayA hai, ata ye inase pUrvavartI to ho nahIM sakate / tathA niyamasAra ke TIkAkAra AcArya padmaprabhamaladhArideva ne niyamasAra TIkA meM mahAsena paNDitadeva kA atyanta AdarapUrvaka smaraNa kiyA hai| tathA padmaprabhamaladhArideva kA svargArohaNa 1185 I0 meM huA thA, ataH mahAsenadeva nizcitarUpa se inake pUrvavartI hue| ina donoM kAlAvadhiyoM ke madhya hI mahAsena paNDitadeva kI upasthiti saMbhava hone se inheM IsA kI bArahavIM zatAbdI ke madhyakAla xxii
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA manISI mAnanA hogaa| inakA nAma mahAsena thA, tathA 'paNDitadeva' inakI upAdhi thii| inakI gurUparamparA ke avalokana se pratIta hotA hai ki ye bhI jainazramaNa the| inake nAma ke sAtha prayukta paNDita' zabda Aja ke sandarbho meM nahIM thA, ata: inheM gRhastha nahIM mAnA jA sakatA hai| inakA vyaktitva bhI mahAn thaa| AcArya padmaprabhamaladhArideva ne inheM 'SaNNavati-tArkika-vijayopArjita-vizAlakIrti vizeSaNa se vibhUSita kiyA hai, isase jJAna hotA hai ki inhoMne 96 tArkikAdiyoM ko parAjita kara apAra yaza arjita kiyA thaa| ukta kathana se inakA nyAyazAstrIya prakANDa pANDitya spaSTa hai| isa nyAyaviSayaka pANDitya kI jhalaka prastuta 'karNATakavRtti' meM bhI kaI padyoM kI utthAnikAoM meM spaSTarItyA milatI hai, tathApi adhyAtmabhAvanApradhAna grantha hone se unhoMne nyAyaviSayaka carcA ko pradhAnatA nahIM dI hai; yaha eka saphala evaM saMtulita TIkAkAra kA lakSaNa hai| inakA saphala TIkAkAra ke rUpa meM to paricaya yahA~ mila jAtA hai, kintu yadi 'pramANanirNaya' grantha mila jAye, to inakI nyAyaviSayaka vidvattA evaM svatantra grandhakAra kA vyaktitva bhI spaSTa ho sakatA hai| isase adhika kucha bhI paricaya mahAsena paNDitadeva ke bAre meM upalabdha nahIM hotA hai| hA~ ! itanA avazya hai ki inhoMne graMthArambha meM apanA nAma mahAsenadeva' batAyA hai, jabaki graMtha kI prazasti meM inhoMne svayaM evaM padmaprabhamaladhArideva ne inheM 'mahAsena paNDitadeva' kahA hai, jo ki inake gurU 'nayasena papiratadeva kI paripATI kA anusaraNa bhI hai evaM bahumAnasUcaka bhii| grantha kI prazasti meM inhoMne TIkA ke nimitta ke rUpa meM sUrastagaNa ke agraNI siddhAntacakravartI zrImat (bar3e) vAsupUjya saiddhAntadeva ke priya ziSya padmarasa kA ullekha kiyA hai| kintu prApta jaina itihAsa meM mujhe vAsupUjya saiddhAntadeva evaM unake ziSya padmarasa kA kahIM nAmollekha bhI nahIM milane se inake AdhAra para mahAsenapaMDitadeva ke vyaktitva evaM paricaya para koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai| eka bAta aura ullekhanIya hai| paM0 kailAzacandra siddhAntAcArya likhate haiM ki upalabdha mahAsenoM meM koI nayasena kA ziSya nahIM hai, jabaki TIkAkAra mahAsenapaMDitadeva ne svayaM ko nayasena paNDitadeva kA ziSya kahA hai, tathA kAlagata dRSTi se dekhane para bhI ye nayasena paMDitadeva ke sAkSAt ziSya pratIta hote haiN| aura 1jaina sAhitya kA itihAsa, bhAga 2, pRSTha 190 | xxiii
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ maje kI bAta yaha bhI hai ki ina donoM tathyoM kI jAnakArI paM0 jI ko thii| saMbhavata: unhoMne pracalita itihAsa ke AdhAra para yaha bAta kahI hogI; kintu tathyoM se itihAsa banatA hai, itihAsa se tathya nhiiN| jaba navopalabdha tathya itihAsa ke naye pakSa ko prastuta kara rahe haiM, taba unheM nakAranA niSpakSa vidvattA kadApi nahIM ho sktii| ise mAtra pUrvAgraha hI kahA jA sakatA hai| astu, anya vizeSa pramANoM ke abhAva meM karNATaka vRttikAra mahAsenadeva-viSayaka carcA ko yahIM virAma dete hue saMskRta TIkA evaM usake TIkAkAra ke viSaya meM vicAra karate haiN| saMskRta TIkA evaM usake racayitA:- isa TIkA kA nAma TIkAkAra ne 'svarUpasambodhanavRtti' rakhA hai| yaha bhI 'karNATakavRtti' ke samAna hI padavyAkhyA zailI kI TIkA hai| isameM akalaMkadeva kI AtmabhAvanA ko ubhArA gayA hai evaM nyAyavettRtva ko prAyaH gauNa kara diyA hai| isI kAraNa se TIkA meM adhyAtma-dRSTi se kaI vivecana 'karNATakavRtti' kI apekSA prabhAvI evaM viziSTa haiN| kucha bAnagiyA~ dRSTavya haiM (prathama padya kI utthAnikA meM) "zrImadakalaMkadeva: svasya bhAvasaMzuddhenimittaM sakala bhavyajanopakAriNaM..... (dvitIya padya kI TIkA meM) grAhyaH = zAnena jJAtavyaH / (tRtIya padya kI TIkA meM) jJAnadarzanata: = asAdhAraNajJAna-darzanaguNe: bhedAtmakaH | (padya 11 meM) bhedakaraNaM vyavahAraH, sa eva nizcayasya kAraNatvAt (padya 16 meM) zraddhAluH / (padya 17 meM) tena svAsthyena vastusvarUpajJAnaM syAt, tena vastusvarUpazAnena zuddhAtmabhAvanA labhyate / (padya 18 meM) tattvacintAparo bhava - AtmasvarUpa bhAvanAtatparo bhava / (padya 19 meM) saMsAra-tannibandhanazarIrAdibAhyavastuSuH upeye - upeyasvarUpe svasmin svsvruupe| (padya 21 meM) sa: = sa ev| (padya 26 meM) svasaMvedyAtmAnaM nigraMthAbhiprAyeNa nizcitya nissaMga: san bhAvite sati paramAtmasaMpatti: saMbhavati / (TIkAkAra kI prazAsti meM) TIkA kezavavaryaiH kRtA svarUpopalabdhimAvAptum / - ityAdi isake atirikta TIkA meM aneka sthaloM para vyAkaraNika dRSTi se bhI samAsavigraha Adi dikhAye gaye haiN| yathA - jJAnamevamUrtirvaspAsau, taM jJAnamUrtimaH paramazcAsAvAtmA ca paramAtmA (donoM padya 1) / AdizcAntazcAdyantau, na vidyate Adyantau yasyAsAvanAdyanta; (padya 2 / sarvaM gataM jJAtaM yenAsau sarvagataH (padya 5) / xxiv
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ : sahito mUrti: samUrtiH (padya 8 ) - 'ityAdi / inake atirikta saMskRta TIkA kI eka anya vizeSatA hai TIkA ke anta meM bhAvArtha dene kI / yadyapi unhoMne use bhinna-bhinna nAma diye haiM, jaise ki ityarthaH (padya 1 evaM 3 meM ); iti bhAva: (padya 5, 6, 7, 8, 9, 12, 14, 20, 22, 23, 24, 25 meM ). tAtparyArthaH (padya 4 meM ); iti bhAvArtha : (padya 11, 15, 16, 17 meM ); iti abhiprAya: (padya 19, 21 meM ); iti tAtparya: (padya 26 meM ) tathA samarthitamityuktaM bhavati (padya 2 meM ) / ye 'bhAvArtha' yA 'vizeSArtha' apane Apa meM atIva mahattvapUrNa haiM, kyoMki inameM varNya viSaya kA spaSTIkaraNa adhyAtma- dRSTi se kiyA gayA hai tathA TIkA meM padavyAkhyA- zailI ke kAraNa jo bAteM nahIM kahI jA sakIM thIM, TIkAkAra ne ina vizeSArthoM meM unakA spaSTIkaraNa kiyA hai / yadyapi adhikAMza vizeSArtha adhyAtmadRSTipradhAna hI haiM; kintu dvitIya padya ke vizeSArtha meM unhoMne matArtha kI samIkSA bhI nyAyazailI meM kI hai "jIvAbhAva vadatAM zUnyavAdinAM mataM nirAkRtya apratihatasyAdvAdavAdimatAnusAryupayogalakSaNa- lakSitAtmAstitvaM samarthitamityuktaM bhavati / " jahA~ 'karNATaka vRtti' meM utthAnikAoM meM vistAra evaM nyAya Adi dArzanika vizeSatAyeM bharI huIM thIM, vahIM saMskRta TIkA meM utthAnikAyeM saMkSipta evaM viSaya kI sUcanAmAtra pradAna karatI haiN| ve kabhI-kabhI pichale padya ke bhAvArtha se jur3I huI bhI haiM, yathA dvitIya padya kI utthAnikA meM TIkAkAra kahate haiM - "IdRzAtmasthiti vaktumAha / " yahA~ 'IdRza' pada prathama padya ke vizeSArtha meM kahe gaye AtmasvarUpa kA sUcaka hai isa TIkA meM TIkAkAra ne svataMtra maMgalAcaraNa, prAkkathana evaM prazasti likhI hai, jo mahattvapUrNa sUcanAoM se bharI huI haiN| yathA maMgalAcaraNa meM grantha kA nAma 'svarUpasambodhana' tathA granthakartA kA nAma 'akalaMka' spaSTarUpa se batAyA hai| taduparAnta prAkkathana meM bhI graMtha kA evaM graMthakartA kA isI taraha ullekha karate hue graMtha racanA kA uddezya "svastha bhAvasaMzuddhernimittaM" (apane bhAvoM kI vizeSa zuddhi ke nimitta ) grantha kI racanA kA phala "sakalaMbhavyajanopakAriNaM" (sampUrNa bhavyajIvoM kA upakAra karane vAlA), grantha kA AkAra evaM mahattva - graMthenAlpamanalpArtha (graMtha arthAt AkAra kI dRSTi se saMkSipta kintu artha kI dRSTi se agAdha ) ityAdi ati mahattvapUrNa bAteM prAkkathana meM samAhita haiN| -- XXV
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra kI prazasti bhI do anuSTupa chandoM meM nibaddha hai| isameM bhI prathama padya meM unhoMne kavi hRdaya hoMkara AlaMkArika zailI meM isa graMtha meM bhaTTa akalaMkadevarUpI candramA kI sUkti- zreSThavacanoMrUpI nirmala kiraNoM ko bhavyajIvoM ke hRdayarUpI kumudiniyoM ke vikasita hone / khilane / Anandita hone kA kAraNa batAyA hai "bhaTTAkalaMkacandrasya sUkti-nirmUlarazmayaH / vikAsayantu bhavyAnAM dRtkairavasaMkulam / / " tathA prazasti ke dvitIya padya meM granthakarttA kA nAma, grantha kA nAma batAte hue TIkAkAra ne apanA nAma 'kezavava' (TIkA kezavavaryaiH kRtA) tathA TIkA kA 'uddezya 'AtmasvarUpa kI upalabdhi' (svarUpopalabdhimAvAptum ) batAyA gayA hai| jahA~ maMgalAcaraNa evaM prAkkathana meM granthakarttA kA nAma mAtra 'akalaMka' batAyA thA, vahIM prazasti meM isameM 'bhaTTa' evaM 'deva' padoM kA samAyojanakara (bhaTTAkalaMkadevaiH ) granthakarttA ke viSaya meM samasta bhramoM kA nivAraNa kara diyA hai| kyoMki akalaMka nAma se kaI AcArya jaina paramparA meM huye haiM evaM unhoMne grantha racanA bhI kI hai| kintu 'bhaTTa' padavI ke dhAraka tathA deva' nAmAnta vAle akalaMka bauddha vijetA, tArkikaziromaNi mahAn samartha AcArya the, jo niSkalaMka ke bhAI the tathA kathAgranthoM meM jinakI anekavidha kathAyeM pracalita haiN| inakA paricaya pahale diyA jA cukA hai| jahA~ 'karNATakavRtti' meM 'paJcaviMzatiH' pada ko mUlagrantha ke nAmakaraNa meM zAmila kiyA gayA thA, vahIM saMskRta TIkAkAra ne ise graMtha ke nAma se bhinna kara diyA hai "svarUpasambodhana paJcaviMzatiH svarUpasambodhana iti paMcaviMzati graMthapramANa graMtha: / " kintu yaha kathana yahA~ kataI prAsaMgika nahIM hai ki anya Adhunika sampAdakoM ne jo svarUpasambodhana' nAma liyA hai, vaha isI TIkA se liyA hai; kyoMki yaha TIkA Aja taka aprakAzita hI rahI hai| kannar3a tAr3apatroM se yaha isa saMskaraNa meM prathamabAra prakAzita ho rahI hai| tathA jaba mUla granthakAra ne grantha ke antima padya meM isakA nAma 'svarUpasambodhanapaJcaviMzatiH' hI diyA hai, taba Adhunika sampAdakoM ko graMtha ke nAma meM pherabadala yA katarabyoMta karane kA koI adhikAra hI nahIM raha jAtA hai| jahA~ taka saMskRta TIkAkAra ke prayoga kA prazna = XXVI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, to ise unakA vyaktigata abhimata mAnA jA sakatA hai; jisase asahamata hote hue bhI isa para koI TippaNI karane kA adhikAra maiM apane pAsa nahIM mAnatA hU~ / TIkAkAra:- prastuta saMskRta TIkA ke TIkAkAra ne TIkA kI prazasti meM apanA nAma 'kezavavarya likhA hai| ekAdha anya prati meM isakI jagaha 'kezavaNNa' pATha bhI par3hA gayA hai| kintu upalabdha jainAcArya - paramparA ke itihAsa meM 'kezavavaryya' yA 'kezavaNNa' nAma se koI bhI ullekha prApta nahIM hotA hai| isase milate-julate nAmoM vAle cAra manISiyoM kI sUcanA milatI hai| jinakA saMkSipta paricaya nimnAnusAra hai 1. inakA nAma kezavanandi hai / ye balagAragaNa ke bhaTTAraka meghanandi ke ziSya the| samaya zaka saMvat 970 (1048 I0) mAnA gayA hai I 2. kezavarAja nAmaka ye sAhityakAra 'sUktisudhArNava' ke kartA mallikArjuna ke putra the, prasiddha kannar3a kavi janna inake mAmA the| inakI racanAoM meM se mAtra 'zabdamaNidarpaNa' nAmaka kannar3avyAkaraNa kA grantha hI upalabdha hai, jo ki ATha adhyAyoM meM vibhakta padyamayI racanA hai| inakA samaya san 10600 I0 ke lagabhaga mAnA gayA hai| 3. kezavavarNI:- yaha saiddhAntika abhayacandrasUri ke ziSya the| inhoMne bhaTTAraka dharma bhUSaNa ke Adeza para zaka saMvat 1281 ( 1359 I0 ) meM 'gommaTasAra' graMtha kI 'jIvatattvaprabodhikA' nAmaka saMskRta - kannar3a - mizrita TIkA likhI thii| karnATaka kavicarita: se jJAta hotA hai ki inhoMne 'amitagati zrAvakAcAra' para bhI TIkA likhI thii| devaccandakRta 'rAjAbalikathe' ke anusAra inhoMne zAstratraya (samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya) para bhI TIkAoM kI racanA kI thii| kavi maMgarAja ne inheM 'sAratrayavedi' vizeSaNa diyA hai| inakA samaya IsA kI 14vIM zatAbdI mAnA gayA hai / 4. kezavasena sUri mA brahamakRSNa nAmaka ye caturtha vidvAn kASThAsaMghI bhaTTAraka ratnabhUSaNa ke praziSya evaM jayakIrti ke paTTadharaziSya the| ye 'kavi kRSNadAsa' ke nAma se prasiddha the| inakI tIna racanAyeM haiM- karNAmRtapurANa, munisuvratapurANa aura SoDazakAraNavratodyApana / inakA samaya vikrama kI 17vIM zatAbdI mAnA gayA hai / tulanAtmaka dRSTi se vicAra kareM to 'kezavanandi' kA sAhityakArarUpa ajJAta xxvii
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| tathA 'kezavarAja' ne kannar3a granthoM kI racanA kI hai- inakI racanAoM kA spaSTa vivaraNa milatA hai, aura unameM svarUpasambodhanapaJcaviMzatiH' kI TIkA kA koI ullekha nahIM hai; vaise bhI inhoMne svatantra grantha hI likhe haiM, TIkAgrantha nhiiN| 'kezavasenasUri yA brahamakRSNa' mUlata: acche kavi the aura unhoMne kathApradhAna kAvyagranthoM kI hI racanA kI hai, saiddhAntika yA TIkAgrantha unhoMne nahIM likhe| ata: ye tInoM prastuta 'svarUpasambodhanapaJcaviMzati' ke TIkAkAra kezavavarya' yA 'kezavapaNa' nahIM ho skte| inake nAmoM kA bhI adhika sAmya nahIM hai| ekamAtra 'kezavavarNI' hI aise vyaktitva hai, jo mUlata: TIkAkAra haiM; kyoMki inhoMne sAre TIkAgrantha hI likhe haiN| tathA ye siddhAntavettA bhI the aura adhyAtmavettA bhI; kyoMki inhoMne 'gommaTasAra' jaise siddhAntagrantha kI TIkA kI aura samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya jaise adhyAtmagranthoM kI bhI TIkAyeM kI haiN| inakA nAma bhI kezavavarya' yA kezavaNNa' se adhika sAmpa rakhatA hai| jahA~ taka inakI racanAoM meM 'svarUpasambodhanapaJcaviMzati' kI TIkA kA koI ullekha na milane kA prazna hai, to aisI hI sthiti 'amRtAzIti' ke TIkAkAra bAlacandra adhyAtmI ke sAtha bhI mujhe peza AyI thii| unakI samayasAra Adi granthoM kI TIkAoM kA vivaraNa milatA thA, kintu 'amRtAzIti' kI TIkA kI koI sUcanA nahIM thii| phira bhI amRtAzIti ke TIkAkAra ne apane guru Adi ko jo paricaya diyA thA, usase unake nirdhAraNa meM samasyA nahIM AyI thI; jaise ki 'karNATakavRtti' ke racayitA mahAsena paNDitadeva ke bAre meM adhika spaSTatA rahI hai| ata: paryApta sAmya hote hue bhI guruparamparA yA anya koI aitihAsika ullekha nahIM hone se svarUpasambodhanapaJcaviMzati: ke prastuta saMskRta TIkAkAra kezavavarya' mA kezavaNNa' pUrvokta kezavavarNI' hI theyaha bAta bahuta adhika dRr3hatApUrvaka to nahIM kahI jA sakatI hai; kintu ukta samAnatAoM ke AdhAra para yaha anumAna avazya kiyA jA sakatA hai ki kezavavarNI hI 'kezavaNa, yA kezavavarya' ho sakate haiN| isa bAre meM maiMne dazAdhika khyAtiprApta sampAdaka vidvAnoM se vicAra-vimarza kiyA evaM tathyoM kI jAnakArI dI, to unhoMne merI avadhAraNA (ki kezavavarNI hI kezavavarya yA kezavaNNa hai) se pUrNa sahamati vyakta kI hai| isaprakAra yadyapi isa bAta ko merA anta:karaNa bhI gavAhI de rahA hai tathA vidvAnoM ne bhI isakI puSTi kara dI hai, tathApi pUrNa spaSTa pramANa ke abhAva meM maiM atyanta dRr3hatApUrvaka vijJajanoM ke sAmane isa avadhAraNA ko prastuta nahIM kara pA rahA huuN| ho sakatA hai ki samaya isakA xxviii
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhAna kre| anya TIkAyeM - DA0 e0 ena0 upAdhye ne apane zodha Alekha meM likhA hai ki 'svarUpa-sambodhana para kezavAcArya aura zubhacandra ne dRttiyA~ likhIM haiN|' inameM se kezavAcArya to saMbhavata: ukta saMskRta TIkAkAra kezavarNya yA kezavaNNa hI pratIta hote haiM tathA zubhacandrakRta vRtti kA athaka prayAsa ke bAda bhI patA nahIM cala sakA hai| yadyapi DaoN0 e0ena0 upAdhye sadRza vidvAn nirAdhAra koI ullekha nahIM karate the, kintu kadAcit ve.vaha AdhAra apane lekha meM spaSTa kara dete, to isa bAre meM dizAhIna nahIM bhaTakanA pdd'taa| eka anya TIkA kA ullekha 'ArA prati' kI prazasti meM bhI milatA hai - "akarodArhito brahmasUripaDitasadvijaH / svarUpasambodhanAtyasya TIkA karNATabhASayA / / " arthAt Arhata matAnuyAyI brahamasUri paMDita nAmaka brAhmaNa vidvAn ne svarUpa sambodhana' nAmaka grantha kI kannar3a bhASA meM TIkA kI thii| yadyapi 'Asa prati' isI TIkA prati ke AdhAra para likhI gayI hai. kinta lipikAra ne mUlagandha kI hI pratilipi kI hai, TIkA kI nhiiN| mAtra TIkAkAra kA prazasti-padya isa prati meM lipikAra ne diyA hai, jisase yaha jJAta ho sakA ki 'brahmasUri paMDita' nAmaka vidvAn ne bhI isa grantha para kannar3a bhASA meM TIkA likhI thI: jo Aja anupalabdha haiN| astu, 'svarUpasambodhana-paJcaviMzati' kI prastuta do hI TIkAyeM prApta ho sakI. jo ki isa saMskaraNa meM prakAzita kI jA rahIM haiN| ullikhita yA anullikhita kisI anya TIkA ke bAre meM vijJa pAThakagaNa yadi koI spaSTa sUcanA de sake, to usakA svAmata rhegaa| uparokta saMkSipta vivaraNa ke bAda mUlagrantha ke varNya-viSaya evaM usake vaiziSTya kA paricaya yahA~ apekSita hai| varNya-viSaya - grandha kA varNya-viSaya mUlata: adhyAtma hai| gUlagrandhakAra bhaTTa akalaMkadeva isa bAre meM likhate haiM - "iti svatattvaM paribhAvya vAGmayaM, ya etadAkhyatti zrRNoti cAdarAt / karoti tasmai paramAtmasaMpadaM, svarUpa-sambodhana-paJcaviMzatiH / / 26 11" arthAt isa prakAra se isa grantha meM svatattva (nija zuddhAtmatattva) kI racanAtmaka xxix
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhivyakti kI gayI hai, use jo vyakti vinayapUrvaka sunegA, par3hegA yA sunAyegA; usake lie 'svarUpasambodhanapaJcaviMzati' ke dvArA paramAtmapada kI prApti hogii| grantha kA nAmakaraNa bhI AdhyAtmika gaharAI ko batAtA hai| pratIta hotA hai ki bhaTTa akalaMkadeva ne saMbhavata: yogIndradevakRta yogasAra' grantha meM yogIndradeva (chaThavIM zatAI.) ke Atmakathya "appAsaMbohaNa kayA dohA ekkamaNeNa" (apane Apako sambodhanArtha maiMne ina dohoM kI ekAgracitta hokara racanA kI hai) ko isa grantha ke nAmakaraNa kA AdarzavAkya mAnA hogaa| duniyA~ ko sunAnA-samajhAnA AsAna hai; kiMtu usI tattva ko svayaM ko samajhA pAnA, apane gale utAra pAnA kaThina hai| isa grandha meM dUsaroM ko upadeza dene ke lie nahIM, apitu vyakti svayaM ko svayaM samajha sake - isa dRSTikoNa se Atmatattva kA kathana kiyA gayA hai| isI tathya ko saMskRta TIkAkAra kezavavaryA ne bhI svIkAra kiyA aura kahA ki isa grantha kI TIkA maiMne AtmasvarUpa kI upalabdhi ke lie kI hai - "TIkA kezavavaryaH kRtA svarUpopalabdhimAvAptum / " itanA hI nahIM, unhoMne ghoSita kiyA hai ki "mUlagrandhakartA bhaTTa akalaMkadeva ne bhI isa grantha kI racanA apane bhAvoM kI saMzuddhi ke lie kI hai-" __ "zrImadakalaMkadevaH svasya bhAvasaMzuddhenimittaM ....." kintu 'karNATakavRtti ke kartA mahAsena paMDitadeva ne isa grantha kI racanA 'bhavya jIva-samUha ko sambodhita karane ke lie' mAnI hai - ___ "bhavyasArthasambodhanArthamAgi ......." __ saMskRta TIkAkAra bhI isase asahamata nahIM haiM, ve isa grantha ko 'sakala bhavyajanopakArI' (sakalabhavyajanopakAriNaM .... ) mAnate haiN| jaina-sAhitya meM 'mokSa-prApti kI mUlabhUta pAtratA' ko 'bhavyatva' mAnA gayA hai| AcArya padmanandi 'padmanandipaJcaviMzatiH' meM likhate haiM ki "isa Atmattva kI canoM jisane prItipUrvaka prasannacitta se sunI hai, vaha bhavya' hai'' "tatprati prIticittena, yena vArtA'pi hi zrutA / nizcitaM sa bhaved bhavyo, bhAvi-nirvANabhAjinam / / " (423) isa abhiprAya ke anusAra isa grantha kA varNya-viSaya nizcita rUpa se bhavya jIvoM ke lie upayogI hai| isa grantha ke varNya-viSaya ko do vargoM meM vibhAjita kara samajhA jA sakatA hai xxx
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. AtmA ke svarUpa-viSayaka saiddhAntika vivecana aura 2.AtmasvarUpa kI bhAvanA-viSayaka AdhyAtmika vrnnn| __ 1. AtmA ke svarUpa viSayaka saiddhAntika vivecana- isameM nyAya kA abhiprAya pUrNatayA samAhita hote hae bhI zabdoM meM kahIM bhI use mukharita nahIM hone diyA gayA hai| prArambhika dasa padyoM meM AtmA ke jina dharmoM ko vivecana kiyA gayA hai, una sabhI se AtmA ke svarUpa ke bAre meM anya matAvalambiyoM ke dvArA pratipAdita AtmA ke svarUpaviSayaka mithyA mAnyatAoM kA nirAkaraNa hotA hai| isa varNana meM jahA~ jainadarzana ke dvArA svIkRta Atmatattva ke svarUpa ke bAremeM vistRta evaM spaSTa jAnakArI prApta hotI hai. vahIM yaha bhI spaSTa rUpa se patA calatA hai ki yaha vacana bhaTTa akalaMkadeva jaise prakANDa nyAyavettA AcArya ke haiN| yahA~ para mahApurANa ke kattA AcArya jinasena ke dvArA apane gurU 'dhavalA' ke praNetA AcArya vIrasena svAmI ke bAre meM kahe gaye ve vacana smRta ho jAte haiN| jinameM AcArya jinasena ne vIrasena svAmI kI upamA aise pU~chavAle samartha baila se kI hai, jinake eka vAkyarUpI pU~cha hilAte hI hajAroM makkhiyoMrUpI kuvAdiyoM ke matoM kA nivAraNa ho jAtA thaa| isI prakAra ina prArambhika dasa padyoM meM bhaTaTa akalaMkadeva ne pratyeka padya meM aneka matavAdiyoM kI mAnyatAoM kA nirAkaraNa kiyA hai, aura vaha bhI kisI kA nAmollekha kiye binaa| lagatA hai nyAyagranthoM kA praNayana karate-karate anpavAdiyoM ke matoM ke nirAkaraNa kA jo abhyAsa akalaMkadeva ko ho gayA thA; usase ve isa grandha meM apane ko bacA nahIM pAye aura prArambha meM isakA pUrA prayoga unhoneM kiyA hai| kintu itanA avazya hai ki adhyAtma-zAstra kI maryAdA kA anupAlana karate hue unhoneM matAntaroM ke ullekha evaM pUrvapakSa-uttarapakSa zailI se isa grandha ko mukta rakhA hai| isa saiddhAntika vivecana meM samAgata kucha mahatvapUrNa bindu isa prakAra haiM (ka) cArvAkamata samIkSA - cArvAka darzana ke AcArya bRhaspati 'AtmA' mA 'jIva' kA svatantra vasturUpa meM astitva nahIM mAnate haiM / ve cAra mUlatattva yA 'bhUta' mAnate haiM - pRthivI, jala, agni evaM vAyu - "atra catvAri bhUtAni pRthivIjalAnalAnila: / " tathA jo jagat meM caitanya yA cetanA' dikhAI par3atI hai, vaha ina cAroM ke saMyoga se utpanna hai - "caitanyabhUmireteSAm" arthAt ye cAroM bhUta (pRthivI Adi) milakara caitanya ko utpanna karate haiN| jaise kinhIM mahuA Adi mAdaka padArthoM se madazakti utpanna hotI hai, usI prakAra pRthivI Adi cAra bhUtatattvoM ke viziSTa saMyoga ke Xxxi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehAkAra pariNamanasvarUpa caitanya utpanna hotA hai - "pRthvyAdibhUtasaMhatyA tathA deha-parINateH / madazakti: surAMgebhyo yttccidaatmni||" (SaDdarzanasamuccaya, &4) isa caitanya zakti kA AdhAra vaha pRthivI Adi cAra bhUtatattvoM ke viziSTa saMyoga se utpanna zarIra ko mAnatA hai, na ki 'AtmA' yA 'jIva' jaisA koI svatantra tattva / usakA sarvaprathama nirAkaraNa karate hue granthakartA likhate haiM - "so'styAtmA" arthAt vaha 'AtmA' nAmaka svatantra padArtha hai, usake svatantra astitva para zaMkA nahIM kI jA sakatI hai| aura isake sAtha hI usa Atmatattva kA svarUpagata paricaya dete hue ve likhate haiM ki 'AtmA jJAnadarzanAtmaka upayogarUpa padArtha hai, jo kramaza: kAraNa aura kAryarUpa hotA hai| vaha svasaMvadenajJAna ke dvArA grahaNa karane yogya hai tathA rUpI padArtha kA grahaNa karane vAle sthUla indriyajJAna ke dvArA usakA grahaNa asaMbhava hai| anAdi ananta hote hue bhI yaha sAMkhyoM kI taraha kUTastha nitya nahIM hai, isameM utpAda-vyaya aura dhauvya-tInoM sthitiyA~ haiM' (padya 2) / yahA~ 'upayogarUpa' kahakara Atmatattva' kA svatantra lakSaNa batAyA gayA hai| svatantra lakSaNa kA kathana vastu kI svatantra prabhusattA kA dyotaka hotA hai| isase cArvAka kI jar3azarIrAzrita caitanyavAda kI kalpanA khaMDita ho jAtI hai| hituphalAvaha: pada kA prayoga karake vaha puNya-pAparUpa pariNAmoM kA svatantra kartA evaM unake phala kA bhoktA batAyA gayA hai| isase cArvAka kI yaha mAnyatA ki 'puNya-pApa kA phala nahIM bhoganA par3egA' - svata: asatya siddha ho jAtI hai| yadi cArvAka kahe ki "AtmA jaisI koI vastu hai, batAo kahA~ hai? dikhAI kyoM nahIM detI?" to isakA samAdhAna hai ki vaha svasaMvedanajJAna ke dvArA hI grahaNa kiyA jA sakatA hai, rUpI padArtha kA grahaNa karane vAle sthUla indriyajJAna ke dvArA nhiiN| 'AtmA' yA 'caitanya' kisI ke saMyoga se utpanna hone vAle kSaNikatattva nahIM haiMyaha sUcanA 'anAdi ananta' vizeSaNa detA hai tathA anAdi ananta tattva hote hue bhI usakI svatantra pariNati nirantara calatI rahatI hai - yaha bAta utpAda-vyayadhauvyarUpa' kahakara AcAryadeva ne kahI hai| isa prakAra cArvAka kA nAma evaM usake siddhAntoM kA ullekha kiye binA hI AcArya akalaMkadeva ne Atmatattva ke svarUpa kA aisA vivecana grantha ke dvitIya padya meM kiyA hai ki cArvAka ke dvArA AtmA ke bAre meM pratipAdita samasta bhrAmaka evaM mithyA mAnyatAoM kA nirAkaraNa ho jAtA xxxii
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) vaizeSika mata samIkSA - vaizeSika darzana ke pravartaka maharSi kaNAda haiM, inakA dUsarA nAma 'ulUka' bhI thaa| ata: isa darzana ko 'kANAda darzana' yA aulUkyadarzana' bhI kahA jAtA hai| yaha sAta padArtha mAnatA hai - dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva / 'vizeSa' nAmaka padArtha kI prarUpaNA ke kAraNa isakA nAma vaizeSika' pdd'aa| kintu isakI viziSTa dArzanika parikalpanA samavAya' nAmaka padArtha yA sambandha hai| jainadarzana padArtha kA svarUpa sAmAnyavizeSAtmaka ("sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSaya;"-parIkSAmukhasUtra) evaM guNaparyAyAtmaka ("guNaparyayavad dravyam"-tattvArthasUtra) tathA utpAda-vyaya-dhauvyAtmaka ("utpAda-vyaya-dhauvyayuktaM sat"- tattvArthasUtra) mAnatA hai| jisake phalasvarUpa dravya se sAmAnya (jAti) eva vizeSa (vyakti) abhinna siddha hote haiN| yadhA- jainadarzana viziSTa jIva padArtha evaM usakI jIvatva sAmAnya jAti abhinna mAnatA hai| isI prakAra guNa evaM paryAya (vaizeSika-kArya) bhI dravya se abhinna mAnatA hai, jabaki vaizeSika ina sabako pRthak-pRthaka padArtha ke rUpa meM kalpita karatA hai, jo ki vAstavika nahIM haiN| tathA vaizeSika abhAva ko svatantra padArtha mAnatA hai, jabaki jainadarzana abhAva ko vastu kA hI dharma mAnatA hai - "bhavatyabhAvo'pi hi vastudharma / " cUMki vastuta: ye saba cIjeM bhinna-bhinna upalabdha nahIM hotI haiM; ata: vaizeSika ko inake eka saMyojaka padArtha kI parikalpanA karanI par3I, jise 'samavAya' nAma diyA gyaa| jainadarzana ko dravya se guNa, kArya, sAmAnya, vizeSa Adi ke kathaMcit bhinna hone meM koI virodha nahIM hai; kintu vaizeSika to inheM sarvadhA bhinna mAnate haiN| aura samavAya se inakA paraspara saMyojana mAnate haiN| ata: isI samavAya-parikalpanA kI vizeSata: samIkSA 'AtmA' ke svarUpavarNana ke prasaMga meM grandhakattA ne kI hai| vaizeSika ke anusAra jIvadravya bhinna hai evaM jJAnAdicetana guNa bhinna haiM. tathA ranakI matijJAnAdi rUpa paryAya bhI pRthak hI haiM / ata: cetanaguNoM ke abhAva meM AtmA svarUpata: 'acetana' huA tathA cetanaguNoM ke samavAya se 'cetana' kahA jaayegaa| bhaTTa akalaMkadeva kahate haiM ki AtmA meM prameyatvAdi sAmAnyaguNa bhI haiM, jo ki acetana dravyoM (pudgala Adi) meM bhI pAye jAte haiN| cUMki jainadarzana meM ina guNoM kA astitva AtmA meM bhI mAnA gayA hai, kintu inake kAraNa AtmA ko cetana nahIM mAnA gayA; ata: ina guNoM kI apekSA AtmA acetana hai tathA jJAnadarzana Adi cetanaguNoM ke kAraNa AtmA cetana' mAnA gayA hai| ata: jainadarzana meM AtmA ko cetana-acetanarUpa honA usake abhinna svakIya guNoM kI apekSA hai, jabaki vaizeSika darzana meM AtmA kA svarUpata: acetanapanA jJAnAdi cetanaguNoM kI vastugata xxxiii
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhinnatA ke kAraNa mAnA gayA hai| tathA samavAya sambandha se ina guNoM ke aupAdhi - -ke sannidhAna se use aupacArikarUpa se cetana kahA gayA hai| ataH vaizeSikoM kI isa samavAyaparaka mAnyatA kA khaMDana akalaMkadeva ne grantha ke cauthe padya (prameyatvAdibhidharmaiH ) meM kiyA gayA hai| - (ga) brahmAdvaitavAdamata kI samIkSA - "sarva khalvidaM brahma" arthAt yaha sampUrNa carAcara jagat brahmamaya hai aisI brahmAdvaitavAdiyoM kI mAnyatA hai / samasta bheda evaM nAnAtva ko ve mAyArUpa mAnakara ajJAnajanya kahate haiN| kyoMki ve jagat meM eka brahma kI hI sattA mAnate haiM; dUsare kisI bhI padArtha kI svIkRti unake brahma kI advaitatA khaMDita kara degI, isa kAraNa unhoMne brahma ke atirikta kisI padArtha kI sattA hI nahIM mAnI hai| unakI isa mAnyatA kI samIkSA karate hue akalaMkadeva ne AtmA kI ekAnekarUpatA kA nirUpaNa kiyA hai| ve kahate haiM ki ghaTajJAna-paTajJAna Adi aneka prakAra ke jJAnoM ke kAraNa AtmA ko anekarUpa kahA jAtA hai tathA una saba meM vyApta eka cetanA ke kAraNa vaha AtmA ekarUpa hI hai; isa prakAra anekAntadRSTi se AtmA meM ekapanA aura anekapanA donoM hai, mAtra ekatva hI nahIM hai| (padya 6 ) (gha) mImAMsakamata samIkSA gImAMsaka AtmA ke bAre meM kahatA hai ki AtmA kabhI bhI karmoM se mukta nahIM ho sakatA hai| usakI samIkSA karate hue AcArya akalaMkadeva ne dasaveM padya meM kahA hai ki 'antaraMga evaM bahiraMga tapa Adi sAdhanoM se AtmA karmajaMjAla se avazya mukta ho sakatA hai, yaha muktatva vastuta: to usakA svabhAva hI hai / ' - (Ga) sAMkhyamata samIkSA sAMkhya kI mAnyatA hai ki 'AtmA ( puruSa ) kUTastha nitya tattva hai, vaha na to karmoM kA karttA hai aura na hI use phaloM ko vaha bhogatA hai / ' kyoMki yadi vaha kriyAyeM mAneM to vaha AtmA ekAntataH nityarUpa nahIM mAnA . 'jA sakatA hai| isakA nirAkaraNa karate hue akalaMkadeva ne dasaveM hI padya meM spaSTa kiyA hai ki AtmA karmoM kA apane ajJAnabhAva ke kAraNa kartA bhI hai aura una karmoM ke phala ko bhogatA bhI hai| ataH AtmA kUTastha nityarUpa nahIM mAnA jA sakatA hai| (ca) yaugamata samIkSA - AtmA ke svarUpa ke sambandha meM yogamatAvalambI mAnate haiM ki AtmA vaTakaNikAmAtra sUkSma hai, unakA nirAkaraNa karate hue graMthakarttA ne pA~caveM padya meM use svadehapramANa batAyA hai| apanI saMkoca vistAra zakti ke kAraNa XXXIV -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - AtmA jaisA zarIra milatA hai, tadanusAra hI choTe-bar3e AkAra meM A jAtI hai| (cha) saugata (bauddha) mata samIkSA - akaMlakadeva ne isa grantha meM AtmA ke svarUpa viSayaka saiddhAntika vivecana ke prasaMga meM bauddhoM kI AtmA viSayaka mAnyatAoM kA sarvAdhika nirAkaraNa kiyA hai| bauddhoM ke do varga haiN| 1. hInayAna aura 2. mahAyAna / hInayAna vAle bauddhoM ke do hI sampradAya haiM - vaibhASika aura sautrAntika tathA mahAyAna vAle bauddhoM ke bhI do samudAya haiM- yogAcAra aura mAdhyamika | inameM se vaibhASika bauddha kSaNikavAdI haiM, ve pratyeka vastu kI cArakSaNamAtra sthiti mAnate haiM- "catuHkSaNika vastu" / ve cAra kSaNa haiM- janma, sthiti, jarA aura vinAza / AtmA ko bhI ye aisA hI kSaNika mAnate haiN| inakI samIkSA usa grantha ke padya ka0 / meM karate hue akalaMkadeva ne AtmA ke kSaNikAnta kA niSedha karate hue AtmA ko matijJAnAdi paryAyoM kI apekSA kSaNabhaMgura tathA anaMtaguNAtmaka dravyapakSa kI apekSA nitya / avinAzI tattva batAyA hai| sautrAntika bauddha AtmA se jJAna santati kA uccheda (chUTa jAnA) ho jAne ko hI mokSa mAnate haiM - "jJAnasaMtAnocchedo mokSaH / " usakI isa mAnyatA kA nirAkaraNa karate hue isa grantha ke padma kra0 4 meM AtmA ko kabhI bhI jJAna se zUnya nahIM mAnA hai| yogAcAravAdI bauddha sampUrNa jagat ko jJAnAkAra mAtra mAnate haiM - "vijJAnamAtramidaM bhuvanam / " bAhya vasturUpa kisI bhI padArtha kI ve sattA nahIM mAnate haiM / isI krama meM ve AtmA ko bhI jJAna pratibhAsamAtra mAnate haiM, na ki pAramArthika vastuvizeSa / bauddhoM kI isa mAnyatA kI samIkSA karane hue akalaMkadeva ne likhA hai ki AtmA anAdi ananta upayoga lakSaNa, utpAda-vyayadhauvyamukta pAramArthikavastu hai'| usakA apanA svacatuSTaya ( svadravya- svakSetra svakAla evaM svabhAva ) svataMtrarUpa se hai / vaha pratibhAsamAtra tattva nahIM hai / (padya 8 ) | mAdhyamika bauddha zUnyavAdI hai- "zUnyamidam" / AtmA ko bhI ve jJAnAdiguNa- zUnya tattva mAnate haiM; unakI isa mAnyatA kI samIkSA karate hue AtmA ko anantadharmAtmaka tattva isa grantha meM pratipAdita kiyA gayA hai I - AtmA ke isa svarUpa nirUpaNa viSayaka saiddhAntika vivecana ke prakaraNa, jo ki isa grantha kA pUrvArddha bhAga hai, meM AcArya bhaTTAkalaMkadeva ne aneka vizva ekAnta mAnyatAoM kA nirAkaraNa karate hue anekAntAtmaka AtmasvarUpa kI vivecanA kI hai| jaise ki prathama padya meM muktaikAnta ora amuktaikAnta kA niSedha karate hue AtmA ko karma se mukta ( bhinna) aura jJAnAdi guNoM se amukta (abhinna) muktAmukta anekAntarUpa batAyA hai| dvitIya padya meM grAhyaikAnta evaM agrAhyaikAnta kA nirAkaraNa karate hue AtmA ko svasaMvedanajJAna se grAhya evaM indriyajJAna se agrAhya isa XXXV
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAhyAgrAhya anekAntarUpa batAyA hai| tRtIya padya meM bhinnaikAnta evaM abhinnaikAnta kI samIkSA karate hue Atmadravya ko jJAnAdi guNoM ke guNabheda se bhinna evaM guNasamudAyatva se abhinna aisA bhinnAbhinna anekAntarUpa samajhAyA gayA hai| caturtha pana meM cetanaikAnta evaM acetanaikAnta kI samIkSA karate hue AtmA ko jJAnAdi cetanaguNoM kI apekSA cetana evaM anya astitva-prameyatvAdi sAmanya guNoM kI apekSA acetana - aise cetanAcetana anekAntarUpa prarUpita kiyA hai / pA~cave patra meM vyApakaikAnta evaM avyApakaikAnta kI samIkSA karate hue jJAna ke savaMgata prasAra kI apekSA sarvavyApI mAnA hai aura pradezoM kI apekSA prApta zarIra ke AkAravAlA' (svadehapramANa) mAnA hai, isa prakAra vyApakAvyApaka-anekAnta kI sthApanA kI hai| chaThaveM patha meM ekatvaikAnta evaM anekatvaikAnta kI samIkSA karate hue AtmA ko anekavidhajJAna svabhAva kI apekSA anekarUpa evaM cetanatva kI apekSA ekarUpa - isa taraha ekAnekAnekAntarUpa batAyA hai| sAtaveM padya meM vaktavyaikAnta evaM avaktavyaikAnta kA niSedha karate hue AtmA ko svarUpAdi kI apekSA vaktavya (kahA jAne yogya) evaM pararUpAdi kI apekSA avaktavya - aisA vaktavyAvaktavya anekAntarUpa prarUpita kiyA hai| AThaveM padha meM asti-ekAnta evaM nAsti-ekAnta kI samIkSA karate hue svadharma kI apekSA astirUpa tathA paradharma kI apekSA nAstirUpa-aise asti-nAsti anekAntarUpa kahA hai| tathA isI padya meM jJAnAkAra hone se mUrtirUpa tathA rUpAdiguNoM se rahita hone se amUrtirUpa, aise mUrti-amUrti anekAnta kI sthApanA kI hai| isa prakAra kula nau dharmayugaloM para ekAntamatoM kI samIkSA evaM anekAnta kI sthApanA isameM kI gayI hai| tathA nauveM padya meM yaha sUcita kiyA hai ki ina pUrvokta nau dharmayugala mAtra hI AtmA nahIM haiM, anya bhI aneka dharma AtmA meM haiM - aisA spaSTarUma se svIkAra kiyA hai| ___ ina dharmoM ke kathana ke sAtha hI AtmA ke bandha-mokSa (padya 9), karma evaM karmaphala ke kartRtva-bhoktRtva (padya 10) Adi dArzanika binduoM se AtmA kA svarUpa-vivecana karate hue jainadarzana meM mokSasAdhana ke rUpa meM svIkRta samyAdarzana-samyAjJAna evaM sampacAritra (kI ekatA) kA ullekha (padya kra 11 meM) karate hue ina tInoM kA svarUpa (padya kra. 11 se 15 taka) acchI taraha spaSTa kiyA hai| isa prakAra prArambha ke pandraha padyoM meM AtmasvarUpa viSayaka saiddhAntika vivecana AcArya akalaMkadeva ne prastuta kiyA hai| 2. AtmasvarUpa kI bhAvanA viSayaka AdhyAtmika varNana - isa prakaraNa ke prArambha meM sarvaprathama (padya 16 meM) granthakartA ne batAyA hai ki xxxvi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo AtmasvarUpaviSayaka saiddhAntika vivecana kiyA, usakI paryAlocanA karate hue anukUla yA pratikUla pratyeka paristhiti meM yathAzakti rAga-dveSa se rahita Atmatattva kI bhAvanA karanA cAhie / arthAt saiddhAntika vivecana pANDitya-pradarzana ke lie nahIM thA, balki jaba taka AtmasvarUpa meM bAre meM bhrAmaka jAnakAriyA~ raheMgI, to svarUpa kA nirNaya hI sahI rUpa meM nahIM ho sakegA - yaha usake varNana kA mUla lakSya thaa| ata: pAThaka/ziSya bhI isa grantha meM AtmA ke saiddhAntika vivecana ko pANDitya-pradarzana kI upayogI sAmagrI nahIM mAna leM-isa nimitta yahA~ akalaMkadeva ko spaSTa karanA par3A ki isa vivecana ko samajhakara pratyeka paristhiti meM zakti anusAra vItarAga Atmatattva kI bhAvanA nirantara karanI hI caahie| vastuta: yahIM se svarUpa ko saMbodhana prArambha hotA hai| isakI anivAryatA kA aucitya siddha karate hue ve Age (padya 17) likhate haiM ki AtmasvarUpa kI bhAvanA se citta ko nirmala karanA atyanta Avazyaka hai, anyathA citta kaSAya pariNAmoM se raMmA rahegA aura isake phalasvarUpa zuddhAtmA ke bAre meM zuSka kSayopazama jJAna ke dvArA kitanA hI nirNaya kara liyA jAye; kintu usa nirmala Atmatattva kI upalabdhi kabhI bhI nahIM ho skegii| isakI siddhi (citta kI kaSAyaraJjitatA dUra karane) ke lie ve jayat ke prati atimohAsakti chor3akara udAsIna pariNAmoM ke avalambanapUrvaka Atmatattva kI cintana-prakriyA meM saMlagna hone kI preraNA padya 18 meM dete haiN| cUMki Atmatattva kI hI bhAvanA ho, anya vikalpa hAvI na ho jAyeM - isake lie Avazyaka hai ki yaha kArya nirNayapUrvaka hoM; isalie granthakAra ne padya 19 meM spaSTa nirdeza diyA ki heyarUpa (AstravAdi) tatvoM evaM upAdeyarUpa Atmatattva ke bAre meM tAttvikarUpa se nirNaya karake anya jJeyarUpa evaM heyarUpa tattvoM kA Alambana chor3akara nija parama uMpAdeya tattva kA Alambana grahaNa karanA caahie| yahA~ para yaha samasyA AtI hai ki kucha navazikSita ati uttAvale ho jAte haiM aura kahate haiM ki "itanA saba kucha to kara lie, kintu abhI taka AtmasvarUpa kA prApti kyoM nahIM huI; AtmAnubhava kyoM nahIM huA?" unako dRSTigata rakhate hue akalaMkadeva AgAmI do padyoM (padya 20-21 meM) sAvadhAna karate haiM ki "he bhavya! tuma AtmasvarUpa kI prApti ke bAre meM adhika tRSNA (utAvalApana) mata karo, kyoMki yaha tRSNA bhI tumheM mokSaprApti meM bAdhaka haiN| jisakI mokSa ke viSaya bhI AkAMkSA nahIM hotI hai, zAMtabhAva se jo samasta icchAoM kA nirodha karatA huA AtmadhyAna karatA hai; vahI mokSa ko samajha sakatA haiM, evaM vahI mokSa kA prApta kara sakatA hai| ata: he hitacintaka tuma kisI bhI viSaya meM (atigRddhatArUpa) icchA mata rkho|'' Xxxvii
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmika pariNAmoM kI aisI nispRha sthiti banane para jIva pratyeka padArtha ko vastugatarUpa meM dekhatA hai, na ki apane aura parAye ke rUpa meM / isI upekSA bhAvanA kA utkarSa prApta hone para hI mokSa kI prApti ho sakatI hai (padya 22) / yaha mokSadAyinI upekSAbhAvanA kahIM se bhI lAnI nahIM hai, apitu yaha apane meM svayaM se hI prApta hotI haiM; isI kAraNa vaha sulabha haiN| kisI bhI jagaha, kisI bhI samaya use prApta kiyA jA sakatA hai| yadi aisI cintana-prakriyA jIva kI ho jAtI hai, to usake lie atyanta Adara evaM vAtsalyapUrvaka akalaMkadeva kahate haiM ki he tAta ! isa svAdhIna kArya kA prayatna tuma kyoM nahIM karate ho? (padya 23) / chadmastha avasthA meM yadyapi para kA vikalpa AtA hai, kintu usake bAre meM ve sAvadhAna karate haiM ki sva para donoM ko tuma jAna lo; kintu unake kisI ke bhI prati vyAmoha mata karo tathA mAtra apane AkulatArahita svasaMvedyasvarUpa meM hI sthita raho"(padya 24) / apane svarUpa kI prApti meM parapadArthoM ke sahayoga kI kadApi koI AvazyakatA nahIM hai- yaha spaSTa karane ke lie unhoMne AtmAnanda kI prApti meM abhinnaSaTkArakoM kA ati mahattvapUrNa varNana kara adhyAtmaziromaNi AcAryapravara kundakunda ke abhiprAya ko paccIsaveM padya ke rUpa meM prastuta kara diyA hai| anta meM granthakartA ne isa grantha ke phala kA varNana karate hue isakA phala 'paramAtma pada kI prApti' batAyA hai (padya 26)1 isa prakAra pUrvArddha meM AtmA kA saiddhAntika vivecana evaM uttarArddha meM adhyAtmabhAvanApradhAna vivecana karate hue anyatra durlabha santulana ko yahA~ atilaghukAya grantha meM jitane prabhAvI DhaMga se prastuta kiyA hai - vaha bhaTTa akalaMkadeva sadRza mahAn evaM yugaprabhAvaka AcArya dvArA hI saMbhava thaa| donoM TIkAkAroM ne apanI TIkAoM meM grandha ke viSaya ko spaSTa karate hue bhI mUlagrandhakatA ke gaurava kI hI adhika pratiSThA kI hai, apanI ora se adhika kucha nahIM kahA hai| isake do kAraNa ho sakate haiM, eka to akalaMkadeva jaise mahAmanISI ke grandha kI TIkA karate samaya TIkAkAroM ke mana meM unake prati atyadhika Adara kI bhAvanA rahI hogI tathA unake dvArA kucha bhI akalaMkadeva ke abhiprAya ke virUddha na nikala jAye - 'isa kAraNa se unhoMne saMkSepa meM vyAkhyA kI ho sakatI hai| dUsare, isa viSaya meM nyAya-viSayaka vivecana akalaMkadeva prabhRti AcArya evaM adhyAtmaviSayaka vivaraNa yugapravartaka AcArya kundakunda se lekara AcArya amRtacandra paryanta eka sudIrgha AcArya-paramparA dvArA ativizadarUpa se kiyA jA cukA thA, ata: yahA~ unhoMne saMkSeparUci prakaTa karate hue mUlaviSaya kA arthakathana mAtra karane kI dRSTi se padavyAkhyA zailI apanAyI hai| tathApi donoM TIkAo ke dvArA mUla viSaya paryApta spATa huA hai aura isa taraha xxxviii
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAra evaM TIkAkAroM kI sundara yuti svarUpa kA sambodhana' karane meM samartha rahI hai| svarUpasambodhana viSayaka anya grantha - prAya: zAstroM kI racanA bhavya jIvoM ko sambodhita karane ke lie, unheM sanmArga para lagAne ke lie kI gayI hai| kintu Atmavizuddhi ke lie AcAryoM ne grantharacanA-jaise prayoga kama hI kiye haiN| akalaMkadeva se pahile chaThavIM zatAbdI I0 ke AcArya yogIndradeva ne 'yogasAra' nAmaka apabhraMzabhASAyI graMtha kI racanA sva-saMbodhana ke lie kI thii| ve likhate haiM - "appA saMbohaNa kayA dohA ikkamaNeNa" arthAt 'apane Apako saMbodhita karane ke lie maiMne (yogasAra ke) dohoM kI ekAgracita hokara racanA kI hai|' isa graMtha meM vastuta: yogIndradeva ne paramAtmaprakAza Adi graMthoM meM prabhAkara bhaTTa nAmaka ziSya ko samajhAye gaye Atmatattva kA bhAvanAtmaka varNana apane Apako sambodhita karane yA svagata-kathana zailI meM kiyA hai| apabhraMza sAhitya meM hI pandrahavIM-solahavIM zatAbdI I0 meM eka 'appasaMbohakava' nAmaka eka anya racanA prApta hotI hai| isakA anya nAma graMthakartA ne Niya saMboha' bhI diyA hai| kintu isameM AtmasaMbodhana jaisI viSayavastu evaM varNanazailI na hokara dUsare jIvoM ke lie jainadharma ke AcAraparaka siddhAntoM ko sarala zailI meM spaSTa kiyA gayA hai| svarUpasambodhana-paJcaviMzati' nAmaka yaha racanA apanI maulikatA, saMkSipta hote hue bhI arthagaurava se yukta hone, viSayAntara ke ullekha se rahita hone; saiddhAntika evaM bhAdanAparaka-donoM pakSoM se samanvita hone se apanA viziSTa sthAna rakhatI hai tathA bhASA, zailI evaM viSayacapana kI dRSTi se bhI ukta donoM granthoM se isakI vizeSatA spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai| - DaoN0 sudIpa jaina Xxxx
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad bhaTTAkalaGkadeva - viracitA svarUpa- sambodhana - paJcaviMzatiH kannaDa TIkAkAra kA maMgalAcaraNa zriyaH pati kevalabodha - locanam, praNamya padmaprabha-bodhakAraNam / karomi karNATagirA - prakAzanam, svarUpa- sambodhana - paJcaviMzatiH / / khaNDAnvaya- zriyaH pati= mokSalakSmI ke jo svAmI haiM, kevalabodhalocanam=jo kevalajJAnarUpa cakSu ke dhArI haiM, (tathA) bodhakAraNam = bhavyajIvoM ke lie Atmabodha yA tattvabodha meM pradhAna nimittakAraNarUpa padmaprabha = zrI padmaprabha nAmaka pA~caveM tIrthakara paramAtmA ko praNamya = namaskAra karake, svarUpasambodhana paJcaviMzati=svarUpasambodhana paJcaviMzati nAmaka (prastuta grantha kA ), karNATagirAprakAzanam = kannar3a bhASA meM prakAzana ( TIkAkArya ) karomi karatA hU~ / vizeSArtha - zriyaH patiH - anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryaisa anantacatuSTayarUpI akSaya-avinAzinI sampatti kI prApti arihanta avasthA meM ho jAtI hai| jagat kI sampattirUpI jo lakSmI kahI jAtI hai, vaha kSaNika hai tathA usake kAraNa jIvoM ke pariNAmoM meM prAyaH vikAra hI dekhA jAtA hai, isIlie amRtAzIti' meM usa lakSmI kI anekavidha nindA kI gayI hai| kintu anantacatuSTayarUpI lakSmI vItarAgatA sarvajJatA ke sAtha anantasukha - bala kI dhAraka hai aura sabase bar3I bAta hai ki yaha kabhI sAtha nahIM chor3atI aura na hI koI vikAra utpanna karatI hai| ataH aisI lakSmI kA adhipati honA trilokapUjyatva kA kAraNa hai | kevalabodhalocanam - yahA~ kevala' zabda meM zleSa saMbhAvita hai: kevala' zabda ko 'bodha' se pRthak lene para mAtra jJAnadRSTivAle paramAtmA haiM' yaha artha nikalatA hai| tathA saMyukta karane para 'kevalajJAna' rUpI divya cakSuvAle paramAtmA haiM - aisA artha hogaa| kintu 'kevala' pada meM koI vibhakti pratyaya kA prayoga nahIM huA hai, ataH ise saMyuktarUpa meM 'kevalabodhalocana' (kevalajJAnarUpI cakSuvAle) grahaNa karanA hI upayukta hai| kevalajJAna kA svarUpa lokAloka ke samasta dravyoM evaM unakI r 1 --
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ trikAlavartI paryAyoM ko eka samaya meM yugapat/hastAmalakavat pratyakSa jAnane meM samartha nirAvaraNa atIndriya jJAna ke rUpa meM AgamagranthoM meM varNita hai| bodhakAraNam - bhagavAn ko jJAna kA kAraNa kahakara yahA~ samyagjJAna kI prApti meM unakA advitIya nimittakAraNatva batAyA gayA hai| ajJAnIjana to prAya: mithyAjJAna ke hI hetu hote haiM, jabaki bhagavAn kA darzana evaM smaraNamAtra bhI jJAna kA kAraNa mAnA gayA hai-"darzanaM devadevasya darzanaM pApanAzanam / cU~ki jJAna kI prApti ke binA pApa kA nAza saMbhava hI nahIM hai, ata: bhagavAna ke nimitta se pahale jJAna kI prApti hogI aura phira zAnapUrvaka AcaraNa se pApa vinaSTa hoMge -yahI bhagavAna ko bodhakAraNa kahane kA abhiprAya hai| yadyapi bhagavAn koI bulAkara jJAna nahIM dete haiM, paraMtu bhavyajIva unake darzana-pravacana Adi ke dvArA apane meM samyagjJAna prakaTa karate haiM - yahI unakA bodhakAraNatva hai| antima do paMktiyoM meM TIkA kI bhASA evaM malagrantha kA nAmakaraNa sucita kiyA gayA hai| inhIM meM prayukta prakAzana' zabda mahattvapUrNa aura suvicArita prayoga hai| isake dvArA TIkAkAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki jaise prakAza hone para vastusthiti yathAvat spaSTa dRSTigocara hone lagatI hai, kintu prakAza kisI bhI vastu ko ghaTAtA-bar3hAtA yA pherabadala karatA nahIM hai, vaha mAtra yathAsthiti ko spaSTa karatA hai; usI prakAra isa TIkA meM bhI maiM (TIkAkAra-mahAsenapaMDitadeva) mUlagraMthakartA akalaMkadeva ke abhiprAya ko mAtra spaSTa karU~gA, usa para apanI koI TippaNI/abhiprAya/samIkSA Adi nahIM duuNgaa| yaha eka Adarza evaM guNI TIkAkAra kA lakSaNa hai| 'TIkA' zabda kI vyutpatti hai - "TIkyate gampate grandhArtho'nayA - iti TIkA", arthAt jisake dvArA mUlagrantha kA artha saralatApUrvaka samajhA jA sake, vaha 'TIkA' hai| mahAsena paMDitadeva ne bhI apanI 'karNATakavRtti' nAmaka isa TIkA meM ise caritArtha kiyA hai| ...--:- - 1. amRtAzIti, padya kra. 6 se 9 taka / 2. dra. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2; pRSTha 145 se 155 taka / 3. darzanapATha, vRhajjinavANI saMgraha; pRSTha 35 / 4. ApTe kRta 'saMskRta-hindI koza', pRSTha 413 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta TIkAkAra kA maMgalAcaraNa svarUpasambodhanAkhyagranthasyAnamya tanmunim / racitasyAkalaGkena vRttiM vakSye jinaM namim / / khaNDAnvaya-tanmunim jinaM namim-una muni jinendra naminAtha svAmI ko, AnamyanamaskAra karake, akalaD kena=zrImad bhaTTa akalaMkadeva ke dvArA, racittasyarace gaye, svarUpasambodhanAkhyagranthasya= svarUpasambodhana' nAmaka grantha kI, vRttivRtti (TIkA) ko, vakSye khuuNgaa| _ vizeSArtha-maMgalAcaraNa ke kaI uddezya mAne gaye haiM; unameM se pramukha haiM - (1) iSTadevatA anusmaraNa, (2) kRtajJatAjJApana, (3) uddeza-kathana (4) graMtha evaM graMthakAra kA paricaya ityaadi| saMskRta TIkAkAra ne prAya: sabhI kA anupAlana kiyA hai| naminAtha tIrthaMkara ko namaskAra karake 'iSTadevatA smaraNa' evaM 'kRtajJatA-jJApana ' - ina donoM kA pAlana kiyA hai| "akalaMkena racitasya svarUpasambodhanAkhya graMthasya"-isa vAkyAMza ke dvArA mUlagraMthakartA evaM graMtha ke nAmakaraNa kI sUcanA dI hai tathA "vRttiM vakSpe"- ina padoM se uddeza-kadhana' kiyA gayA hai| graMtha ke prArambha, madhya aura anta meM tIna bAra 'maMgala' karane kA vidhAna AgamananthoM meM kiyA gayA hai, aura unakA phala nimnAnusAra batAyA hai - "zAstra ke prArambha meM 'maMgala' karane se ziSyaloga 'zAstra ke pAragAmI' hote haiM, madhya meM 'maMgala' karane se nirvighna vidyA' kI prApti hotI hai aura anta meM 'maMgala' karane se 'vidyA kA phala' prApta hotA hai| dhavalAkAra ne bhI trividha maMgala kA phala yahI mAnA hai, mAtra 'AdimaMgala' kA phala 'adhyetA-zrotA-vaktA ko Arogya lAbha' batAyA hai| yadyapi isa trividha maMgala kI paramparA kA pAlana sabhI zAstrakAroM ne nahIM kiyA hai, kintu grantha ke Arambha meM 'maMgala' karane kI paramparA kA pAlana prAma: sabhI zAstrakAroM ne kiyA hai| yahA~ bhI 'Adi maMgala' ke rUpa meM yaha padya AyA hai tathA 'antya maMgala' ke rUpa meM antima do padya ('bhaTTAkalaMkacandrasya......' tathA 'bhaTTAkalaMka-devaiH......') saMskRta TIkAkAra ne diye haiN| vRtti' - sAmAnyatayA 'vRtti' evaM 'TIkA' ye donoM zabda paryAyavAcI' bhI mAne jAte haiN| AcArya yativRSabha ke anusAra 'sUtra' ke vivaraNa ko vRtti yA 'TIkA' kahA gayA hai| jinAgama meM mUlasUtrakarttA to sarvajJadeva tIrthakara paramAtmA ko mAnA gayA hai
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unake bAda granthakartA gaNadharadeva haiM, jo ki tIrthakara ke vacanoM ko dvAdazAMgamayI zruta ke rUpa meM prastuta karate haiM / anya granthakartA jo ArAtIya AcArya Adi haiM. ve to unhIM ke vacanoM ko prastuta karate haiN| jaise ki eka hI gaMgAjala ko alaga-alaga ghaToM meM sthApita kiyA jAtA hai; vaise hI mUla divyadhvani-kathita dvAdazAMgamayI jinavANIrUpI gaMgA ke pavitra vacanoMrUpI jala ko vibhinna AcAryoM ne vibhinna granthoM rUpI ghar3oM meM bharakara prastuta kiyA hai| ve apanI ora se nayA kucha nahIM kahate haiN| jala to vahI hotA hai, mAtra ghar3A nayA hotA hai; isI taraha mUla jinavacana to ve hI haiM, mAtra kahane kI zailI evaM zabdayojanA Adi kI maulikatA AcAryoM kI hotI hai| isIlie 'dasaNapAhuDa' kI TIkA meM anya AcAryoM ke kathanoM ko tIrthakara paramAtmA ke vacanoM kA anuvAdarUpa' mAnA gayA hai ... "anyamunInAmupadezastvanuvAdarUpo jAtavya:"6 dhaklAkAra vIrasena svAmI bhI likhate haiM - "tathopadiSTamevAnuvadanamanuvAda: 7 arthAt sarvajJa paramAtmA ke upadezoM ko duharAnA hI anuvAda hai| sampUrNa grantha isa rIti se anuvAdarUpa haiN| __paMDitapravara ToDaramala jI ne bhI likhA hai ki "kevalI kahayA so pramANa hai| dvAdazAMgazruta ke dhAraka gaNadharadeva evaM zrutakevaliyoM kI paramparA meM zAstraracanA karane se hI AcAryapravara kundakunda ne "sudakevalIbhaNidaM" kahakara apanI RjutA evaM laghutA prakaTa kI hai| kavi pampa apane Apako 'kundakunda AcArya ke anvayarUpI nandanavana kA totA' kahate haiM |10 jaise totA jo sunatA hai, vahIM duharA detA hai; usI prakAra kundakundAnvaya meM maiMne (pampa kavi ne) jo kucha sunA yA par3hA hai, vahI duharA rahA hU~, apanI ora se kucha bhI milAvaTa nahIM kara rahA huuN| 1. dra. 'dhavalA'; 1/1/1, 1/41/10 taghA paMcAstikAyasaMgraha-tAtparyavRtti', 1/6/8 | 2. 'tiloyapaNNatti', 1/28-29 / 3. 'dhavalA', 1/1, 1, 1/40/4 4. prAkRta-hindI koSa, pRSTha 7441 5. kasAyapAhuDa; 2/1, 22129/14/8 | 6. 'dasaNapAhui, gAthA 22 kI ttiikaa| 7. dhavalA, 1/1/111, pR0 351 | 8. mo.mA.pra., 8/4461 9. samayasAra, maMgalAcaraNa / 10. "kundakundAnvayanandanavanazukaM / ''
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ i utthAnikA ( kannar3a TIkA ) - zrImannayasenapaDitadevaziSyarampa zrImanmamahAsenapaNDitadevaru bhavyasArthasambodhanArthamAgi svarUpasambodhana - paJcaviMzatyeMba graMthamaM mADuttamA graMthada modaloLu iSTadevatAnamaskAranaM mADidaparu utthAnikA (saMskRta TIkA ) - zrImadakalaMkadevaH svasya bhAvasaMzuddhernimittaM sakala bhavyajanopakAriNaM yenAtyamanalpArthaM svarUpasambodhanAkhyaM granthamimaM viracayaMstadAdau mukhyamaMgalanimittaM paraMjyotisvarUpa- paramAtmAnaM namaskurvannidamAhamuktAmuktaikarUpo yaH karmabhiH saMvidAdibhiH / / akSayaM paramAtmAnaM, jJAnamUrtiM namAmi tam / / 1 / / kannar3a TIkA - ( namAmi ) poDavaDuveM ( kama ) AvaMge? (tam ) AtaMge ( kathaMbhUtam ) eMtappaMge ? ( paramAtmAnam ) samastavastugaLoLutkRSTanapyAtaMge (punarapi kathaMbhUtam ) mattameMtappo ? (akSayam ) keDilaladaMge, (punarapi kathaMbhUtam) mattametappaMge? (jJAnamUrtim ) jJAnasvarUpamappaMge, (yaH kathaMbhUtam ) AvanAnumorvaneMtappaM ? (muktAmuktaikarUpaH ) muktAmuktaikarUpaM, (kai.) ambudariMdaM muktasvarUpaM ( karmabhiH) jJAnAvaraNAdikarmagaliMda (kai.) AyudaridaM ? ( amuktarUpaH ) amuktarUpaM (saMvidAdibhi:) jJAnAdiguNaMgaLiMdaM / saMskRta TIkA - ya: ( karmabhiH) vijAtIyajJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmabhizca ( saMvidAdinA ) nijasvarUpajJAnAdiguNasamUhena yathAsaMkhyaM muktAmuktazcAsau ( ekarUpaH ) ekamekasvarUpaM yasyAsAvekarUpazca muktAmuktaikarUpa: ( taM jJAnamUrtim ) jJAnamevamUrtiryasyAsau taM jJAnamUrti (akSayam) prAdurbhUtAnantacatuSTasvarUpasya kSayarahitatvenAkSayastaM (paramAtmAnam ) paramazcAsAvAtmA ca paramAtmA, taM paramAtmAnam ( namAmi ) namaskaromi / utthAnikA (kannaDa TIkA ) - zrImAn nayasena paNDitadeva ke ziSya zrImanmahAsena paNDitadeva bhavyasamUha ko sambodhanArtha ( race gaye ) svarUpasambodhana-paJcaviMzati' (nAmaka ) isa graMtha kI (TIkA) racanA karate hue, isa graMtha ke prArambha meM iSTadevatA ko namaskAra karate haiN| utpAnikA (saMskRta TIkA ) - zrImadakalaMkadeva apanI bhAvasaMzuddhi ke nimitta sampUrNa bhavyajanoM ke lie upakArI isa saMkSipta, kintu analpa ardhavAle svarUpa sambodhana' nAmaka grantha kI racanA karate hue, usake prArambha meM mukhya maMgala ke nimitta advitIya jyotisvarUpa paramAtmA ko namaskAra karate hue yaha kahate haiM 1. 'saMvidAdinA' iti saM. pratipAThaH / 5
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDAnvaya-ya: jo, karmabhiH karmoM kI apekSA se, mukta-muktarUpa hai, (tathA) saMvidAdibhi:=jJAnAdi (svakIya) guNoM se, amukta amukta-abhinnarUpa hai, ekarUpa:-(aisA) muktAmukta/bhinnAbhinna ekarUpavAlA hai| tam=usa, jJAnamUrtim jJAnamUrti, akSayam=akSaya/ avinAzI, paramAtmAnam=paramAtmA ko. namAminnamaskAra karatA huuN| hindI anuvAda (kannaDa TIkA)-(maiM) namaskAra karU~gA; kisako? unako, kaise haiM vaha? samasta vastuoM meM zreSTharUpa haiN| aura phira kisa prakAra ke haiM? jinakA kabhI nAza nahIM ho aise haiM; aura kisa prakAra ke haiM? jJAnasvarUpI haiM jo; aura kisa prakAra ke haiM? mukta aura amukta-ekarUpa vAle haiN| kinase muktarUpa haiM? jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM se| aura kinase amuktarUpa hai? jJAnAdi guNoM se amuktarUpa arthAt yukta haiN| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)---jo karmoM se arthAt jJAnAvaraNAdi aSTavidha karmoM se, jJAtAdi se arthAt nijasvarUpa jJAnAdi guNoM ke samUha se kramaza: mukta aura amukta ekarUpa haiN| eka hI hai svarUpa jisakA, vaha ekarUpa hai. aisA muktAmuktakarUpa hai jo jJAmamUrti arthAt jJAna hI hai mUrti (svarUpa/AkAra) jisakA vaha jJAnamUrti hai; 'akSaya' arthAt anantacatuSTaya svarUpa ke utpanna ho jAne se kSaya-vinAza rahitapane ke kAraNa jo akSaya hai, usa paramAtmA ko jo parama (utkRSTa) bhI hai AtmA bhI hai; usa paramAtmA ko namaskAra karatA huuN| vizeSArtha-yaha padya mUlagranthakAra kA 'maMgalAcaraNa' hai| isameM akalaMkadeva ne cAra vizeSaNoM se yukta 'paramAtmatattva' ko namaskAra kara 'iSTadevatA-samaraNa' evaM 'nAstikatva-parihAra' - ina do uddezyoM kI pUrti kI hai| AtmA ke avasthAgata tIna bheda mAne gaye haiM - bahirAtmA, antarAtmA evaM paramAtmA / ' kintu yahA~ prayukta paramAtmA' pada ina avasthAgata bhedoM meM varNita paramAtmA kA vAcaka na hokara nija trikAlI zuddhAtmA, jo ki sAdhaka jIva ke lie tInoM lokoM evaM tInoM kAloM meM sarvotkRSTa parama upAdeya padArtha hai, use 'paramAtmA' zabda ke dvArA akalaMkadeva ne batAyA hai| donoM TIkAkAroM ne bhI isI artha kI puSTi kI hai| nija zuddhAtmatatva kI ArAdhyadeva ke rUpa meM vandanA kara maMgalAcaraNa karane kI paramparA adhyAtmagranthoM meM rahI hai| 'samayasAra' kI-'AtmakhyAti' TIkA ke 'maMgalAcaraNa' meM AcArya amRtacandra ne "nama: samayasArAya" kahakara zuddhAtmatattva kI vandanA kI hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa paramAtmArUpaH zuddhAtmatattva ke tIna vizeSaNa graMthakAra ne diye haiM - (1) karmoM se muktarUpa evaM saMvidAdi se amuktarUpa eka, (2) akSaya aura (3) jnyaanmuurti| inakA vaiziSTya nimnAnusAra hai - (1) 'karmopAdhinirapekSa zuddha dravyArthika napa' kI apekSA AtmA trikAla jJAnAvaraNAdi ATha karmoM se mukta parizuddha tattva hai| cUMki bandha kA kAraNa snigdha (cikanApana) evaM rUkSa (rUkhApana) guNa kahe gaye haiM - "sniggharUkSatvAdbandha: / "3 cUMki ye donoM guNa pudgala dravya ke haiM, ata: AtmA meM inakA nitAnta abhAva hone se vastugatarUpa se bhI AtmA karma se baMdha hI nahIM sakatA hai| ata: AtmA karma se mukta hI hai - yaha sArthaka kathana hai| vaizeSika loga Atmadravya ko jJAnAdi guNoM se vastuta: bhinna mAnate haiM tathA 'samavAya' nAmaka padArtha/sambandha se AtmA kA jJAnavAn honA svIkAra karate haiN| unakI isa kalpanA kA nirAkaraNa kara "Ahamekko khalasaddho daMsaNa-NANamao sadAruvI"4 - isa Agamavacana kI puSTi karate hue AtmA ko jJAnAdi cetanaguNoM se svarUpata: abhinna batAyA hai| ___yaha bhrama na ho jAye ki karmoM se bhinna koI anya AtmA hai, tathA jJAnAdi se abhinna koI anya AtmA hai; ataeva 'ekarUpa' pada kA suvicArita prayoga kiyA gayA hai| 12) bauddhoM meM 'maNikA: sarvasaMskArA:' kI mAnyatA ke anusAra samasta padArthoM ko maNabhaMgura mAnA gayA hai, unakI isa ekAnta mithyAmAnyatA kI samIkSA karate hue yahA~ AtmA ke sAtha 'akSaya' (avinAzI) vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai| yadyapi paryAyadRSTi se kSaNabhaMguratA jainadarzana ne bhI svIkAra kI hai, kintu dravyadRSTi se usane sabhI padArtha ko avinAzI hI mAnA hai| tathA 'akSaya' svarUpa kA vizvAsa huye binA AtmAnubhUti kA purUSArtha hI pravartita nahIM hotA hai| ata: 'akSaya' kahakara paryAyoM kI kSaNabhaMguratA se pare aparivartanazIla dhruva nitya Atmatattva hai| - yaha sandeza sAdhaka jIva ko saMzaparahita hokara puruSArtha karane ke lie diyA gayA hai| (3) yadyapi AtmA meM astitva Adi sAmAnyamuNa, anekoM dharma evaM zaktiyA~ haiM". kintu AtmA kA pahicAna, usakA vaiziSTya, usakA gaurava 'jJAna' se hI hai| ataeva yugapradhAna AcArya kundakunda ne bhI spaSTarUpa se ghoSita kiyA - "AdA NANapamANaM" - arthAt AtmA jJAnapramANa hai; yAni jitanA jJAna svabhAva hai, utanA hI AtmA hai| guNabheda ke vikalpoM se nivRtti evaM AtmA ko nirguNAtmakatA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ se bacAne ke lie 'jJAnamUrti' vizeSaNa kA prayoga graMthakartA ne kiyA hai| samayasAra ke TIkAkAra AcArya amRtacandra sUri ne AtmA ko 'jJAnaghana' arthAt 'jJAna kA ghanapiNDa' aisI upamA anekatra dI hai| kahIM-kahIM unhoMne AtmA ko 'jJAnasiMdhu', ' 'jJAnajyoti',' evaM 'jJAnapuJja', " bhI kahA hai| maMgalAcaraNa meM unhoMne use 'anekAntamayImUrti' bhI kahA hai | 22 'samAdhizataka' meM AtmA ko 'jJAnavigraha' kahakara use jJAna ke hI AkAravAlA athavA jJAnazarIrI AcArya pUjyapAda ne batAyA hai| 'vigraha' zabda kA artha unhoMne hI 'sarvArthasiddhi' TIkA meM "vigraho zarIra" kiyA hai| ataH AtmA 'jJAnazarIrI' yA 'jJAnAkAra' hai - yaha tathya jainAcAryoM dvArA anekatra puSTa huA hai| yahA~ AtmA ko 'jJAnamUrti' kahakara use 'zuddha jIvAstikAya' ke rUpa meM pratipAdita kiyA hai / yahA~ prayukta 'paramAtmA' zabda nijazuddhAtmA kA vAcaka haiM | AcArya yogindra deva ne bhI 'paramAtmaprakAza' meM likhA hai ki "jo paramAtmA hai, vahI maiM hU~ jo tIna lokoM meM dhyAna karane yogya 'jina' hai, vaha vastutaH AtmA hI hai | 13 mokkhapAhuDa, 4. samAdhitantra, 4 paramAtmaprakAza, 1/111 dravpasvabhAvaprakAzakanayacaka gAthA 1901 1. 2. 3. tattvArthasUtra 5/33 / 4. samayasAra, gAthA 38 paMcAstikAya tAtparyavRtti TIkA; gAthA 27 | dra. 'samayasAra - AtmakhyAti TIkA' kA pariziSTa / 5. 6. 7. 8. 9. samayasAra kalaza, 321 10. vahI, kalaza, 46, 99 11. vahI, kalaza, 193 | 12. vahI, kalaza, 21 13. yogasAra, padya 22.37 1 pravacanasAra, gAthA 1 / 271 samayasAra kalaza 6, 13, 15, 48 evaM 123 tathA gAthA 73 kI AtmakhyAti TIkA meM / 8
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)--'sati dharmiNi dharmAzcintyate' eMdu AtmasvabhAvadalli cArvAkAdigaLu pUrvapakSamaM mADalu uttarapalokamaM pedaparu utthAnikA (saMskRta TIkA)--paramAtmasvarUpa prAptumicchan yogI nirvikalpasvarUpa paramAtmAnaM nattvA, tacchuddhAtmasvarUpaM prarUpitavAnityarthaH / IdRzAtmasthiti vaktumAha so'styAtmA sopayogo ya:1 kramAddhetuphalAvahaH / yo grAhyo'grAhAnAdyanta; sthityutpatti-vyayAtmakaH / / 2 / / kannar3a TIkA-(asti) buLLa (ka:) AvaM (sakAza) (AtmA) A Atma, (ya: kathaMbhUtaH) AbanAnumorvanetappa? (sopayoga:) jJAna-darzanopayogadoL kUDidaM, (ya: punarapi kiM viziSTa) AvanAnumorva mattameMtappa? hituphalAvaha:) kAraNakAryarUpadidaM pariNamisuvaM / (kasmAt) AvudarattaNi? (kramAt) kramamanAyisi / (kutaH) adu kAraNamAgi? (sthityutpatti-vyayAtmakaH) pUrvAkAra:parihAra, uttarAkArotpattisthitisvabhAvanapudarida (bhUyo'pi kIdRgbhAva:) mattameMtappa? (agrAhyaH) indriyajJAnakke viSayanalla (punarapi kIdRzaH) matta tappaM? (grAhyaH) svasaMvedanAdi jJAnakke gocara, (punarapi kIdRza:) mattameMtappa? (anAanta:} modalu kaDemilladaM / saMskRta TIkA-(ya:sopayogaH) sahita-jJAnadarzanopayogaH (kramAt) krameNa hituphalAvaha:) hetu: kAraNaJca, phalaM kAryaJca-hetuphale, te avahati-dharatIti hetuphalAvahaH; (grAhyaH) jJAnena jJAtavya: (mAhI) vastu-svarUpa-veditA (anAdyantaH) AdizcAntazcAdhantI, na vidyate Ayantau ysthaasaavnaadynt:| (sthityutpattivyayAtmaka:) sthitizca dhauvyaJca, utpattizcotpAdana, vyayazca vinAza: sthityutpattivyayAsta evAtmasvarUpaM yasyAsau sthityutpattivyayAtmakaH / sa evaMvidhaH svasaMvedanapratyakSa: AsmA (asti) vidyte| jIvAbhAvaM vadatAM zUnyavAdinAM mataM nirAkRtya apratihatasyAdvAdavAdimatAnusAryupayogalakSaNa-lakSitAtmAstitvaM samarthitamityuktaM bhvti| utthAnikA (kannar3a TIkA)--'dharmI ke hone para hI dharmoM kA cintana kiyA jAtA hai| isa prakAra AtmasvabhAva meM cArvAkAdikoM ko pUrvapakSa banAkara uttara (rUpa) zloka kahate haiN| 1. 'sopayogo'yaM' - iti saM. prati paatthH| 2. 'grAhyo grAhyanAdyanta:' - iti saM. prati paatthH|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (saMskRta)-paramAtmasvarUpa kI prApti kI icchA karate huye yogI ne nirvikalpasvarUpa paramAtmA ko namaskAra karake usa zuddhAtmasvarUpa kA prarUpaNa kiyA- aisA bhAva hai| aisI Atmasthiti kI vivakSA se kahate haiN| khaNDAnvaya:-sa: vaha, AtmA Atmatattva, sopayogaH- upayogasahita. asti vidyamAna hai; ya:jo ki, kramAd-kramaza: hetuphalAvaha: kAraNa aura kAryarUpa hai| ya: jo, grAhyaH-grahaNa karane yogya hai, agrAhya grahaNa nahIM kiyA jA sake-aisA hai; anAdyanta=Adi anta se rahita hai (tathA) sthityutpatti-vyayAtmaka: sthiti-dhruvatA, utpatti evaM vinAzarUpa hai| __ hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-vidyamAna hai, kauna (vidyamAna hai)? vaha aatmaa| vaha kaisA hai? jJAna-darzanopayoga se yukta hai| aura phira kaisA hai? kAraNakAryarUpa se phala de rahA hai| kisa prakAra se? kamAnugatarUpa se, kisa kAraNa se? pUrva AkAra kA vinAza, uttara AkAra kI utpatti aura donoM meM dravyatva kI sthiti rahane ke kAraNa se| aura kisa prakAra kA hai? svasaMvedana jJAna ke gocara hai| aura kisa prakAra kA hai? jisakA Adi-anta na ho (aisA hai)| __ hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-jo sophyoga arthAt jJAna-darzanopayoga se sahita, krama se, hetu arthAt kAraNa, phala arthAt kArya ina donoM ko dhAraNa karatA hai, vaha hetuphalAvaha' hai| (vaha) grAhya arthAt jJAna se jAnane yogya hai, grAhI arthAt vastusvarUpa kA vedayitA hai| 'anAdyanta' arthAt Adi aura anta jisake vidyamAna nahIM haiM, vaha anAdyanta hai| 'sthityutpattivyayAtmaka' arthAt sthiti arthAt dhauvya, utpatti arthAt utpAdana, vyaya arthAt vinAza - aise sthiti-utpatti-vinAza hI jisa AtmA ke svarUpa haiM, vaha sthityutpatti-vyayAtmaka hai| vaha yaha isa prakAra kA svasaMvedanapratyakSa AtmA hai-vidyamAna hai| jIva ke abhAva ko batAne vAle zUnyavAdiyoM ke mata kA nirAkaraNa kara apratihata syAdvAda-vAdI siddhAnta ke mata ke anusAra upayoga lakSaNa se lakSita AtmA kA astitva samarthita huA, aisA kahA gayA hai| vizeSArtha-yaha padya vAstava meM 'gAgara meM sAgara' kI ukti ko caritArtha karatA hai| isameM AtmA kA astitva, usakA lakSaNa, usake kartRtva-bhoktatva, pramAta-prameyatva evaM utpAda-vyaya-dhauvyAtmakatva - ina sabakI mAtra do paMktiyoM meM siddhi kI gayI hai| laukAyata matavAdI (cAvaki) cetanAdhiSThAna AtmA kI svatantra vastu ke rUpa 10
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM sattA hI nahIM mAnate haiM; ve use pRthivI-jala-agni aura vAyu- ina cAra bhUtoM ke saMyoga se utpanna avAstavika pratibhAsa mAnate haiN| jaise haldI aura cUnA ke saMyoga se lAlimA utpanna hotI hai, kintu vaha lAlimA na to cUne kA svarUpa hai aura na hI haldI kA / vaha to donoM ke saMyogaja varNa vikAra hai, vaise hI ve caitanya kI cArabhUtoM se utpatti mAnate haiN| unakI isa mAnyatA kA khaMDana karane ke lie prastuta padma meM "so AtmA asti" isa vAkyAMza kA prayoga kiyA gayA hai| : tatvArthasUtrakAra ne AtmA kA lakSaNa "upayogo lakSaNam" kiyA hai arthAt jJAnadarzanAtmaka caitanya kA anuvidhAyI pariNAma hI 'upayoga' hai' aura yaha 'upayoga' hI AtmA kI vAstavika pahicAna / lakSaNa hai| so AtmA asti' yaha vAkyAMza jahA~ AtmA ke bAre meM 'uddeza kathana karatA hai, vahIM 'sopayogaH' yaha pada AtmA kA lakSaNa batAtA hai| cUMki 'uddeza' evaM 'lakSaNa' ke kathana ke binA vastu kA nirNaya nahIM hotA hai, ataH prathamataH AtmA ke viSaya meM uddeza evaM lakSaNa kA kathana kiyA gayA hai / kAraNa aura kArya kI mImAMsA meM prAyaH bhinnatA meM kartRtva ke ahaMkAra evaM parakRta upakAra kI dInatA samAviSTa hotI hai| kintu kAraNa kArya kA niyAmaka tattva eka hone kI sthiti meM donoM kI saMbhAvanA na hokara mAdhyastha bhAva utpanna hotA hai / jaise agni 'kAraNa' aura usakI uSNatA 'kArya' kI sthiti meM abhinna adhikaraNa hai, usI prakAra AtmA aura jJAna kA kAraNa kAryatva bhI sAmyabhAva kA hetu hai / isa kAraNa kArya paramparA ke cAra stara haiM :- (1) nimitta naimittika ( 2 ) upAdAna - upAdeya, ( 3 ) anantara pUrva kSaNavartI paryAya uttarakSaNavartI paryAya tathA ( 4 ) tatsamaya kI yogyatA para inameM se tRtIya stara vivakSita hai / anantara kAryarUpa pariNati / yahA~ zuddhAtmatattva svasaMvedanajJAnagamya hone se 'grAhya' yA 'prameya' rUpa hai tathA indriyajJAna ke dvArA agamya hone se 'agrAhya' bhI hai sAtha hI svaparaprakAzaka - zakti ke dvArA parapadArthoM kA bhI jJAna hone se vaha unakA 'jJAtA' yA 'grAhaka' (grAhI) bhI hai| yaha trividhatva AtmA meM avirodharUpa se yugapat hai / 6 yadyapi adhyAtma meM paryAyadRSTirahita trikAlI dhruva Atmatattva kI hI pradhAnatA hotI hai, kintu usakA artha koI sAMkhya ke puruSa kI bhA~ti kUTastha nitya padArtha ke rUpa meM koI na nikAla le, isalie akalaMkadeva ne use utpAda-vyaya-dhauSyAtmaka kahakara nityAnityAtmaka yA dravya - paryAyAtmaka 'sat" padArtha ke rUpa meM batAyA hai / vastUtaH isa anekAntadRSTi ke binA jainadarzana kI adhyAtmadRSTi meM jIva kA 11 1 -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dainik svarUpa sAMkhya ke 'purUSa' se atyadhika sAmya rakhatA hai| ataeva mahAn adhyAtmavAdI AcArya kundakunda ko bhI AdhyAtmika graMtharAja samayasAra meM bhI sAMkhya ke purUSa kA khaMDana kara adhyAtmadRSTi se pratipAdita zuddhAtmatattva kI vastugata anekAntAtmakatA kA samarthana kiyA hai| sAMkhya kA hI khaMDana yahA~ mUla lakSya nahIM thaa| adhyAtmavAda ke jora meM kucha ajJAnIjana bhI dravya aura paryAya ko sarvathA pRthak mAnane lagate haiM; tathA "paryAyamUr3ha parasamaya" kI ukti kA artha hai- 'paryAya kA astitva mAnane se bhI jinheM anyamata kI AzaMkA hone lagatI hai / unakA bhI yahA~ nirAkaraNa kara diyA ki adhyAtma meM dRSTi se paryAya kA moha chur3Ane ke lie 'pajjayamUDhA hi parasamayA" kahA thA, na ki paryAya ko hI nikAla pheMkane yA sarvathA bhinna mAna lene ke lie| ata: jainoM meM chupe chadmasAMkhyoM kiMvA nizcayAbhAsiyoM kA mithyAtva chur3Ane ke lie bhI yaha pada atyanta sArthaka evaM prakaraNocita hai| ... paryAya kI nitya parivartanazIlatA ke kAraNa usakA cintana karane vAlA citta bhI caMcala hI rahatA hai, ekAgra nahIM ho pAtA hai| tathA ekAgracitta ho vikalpajAla kI nivRtti ke binA dhyAna saMbhava nahIM hai aura dhyAna ke binA mokSa nahIM hogaa| ataeva paryAyadRSTi chur3Ane kA jora adhyAtmavAdiyoM ne diyA hai| parantu vaha paryAya-niSedha vastugata nahIM thA, apitu prayojana kI siddhi ke lie aisI kahA gayA thaa| 1. vRhadAraNyakopaniSad', 2/4/12 / 2. 'samayasAra' kI bhASA vacanikA meM bhI paM. jayacaMda jI chAbar3A ne aisA hI prayoga kiyA hai| 3. tattvAryasUtra; 2/8 / 4. sarvArthasiddhi, 2/8/2711 5. dra0 paMcAstikAya gA. 16, 27, 109, 124; pravacanasAra gA. 35; niyamasAra gA. 10; mUlAcAra gA. 5/36; bhagavatIsUtra-2/10; tathA paMcAdhyAyI gA. 30 ityaadi| 6. bhAvapAhuDa, gA. 591 ___ "utpAd-vyaya-prauvyayuktaM sat" - tattvAryasUtra, 5/30/ samayasAra, gA. 116 se 125 taka / 9. pravacanasAra, gAthA 93 | 12
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-itanaMtajAnAdiguNasamanvitanappa AtmasadbhAvaM bhavyajIvaMgaLge pratipAdisi yoga-saugatAdigaLaMtAdaDe AtmanattaNi jJAnaM bhinnamo abhinnamo yeMdu pUrvapakSamaM mADidavarige parihArArthavAgi peLalveDi baMdudu uttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)-nijadharmAjJAnAdAtmano bhinnAbhinnatvaM kathamiti cedAha jJAnAd bhinno na nAbhinno, bhinnAbhinna: kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM, so'yamAtmeti kIrtita: / / 3 / / kannar3a TIkA-(bhinno na) AtmaM sarvathA bhinnanalsa (abhinno na) sarvathA abhinnanallaM, AvudarattaNi? (jJAnAt) jJAnadattarNidaM / (tarhi kIdRzaH) antAdentappa? (bhinnAbhinna:) jJAnadattaNiM bhinnamuM abhinnamumappaM, (katham) eMtu? (kathaMcana) AbudAnumoMdu sajAdisadbhUtavyavahAramayadi bhinnaM, zuddhanizcayanayadinabhinnaM / (kasmAt) AvuTu kAraNadida? (jJAnaM pUrvAparIbhUtam } anvitamAgi kAraNakAryarUpamappuri (so'yamAtyeti) A AtmaneMditu (kIrtitaH) peLepadudu / ___ saMskRta TIkA-(jJAnAt) nijadharmApjJAnAt (AtmA) jIva: (bhinnaH) pRthak (na) na ca (abhinna:) jJAnAdabhinno (na) na ca (kathaMcana) kenacit prakAreNa (bhinnAbhinna:) jJAnAda bhinno'bhinnazca syAt / (pUrvAparIbhUtam) jJeyApekSayA pUrvaJca tadaparaJca tat pUrvApara, na pUrvAparamapUrvApara, apUrvAparamidAnI pUrvApara bhUta-pUrvAparIbhUtaM (jJAnam ) jJAnameva (sa:) taccaitanyasvarUpa AtmA, ityevaM (kIrtitaH) pratipAditaH / tena kAraNena guNa-guNino dravyakRtabhedarahityena jJAnAdabhinnazca, tathA bhavannapi guNa-guNIti-vikalparUpeNa vaktavya: saMjJAdibhedena mAnAdbhinnazca bhavatIti taatpryaarthH| utthAnikA-(kannar3a) isa prakAra anantajJAnAdiguNoM se samanvita AtmA ke astitva ko bhavya jIvoM ke lie pratipAdita karake yoga-saugata (bauddha) Adi matoM kA nirAkaraNa karane ke bAda AtmA jJAna se bhinna hai yA abhinna hai? isa taraha ke pUrvapakSa ko mAnane vAlo (vaizeSikoM Adi) ke mata kA nirasana karane ke lie pratipAdana karatA huA AgAmI (yaha) zloka AyA hai| utthAnikA-(saMskRta)-jJAnarUpa nijadharma se AtmA kA bhinnatva aura abhinnatva kaise hai? aisI zaMkA hone para kahate haiN| khaNDAnvaya-jJAnAt jJAna se, (AtmA) bhinno na=sarvathA bhinna nahIM hai,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (aura) abhinno na= sarvadhA abhinna bhI nahIM hai| kathaMcana bhinnAbhinnaH = kathaMcit bhinna aura abhinna-ubhayasvarUpa hai / pUrvAparIbhUtaM pUrvAparIbhUta (jo ) jJAnam = jJAna hai), so= vahI, ayam = yaha AtmA = AtmA ( hai ) - iti = aisA kIrtitaH = kahA gayA hai / hindI anuvAda (kannar3a TIkA) - vidyamAna hai, kauna ? vaha AtmA, kaisA hai vaha AtmA? jJAna-darzanopayoga se yukta hai, vaha aura kaisA hai? kAraNa kAryarUpa se pariNamita ho rahA hai| kisa prakAra se ? kramAnugata rUpa se; usa kAraNa se pUrva AkAra kA vinAza, uttara (navIna) AkAra kI utpatti aura donoM meM dravyatva kI sthiti ke rahane ke kAraNa se aura kisa prakAra kA hai? indriyoM ke jJAna kA 1 viSaya nahIM hai| aura kisa prakAra kA hai? svasaMvedana jJAna ke gocara hai, aura kisa prakAra kA hai? jisakA Adi-anta nahIM hai aisA hai / hindI anuvAda (saMskRta TIkA ) - jJAna se arthAt nijadharmarUpa jJAna se jIva pRthaka nahIM hai aura jJAna se abhinna bhI nahIM hai| kisI prakAra ( apekSA) se jJAna se ( AtmA ) bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai / jJeya kI apekSA jo pUrva bhI hai, apara bhI hai; vaha pUrvApara hai aisA pUrvApara jo nahIM hai, vaha apUrvApara hai; apUrvApara isa samaya pUrvApara ho gayA hai| yahI pUrvAparIbhUta jJAna hI yaha caitanyasvarUpa AtmA hai - aisA pratipAdita kiyA gayA hai| isa kAraNa se guNa guNI ke dravyakRta bheda ke rahitapane se ( vaha AtmA ) jJAna se abhinna hai aura vaisA hote hue bhI guNa-guNI-aise vikalpa (bheda) rUpa se kahI jAne vAlI saMjJA Adi ke bheda se jJAna se bhinna bhI hotA hai yaha tAtparyArtha hai / - vizeSArtha - pratyeka dravya meM anantaguNa hote haiM aura ye guNa do taraha ke hote haiM- sAmAnya guNa aura vizeSa guNa / sAmAnya guNa sabhI cetana-acetana dravyoM meM samAnarUpa se pAye jAte haiM, ataH unake AdhAra para kisI bhI dravya kA viziSTa svarUpa nahIM jAnA jA sakatA hai| isI prakAra AtmA meM pAye jAne vAle astitva prameyattva-pradezatva Adi sAmAnyaguNoM ke AdhAra para AtmA ko 'dravya' rUpa meM to samajhA jA sakatA hai; kintu use cetanAviziSTa cetanadravya ke rUpa meM inake kAraNa nahIM kahA jA sakatA hai| cUMki cetanA kA svarUpa hI darzana - jJAna pradhAna hai "darza - jJAnamaya cetanA, Atamadharma bakhAni": ' ataH ina pramukha cetanaguNoM ke atirikta anya guNoM ke AdhAra para AtmA ko 'caitanadravya' ke rUpa meM paribhASita nahIM kiyA jA sakatA hai isa abhiprAya se yahA~ AtmA ko 'acetana' kahA hai| sAtha hI ina prameyatvAdi avetanaguNoM ke vidyamAna rahate hue bhI jJAna darzana Adi 14
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetanaguNoM ke vaiziSTya se AtmA 'cetana' rUpa bhI yagapata banA huA hai, usameM koI kSetra yA kAlagata bheda nahIM hai| AtmA kA cetanAcetanAtmakatva anekAntadRSTi se batalAkara vaizeSika kI isa mithyAmAnyatA kA nirAkaraNa kara diyA hai ki 'AtmA svarUpata: acetana dravya hai tathA samavAya-sambandha ke dvArA usameM cetanA A jAne se use cetana' kahA jAtA hai|' AtmA ko svarUpata: jar3a mAnakara cetanA ke samavAya se cetana kahane vAle vaizeSikoM kA AtmA vastuta: jar3a hI rahegA; jJAnI nahIM ho sakatA hai| AcArya kundakunda likhate haiM ki anya kisI samavAya-dravya ke sahayoga se AtmA jJAnI nahIM hai, vaha svarUpataH hI jJAnI hai| jJAna ke sAtha AtmA kA tAdAtmya hai| AcArya vidyAnandi svAmI me vaizaiSikoM kI samavAyakalpanA kA nirAkaraNa karate hue likhA hai ki 'samavAya eka nitya-vyApaka padArtha hai, ata: cetanA kA samavAya sambandha jaise AtmA ke sAtha hogA, vaise hI AkAzAdi ke sAtha bhI samavAya ke rahane ke kAraNa AkAza Adi ko bhI caitanyavAn mAnanA hogA tathA AkAza ko bhI "mujhameM jJAna hai" - aisI pratIta mAnanI pdd'egii| kintu "maiM cetana hU~" - aisI pratIti mAtra AtmA ko hI hotI hai, ata: AtmA hI kathaMcit cetanasvarUpa hai| samavAya kI parikalpanA meM 'anavasthA doSa' AtA hai, kyoMki AtmA cetanA ke samavAya se caitanyavAn huA, to cetanA kisake samavAya se cetana huI? yaha prazna anavasthA kA upasthita karatA hai| ata: agni ke uSNa guNa kI taraha AtmA caitanyasvarUpa bhI svabhAvata: hai, samavAya se nahIM hai|' 1. kavivara jayacandakRta 'dArahabhAvanA', dhrmbhaavnaa| 2. kArtikeyAnuprekSA, 178 / 3. paMcAstikAya, gAthA 491 4. tattvArtharAjavArtika, 1/1/91 5. tattvArthazlokavArtika, 196-1981 6. vahI, 199-203 tathA SaDdarzanasamucyaya, kArikA 49; syAdvAdamaMjarI, kA. 8 / 7. tattvArtharAjavArtika 1/1/11 / 15
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ utyAnikA. (kannar3a TIkA)-iMtu jJAnadattaNidAtmaM bhinnAbhinnasvarUpaneMdu pratipAdisi AtmaM sarvathA acetanaM, ghetanAsamavAyadi-cetananeMdu pUrvapakSamaM mADalu AtaMge parihAravAgiM peLalvehi baMduduttarasUtrautthAnikA (saMskRta TIkA) - cetanAcetanAtmakAyamAtmanaH kathamiti cedAhaprameyatvAdibhirdharmaracidAtmA cidAtmakaH / jJAna-darzanatastasmAccetanAcetanAtmakaH / / 4 / / kannar3a TIkA-(AtmA) Atma (acid) acetaneMdu vyavahArisalyaDDuvaM, (kai:) Avudarida (dharma:) dharmagaLiMda, (kathaMbhUtaiH) entappavariMdaM (prameyatvAdibhiH) pramANaviSayatvasattyamodalAgoDeya cetanadravyaMgolidasAdhAraNadharmagaLiMdai (cidAtmakaH) citsvabhAvanappaM, (kasmAt) AvudarattaNi? (jJAnadarzanata:) jJAnadarzanAdyasAdhAraNadharmagaLitaMNiMda, (tasmAt) adu kAraNadidaM (cetanAcetanAtmakaH) cetanAcetana vyvhaarvissynppN| saMskRta TIkA-(prameyatvAdibhiH) prameyatvAstitva-nityatva-vastutvadravyatyAdhaneka- sAdhAraNadhamarabhedAtmA (adhidAtmA) acetanasvarUpaH, (jAnadarzanataH) asAdhAraNajJAnadarzanaguNai: (cidAtmakaH) ciccaitanyamAtmasvarUpaM yasyAsau cidAtmakaH / (tasmata) tasmAt kAraNAt (cetanAcetanAtmakaH) cetanaJcAcetanaJca cetanAcetane, te ve AtmasvarUpaM yasyAsau cetanAcetanAtmakaH / evamitaravastuni ca svasmiMzca vidyamAnasAdhAraNAsAdhAraNaguNApekSayA'cetanAtmakazca cetanAtmakazca bhavatIti AtmanazcetanAcetanAtmakAcaM pratipAditamityarthaH / - utthAnikA (kannar3a)-isa prakAra AtmA jJAna se bhinnAbhinna svarUpa hai-aisA pratipAdana karane ke bAda (aba) 'AtmA sarvathA acetana hai, cetanA ke samavAya se cetanA hotA hai' - isa prakAra ke pUrvapakSa vAloM (vaizeSikoM) kA parihAra karane ke lie pratipAdanArtha uttara sUtra AyA hai| utthAnikA (saMskRta)-AtmA ke cetanAcetanAtmakatva kaise hotA hai?- aisI jijJAsA hone para kahate hai| khaNDAnvaya-prameyatvAdibhiH dharma:-prameyatvAdi (sAmAnyaguNoM) dharmoM ke kAraNa se, AtmA Atmatattva, acit acetana (kahA gayA hai) (aura) jJAnadarzanata: jJAnadarzana Adi (vizeSa guNoM) ke kAraNa se, cidAtmaka: cetanasvarUpa (kahA gayA hai), tasmAt isalie, cetanAcetanAtmaka:= (pUrvokta donoM apekSAoM se yugagat) AtmA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetanAcetanAtmaka hai| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-'AtmA acetana hai'-aisA vyavahAranaya kI apekSA se kahA jAtA hai| kina kAraNoM se? dharmoM se, kina prakAra ke dharmoM se? pramANaviSayatva (prameyatva), astitva Adi acetana dravyoM meM (bhI) rahane vAle sAdhAraNadharmoM (sAmAnyaguNoM kI apekSA) se| (tathA) AtmA caitanyasvarUpI hai. kisa kAraNa se? jJAnadarzanAdi asAdhAraNadharmoM (vizeSa guNoM) ke rahane se, ina kAraNoM se (vaha AtmA) cetanAcetana vyavahAra kA viSaya kahA gayA hai| ___ hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-prameyatva-astitva-nityatva-vastutva-dravyatva Adi aneka sAdhAraNadhoM se abhinna AtmA acetanasvarUpa hai (aura) asAdhAraNa jJAnadarzana guNoM se ciccaitanya AtmasvarUpa jisake hai, vaha cidAtmaka (caitanyasvarUpa) hai| isa kAraNa se cetana aura acetana- aisA cetanAcetana, ve do haiM AtmasvarUpa jisake, vaha 'cetanAcetanAtmaka' hai| isa prakAra anya vastu meM aura apane (AtmA) meM vidyamAna sAdhAraNa aura asAdhAraNa mRNoM kI apekSA se acetanAtmaka aura cetanAtmaka bhI hotA hai, isalie AtmA ke cetanAcetanAtmakatva pratipAdita kiyA gayA hai-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-jJAnAdi Adimaka guNoM evaM guNI dravya AtmA kI sarvadhA abhinnasattA hai yA inameM bhinnAtmakatA bhI hai - yaha vastugata vivecana yahA~ kiyA gayA hai| bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanaya AtmA aura jJAnAdi meM guNa-guNI ke bheda kA pratipAdana karatA hai| kintu bhedakalpanA-tirapekSa zuddha-dravyArdhikanaya guNa-guNI Adi ke bheda kI vikalpanA kA niSedha karatA hai| ata: bheda evaM abheda donoM ke pratipAdaka do naya vidyamAna haiM tathA ina nayoM kI zuddhatA evaM azuddhatA kA AdhAra bhI vastugata na hokara prayojanagata hai| jo sukha kA sAdhana bane, vaha zuddha; aura jo du:kha kA sAdhana bane, vaha azuddha / vastugatarUpa se dekhA jAye to abhedarUpa ekatva evaM guNa-guNI bhedarUpa anekatva - ye donoM eka sAtha nirvirodharUpa se vastu meM hai| 'jJAnaM pUrvAparIbhUtaM kA artha hai kAraNa samayasAra evaM kArya samayasAra' rUpa bonoM sthitiyoM meM jJAna hI vidyamAna hai, vyApta hai; ata: jJAna kA anvaya hone se hI una kAraNa evaM kAryarUpa donoM sthitiyoM meM yaha jJAna 'so ayam AtmA' - isa prakAra se pratyabhijJAna' kA kAraNa banatA hai| jaba bauddhoM ne kAraNatattva evaM kAryatattva kI nitAnta bhinnatA' kSaNikavAda ke kAraNa pratipAdita kI, to
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoM ne unake samakSa yahI prazna rakhA thA ki yaha vahI devadatta hai'' - isa prakAra darzana aura smaraNa pUrvaka hone vAle tulanAtmaka pratyabhijJAna kaise sambhava hai? yadi donoM meM kisI tattva kA anvaya nahIM ho, to pratyabhijJAna kI pravRtti ho hI nahIM sakatI hai| kintu aisA tulanAtmaka jJAna sabhI ke anubhavasiddha hai, ataH yaha nizcita hai ki paryAyagata parivartanoM ke uparAnta bhI dravyasvabhAvagata ekatva avicchinna hai| cetanA ko jIva kA lakSaNa mAnA gayA hai| nayacakra meM kahA hai ki "AtmA lakSaNa cetanA hai; vaha cetanA jJAnadarzana lakSaNa vAlI hai, vahI jIva kI upalabdhi hai| 7 nizcayanaya kI dRSTi se to jisake cetanA hai, vahI jIva hai| saMsArAvasthA meM bhI karmopAdhisApekSa jJAna-darzanarUpa upayogavAle caitanyaprANoM se jo jIte haiM, ve jIva hai|' ata: lakSaNa yA vizeSasvarUpa kI apekSA to jIva cetanarUpa hI hai| chahaDhAlAkAra kavivara paM0 daulatarAma jI isI viSaya ko aura spaSTa karate hue likhate haiM ___ "cetana ko hai upayogarUpa, cinmUrata bina mUrata anuup|" arthAt cetanatattva jIva kA svarUpa jJAnadarzanampa 'upayoga' hai| vaha isI jJAnadarzanAtmaka cetanA se nirmita 'mUrti' hai, tathApi paulika mUrtikapanA usameM nahIM hai-yaha anupama vaiziSTya jIva kA hai| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gA. 1951 2. vahI gA. 1921 3. "darzanasmaraNakAraNaka saMkalanaM pratpabhijJAna, tadevedaM-tatsadRza-tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi parIkSAmukhasUtra; 3:5 tathA dra. siddhabhakti-saMskRtaTIkA, padma 2 / 4. 'asatkAryavAda' ke rUpa meN| 5. sa evAyaM devadatta: ....* parIkSAmukhasUtra 36 / sarvArthasiddhi: 114 / 7. dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 391 / 8. dravyasaMgraha, gAthA 31 9. gommaTasAra jIvakANDa, jIvatattvapradIpikA 2:21 / 18
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA ) - iMtu cetanAcetanAtmakanappaneMdu sAdhisalA Atma svadeha - parimANano meNu sarvagatano meNu vaTakaNikAmAtrano endu yaugAdigaLu pUrvapakSamaM mADe svamatamaM peLaluveDi baMduduttarazlokaM- utthAnikA (saMskRta TIkA ) - AtmanaH sarvagatAsarvagatatvamupadarzayati svadehapramitazcAyaM jJAnamAtro'pi sammataH / tatsarvagatataH / so'pi, vizvavyApI na sarvathA / / 5 / / 1 kannar3a TIkA - ( sammataH ) oDaMbaDalubaTTa (ka: ) avaM? (ayam ) I Atma ( katham ) entu ? ( svadehapramitazca ) svadehaparimANanumeditu / (kathaMbhUto'pi ) emtappanAdoDaM ? ( jJAnamAtro'pi ) jJAnaparimANanAdoDaM ( ( tarhi ) antAdoDe) (tat) A jJAnaM (kIdRzaH ) entappu ? (sarvagatam) sarvavastuviSayaM ( tataH ) adu kAraNadidaM (so'pi ) A AtmaM (vizvavyApI ) sarvagataneMdu nuDiyalpaDucaM (sarvathA ) yogAdiparikalpitaprakAradiMdaM (na) allaM / saMskRta TIkA - ( ayam ) ayamAtmA (ca) 'ca' zabdAt kenacit prakAreNetyucyate (svadehapramitaH ) svasya dehaH svadehaH, svadehaH pramiti:-pramANaM parimANaM yasyAsau svadehapramitariti ca / (jJAnamAtro'pi ) jJAnamAtraparimANaM yasyAsau jJAnamAtraH api ( sammataH ) jJAnasammataH syAt / (tataH) tasmAt jJAnamAtratvAt (sarvagataH ) sarva gataM jJAtaM yenAsau sarvagataH syAt, (api) puna: (saH ) sa evAtmA svadehapramANatvAt ( sarvathA) ekAntena vizvavyApI na bhavati / samudghAtAdanyatrAtmanaH kAyapramANatvaM, samastajJeyavyApI kevalajJAnasvarUpatvAt jJAnamAtratvasaMbhAvAt kathaMcida vyApakazcAvyApakazca syAditi bhAvaH / utthAnikA (kannar3a) - isa prakAra ( vaha AtmA) cetanAcetanAtmaka hai-- aisA siddha karane ke pazcAt vahI AtmA svadehaparimANa hai yA sarvagata hai athavA vaha vaTakaNikAmAtra hai - isa prakAra yogAdikoM ke matoM ko pUrvapakSa banAkara apane mata prastuta karane ke liye yaha uttarazloka hai| ko utthAnikA (saMskRta) - AtmA kA sarvagatatva evaM asarvagatatva dikhAte haiM khaNDAnvaya-ayam-yaha AtmA, svadehapramitaH svadehapramANa hai, ca = aura (ise hI ) jJAnamAtro'pi = = jJAnamAtra ( parimANavAlA ) bhI sammata: = mAnA gayA hai / tat usa 1 'tataH sarvagataH ' iti saM0 prati pAThaH / - 19
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke, sarvagatataH sarvagatatva hone se, so'pi vaha AtmA bhI, vizvavyApI vizvavyApI hai, (kintu yaha bAta), na sarvathA sarvathA (ekAntata:) nahIM hai| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-mAnA jAtA hai, kauna? yaha AtmA, kaisA (mAnA jAtA hai)? apanI deha ke parimANavAlA hai-aisA, kaisA hote hue bhI? - jJAna ke parimANa meM rahane para bhI, (agara aisA hai to) vaha jJAna, kaisA hai (vaha jJAna)? samasta vastuoM ko jAnanevAlA hai, isa kAraNa se vaha AtmA sarvamata hai-aisA kahA gayA hai| yogAdimatAvalambI kI parikalpanA ke anusAra (arthAt jaisA yogAdimatAvalambI mAnate haiM, vaisA) nahIM hai| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-yaha AtmA, 'ca' zabda se yahA~ kisI prakAra se' - aisA kahanA cAhie. apanI deha 'svadeha' hI hai pramiti-pramANa yA parimANa jisakA, vaha svadehapramita hai-aisA (samajhanA caahie)| mAtra jJAna hI hai parimANa jisakA, vaha jJAnamAtra bhI jJAnasammata hotA hai| usa jJAnamAtratva ke kAraNa, saba kucha 'gata' arthAt jAna liyA hai jisane, vaha sarvagataH hotA, puna: vahI (sarvagata) AtmA svadeha pramANa hone se ekAnta se vizvavyApI bhI nahIM hotA hai| samudghAta ke atirikta anya avasthAoM meM AtmA kA kAyapramANatva (tathA) samastajJeyoM ko vyApata karane vAle (jAnane vAle) kevalajJAnasvarUpI hone se jJAnamAtratva (isake) saMbhava hai, ata: kathaMcit vyApaka bhI hotA hai aura kathaMcit avyApaka bhI hotA hai-aisA bhAva hai| vizeSArtha:-sabhI gamanArthaka dhAtuoM kA jJAnArthakatva vaiyAkaraNoM ne nirvirodharUpa se mAnA hai| gam gaccha) dhAtu bhI isakA apavAda nahIM hai| 'sarvagata' zabda meM yahI ghAtu prayukta hai, ata: isa zabda kI donoM vyutpattiyA~ saMbhava hai - "sarva gacchatIti sarvamataH' (sarvatra jAtA-vyApta haiM, ata: sarvagata) tathA "sarvaM jAnAtIti sarvagataH" (sabako jAnatA hai, ata: sarvagata-sarvajJa hai)| brahmAdvaitavAdI prathama vyutpatti ko svIkAra karate hai tathA AtmA yA brahma ko sarvavyApI mAnate haiM, kintu jainadarzana meM AtmA kA sarvavyApakatva dvitIya vyutpatti ke anusAra jJAnAtmaka mAnA gayA hai, pradezaprasArAtmaka nhiiN| jJAnAtmaka saIgatatva kI siddhi karate hue pravacanasAra meM kahA gayA hai - "AdA NANapamANaM, NANaM nneyppmaannmuddittheN| NeyaM loyAloyaM, tamhA NANaM du savvagadaM / / arthAt AtmA jJAnapramANa hai, jJAna jJeyapramANa hai; cUMki jJeya lokAloka hai, ata: jJAna sarvagata hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kI 'jJAnapramANatA' svarUpagata hai, jJAna kI jJeyapramANatA' (jAnane kI zakti ke anusAra ) zaktiparaka hai jJeya kI lokAlokapramANatA samasta padArthoM meM prameyatva guNa ke kAraNa vastuparaka hai; tathA jJAna kI 'sarvamatatA' guNa kI apekSA zaktigata evaM kevalajJAnaparyAya kI apekSA abhivyaktigata donoM rUpa meM hai / ukta vivecana se spaSTa hai ki AtmA kI sarvagatatA jJAnAtmaka hai, pradeza kI apekSA nahIM / pradeza kI apekSA to samudghAta kI sthiti ko chor3akara anya samasta avasthAoM meM prApta zarIra ke AkAravAlA AtmA hai tathA siddha avasthA meM antima zarIra se kucha kama puruSAkAra' AtmA ke pradezoM kI sthiti mAnI gayI hai| yahI abhiprAya yahA~ 'svadehapramitaH' pada ke dvArA abhivyakta kiyA gayA hai| isake sAtha hI AtmA ke AkAra ke viSaya meM 'AtmA ko vaTakaNikAmAtra sUkSma' mAnanevAloM kI mAnyatA bhI svataH khaNDita ho jAtI hai / 'vizvavyApI na sarvathA isa vAkyAMza meM sarvathA vizvavyApI na mAnane se abhiprAya pradezoM kI saMkoca - vistAra zakti evaM samudghAta avasthA meM lokapramANa taka unakA prasAra svIkAra karanA tathA sarvatra sarvadA lokavyApitva kA niSedha karanA hai / isa vivecana se tIna tathya suspaSTarUpa se abhivyakta hote haiM1. saMsArAvasthA meM jIva prAptazarIra ke AkAra meM hotA hai, 2. zakti kI apekSA usameM lokapramANa vyApta hone kI sAmarthya sarvadA vidyamAna hai aura 3. usakI lokapramANavyAptatA mAtra 'samudghAta' (kevalIsamudghAta) kI avasthA meM hI ghaTita hotI hai, anyathA nahIM hotI hai| I. 2. 3. "sarvaM khalvidaM brahma", chAndogyopaniSad, 3:14/1 pravacanasAra, jJAnAdhikAra gara. 28 | mUla zarIra ko chor3e binA kucha AtmapradezoM kA zarIra se prayojanavazAt bAhara nikalanA 'samudghAta' kahalAtA hai / dra. rAjavArtika, 1/20/12 tathA gommaTasAra jIvakANDa 668 / 4. dehamAtra paricchinno madhyamo jinasammataH / tarkabhASA, pR. 153, tathA dravyasaMgraha gA. 10; 5. 6. paMcAstikAya, gA. 32-33 / " kiMcUNA caramadehado siddhA..." dravyasaMgraha / yaha sthiti mAtra kevalIsamudghAta meM hI banatI hai| dra. sarvArthasiddhi, 5/8 | 21
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA ( kannar3a TIkA ) - antu svadehaparimANanuM sarvagatanumeMdu samarthisalA AtmaM ekamo anekano - endu brahamAdvaitavAdi yogAdi- vAdigaLu pUrvapakSamaM mADe svamatanirUpaNArthamAgi banduduttarazlokaM - utthAnikA (saMskRta TIkA ) - AtmanaH ekAnekatvaM samarthayati - nAnAjJAnasvabhAvatvAdekAneko'pi naiva saH / cetanaikasvarUpatvAdekAnekAtmako bhavet / / 6 / / kannar3a TIkA - ( sa ) A AtnaM (eka) eka (naiva) allaM (kutaH ) Avudu kAraNamAgi? ( nAnAjJAnasvabhAvatvAt ) ghaTapaTAdiviSayamappane kajJAnasvabhAvanaSpa kAraNaviMdaM (tarhiH kimaneka: ) antAdoDanekane ? (aneko'pi ) anekanuM (naiva) allaM, (kasmAt ) avudu kAraNamAgi ? (cetanaikasvarUpatvAt ) cidekarUpanaNa kAraNadiMda (tarhi kIdRzobhavet ) antAdoDentappaM ? ( ekAnekAtmakaH ) ekAnekasvarUpaM ( bhavet ) akku / saMskRta TIkA -- ( nAnAjJAnasvabhAvatvAt ) nAnA ca jJAnAni nAnAjJAnAni, tAnyeva svabhAva: svarUpaM yasyAsau nAnAjJAnasvabhAvastasya nAnAjJAnasvabhAvatvaM, tasmAt; (ekazca cetanaikasvarUpatvAt ) mukhyadharmacaitanyasAmAnyaM cetanamekameva svarUpaM yasyAsau cetanaikasvarUpaH tasmAt anekazca sa AtmA naiva bhavati api / punaH kathaMbhUtazcait? (ekAnekAtmakaH ) ekAnekasvarUpo bhavet / sAmAnya caitanyaguNazca tajjJAnavizeSatva rUpazca svayameva / tasmAdAtmaikAnekasvarUpo bhavatIti bhAvaH / utthAnikA (kannar3a) - isa prakAra ( AtmA ) svadeha parimANa (apane zarIra meM sImita ) hai aura sarvagata ( sarvavyApI) bhI hai isa prakAra samarthana kiyA, aba vaha eka hai yA aneka hai? - isa prakAra brahmAdvaitavAdI evaM yogavAdI janoM ko pUrvapakSa banAkara apane mata kA nirUpaNa karane ke lie yaha zloka prastuta hai / - utthAnikA (saMskRta) - AtmA ke ekAnekatva kA samartha karate haiM I `khaNDAnvaya-sa:- vaha AtmA, eka: eka hai, nAnAjJAnasvabhAvatvAd = anekavidha jJAnasvabhAvI hote hue, api = bhI, aneka: naiva aneka (rUpa) nahIM hai / (apitu ) cetanaikasvarUpatvAd =eka caitanyasvarUpI hone se, (vaha) ekAnekAtmaka = ekAnekAtmaka. bhavet = hotA hai / 1. 'deko'naiko'pi' iti saM0 prati pAThaH / 222
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI anuvAda ( kannar3a TIkA ) - vaha AtmA eka (rUpa hI nahIM hai, kisa kAraNa se? ghara para Adi viSayoM ko jAnane vAle anekajJAnasvabhAvI hone ke kAraNa se, to kyA vaha anekarUpa hai ? ( vaha ekAntataH ) aneka bhI nahIM hai| kisa kAraNa se? caitanya hI usakA ekamAtra svarUpa hone ke kaarnn| to vaha AtmA kaisA hogA? vaha ekAneka svarUpavAlA hotA hai| hindI anuvAda (saMskRta TIkA ) - nAnA haiM jo jJAna, vaha nAnAjJAna; ve hI haiM svabhAva - svarUpa jisake vaha nAnAjJAnasvabhAvI / usake nAnAjJAnasvabhAvatva ke kAraNa caitanyasAmAnyarUpa mukhyadharmavAlA cetana eka hI svarUpa hai jisakA, vaha cetanaikasvarUpI hai, isa kAraNa se vaha AtmA aneka bhI nahIM hotA hai / phira kisa rUpa hotA hai ? (yadi aisA ) pUchA jAye ( to kahate haiM, ki vaha ) ekAneka svarUpI hotA hai| sAmAnya caitanyaguNavAlA aura usakA jJAna vizeSatva rUpavAlA ( vaha AtmA ) svayaM hI hai| isa kAraNa se vaha AtmA ekAnekasvarUpI hotA hai--aisA abhiprAya hai| vizeSArtha - jJAna ke viSayabhUtaM padArthoM kI anekavidhatA ke kAraNa se jo jJAna meM ghaTajJAna- paTajJAna Adi rUpa se vividhitA mAnI jAtI hai, usa vividhatA ke kAraNa jJAnamAtra kahA gayA AtmA bhI anekarUpa kahA jAtA hai| tathA ina anekavidhajJAnoM meM vyApta citzakti kI ekatA ke kAraNa AtmA kI ekatA akhaMDita hai aura vastutaH vaha ekarUpa hI hai| yaha jJAna / AtmA kA ubhayAtmakarUpa vAstava meM atyadhika mahattvapUrNa hai| yadi anekarUpatA para praznacihna aMkita kiyA jAye, to AtmA kA lokAlokaprakAzakatva (sarvagatatva) khatare meM par3a jAyegA / tathA yadi jJAnasAmAnya yA cetanAsAmAnya para AdhArita ekarUpatA nahIM mAnI jAye, to AtmA kI akhaMDatA evaM ekatA para praznacihna aMkita ho jaayegaa| ataH vastugatarUpa meM AtmA kA ekAnekAtmatva rUpa hI sundara hai tathA dRSTikoNa - vizeSa ke AdhAra para samyaknaya ke dvArA usako ekarUpa yA anekarUpa kahA jAnA bhI Apattijanaka nahIM hai| kintu mithyA ekAntavAdI yadi use sarvathA ekarUpa yA anekarUpa batAyeM, to vaha sarvathA ekAntavAda vastuvirodhI hone se unake vacanoM ko anekAntarUpI zastra ke dvArA khaMDana - yogya banA degA | mAtra advaita vedAntI (brahamAdvaitavAdI) hI ekAtmavAda ko mAnate haiM, zeSa nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA evaM jaina ina sabhI darzanoM meM anekAtmavAda kI mAnyatA hai| 1. vizeSa dra0, - jainadarzana meM AtmavicAra; pRSTha 87 se 91 taka / 23
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA ( kannar3a TIkA ) - intu ekAnekasvabhAvaneMdu pratipAdisalA Atma sarvathA'vAcyaM meNu sarvathA'pi vAcyaneMdu vaktavyAvaktavyavAdigaL pUrvapakSamaM mADal banduduttarazlokaM - utthAnikA (saMskRta TIkA) - vivakSAvazenAtmA vaktavyAvaktavyasvarUpa: 'vaktumAha sa vaktavya: svarUpAdyairnirvAcyaH parabhAvataH / tasmAnnaikAntato vAcyo nApi vAcAmagocaraH / / 7 syAditi kannar3a TIkA - ( vaktavyaH ) nuDiyalpaDDuvaM (ka: ) AvaM? (saH) A Atma (kai.) AvudaridaM ? ( svarUpAdyaiH) svarUpAdicatuSTayaMgaliMda (nirvAcyaH) nuDiyalpaDa (kasmAt ) AvudarattaNidaM ? ( parabhAvataH ) pararUpAdicatuSTayadidaM ( tasmAt ) adu kAraNardidaM ( vAcyaH na) vAcyamallaM / ( katham ) entu ? (ekAntataH ) ekAntardidaM (punarapi kI dRgbhUto na bhavati) mattamentappanallaM ? ( agocaro'pi ) aviSayanuM (na) allaM, ( kAsAm) Ayuvakke ? (vAcAm ) bacanagage / saMskRta TIkA - (sa.) sa AtmA ( svarUpAdyaiH ) svadravyAdicatuSTayApekSamayA ( vaktavyA.) AtmetyAdizabdairvaktavyaH / ( parabhAvataH ) paradravyAdicatuSTayApekSayA jIvetyAdizabde: (nirvAcyaH ) nirvacanIya: / (tasmAt) tasmAt kAraNAt (ekAntataH ) sarvathA vacanena ( vAcyaH ) evaMvidha iti vAcyazca (na) na ca (api) puna: (vAcAmagocara: ) vacanAviSayazca (na) na ca / svarUpAdicatuSTayena vaktavyaH, paradravyAdicatuSTayApekSayA nirvAcyazca syAt / dRSTAntapUrvakAsAdhAraNanijadharmatvena nirUpaNe pratipAdyatvAt vAgviSayo bhavatIti bhAvaH / utthAnikA (kannar3a) - isa prakAra ( AtmA ) ekAnekasvabhAva vAlA hai - yaha pratipAdana kiyA gyaa| aba vaha AtmA sarvadhA avAcya hai athavA sarvathA hI vAcya hai - isa prakAra sarvathA vaktavyavAdiyoM evaM sarvathA avaktavyavAdiyoM ko pUrvapakSa banAkara yaha zloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta) - vivakSA ke kAraNa AtmA vaktavya aura avaktavyasvarUpI hotA hai, aisA batAne ke lie kahate haiM / T khaNDAnvaya-sa:=vaha AtmA svarUpAdyaiH = svarUpAdi ( catuSTaya ) kI apekSA se, vaktavya: = vaktavya ( kahane yogya) hai (tathA) parabhAvata: parabhAva kI apekSA se, nirvAcya: = nirvAcya hai / tasmAt isa kAraNa se, ekAntata: = ekAntarUpa se, I vAcyo 24 =
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ navAcya bhI nahIM hai, (aura) vAcAmagocara: vacanoM ke dvArA (sarvathA) agocara (avAcya), api=bhI, na-nahIM hai| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-kahe jAne yogya hai. kauna? vaha AtmA, kisase (kahe jAne yogya hai)? svarUpAdi catuSTayoM se| (tathA) kahe jAne yogya nahIM hai, kisa kAraNa se? pararUpAdi catuSTayoM se; isa kAraNa se (AtmA) vAcya nahIM hai| kaise? ekAntapakSa se| aura kisa prakAra se nahIM hotA? usa viSaya kA agocara bhI nahIM hai, kisakA? vacanoM kaa| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-vaha AtmA svadravyAdicatuSTaya kI apekSA se 'AtmA' ityAdi zabdoM ke dvArA vaktavya hai (tathA) paradravyAdicatuSTaya kI apekSA se 'jIva' ityAdi zabdoM ke dvArA nirvacanIya hai| isa kAraNa se sarvathA vacanoM ke dvArA isa prakAra aisA vAcya bhI nahIM hai aura vacanoM kA aviSaya bhI nahIM hai| svarUpAdicatuSTaya ke dvArA vaktavya hai aura paradravyAdicatuSTaya kI apekSA se nirvAcya bhI hotA hai| dRSTAntapUrvaka asAdhAraNa jo nijadharma, usa rUpa se nirUpaNa meM pratipAdya hone se vacana kA viSaya hotA hai- aisA abhiprAya hai| vizeSArtha:-'AtmA ko sarvathA vacana-agocara (vacanAtIta) tattva' mAnA jAye to sampUrNa AtmasvarUpa pratipAdaka zAstra evaM upadeza vyartha ho jAyeMge tathA vacanoM dvArA kahe jAne yogya' mAnane para anubhUti kI upayogitA evaM vizeSatA nahIM rhegii| - aisA abhiprAya prayojanavaza AtmA ko vaktavya evaM avaktavyarUma kahane vAle vyakta karate haiN| kintu yahA~ jo AtmA ko vaktavya yA avaktavya kahA gayA hai, vaha kisI prayojana ke vazIbhUta hokara nahIM kahA gayA hai; apitu vastugatarUpa meM AtmA vacanagocara hai yA nahIM - yaha bAta kAraNa-sahita batAyI gayI hai| ' svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva - isa svacatuSTaya kI apekSA AtmA kA kathana kiyA jA sakatA hai; sampUrNa Agamanandha evaM jJAnI gurUoM ne inhIM cAra pakSoM se AtmA ke svarUpa-viSayaka vivecana kiyA hai| kintu yaha vacanagocaratA bhI bahuta vAstavika nahIM hai, kyoMki zabda paudgalika (jar3arUpa) haiM aura AtmA cetanatattva hai; ata: jar3a zabda cetana AtmA ke bAre meM svarUpata: koI jJAna nahIM karA sakate haiN| hA~ ve usake viSaya meM saMketa avazya kara sakate haiM - yahI yahA~ AtmA ko 'zabdagocara' yA vaktavya' kahane kA abhiprAya hai| isI prakAra paradravya-parakSetra-parakAla aura parabhAva - isa pararUpa catuSTaya meM AtmA hai hI nahIM aura jaba usarUpa AtmA hai hI nahIM, to usakA kathana kaise saMbhava hai; ata: AtmA ko pararUpacatuSTaya se 'avAcya' kahA gayA hai| 25
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - saptabhaMgInaya ke prakaraNa meM AtmA kI avAcyatA vastuparaka nahIM mAnI gayI hai, apitu vaha vANI meM do yA adhika dharmoM kA yugavad kathana karane kI sAmarthya ke abhAva kI sUcaka hai| jabaki yahA~ avAcyatA vastuparaka hai| 'vastu svayaM hI vAcya evaM avAcya-donoM dharmoM ko dhAraNa karatI hai'- yaha tathya yahA~ batAyA gayA hai| usa vastu ko svabhAvataH sarvathA avAcya nahIM kahA jA sakatA hai| svAmI samantabhadra likhate haiM ki yadi vastu ko sarvathA avAcya mAnoge, to 'avAcya' zabda ke dvArA bhI vastu kA paricaya nahIM diyA jA sakatA hai; anyathA vaha 'adAcya' zabda ke dvArA vAcya ho jaayegii| tathA phira AtmasvarUpa ke pratipAdaka samasta zAstra evaM pravacana nitAnta anupayogI aura mithyA siddha hoNge| unako vyavahAra se bhI AtmasvarUpa pratipAdana kI kSamatA nahIM kahI jA sakegI, jo ki ucita nahIM hai| Apta kA hitopadezitva evaM Agama kA pUjyatva saba 'AtmA' kI vAcyatA para AdhArita hai| ata: yadi AtmA ko sarvathA avAcya mAna liyA jAyegA, taba usa sthiti meM na to Apta upayogI raheMge, na Agama aura na hI tIrthakaragaNaghara-zrutakevalI Adi se lekara anya ArAtIya AcAryoM evaM vidvAnoM ke upadezA kisI kAma ke rheNge| ata: bhale hI sAMketika evaM prayojanapUraka rUpoM meM hI sahI. AtmA 'vAcya' hai| kintu isa vAcyatA kA artha 'paudgalika zabda ke dvArA abhivyakti ko prApta hone vAlA amUrtika AtmA hai'-aisA nahIM mAna liyA jAya; ata: AtmA ko 'avAcya' zrI mAnA hai| anyathA paudagalika zabda ke dvArA AtmA kA svarUpa sunakara hI samyagdarzana ho jAyegA, AtmA kI anubhUti kI koI AvazyakatA hI nahIM rhegii| isa prakAra yahA~ kathita AtmA kI vAcyatA aura avAcyatA .. donoM hI atyanta viziSTa dRSTikoNa evaM mahattva rakhatIM haiN| - - 1. AptamImAMsA, kArikA 16 | 2. "avAcyataikAnte'pyuktinAMvAcyamiti yujyate' - vahI, kArikA 13 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA ) - iMtu sva-para- svarUpAdicatuSTayadiM vaktavyAvaktavyasvarUpAtmanendu samarthisalA AtmaM bhAvarUpamo meNu abhAvarUpamo - entu brahmAdvaita- sugatAdi- vAdigaLu pUrvapakSamaM mADe banduduttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA) vidhi-niSedhakatvamAtmano nirUpayatisaM syAd vidhi-niSedhAtmA, svadharma-paradharmayoH / samUrtibodhamUrtitvAdamUrtizca viparyayAt / / 8 / / kannar3a TIkA - (syAt) appaM (ka: ) AvaM? (sa: AtmA) A Atma ( kathaMbhUtaH ) entappaM ? (vidhiniSedhAtmA) astitva - nAstitva- svabhAvaM ( kayoH) AMbuvadaralli ? (svadharma-paradharmayoH ) svadharmaparadharmagaLoLu (bhUyo'pi kIdRgbhUtaH ) mattametampa ? (samUrtiH ) mUrtiyo kUDidaM ( kuta: ) Avudu kAraNardi ? (boghabhUrtitvAt ) jJAnasvarUpanappudariMdaM (punarapi kathaMbhUtaH ) mattameMtappaM ? ( amUrtizca) mUrtirahitanayaM (kasmAt ) Avudu kAraNadidaM ? (viparyayAt) rUpAdirahitanappudariMdeM / saMskRta TIkA - ( sa ) AtmA (svadharma-paradharmayoH ) AtmagatajJAtRtvAdisvadharmazca paragatarUpAdidharmazca etayordvayordharmayorviSayeSu (vidhiniSedhAtmA astitvaM niSedhazca) nAstitvamiti vidhiniSedhe AtmasvarUpaM yasyAsau vidhiniSedhAtmA (syAt) bhavet / (bodhamUrtitvAt) bodhamUrtiH svarUpaM yasyAsau bodhamUrtistasya bhAvo bodhamUrtitvaM, tasmAt (samUrtiH) sahito mUrtyA samUrtiH (viparyayAt) tadviparIta-rUpAdi rahitastvena ( amUrtizca) mUrtirahitazca bhavet / anane prakAreNAtmA svadharmaparadharmasadasadAtmakazca mUrtImUrtazca bhavediti bhAvaH / - utthAnikA (kannar3a) - isa prakAra svaparasvarUpAdicatuSTayoM se AtmA vaktavya aura avaktavyasvarUpa bhI hai- isakA samarthana karane ke bAda 'vaha AtmA bhAvarUpa hai athavA abhAvarUpa hai'- isa prakAra ( kI mAnyatAvAle) brahmAdvaitavAdiyoM evaM bauddhoM ke matoM ko pUrvapakSa banAkara yaha zloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta) - vidhirUpapanA evaM niSedharUpapanA AtmA ke nirUpita karate haiM / khaNDAncaya: - saH = vaha AtmA, svadharma paradharmayo: svadharma aura paradharma meM (kramaza:) vidhiniSedhAtmA = vidhi aura niSedharUpa syAt = hotA hai / saH = vaha, bodhamUrtitvAt = jJAnamUrti hone se mUrtiH = mUrtirUpa (sAkAra) hai, ca = aura viparyayAt = ( mUrtitva ke viparyaya arthAt rUpAdi se rahita) viparItarUpavAlA hone se . 27
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ amUrti:=amUrtika hai| hindI anuvAda ( kannar3a TIkA ) :- hotA hai, kauna (hotA hai ) ? vaha AtmA, kaisA hotA hai? astitva - nAstitvarUpa svabhAvavAlA, kinameM? svakIya va parakIya dharmoM meN| aura phira kisa prakAra kA hai? mUrtimAn hai, kisa kAraNa se ( mUrtimAna hai ) ? jJAnasvarUpI hone ke kAraNa se, aura phira kaisA hai ? mUrtitva se rahita hai, kisa kAraNa se ? rUpAdi guNoM se rahita hone ke kAraNa se / hindI anuvAda (saMskRta TIkA ) - vaha AtmA Atmagata jJAtRtva Adi apane dharma evaM paragata rUpAdi paradharma- ina donoM dharmoM ke viSayoM meM vidhi arthAt astitva bhI aura niSedha arthAt nAstitva- isa prakAra vidhiniSedha hai AtmasvarUpa jisake, vaha vidhi niSedhAtmaka hotA hai| jJAnamUrti hai svarUpa jisakA, vaha bodhamUrti, usakA bhAva bodhamUrtitva hai, usase / mUrtitva se jo sahita hai, vaha samUrti hai tathA usake viparIta rUpAdi se rahitapane ke kAraNa mUrtirahita bhI hotA hai| isa prakAra se AtmA svadharma aura paradharma meM sadrUpa evaM asadrUpa hone se mUtAMmUrta hotA hai - aisA abhiprAya hai / vizeSArtha: - vastu ko mAtra 'sat' svarUpa kahane meM usakA svarUpa nirdhAraNa nahIM ho sakatA, vaha sarvAtmaka evaM maryAdAvihIna ho jAyegI; ' ataH vastu apane niyatasvarUpa meM hI hai, pararUpa athavA svarUpavihIna nahIM hai aisA nizcaya 'nAsti' dharma ko svIkAra kiye binA asaMbhava hai| isIlie bhAratIya darzanoM meM jahA~ bhI AtmA ko 'sat' kahA gayA, vahIM 'cit' evaM 'Ananda' svarUpa (saccidAnandarUpa) bhI kahA gayA; jisakA ekamAtra yahI abhiprAya thA ki 'AtmA' yA 'brahmatattva' cetana evaM AnandarUpa meM hI 'sat' hai; anya paudgalika rUpa-rasa- acetanatva Adi ke rUpa meM use 'sat' nahIM mAnA jAya / kyoMki jJAnAnandarUpa ke alAvA anyarUpa se AtmA ko 'sat' nahIM kahA jA sakatA hai| kintu aisA kahate hue bhI brahmAdvaitavAdI 'AtmA' yA 'brahmatattva' ko sarvathA satsvarUpa, sarvavyApI advaitatattva ke rUpa meM kalpanA karane lagate haiN| unake mata kI samIkSA karate hue yahA~ AtmA ko Atmagata jJAtRtva (jAnanahArapanA) Adi cetanadharmoM ke rUpa meM 'vidhirUpa' (vidvamAna astirUpa yA 'sat' ) tathA paragata jar3atva, rUpa-rasa- gandhAdi rUpoM meM 'niSedharUpa' (avidyamAna nAstirUpa yA 'asat ' ) kahA gayA hai tathA isa prakAra asti nAsti anekAntarUpa AtmA kI siddhi kI gayI 28 M
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu ko jainoM ne asti-nAsti ubhayarUpa to mAnA, kiMtu vahA~ mAtra nAstivAdiyoM ke samAna abhAvarUpa bhI nahIM mAnA hai| kyoMki vaisA mAnane para jJAna evaM vacana-donoM hI abhAvarUpa ho jAne se abhAvaikAnta kI siddhi bhI asaMbhava ho jaayegii| ata: svadravyAdi catuSTaya kI apekSA Atmavastu vidhirUpa yA bhAvarUpa hai tathA paradravyAdi catuSTaya kI apekSA vahI niSedharUpa yA abhAvarUpa hai -aisI anekAntadRSTi ke sAtha jainoM ne syAdvAdI zailI meM vastu kA astitva evaM nAstitva siddha kiyA hai| 'mUrti' yA 'mUrtika' zabda kI do taraha se vyAkhyAyeM kI jAtI haiM, eka to 'rUpa-rasa-gaMdhAdimaya hone se mUrtika' aura dUsarI 'AkArasahita hone se mUrtika' | prathama vyAkhyA AtmA para svarUpata: lAgU nahIM hotI hai, ata: yahA~ dUsarI vyAkhyA ke anusAra jJAnaparimANa yA jJAnAkAra tattva hone se AtmA ko mUrtika' kahA gayA hai| tathA rUpAdi ke kAraNa Ane vAlA mUrtikapanA AtmA meM nahIM hone se use 'amUrtika' kahA hai| yahA~ anekAnta kI sthApanA ke sAtha-sAtha AtmA ke adhyAtmagata mUlasvarUpa ko abAdhita rakhakara bhaTTa akalaMkadeva ne adbhuta santulana prastuta kiyA hai| jIva ko jo amUrtika kahA gayA hai, vaha jIva ke svabhAva kA kathana to hai hI; sAtha hI isa kathana se bhATTo evaM cArvAkoM ke AtmA-viSayaka sparza-rasagaMdha-varNAdirUpa mUrtikatva kA bhI nirAkaraNa hotA hai| kiMtu jo mUrtikatva kA yahA~ pratipAdana hai, vaha nitAnta maulika evaM viziSTa hai| 1. Apta mImAMsA, 191 2. vahI, I 121 3. vahI, 1151 ___ dravyasaMgraha, gAthA 7 kI TIkA (brahmadeva suurikRt)| 29
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-intanekadharmAtmakanAtmaneMdu peLe, A dharmagaLanA Atmanentu kaikoLvaneMdu saugatAdigaLu pUrvapakSamaM mADe peLaleMdu banduduttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA)-evaM saMkSepeNAtmasvarUpaM prarUpya saMbodhanAsvarUpeNa tapasvIkAraM svayameva-bhavAneva karotvitIdaM prarUpayati__ ityAdyanekadharmatvaM, bandhamokSau tayoH phalam / AtmA svIkurute tattatkAraNai: svayameva tu / / 1 / / kannar3a TIkA-(svIkurute ) kaikoLvaM (ka:) AvaM? (AtmA) Atma (kim ) enaM (ityAdhanekadharmatvam ) innivu modalAgoDeya anekadharmarUpamaM (na kevalamityAyanekadharmatvam) kevala dharmagaLane eMbudilla (bandhamokSau) bandhamumaM mokSamuma (phalam ) phalamumaM (kayo:} Avuvara? (tayo:) A bandhamokSaMmaLa (kaiH) AvuvariMda kaigoLvaM? (tattatkAraNaiH) avaravara kaarnnNgliNd| iMtallade IzvarAdigaLe mAhavarebudajJAnaceSTitaM, (katham) eMtu (svayameva tu) tanage taane| ___ saMskRta TIkA-(AtmA) jIva: (ityAdi) ityupayogAdipUrvoktam (anekadharmatvam) bahuprakArANAM (tayo:) baMdhamokSayoH (phalam ) phalaJca (tattatkAraNaiH) tattadupayogAdInAM kAraNai: (tu) puna: (svayameva) Atmaiva (svIkurute) svIkaroti / AtmAnantadharmAtmakRtvAdityuktopayogAdiguNA: upalakSaNamiti bhAvaH / utthAnikA (kannar3a)-isa prakAra AtmA aneka dharmAtmaka hai-aisA kahane para una dharmoM ko baha AtmA kaise svIkAra karatA hai?' aise saugata (bauddha) AdikoM (ke abhiprAya) ko pUrvapakSa banAkara uttara dene ke lie yaha zloka AyA utthAnikA (saMskRta)- isa prakAra saMkSeparUpa se AtmA kA svarUpa batAkara saMbodhanarUpa se (aisA kahate haiM ki) tapa ko aMgIkAra svayaM hI-Apa hI kareM-aisA yahA~ prarUpita karate haiN| khaNDAnvaya-ityAdi pUrvokta (prakAra se AtmA kI) anekadharmatvaM anekadharmAtmakatA ko (tathA) bandhamokSaubandha aura mokSa ko, (evam) tayoH una donoM ke, phalam phala ko, tattatkAraNai:-una-una kAraNoM se, AtmA yaha jIva, svayameva-svayaM hI, svIkurute svIkAra karatA hai| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-svIkAra karatA hai, kauna? yaha AtmA, kise (svIkAra karatA hai)? ityAdi (pUrvokta) aneka ghamAtmakasvarUpa ko| kevala 30
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmoM ko hI nahIM apitu) bandha aura mokSa ko (tathA) phala ko (bhI svIkAra karatA hai)| kinake (phala ko)? una bandha aura mokSa ke, kinase prApta karegA? una-una kAraNoM se| yadi aisA nahIM hai, to 'Izvara Adi hI karate haiM'-aisI mAnyatA ajJAnaceSTA hai| kaise? apane Apa hii| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-jIva ye upayogAdi pUrvokta bahuta prakAra ke dharmoM ke svarUpa ko, karmabandha aura usakA nAza aise bandha-mokSa-donoM ko, (una) bandha aura mokSa ke phala ko evam una-una upayogAdi ke kAraNoM se punaH AtmA kI svIkAra karatA hai| AtmA anantadharmAtmaka svabhAvavAlA hone se kahe gaye upayogAdi guNa (usake) upalakSaNa haiM-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-vigata ATha padyoM meM aneka dharmayugaloM kI AtmA meM apekSAsahita nirvirodha upasthiti batAte hue AtmA kI anekAntAtmakatA siddha kI hai| aba usa carcA kA upasaMhAra karate hue granthakartA likhate haiM ki ukta anantadharmAtmaka anekAntarUpatA AtmA meM sakAraNa evaM sArthaka hai| AtmA anekAntarUpa pAramArthika vastuvizeSa hai tathA usake jo bandhana evaM mokSa kA varNana siddhAntagranthoM meM upalabdha hotA hai, vaha bhI sahetuka hai| AtmA ajJAnamaya bhAva se svayaM hI bandhana ko prApta hotA hai aura jJAnamaya purUSArthapUrvaka svayaM hI mukta hotA hai|' isa prakAra karmabandhana karanA, karmaphala ko bhoganA evaM karmabandhana se mukta honA - ye saba pratikriyAyeM apane-apane kAraNoM/sAdhanoM se ghaTita hotI haiN| - isa padya meM yaha saMketamAtra kiyA gayA hai| una kAraNoM kA kathana AgAmI padyoM meM AyA hai| / svayaM kartRtva evaM bhoktRtva kA nirUpaNa karane se jo IzvarakartRtvavAdI tanu-karaNa-bhuvanAdi kA kartA Izvara ko mAnate haiM, usakA nirAkaraNa ho jAtA hai| saMsAra meM paribhramaNa evaM isase mukta honA-ina donoM meM Izvara yA anya kisI padArtha kA koI yogadAna nahIM, jIva ajJAnamaya bhAvoM se svayaM baMdhatA hai aura jJAnamaya bhAvoM se svayaM hI usase chUTatA hai|" 1. svayaM karma karotpAtmA, svayaM ttphlmshnute| svayaM bhramati saMsAre, svayaM tasmAd vimucyte|| 2. vizeSa dra, 'AptaparIkSA' 9151-581 3. syAdvAdamaMjarI, kArikA 6 evaM TIkA; nyAyakumudacandra pR0 101.114 / 4. dra0 samayasAra, gA0 265 evaM 270 |
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA-(kannar3a TIkA)-iMtanekadharmamumaM bandha-mokSa-tatphalamumaM Atmane mADubanene sAMkhyaM karmagaLigAtma kartRvallanene, saugataM svakRtakarmagaLge svayaM bhoktRtvavallaM, santAname bhoktRvene mImAMsakaroLo karmagaliMdAtma muktanallanene banduduttarazlokautthAnikA-(saMskRta TIkA)-karmaNa: kartRtvAdIni svarUpANi vaktumidamAhakartA ya: karmaNAM bhoktA, tatphalAnAM sa eva tu / bahirantarupAyAbhyAM teSAM muktatvameva hi / / 10 / / kannar3a TIkA-(bhoktA) bhoktR (keSAm } Avavarke? (tatphalAnAm) A karmaphalaMgaLge (ka:) AvaM? (sa eva tu) Atane matte (ya: kIdRzaH) AvanAnumorvanantappaM? (kartA) kartR (keSAm) Avakke? (tatphalAnAM karmaNAm) sukhaduHkhAdigaLaM mALpa karmagaLge tiSAM kiM) A karmagaLagenu? (muktatvameva) agalkeyaku (katham) entu? (hi) sphuTavAgi (kAbhyAm } AbubariMda? (bahirantararUpAyAbhyAm) bAhyAbhyantara kAraNaMgaLiMdaM / saMskRta TIkA-ya: (karmaNAm ) jJAnAparaNAdInAM kartA (tu) puna: (sa eva) sa eva jIvaH (tatphalAnAm ) tatkarmaphalAnAM (bhoktA) anubhavitA / (bahirantarupAyAbhyAmeva) bAhyAbhyantaratapazcaraNopAyAbhyAmeva tiSAM) tatkarmaNAM (muktatvam) mokSa: (hi) sphuTaM syAt / / utthAnikA (kannar3a)-isa prakAra aneka dharmoM ko, bandha-mokSa ko aura unake phaloM ko AtmA hI karatA hai-yaha nirNaya huaa| taba sAMkhya bolatA hai'karmoM kA kartA AtmA nahIM hai', saugata (bauddha) kahatA hai '(AtmA) svayaMkRta karmoM kA svayaM bhoktA nahIM hai, usakI santAna hI unakI bhoktA hai|' mImAMsakoM meM se eka kahatA hai ki karmoM se AtmA mukta nahIM hai |'-in sabake uttarasvarUpa yaha zloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta TIkA)-karma kA kartApanA Adi evaM svarUpa batAne ke lie yaha kahate haiM khaNDAnvaya-ya:=jo koI, karmaNAM-karmoM kA, kartAkartA hai, tu aura, sa eva-vahI, tatphalAnA-unake phaloM kA, bhoktA=bhogane vAlA hai| hi=kyoMki, bahirantarupAyAbhyA-bahiraMga aura antaraMga upAyoM se, teSAM una karmoM kA, muktatvameva-muktapanA hI hai| 32
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-bhoktA hai, kitanA (bhoktA hai)? una karmaphaloM kA kauna (bhoktA hai)? nahIM to, vaha kaisA hai? kartA hai, kinakA (kartA hai)? sukha-duHkhAdiphala phala dene vAle karmoM kaa| una karmoM kA kyA hogA? ve mukta ho jaayeNge| kaise (mukta ho jAyeMge)? nizcaya hI, kina kAraNoM se? bAhya aura Abhyantara kAraNoM se| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-jo jJAnAvaraNAdi karmoM kA kartA hai aura vahI jIva una kamoM ke phaloM kA bhoktA-anubhava karane vAlA hai| bAhya evaM Abhyantara tapazcaraNarUpa upAyoM se una karmoM kA mokSa (chuTakArA) nizcaya hI hotA hai| vizeSArtha:-pichale padya meM viziSTa kAraNapUrvaka AtmA ko karmoM kA kartA, karmaphala kA bhoktA evaM karmabandhana se pUrNatayA mukta hone vAlA - trividharUma batAyA thaa| vaha kathana kramazaH sAMkhyoM, bauddhoM evaM mImAMsakoM kI AtmAviSayaka mAnyatAoM ke lie anukUla nahIM the| kyoMki sAMkhya kA puruSa kUTastha nitya hone ke kAraNa karmoM kA kartA ho nahIM sakatA, ata: AtmA ko karmoM kA kartA' kahA jAnA sAMkhya ko kadApi iSTa nahIM ho sakatA hai|' tathA bauddha samasta padArthoM ko kSaNika mAnate haiM, ata: AtmA bhI kSaNika hai evaM karma bhI kSaNika haiM - aisI sthiti meM vahI AtmA bhaviSya meM una kamoM ke phaloM kA bhoktA kaise kahA jA sakatA hai? ata: ve (bauddha) svayaMkRta karmoM kA bhoktRtva AtmA kI santAna ko mAnate haiN|' isI prakAra mImAMsakoM meM 'karma' se AtmA kI nitAnta mukti nahIM mAnI gayI hai, aura jaba karmoM se AtmA mukta hI nahIM hogA; to use 'mokSasvarUpI' yA 'muktAtmA' saMjJA bhI nahIM dI jA sakatI hai| ___ sAMkhyoM, bauddhoM evaM mImAsakoM kI ina AzaMkAoM kA nirAkaraNa karane ke lie isa padya meM akalakadeva ne AtmA kA karmakartatva, karmaphalabhoktRtva evaM karmabandhana se mukta honA - ina tInoM kA vivecana kiyA hai| yahA~ teSAM muktatvameva hi vAkyAMza vizeSarUpa se dhyAna dene yogya hai| isameM 'eva' tathA 'hi' - ye do nizcayArthaka avyaya prayukta hue haiN| isase graMdhakartA kA yaha abhiprAya prakaTa hotA hai ki trikAla abAdhita dravyasvabhAva kI apekSA se to AtmA muktasvarUpI hI hai tathA kartRtvazakti evaM bhoktRtvazakti bhI svabhAvata: hone se 'kartA' evaM 'bhoktA' bhI AtmA ko kahA gayA hai| isa prakAra svabhAva kI apekSA ye tInoM vizeSatAyeM AtmA kI kahI gayI haiN| kintu 'bahirantarupAyAbhyAm' 33
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha samAsayukta pada AtmA ke muktasvarUpa kI paryAya meM abhivyakti ke sAdhana kI sUcanA detA hai| isase TIkAkAra ne bahiraMga evaM antaraMga tapa Adi mokSasAdhanoM kA grahaNa kiyA hai| eka aura bAta yahA~ dhyAna dene yogya hai, vaha yaha ki 'yaH karmaNAM karttA, sa eva tatphalAnAM bhoktA aisA jo vAkyaprayoga hai, vaha bauddhoM kI 'karmasantAna' evaM 'kSaNikavAda' kI mAnyatA kA to nirAkaraNa karatA hI hai; kyoMki isakA spaSTa saMketa hai ki jo AtmA karma ko karatA hai, vahI usa karma ke phala ko bhogatA hai, anya nahIM' / ' tathA 'mahiraMga evaM antaraMga sAdhanoM se anivArya rUpa se karmabandhana se mukti prApta honA' kahakara mImAMsakoM kI mAnyatA ( ki AtmA karmabandhana se kabhI mukta nahIM ho sakatA ) kA bhI nirAkaraNa to kiyA hI hai, sAtha hI karmabandhana se mukti ke upAya bhI batA diye haiN| 6 AcArya umAsvAmI ne 'tapa' se saMdara evaM nirjarA- donoM kA vidhAna kiyA hai, " tathA saMvara- nirjarA hI mokSa ke sAdhana haiM- isa prakAra tapa ko mokSasAdhana kahanA nyAyasaMgata bhI hai| tapa meM antaraMga evaM bahiraMga donoM kA grahaNa karake nizcaya - vyavahAra kA santulanapUrvaka vAstavika mokSapatha batAyA hai| sAMkhya ne pAramArthika mukti nahIM mAnI hai / "muktattvameva ' ' pada meM 'evakAra' kA prayoga karake jIva paramArthata: mukta hotA hai- yaha spaSTa kiyA hai| 1. 2. 3. 4. 5. 6. - vizeSa dra0 amitagati zrAvakAcAra, 4/35; tattvArtharAjavArtika, 2:10 1; nyAyakumudacandra, pR0 819 AptaparIkSA, pR0 114 | syAdvAdamaMjarI, 18 amitagatizrAvakAcAra, 4/87 : AptamImAMsA 51 tattvArthavArtika 7/1/57 evaM aSTasahasrI, pR0 182, 197 | tattvArtha rAjavArtika, prathama adhyAya kI bhUmikA, vArtika 6 kA bhASya / "maH karma karotyAtmA, sa eva tatphalamaznute / ' dra0 rAjavArtika, 10:2/3; kasAyapAhuDe 1/1-1/42/60 "tapasA nirjarA va / " - tattvArthasUtra 9:31 34
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-avaroLabhyaMtarakAraNaMgaLAbuvene peLalvedi baMduttarazloka-catuSTayam utthAnikA (saMskRta TIkA)-evaM vidhAtmasvalpaprApto upAyaM panAha sadRSTijJAnacAritramupAyA svAtmalabdhaye / tattve yAthAtmya-sausthityamAtmano darzanaM smRtam / / 11 / / kannar3a TIkA-(upAyAH) kAraNamakkuM (kim) Avu? (sadRSTizAna-cAritram) samyagdarzana-jJAna-cAritraMgaLa paripUrNate (kasyai) Avudakke? (svAtmalabdhaye) anantajJAnAdirUpamappa svalpaprAptige (tatra darzanaM kim) avadoLu darzanavAvudu? (darzanaM smRtam) darzanamendu peLepadudu (kim) Abudu? (yAcAtmya-sausthityam) svarUpamanatikramisade sthiramappa nilavu (kya) elli? (tattve) svarUpadalli (kasya) Avana? (AtmanaH) Atmakke / saMskRta TIkA-(svAtmalabdhaye) nijAtmasvalpaprAptaye (sadRSTijJAnacAritram) samyagdarzanazAnacArivANi (upAya:) kAraNaM, teSu madhye, (tattye) saptavipatattyeSu (Atmana:) jIvasya (yAthAtmya sausthityam) vastusvarUpaM yatprakAreNa sthitaM, tarakAreNa zraddhAnarUpAcalasusthititvaM (darzanaM smRtam) samyaktvamabhyupagamyate / bhedakaraNaM vyavahAraH, sa eva nizcayasya kAraNatyAt-ityubhayasamyaktvasvarUpamasmin pratipAditamiti bhaavaarth:| utthAnikA (kannar3a)-unameM se (pUrvokta karmamokSa ke upAyoM meM se) abhyantara kAraNa kauna-kauna se haiM? isakA uttara dene ke lie Aye haiM Age ke cAra zloka utthAnikA (saMskRta)-isa prakAra AtmasvarUpa kI prApti ke upAya batAte hue kahate haiN| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-kAraNa hoMge haiM), kauna? samyAdarzanasamyagjJAna aura samyakcAritra kI paripUrNatA, kisake lie? anantajJAnAdirUpa AtmasvarUpa ke sAkSAtkAra ke lie| unameM se darzana (kA svarUpa) kyA hai? kahA gayA hai ki yaha darzana hai, kisako? svarUpa (kI maryAdA) kA atikramaNa kiye binA (usameM) bhalI bhA~ti sthira hokara rahanA, kahA~? AtmasvarUpa meM, kisake? AtmA ke yA apne| 1. 'mupAya:' iti saM0 prati pAThaH / 35
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.----. .. hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-nija-AtmasvarUpa kI prApti ke lie samyagdarzana-samyAjJAna aura sampakcAritra kAraNabhUta haiM; unameM sAta prakAra ke tasvoM meM jIva kA, vastusvarUpa jisa prakAra se sthita hai, usI prakAra se zraddhAnarUpa sthira susthitipanA/bhalI bhA~ti rahanA samyaktva mAnA gayA hai| bheda karane kA nAma vyavahAra hai, vahI nizcaya kA kAraNa hone se isalie ubhaya (nizcaya-vyavahAra donoM) prakAra ke samyaktva kA svarUpa isameM pratipAdita kiyA/batAyA gayA hai-yaha bhAvArtha hai| vizeSArtha-tattvArthasUtrakartA AcArya umAsvAmI ne 'samyagdarzana-jJAna-caritrANi mokSamArga: kahakara samyAdarzana Adi kI ekatA ko mokSamArga batAyA thA, to yahA~ para ina tInoM kI ekatA ko nijAtmatattva kI prApti kA upAya' batAyA hai / yadyapi vastugatarUpa meM ina donoM kathanoM meM koI bheda nahIM hai, kyoMki "karmabandhana se mukti' kA hI dUsarA nAma nijazuddhAtmatattva kI avicala prApti' hai| karmabandhana kA abhAva mokSa ke bAre meM nAstiparaka kathana hai,to svAtmalabdhi usI kA astiparaka nirUpaNa hai| kintu isa zailI meM kathana karake graMthakAra ne apanI utkRSTa AdhyAtmika mAnasikatA kA paricaya diyA hai| vastuta: anya kisI ko haTAne ke lie purUSArtha utanI ugratA se pravartita nahIM hotA hai, jitanA ki apane ko kucha prApti hone kI AzA meM jAgrata hotA hai| ata: puruSArtha jagAne kI dRSTi se yaha kathanazailI adhika vyAvahArika evaM manovaijJAnika bhI hai| 'tattve yaha pada bhI atyanta gambhIra hai| 'AtmA' yA 'jIva' kA prayoga saMbhavataH itanA saTIka nahIM rhtaa| jIvadravya' yA 'AtmA' kA pahile vivecana muNa-paryAyAtmaka evaM sAmAnya-vizeSAtmaka vastuvizeSa ke rUpa meM kiyA gayA hai; kintu adhyAtmagranthoM meM. jIvatattva' kA svarUpa trikAlI dhruva zuddha caitanyasvabhAva' ke rUpa meM liyA jAtA hai, jisameM guNabheda evaM paryAyabheda kA vikalpa grAhya nahIM hotA hai| yahA~ tattve' pada kA prayoga karake akalaMkadeva ne isI dRSTi ke viSayabhUta jIvatatva' kA grahaNa kiyA haiN| kannar3a TIkAkAra ne yahI abhiprAya liyA hai| 'yAthAtmya' pada kA artha bhI yahA~ vicAraNIya hai| TIkAkAra ne isakI vyAkhyA 'jisa taraha se vastu kA svarUpa avasthita hai, vaisA' ke rUpa meM kI hai| yaha "jyoM kA tyoM saradhAno" kA sUcaka hai, arthAt vastu ke svarUpa kA zraddhAna na to zAstra, na upadeza aura na hI kSayopazamajanya vikalpajAla se hotA hai; vaha to vastu ke anurUpa hI honA caahie| tathA vastu kA svarUpa anubhavagamya to hai, kintu vikalpagamya evaM zabdagocara nahIM hai - yaha bhI 'yAthAtmya' pada se saMketita hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ 'darzana' para sampagdarzana kA sUcaka hai, kintu graMthakAra ne use 'Atmano darzanam' (Atmadarzana) kahakara nizcaya vItarAga samyAdarzana' kI ora apanA rujhAna vyakta kiyA hai| sarvaprathama samyAdarzana hI Azraya karane yogya hai, kyoMki isake hone para hI jJAna' evaM 'cAritra' sampapane ko prApta karate haiN| sampagdarzana kI mahimA kA guNagAna karate hue yugapradhAna AcArya kundakunda likhate hai ki sampAdarzana prApta jIva hI pavitra hai, vahI nirvANa ko prApta karate haiN| tathA samyagdarzana se rahita jIda usa vAJchita lAma (sukha yA mokSa) ko hI nahIM pA sakatA hai| unhoMne ise dharma kA mUla batAyA hai| samyagdarzana se rahita vyakti bahata zAstroM kA jJAtA bhI ho, ugra tapasvI bhI ho, hajAroM varSoM taka tapasyA bhI kare; taba bhI ve bodhilAbha ko prApta nahIM kara sakate haiM aura saMsAra meM hI paribhramaNa karate haiN| jabaki sampaktva sahita jIvoM para paJcamakAla kA doSa lAgU nahIM par3atA hai tathA ve zIghra (do-tIna bhavoM meM hI) kevalajJAna ko prApta kara leNge|' samyagdarzana ke AgamagranthoM meM varNita vibhinna lakSaNoM kA samanvaya paMDita ToDaramala jI ne bhalI-bhA~ti kiyA hai| 1. tattvArthasUtra, 11 / 2. dra0 niyamasAra, zuddhabhAva adhikAra * puruSArthIsaddhayupAya, 216, padma paMca 4/14 | puruSAzIsaddhapupAya, 21; tathA rAjavArtika 1/1/31 | moksapAhuDa, 311 'dasaNamUlo dhammo.......' - dasaNapAhuDa, 2 | 6. vahI, 4,5 / 7. vahI, 6,71 8. mokSamArga prakAzaka, nauvA adhyAya, pR0 323 se 330 tk| 37
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA ( kannar3a TIkA ) - samyagdarzanAnantaraM samyagjJAnamaM peLalveDi banduduttara zloka utthAnikA (saMskRta TIkA ) - samyagjJAnasvarUpaM pratipAdayannAhayathAvadvastuninatiH samyagjJAnaM pradIpavat / tatsvArthavyavasAyAtmA kathaJcitpramiteH pRthak / / 12 / / kannar3a TIkA - (samyagjJAnam ) samyagjJAnamakku (kA) Avudu ? ( vastuninIrtiH) vastubina nirNayaM (katham) entu ? (yathAvat) entirdRdante kathaMbhUtam) entappudu ? ( svArthavyavasAyAtmA ) svaparaprakAzakasvabhAvaM (kim ) Avudu ? (tat) A samyagjJAnaM (kathaJcit) entarante? (pradIpavat) pradIpadante (punaripa kIdRk ) mattameMtappUdu ? ( pRthak ) berappuDu (kasyAH ) AvudarattaNidaM ? ( pramite :) phalasvarUpamaNya ghaTapaTAdijJAnadattaviMdaM (katham ) entu ? (kathaJcit ) saMjJA-saMkhyAdiprakAraviMdaM / saMskRta TIkA - ( yathAvat) vastusvarUpamanatikramya (vastuninIti) vastuvijJAnaM (samyagjJAnam ) samyagjJAnaM syAt / (tat) tatsamyagjJAnaM (pradIpavat) pradIpo yathA svArthavyavasAyAtmaka:- svaparapadArthaprakAzaka:, tadvat pradIpavat / tata:jJAnaM ( svArthavyavasAyAtmA) svaparArdhaprakAzakaM (pramiteH) jJAnavizeSAt (kathaJcit pRthak ) kamyaJcid bhinnaM syAt / evaMvidhajJAnaM svasya phalarUpapramiteH sakAzAt sarvathA bhinnaM syAditi bhAvaH ! utthAnikA (kannar3a) - samyagdarzana ke bAda samyagjJAna ko batAne ke lie AyA hai Age kA zloka utthAnikA (saMskRta) - samyagjJAna kA svarUpa batAte hue kahate haiMkhaNDAnvaya-yathAvad vastunirnIti: jyoM kA tyoM vastu kA nirNayAtmaka jJAna, samyagjJAnaM=samyagjJAna ( kahalAtA) hai / tat vaha samyagjJAna, pradIpavat = dIpaka ke samAna, svArthavyavasAyAtmA apane evaM jJeyabhUtapadArtha ke nizcayAtmaka jJAnarUpa (hotA hai ) (aura) pramite : = pramiti se, kathaJcit pRthak = kathaMcit bhinna (hotA hai ) / hindI anuvAda (kannar3a TIkA ) - samyagjJAna hotA hai ( kahalAtA) hai, kauna ? vastu kA yathArtha nirNaya, kaise? jaisA vaha (padArtha) hai, ThIka usI prakAra se aura kaisA hai? apane ko aura paravastu ko prakAzita karane ke svabhAvavAlA hai, kauna ? vahI samyagjJAna, kisa taraha se ? dIpaka kI trh| aura kisa taraha kA hai? alaga 38
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA hai, kina vastuoM se? phalasvarUpI ghaTa-paTAdi vastuoM se, kaise? saMjJA evaM saMkhyA Adi ke prakAra kI apekSA se| ___hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-vastusvarUpa kA atikramaNa kiye binA vastu kA jJAna vizeSa samyAjJAna hotA (kahalAtA) hai| vaha samyagjJAna, jaise dIpaka apane aura padArthoM kA nirNayAtmaka jJAna karatA, apanA aura parapadArthoM kA prakAzaka hotA hai, usI ke samAna (vaha jJAna hotA hai| isalie jJAna apane aura parapadArtha kA prakAzaka hotA hai tathA) jJAnavizeSarUpa pramiti se kathaMcita bhinna hotA hai| isa prakAra kA jJAna apanI phalarUpa pramiti se sarvadhA bhinna hotA hai- aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-pichale padya meM 'samyagdarzana' kA nirUpaNa karate samaya akalaMkadeva kI zailI vizuddha AdhyAtmika rahI, kintu yahA~ sampAjJAna ke varNana-prasaMga meM unakA nyAyaviSayaka jJAna mukhara ho uThA hai aura pramANaparaka zabdoM meM nyAyazAstrIya zailI meM unhoMne samyagjJAna kA paricaya diyA hai| parIkSAmukhasUtra ke kartA AcArya mANikyanandi ne pramANa kA lakSaNa"svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam likhA hai tathA unakA yaha graMtha akalaMkadeva ke vacanoM para AdhArita hai - aisA unake TIkAkAra svIkAra karate haiM - "akalaMkavacombhodherudadhe yena dhiimtaa|"1 yahA~ para svavyavasAyAtmaka evaM arthavyavasAyAtmaka jJAna ko hI samyagjJAna mAnA hai| parIkSAmukha meM bhI pramANa kA yahI svarUpa mAnA gayA hai| vahA~ jJAna kA svaparaprakAzakatva siddha karane ke lie 'pradIpavat' dRSTAnta bhI diyA gayA hai| pramANam 2 ke rUpa meM pramANa' kI nyAyazAstrIya carcA ko yahA~ prastuta kara diyA hai| pramiti ko pramANa kA phala kahA gayA hai aura use samparajJAnarUpa hone se pramANa se abhinna bhI mAnA gayA hai tathA phalarUpa hone se pramANa se bhinna bhI mAnA gayA hai| isa prakAra pramANa evaM pramANaphala kI kathaMcit bhinnAbhinnatA pramANaviSayaka nyAyazAstrIya vivecana kA pramukha aMga hai| cUMki yogamatAvalambI pramANa se pramiti ko sarvathA bhinna mAnate haiM tathA bauddha sarvathA abhinna mAnate haiM, una donoM ke matoM kA nirAkaraNa karate hue pramiti se jJAna kI bhinnAbhinnatA yahA~ batAyI gayI hai| pramANa kI paribhASA meM pahalA pada hai 'sva' / jaba taka jJAna svayaM ko nahIM jAnegA, vaha padArtha ko bhI nahIM jAna skegaa| jaise ki dIpaka jaba taka svayaM prakAzita nahIM hogA, vaha ghara para padArthoM ko bhI prakAzita nahIM kara sktaa| jJAna 39
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI yaha svaprakAzakatA mAtra nyAyazAstra meM hI mAnI gayI ho aisA nahIM hai| adhyAtmayuga ke pramukha AcArya amRtacaMdra ne bhI AbAla-gopAla ko svayaM kA (AtmA kA) jJAna honA mAnA hai, kintu use AtmAnubhavI ke jJAna kI taraha svasaMvedana pratyakSa nahIM mAnA hai| vaha jJAna ghaTa-paTAdi parapadArthoM ko jaisA nirNayAtmakarUpa se jAnatA hai, vaise apane Apako nirNayAtmakarUpa se spaSTa nahIM jAnatA hai| 'vyavasAyAtmaka' pada kA artha hai nirNayAtmaka jnyaan| isakA 'sva' evaM 'ardha'ina donoM padoM ke sAtha prayoga hogA-'svavyavasAyAtmaka' evaM 'arthavyavasAyAtmaka' ! jJAna nirNayAtmaka ho, tabhI pramANa mAnA gayA hai; saMzaya yA anirNaya se yukta jJAna ko pramANa nahIM mAnA gayA hai| sAtha hI vaha nirNaya samyak (vastusvarUpa ke anusAra) honA cAhie, viparIta nahIM; anyathA use 'viparyaya' jJAna kahakara apramANa kaha diyA jaayegaa| pramANaphala (pramiti) kI pramANa (jJAna) se bhinnatA aura abhinnatA do rUpoM meM mAnI gayI hai| eka to pramANa kA sAkSAt phala-ajJAna kI nivRtti ke rUpa meM pramANa aura pramiti abhinna haiN| tathA paramparAphala (tyAga-grahaNa Adi) ke rUpa meM pramiti pramANa se bhinna mAnI gayI hai| dUsare rUpa meM dravyAtmakarUpa meM pramiti pramANa se abhinna evaM paryAyAtmakarUpa meM bhinna mAnI gayI hai|' yahI abhiprAya 'kathaJcitpramiterpathak' isa vAkyAMza dvArA akalaMkadeva ne yahA~ sUcita kiyA hai| 'yathAvad vastuninIti samyagjJAnam kahakara yahA~ samyAjJAna kA adhyAtmagata paricaya bhI diyA hai| sAtha hI pramANaparaka nyAyazAstrIya paricaya bhI diyA gayA hai, jo ki Upara spaSTa kiyA gayA hai| 1. prameyaratnamAlA, maMgalAcaraNa; padya 2 | 2. nyAyadIpikA, 18 pR. 9 3. drA nyAyakumuda vandra, pRSTha 208 | 4. dra jainadarzana (DaoN. mahendra kumAra nyAyAcArya) pR0 294 | 5. samayasAra, gAthA 16-17 kI AtmakhyAti ttiikaa| 6. dra0 jainanyAya (paM0 kailAzacanda zAstrI) pRSTha 337 / 7. dra0 jainadarzana (DaoN0 mahendra kumAra nyAyAcArya) pR0 294 / 40
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-intu paravane prakAzisubudu mattondane prakAzisubuddha A jJAnamuM svakArya jJAnadattaNiM bhinnamo meNabhinnamo?-eMva yogasaugatamatamaM nirAkarisi samyagjJAnAnantaraM samma cAritramaM peLalveDi baMduduttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)-(zlokadvayam ) samyakcAritrasya svarUpaM pratipAdayannAha darzana-jJAna-paryAyeSUttarottarabhAviSu / sthiramAlambanaM yadvA mAdhyasthaM sukha-duHkhayoH / / 13 / / jJAtA: dRSTAhameko'haM sukha-duHkhe na cAparaH / itIdaM bhAvanAdADhyaM cAritramathavA matam / / 14 / / kannar3a TIkA-(matam) oDaM baDalpaTuvu (kim) Avudu (cAritram) cAritrameMdu (kim) Abudu? (sthiramAlambanam) sthiramAgi tanage tAne viSayamappuna (keSu) AvarAbubaroLu? (darzana-jJAna-paryAyeSu) darzanazAnAdiparyAyaMgaLoLu, (kathaMbhUteSu) entappuvaroLu? (uttarottarabhAviSu) mele-mele kAraNakAryarUpadi pariNamisuvavaroLu (yA) mattoMdu meNu (kim) Avudu (mAdhyastham) samatvIbhAvaM (phayo.) Abubarochu? (sukha-duHkhayo:) sukha-duHkhaMgaLoLu / / 13 / / (athavA cAritraM matam) entu meNu cAritramoDaMbaDalpadrudu? (kim) Avudu? (idaM bhAvanA-dAyam) svarUpa-paricintanasthairya (katham) entu? (iti) intu (iti katham) intembudeMtu? (jJAtA) ariva svabhAvamane (dRSTA) kANba (ka:) AvaM? (aham ) Anu (punarapi kathaMbhUta:) matte entappa? (ekoham) Avanorvane (kva) elli? (sukhe) sukhadolu (duHkhe ca) duHkhadoLaM (nApara:) mattorvanilla / / 14 / / __ saMskRta TIkA-(uttarottarabhAviSu) agre'grabhAviSu (darzanazAnaparyAyeSu) darzanajJAnotkarSeSu (sthiram) acalam (Alambanam ) Azraya: cAritramucyate / (yadvA) yatpunarvA (sukha-duHkhayo: mAdhyastham) harSa-viSAdarahitodAsInabhAvastat cAritraM syAt / / 1311 ___ athavA, (jJAtA) boddhA (dRSTA) lokitA (aham ) ahameva / (sukha-duHkhe ca) sukhe duHkhe'pi ca (ahameka:) ahamevaika: (apara.) anya: (na) na c| (itIdaM bhAvanAdAyam) ityevaMvidhabhAvanAdRDhatvaM (cAritram) cAritramiti (matam ) sammatam / samIcInazraddhAnajJAnapUrvakatvenetarapadArthAzritaM caraNaM vyavahAracAritramuktam / nijAtmasvalpe sthitvAcalasthitirnizcayacAritramuktaM bhavatIti bhaavH|| 1411
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a) - isa prakAra paravastu ko hI prakAzita karanA aura eka ( apane ) ko prakAzita karanA isa jJAna ke apane kArya se bhinna hai athavA abhinna hai ?- aisA yogavAdiyoM evaM bauddhoM ke mata kA nirAkaraNa karake samyagjJAna (kA svarUpa batAyA, aba usa ) ke bAda samyakcAritra kA varNana karane ke lie Age kA zloka AyA hai| utpAnikA (saMskRta) - ( do zlokoM dvArA yugapat ) samyakcAritra kA svarUpa batalAte hue kahate haiM / khaNDAnvaya- uttarottarabhAviSu = Age-Age hone vAlI darzanajJAna paryAyeSu darzana aura jJAna kI paryAyoM meM sthiram = dRr3ha, AlambanaM = Alambana karanA, vA- athavA, yad=jo, sukhaduHkhayo:=sukha aura duHkha meM, mAdhyasthaM - mAdhyasya bhAva kA honA (hI cAritra hai ) / athavA = athavA, sukhe = meM, ca = aura, duHkhe duHkha meM ahaM = maiM eka: ekamAtra, jJAtA- dRSTA- jAnane-dekhane vAlA hU~, aparaH na = anya koI (kisI rUpa ) nahIM hU~iti - isa prakAra kI, idaM = isa bhAvanAdAda = bhAvanA kI dRr3hatA ko cAritraM matam = cAritra mAnA gayA hai| 1 hindI anuvAda ( kannar3a TIkA ) - svIkAra kiyA gayA hai kyA (svIkAra kiyA gayA hai ) ? cAritra hai aisA (svIkAra kiyA gayA hai), kise? apane Apa hI sthira hokara viSaya bana jAtA hai, kina-kina viSayoM meM? darzana aura jJAna kI paryAyoM meM, kisa prakAra kI praryAyoM meM? punaH puna: kAraNa- kAryarUpa se pariNamita hone vAlI (paryAyoM) meM athavA dUsare ( prakAra se kaheM, to ) kauna-kauna ? samatvIbhAva se yA sAmyabhAva se kina-kina bhAvoM meM? sukha aura duHkhoM meM I J 1 athavA yaha cAritra hai - yaha kaise mAnA gayA hai ? kise? apane svarUpa ke paricintanarUpa sthiratA ko kaise ? jAnanasvabhAvavAlA evaM dekhanevAlA, (vaha) kauna hai ? ( vaha) maiM (svayaM) huuN| aura kisa prakAra kA hai? akelA hI hai, kahA~ hai? sukha meM aura duHkha meM bhI, anya koI bhI ( usakA sahabhAgI) nahIM hai| hindI anuvAda (saMskRta TIkA ) -Age-Age hone vAlI darzana aura jJAna ( kI paryAyoM) ke utkarSo meM avicala hokara Azraya lenA cAritra kahA gayA hai I athavA punaH jo harSa-viSAda se rahita udAsInabhAva hai, vahI cAritra hai - (aisA jAnanA cAhie ) | meM. athavA jAnanevAlA aura dekhanevAlA (tattva ) maiM hI hU~, sukha meM tathA duHkha 42
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM hI ekamAtra (jJAtAdRSTA) hU~, anya koI nahIM hai- isa prakAra kI bhAvanA kI dRr3hatA cAritra hai-aisA svIkAra kiyA gayA hai| samIcIna (sampaka) zraddhAna aura jJAnapUrvaka jo anya padArthoM para Azrita caraNa (kriyA-AcaraNa) hai, use vyavahAra cAritra kahA gayA hai; (tathA) nijAtmasvarUpa meM Thahara kara avicala sthiti karanA, (use) nizcaya cAritra kahA gayA hai-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha:-samyagjJAna ke prakaraNa meM nyAyazAstrIya vizeSajJatA kI halkI-sI jhalaka dikhAne ke bAda samyakacaritra kA nirUpaNa karane vAle isa padya (13veM) meM akalaMkadeva ke svara puna: vizuddha AdhyAtmika ho gaye haiN| tattvArtharAjavArtika meM unhoMne saMsAra kI kAraNabhUta kriyAoM kI nivRtti ke lie tatpara jJAnI ke bahiraMga evaM antaraMga tapa Adi ko 'sampakcAritra' kahA hai, jabaki yahA~ nizcaya aura vyavahAra donoM meM hI AdhyAtmika dRSTi kI pradhAnatA rakhI hai| unhoMne nirantara hone vAlI darzana aura jJAna kI paryAyoM athavA 'upayoga' kA viSayabhUta (Alambana) padArtha eka hI banA rahanA (sthira banA rahanA) arthAt dhruvajJAyaka zuddhAtmasvarUpa kA nirantara upayoga kA viSaya rahanA hI 'nizcaya samyakcAritra' hai - aisA kahA hai| tathA bAhya kriyAoM ko karane athavA bAhya vastuoM ke tyAga-grahaNa Adi ko 'vyavahAracAritra' kahane kI apekSA unhoMne sukha aura du:kha kI samasta sthitiyoM/saMyogoM meM harSa yA viSAda se rahita hokara mAdhyastha bhAva rakhane ko vyavahAracAritra batalAyA hai| - AcAryapravara kundakundapraNIta niyamasAra 2 se lekara kavivara daulatarAma jI viracita 'chahaDhAlA' paryanta samasta AdhyAtmika granthoM meM samyakcAritra kA lagabhaga aisA hI AdhyAtmikadRSTipradhAna varNana prApta hotA hai| ___ caudahaveM padya meM sampakcAritra viSayaka isI carcA kA aura khulAsA karate hue 'mAdhyastha bhAvanA' ko samajhAyA hai| AcAryadeva kahate haiM ki sukha aura duHkha kI pratyeka paristhiti meM, sAtA aura asAtA ke udaya kI hara sthiti meM apane Apako usakA jJAtA-dRSTA anubhava karanA cAhie, usakA kartA yA bhoktA nahIM samajhanA caahie| maiM eka jJApakamAtra hU~' - isI bhAvanA kI dRr3hatA ko unhoMne 'samyakcAritra' batAyA hai| AcArya kundakunda ne bhedavijJAna kA abhyAsa hone para jIva 'madhyastha' (mAdhyastha bhAvanA yukta) hotA hai-aisA svIkAra kiyA hai, tathA kahA hai ki isa mAdhyastha bhAvanA se hI cAritra arthAt nizcayacAritra kI utpatti hotI hai| cUMki vyavahAra nizcaya kA hetu (sAdhaka) hotA hai, ata; mAdhyastha bhAvanA sAdhaka hone
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ se vyavahAra cAritra huI aura nizcaya cAritra usakA sAdhya huaa| ___ bhAvanA-AtmA ke dvArA jinakA bAra-bAra anuzIlana kiyA jAtA hai, use 'bhAvanA' kahate haiM athavA jAne hue padArtha kA puna: puna: cintana karanA bhAvanA hai|' ata: "maiM jJAtA-dRSTA hU~, eka hU~" ityAdirUpa se nirantara cintana calanA cAhie: vaha vyavahAra cAritra hai tathA aisI AtmAnubhUti honA nizcayacAritra hai| yaha AtmabhAvanArUpa vyavahAracAritra AtmAnubhUtirUpa nizcayacAritra ko prApta karAtA hai| ___ Agama meM 'mAdhyastha bhAvanA' ko vratoM kI rakSaNArtha batAyI gayI 'maitrI' Adi cAra bhAvanAoM meM parigaNita kiyA gayA hai| tathA unameM mAdhyastha bhAvanA kA svarUpa 'avinIta/durjana yA viparItavRtti logoM ke prati taTastha bhAva rakhane ko mAdhyastha bhAvanA' kahA gayA hai| kintu yahA~ prayukta 'mAdhyastha bhAvanA' kA artha vyApaka evaM svarUpa ati udAtta hai| isameM sukha-du:kha meM samatAbhAvapUrvaka "maiM jJAyakamAtra hU~' - aise cintana kI nirantaratA ko 'mAdhyastha bhAvanA' kahA gayA hai| yaha akalaMkadeva kI utkRSTa AdhyAtmikatA kA paricAyaka hai| 1. tatvArtharAjavArtika; 1/1/3 | 2. niyamasAra, gAyA 83 | 3. chahaDhAlA, tIsarI DhAla, padya prathama / niyamasAra, gAthA 82 evaM ttiikaa| "jo satyAradha rUpa so nizcaya, kAraNaso vyvhaaro|'' - chahaDhAlA; tathA samayasAra, gAthA / 6. tattvArtharAjavArtika, 7/3:11 7. paMcAstikAya, tAtparyavRtti, gA0 46 | 8. tattvArpasUtra, 711 jJAnArNava 27/4 / 9. amitagati sAmAyikapATha, 11
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-intu karmagaLa keDiMge antaropAyama pendu bAhyopAyamaM peLalvedi banduduttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)-evaM muktermukhyakAraNaM ratnatrayasvarUpaM nilapya etanmukhmahetorbAhyasahakArikAraNaM pravaktumAha yadetanmUlahetA: syAt kAraNaM sahakArakam / tadabAhyaM deza-kAlAdistapazca bahiraGgakam / / 15 / / kannar3a TIkA-(syAt) akkuM (bAhyam) bAhyakAraNaM, (kim) Abuddha (?) (tat) adu, (tatkim) adembudAbudu? dizakAlAdiH) dravya-kSetra-kAla-bhAbaMgaLu (na kevalametat) kevalamidepeMcudilla (tapazca) tapamuM (kathaMbhUtam) entappuda? (bahiraMgakam) bAhyarUpamapyudu (yadetat kiM bhUtam) AbudoMdu dezakAlAdimuM tapamumeMtapyuddha (kAraNaM sahakArakam) sahakArI kAraNamappudu (kasya) Avudakke? (mUlahetoH) mukhyaratnatrayakke / saMskRta TIkA-(mUlahetoH) mokSasya mukhyakAraNaratnatrayasya (bAhyam yaddezakAlAdi) karmakSayakaraNe upayogI yaddeza-kAla-saMhananAdi, tad (bahiraMgakam) anazanAdi bAhyametattapazca, (sahakArakaM kAraNam) sahakAri kAraNaM syAt / evamubhayasAmagrI binAnantasukhasvarUpapramokSaprAptirna syAditi bhAvArthaH / utthAnikA (kannar3a)-isa prakAra se karmoM ke vinAza ke lie Antarika upAya batAne ke bAda bAhya upAyoM ko batAne ke lie yaha Age kA iloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta)-isa prakAra mokSa ke mukhyakAraNa ratnatraya kA svarUpa batAkara usa mukhya (ratnatraya) ke bAhya sahakArI kAraNoM ko batAne ke lie kahate haiM khaNDAncaya:--yadetat jo yaha, mUlaheto: (ratnatrayarUpI) mUlakAraNa kA, sahakArakaM kAraNaM sahakArI kAraNa, syAt hotA hai, tadbAhya-usake atirikta, (yat-jo) dezakAlAdi:-kSetra-kAla Adi (rUpa kAraNacatuSTaya) ca aura tapaH (anazanAdirUpa bAhya) tapa bhI, bahiraMgakam=bahiraMga (kAraNa) haiN| ___ hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-hotA hai bahiraMga kAraNa, kauna? vaha, vaha kauna? dravya-kSetra-kAla aura bhAva Adi / kevala itanA hI nahIM, tapa bhI (bahiraMga kAraNa hotA hai) kisa prakAra kA tapa (bahiraMga kAraNa hotA hai)? bAhyarUpa tapa, jo yaha deza-kAlAdi aura tapa hai, vaha kaisA hogA? sahakArI kAraNa bana skegaa| kisakA? mukhya ratnatraya kaa| 45
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-mokSa ke mukhya kAraNa ratnatraya kA, karmakSaya karane meM upayogI jo deza-kAla saMhanana Adi (kAraNabhUta kahA gayA hai)-vaha bahiraMga hai, (tathA) anazana Adi rUpa yaha bAhya tapa bhI (bahiraMga kAraNa hotA hai) sahakArI kAraNa hotA hai| isa prakAra donoM prakAra kI mukhya evaM sahakArI) sAmagrI ke binA anantasukhasvarUpa mokSa kI prApti nahIM hotI hai-aisA bhAvArtha hai| vizeSArtha:-vigata do padyoM meM pratipAdita samyakcAritra ke AdhyAtmika svarUpa ko isa padya meM akalaMkadeva ne mokSa kA mUlahetu/vAstavika sAdhana mAnA hai| use hI vAstavika samyakcAritra spaSTa zabdoM meM kahA hai| sAtha hI antaraMga meM jJAyaka tattva kI avicala pratIti rahate hue bAhara meM jo karmakSaya karane ke lie ucita kSetra (AryakhaNDa Adi) evaM ucita kAla (caturtha kAla Adi) kI anukUlatA zAstroM meM pratipAdita kI hai, use tathA anazana-avamaudarya Adi bAhya tapa ko bhI usa 'nizcaya mokSamArga' ke sahayogI hone se vyavahAra mokSamArga' batAkara nizcaya-vyavahAra kA santulana sthApita kiyA hai| AcArya kundakunda kI paramparA meM sabhI adhyAtmavettAoM ne nizcayadRSTi se kitanA hI sUkSma varNana kiyA; kintu vyavahArapakSa kI nitAnta upekSA unhoMne kabhI bhI, kahIM bhI nahIM kI hai| kyoMki jisa sAdhaka ke nizcaya mokSamArga hotA hai, usake jIvana meM mokSamArga kA vyavahAra pakSa bhI hotA hI hai; ata: use yaha samajhAnA Avazyaka nahIM thaa| kintu ve AcArya jAnate the ki unake granthoM ke jo pAThaka haiM, unameM prAya: sAmAnya saMsArI prANI hoMge; ata: ve kahIM nizcayAbhAsa ko grahaNa kara mokSamArga ke bAdyarUpa kA upahAsa ur3Ate na ghUmeM - isa dRSTi se bhI unhoMne nizcaya ke sAtha hI vyavahAra kA kathana Avazyaka smjhaa| vAstava meM nizcaya aura vyavahAra kI dRSTi ko bhalI-bhAMti samajhe binA jinapravacana ke rahasya ko kabhI bhI prApta nahIM kiyA jA sakatA hai| mahAn adhyAtmavettA AcArya amRtacandra likhate haiM ki "vyavahAra aura nizcaya ke jo vAstavika rUpa meM jAkara jo jIva madhyastha (nizcaya yA vyavahAra, kisI kA bhI pakSapAtI hue binA) ho jAtA hai, vahI dezanA (divyadhvani) ke sampUrNa evaM avicala phala ko prApta karatA hai| AcArya amRtacandra ne bhI likhA hai ki "vyavahAra naya ke binA 'tIrtha' kA nAza ho jAyegA tathA nizcaya naya ke binA tattva naSTa ho jaayegaa| ata: he bhavya jIvo ! yadi tuma jinamata meM pravartanA cAhate ho. to donoM nayoM ko mata chodd'o| 2
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'paMcAstikAya- saMgraha meM mokSamArgarUpa ratnatraya kA varNana karate hue AcArya kundakunda ne "chaha dravya-sAta tasva-paMcAstikAya evaM navapadArthoM ke zraddhAna ko 'sampagdarzana'; unake hI jJAna ko 'samyagjJAna' tathA viSaya-virakta jIvoM ko samatAbhAva ko 'samyakucAritra' kahA hai|13 to 'dravyasaMgraha meM ukta bhedAtmaka ratnatraya ko vyavahAra mokSamArga tathA ina tInoM se samanvita AtmA ko nizcaya mokSamArga batAyA hai| AcArya amRtacandra ne nizcaya-vyavahAra kI dvividhA miTAte hue sAdhaka ko spaSTa nirdeza kara diyA ki "darzana-jJAna-cAritramaya eka Atmatattva hI mokSamArga meM sevana karane yogya hai|" cUMki ratnatraya (bhedAtmaka vyavahAra mokSamArga) AtmA ko chor3akara anya kisI dravya meM nahIM rahatA hai, ata: ratnatrayAtmaka AtmA hI mokSa kA kAraNa (mokSamArga) hai| anyatra bhI nizcaya ratnatraya kA aisA hI svarUpa batAkara usake anucaraNa kI preraNA dI gayI hai| dravyasaMgraha ke TIkAkAra brahmadeva sUri ne to nizcaya mokSamArga ke bAsaTha paryAyavAcI nAmoM ko bhI ginAyA hai| pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM kahA hai ki "samasta hI padArtha bhedAtmaka hai, ata: ubhayagrAhI pramANa se ve donoM arthAt ratnatraya (vyavahAra mokSamArga) tathA ekAgratA (nizcaya mokSamArga) mokSamArga haiN| 1. vyavahAra-nizcayo yaH prabudhya tatvena bhavati mdhysth:|| prApnoti dezanAyA: sa eva phalamavikalaM ziSyaH / / - puruSArthIsakyupAya / 2. samayasAra, gAthA 46 kI 'AtmakhyAti' ttiikaa| 3. paMcAstikAma, gAthA 107 evaM ttiikaayeN| tathA samayasAra, yAcA 155 / vRhad dravyasaMgraha, gAthA 391 5. samayasAra kalaza, 239 tathA vRhad dravyasaMgraha, gAthA 401 6. puruSArthasiddhayupAya, 216; padmaLa paMca0, 4/14 | 7. dravyasaMgraha, gAthA 56 kI ttiikaa| 8. pravacanasAra, gAghA 242 kI tattvapradIpikA' ttiikaa|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-iMtu karmavinAzahetubhUta-bAhyAbhyantaropAyaMgaLaM peThnu svAtmabhAvaneyaM peLalveDi baMduttarapalokam utthAnikA (saMskRta TIkA)-evaM prAyuktaM sarva suvicArya anena prakAreNa bhAvanA kuryAdityAha itIdaM sarvamAlocya sausthye-dausthye ca shktitH| Atmano bhAvayet tatvaM rAga-dveSa-vivarjitam / / 16 / / kannar3a TIkA-(bhAvayet} bhAvisuge (kim) ena? (tattvam) paramatattvaM, (kathaMbhUtam) entappuda? (rAga-dveSa-vivarjitam) rAga-dveSa-rahitamappuDhaM (kasya) AbudaraM? (AtmanaH) tanna, (katham) entu? (zaktita:) tanna zaktiyaM mIrade, (kva) elli? (sausththe) svasthanappaDeyoLaM (dausthye ca) duHsthitiyappaDeyoLaM, (kiM kRtvA) enaM mADi? (Alocya) noDi, (kim) AbudaM? (idaM sarvam) idellama, (katham) entu? (iti) I peLda teradidaM / saMskRta TIkA-(itIdaM sarvamAlocya) ityevaM sarva suvicArya zraddhAluH (sausthye) susthatve (dausthye ca) duHsthatve ca (rAga-dveSa-vivarjitam) rAgadvevairvivarjitam (AtmAnaM) jIvaM (zaktita.) svazaktita: (nityam) sarvadA (bhAvayet) cintyet / evaM bhavet vItarAgasvarUpanirvikalpAvasthA lauti bhAvArthaH / utyAnikA (kannar3a)- isa prakAra karma ke vinAza ke kAraNabhUta bAhya aura abhyantara upAyoM ko banAne ke bAda nija AtmabhAvanA ko spaSTarUpa se pratipAdana karane hetu AyA hai agrimshlok| " utthAnikA (saMskRta)-isa prakAra pahale kahe gaye saba (tathyoM) kA acchI taraha vicArakara isa prakAra se bhAvanA karanI caahie| khaNDAnvaya-iti isa prakAra se, idaM sarva=yaha saba, Alocya vicAra karake, sausthye=susthiti meM, dausthyenduHsthiti meM, zaktita: zaktipUrvaka, Atmana:apane, rAga-dveSa-vivarjitaM-rAga aura dveSa se rahita, tattvaM nijAtmatattva kI, bhAvayet bhAvanA karanI caahie| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-cintana karanA cAhie, kisakA? paramotkRSTa tattva kA, kisa taraha kA (cintana) hai? rAga aura dveSa se rahita hai, kisakA? 1. 'AtmAnaM' - iti saM0 prati pAThaH / 48
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA, kaise? apanI zakti ke anusAra (cintana karanA cAhie), kahA~? susthiti meM rahane para (pA) duHsthiti meM rahane para, kyA karanA cAhie? khUba soca-vicAra karake, kisakA? ina sabakA, kaise? jaise Upara kahA jA cukA hai, (vaise hI cintana karanA caahie)| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-isa prakAra se sabakA bhalI-bhA~ti vicAra karake zraddhAlu (vyakti ko) sukha/sadavasthA meM aura duravasthA meM rAga-dveSa (Adi) se rahita AtmA ko apanI zakti ke anusAra sarvadA cintana karanA cAhie. aisA ho jAnA caahie| vItarAgasvarUpa nirvikalpa avasthA ko prApta karo-aisA bhAvArtha hai| vizeSArtha-isa padya meM gagata 'iti' pada kA bahuta vyApaka artha hai| pichale pandraha padyoM meM jo bhI dArzanika evaM AdhyAtmika dRSTi se Atmatattva kA evaM mokSamArga kA varNana kiyA hai, vaha sampUrNa isa 'iti' zabda se yahA~ grahaNa kiyA gayA hai| na kevala isa grandha meM, apitu sampUrNa jinAgama meM jitanA bhI isa viSaya ko lekara kadhana kiyA gayA hai, vaha samasta. yahA~ isa pAbda ke dvArA liyA jA sakatA hai| anyathA akalaMkadeva iti' ke sAtha 'idaM sarvam- ina do padoM kA prayoga nahIM krte| 'Alocya pada kA prayoga yahA~ bahuta vyApaka artha ko lie hue hai| Upara kahe gaye sampUrNa varNana kI 'bhalIbhA~ti samAlocanA karake', use 'jyoM kA tyoM samajhakara' -yaha saMkSepata: isa zabda kA abhiprAya mAnA jA sakatA hai| yadi pUrvAgraha yA pakSapAta se AdhyAtmika granthoM kA adhyayana hogA, to bhI vyakti unake marma ko ThIka DhaMga se nahIM samajha paayegaa| tathA yadi niSpakSa hone ke sAtha-sAtha pUrNa jAgarUka hue binA unakA adhyayana hogA, taba bhI AdhyAtmika-granthoM ko par3hane kA saccA phala nahIM mila skegaa| vaha saccA phala kyA hai? isakA nirdeza bhI AcAryadeva ne isa padya meM kara diyA hai ki isa adhyAtmatattva ko bhalI-bhA~ti samajhakara jIva anukala yA pratikUla saMyogoM meM unase prabhAvita hue binA yathAzakti nijazuddhAtmatattva kI bhAvanA karatA hai| usakI bhAvanA meM rAga-dveSa yA pakSapAta kI vRtti nahIM hotI hai| ___ zaktita:' -- isa pada kA prayoga soca-vicArakara kiyA gayA hai| kyoMti saMsArI jIvoM ke kadAcit saMyoga-viyoga meM vicalita hone ke prasaMga banate haiM; bharata kA bAhubali para cakra calAnA evaM rAma ke dvArA lakSmaNa kA zava lie ghUmanA Adi aise anekoM prasaMga mahApuruSoM ke jIvana meM bhI bane haiN| prathamAnuyoga isakA sAkSI 49
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| ata: pAThaka kyA kare? yadi pariNAmoM meM vicalitatA A jAye, to vaha sAdhaka hIna bhAvanA se grasta na ho; isa nimitta yahA~ 'zaktita:' pada kA suvicArita prayoga kiyA hai| isake dvArA akalaMkadeva kahanA cAhate haiM ki loka meM anya jIvoM kI sthiti kyA rahatI hai? athavA mahApuruSoM ke jIvana ke ghaTanAkrama kyA kaise rahe haiM? yaha saba socanA-vicAranA athavA inake AdhAra para apanI pariNati kA nirNaya karanA sAdhaka jIva ko ucita nahIM hai| kyoMki pratyeka jIva ke pariNAmoM kI sthiti va unake dravya-kSetra-kAla-bhAva bhinna-bhinna hote haiM, ata: unake AdhAra para apane pariNAmoM kA nirNaya karanA saMbhava nahIM hai| ata: yadi kadAcit pariNAmoM meM vicalitatA A bhI jAye, to bhI usake kAraNa kisI bhI taraha kI hInabhAvanA yA anyathA bhAva lAye binA apane pariNAmoM evaM sAmarthya kA vicAra karake buddhipUrvaka rAga-dveSaparaka cintana se upayoga ko haTAkara nijazuddhAtmatattva kI utkRSTa bhAvanA karanI caahie| yahA~ 'sama-dveSa-vivarjitam' yaha pada 'tattvaM' kA vizeSaNa hai| ata: Atmatattva rAga-dveSAdi vikAroM bhAvoM se rahita hai| rAga-dveSa--ye audayika bhAva haiM, aba -yavasAna bhAva haiM; jabaki dhyAna kA viSayabhUta Atmatattva paramapAriNAmikabhAvarUpa hai, usameM rAga-dveSAdi bhAvoM ke vikalpa kI bhI guMjAiza nahIM hai| isI paramapAriNAmika bhAvarUpa Atmamatva kI bhAvanA/anubhUti kA phala 'vItarAga-svarUpanirvikalpAvasthA' hai jo ki saMskRta TIkAkAra ne saMketita kiyA hai| 1. vizeSa dra0 samayasAra, gAdhA 270 kI 'AtmakhyAti' ttiikaa| 2. dra0 niyamasAra, gAghA 151 kI TIkA evaM tiloyapaNNatti, 9:41; mahApurANa, 21/18 | 3. dra0 niyamasAra, gAthA 41 kI 'tAtparyavRtti' TIkA; vRhadvyasaMgraha, gAthA 57 kI ttiikaa| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 198. evaM vizeSArtha pRSTha 109 / 50
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-rAga-dveSasahitanAgi AtmasvalpaM bhAvise doSamAbudene peLalveDi banduttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)-rAga-dveSa-rahita: san AtmabhAvanAM kuryAdityuktaM bhavadbhiH, sarAga: san bhAvanA kriyate ced virodha:, sa ka ityAzaMkAmAmAha kaSAyai raMjitaM cittastattvaM naivaavgaahte| nIlI-rakte'mbare rAgo durAdheyo hi kA~kumaH / / 17 / / kannar3a TIkA-(naivAvagAhate) porduvulladu (tattvam) mokSakke kAraNamappa nijazuddhAtmasvarUpamaM bhAvise (katham) entu? (hi) yetIga (durAdheya:) nilisalbAradadu (ka:) Abuda? (rAgaH) kemmu (kathaMbhUtam) entappuda? (kauMkuma:) kuMkumasaMbaMdhiyappudu (kva) elti? (ambare) vastradoLu, (kathaMbhUte) entappa vastradoLu? (nIlIrakte) nIlIdravyadoL kuuddid| __ saMskRta TIkA-(nIlIrakte) nIlyAvarNIkRte (ambare) vastre (kokumo rAga:) kuMkumasya varNa: (durAdheyaH) duHkhena mahatA kaSTena dhArmaH yathA syAt tathA, (kaSAyai:) rAgAdikaSAyaiH (raMjitam) kasuSitaM (ceta:) cittaM (tattvaM) vasturUpaM (hi) yena kAraNena (naivAvagAhate) nizcitamazaktam / tena kAraNena rAgAdidoSAn pariharati satI bhavet / tena svAsthyena vastusvarUpajJAnaM syAt / tena vastusvarUpajJAnena zuddhAtmabhAvanA labhyata-iti bhAvArthaH / utthAnikA (kannar3a)-rAga-dveSa ke sAtha AtmasvarUpa kA cintana karane se doSa kyA hai?-isa bAta ko spaSTa karane hetu yaha paloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta)-rAga-doSa se rahita hokara AtmA kI bhAvanA karo-aisA Apake dvArA kahA gayA; yadi usa rAga ke rahate hae bhAvanA kareM, to virodha (AtA hai), vaha kyA? aisI AzaMkA hone para kahate haiM khaNDAnvaya-kaSAyaiH kaSAyoM se, raJjitam raMgA huA, ceta:=mana yA upayoga, tattvaM Atmatattva ko, naivAbagAhate=grahaNa nahIM kara sakatA hai| hi kyoMki, (jaisa ki) nIlIrakte-nIle raMga se raMge hue, ambare-vastra meM, kaukumo rAga: kauMkumI raMga, durAdheyaH durAdheya hai (car3hanA atyanta kaThina hai)| __hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai, mokSa ke lie kAraNabhUta nijJa zuddhAtmasvarUpa kI bhAvanA kA ciMtana, kaise? jaise ki car3hAyA nahIM jA sakatA hai, kyA? lAlimA, kisa taraha kI lAlimA?-kuMkuma jaisI, kahA~? 51
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapar3oM meM, kisa taraha kapar3oM meM? nIle raMga meM raMge hue kapar3oM meN| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-nIle raMga meM pUrI taraha raMge hue vastra meM kuMkuma kA raMga duHkha-atyanta kaSTapUrvaka jaise-taise car3hAyA jA sakatA hai, usI prakAra) rAgAdi kaSAyoM se kaluSita citta vasturUpa ko jisa kAraNa se grahaNa karanA) nizcitarUpa se azakya hai| isI kAraNa se rAgAdi doSoM ko dUra karatI huI (jo bhAvanA) ho, usI (svarUpa meM sthiratArUpa) svAsthya se vastusvarUpa kA jJAna hotA hai| (aura) usa vastusvarUpa ke jJAna se zuddhAtma bhAvanA kI prApti hotI hai-aisA bhAvArtha hai| vizeSArtha-pichale padya meM yaha kahA thA ki 'rAga-dveSa se rahita hokara Atmatatva kI bhAvanA karanA cAhie, to yaha prazna uThA ki 'rAga-dveSa se rahita hokara' - yaha zarta kyoM lagAyI? kyoMki vAstava meM to rAga-dveSa se rahita arihanta evaM siddha paramAtmA hote haiM, dasaveM guNasthAna ke anta taka rAga rahatA hai; taba eka adhyAtmatattva kA pAThaka va sAmAnya sAdhaka "rAga-dveSa se rahita hokara Atmatattva kI bhAvanA kare"- yaha kisa abhinAya se kahA? - isI jijJAsA kA samAdhAna isa padya meM AyA hai| cAra kaSAyoM meM krodha evaM mAna kA dvaSa' meM antarbhAva hai, tathA mAyA evaM lobha kA 'rAga' meM antarbhAva hai| isa prakAra rAga-dveSa arthAt cAroM kaSAyeM - yaha paryAyavAcI samajhanA caahie| pichale padma meM 'rAga-dveSa se rahita hokara' yaha jo nirdeza diyA thA, usakA kAraNa yaha thA ki kaSAyoM se bhare hue mana meM yA tIvrakaSAya ke pariNAmoM se kabhI bhI Atmatattva samajha meM nahIM A sakatA hai| samajhAne/likhanevAle AcArya kitanA hI santulita evaM spaSTa varNana kareM; kintu kaSAya se udvigna zrotA/pAThaka ko vaha akaSAyasvabhAvI AtmA kA svarUpa kabhI bhI samajha meM nahIM A skegaa| kadAcit vaha kaSAyayukta cittavAlA vyakti zabdoM isa varNana kI prazaMsA/anumodanA bhI kare, to bhI yaha nahIM samajhanA cAhie ki use Atmatattva kucha bhI samajha meM AyA hai| anubhavagamya tatva ko jo zabdajAla yA vikalpajAla meM lenA cAhatA hai, usake prati to yaha paMktiyA~ sArthaka haiM - "kari phulela ko Acamana, "mITho" kahata batAya / re gaMdhI ! mati andha tUM, gaMdha dikhAvata kAha ?" jaise sUradAsa kA 'kAlI kamariyA' para dasarA raMga nahIM car3ha sakatA, vaise hI kaSAyoM kI vAsanA se bharA huA mana kabhI Atmatattva ko nahIM samajha sakatA hai| 52
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUMki kaSAyeM jIva kA svarUpa yA guNa nahIM hai, apitu vikAra haiM; ata: unase bhare hue citta meM akaSAyasvabhAvI jJAyakatattva kA nirNaya bhI asaMbhava hai, anubhava to bahuta dUra kI bAta hai| ye kaSAyeM nIva ko Atmahita kiMvA mokSamArga se dUra rakhatI haiM; kyoMki ye kaSAyeM janma-maraNarUpI duHkhoM kI khetI haiM, karmabandha kI kAraNa haiM, AtmA ke svAbhAvikarUpa kI ghAtaka haiN| evaM cAritra ke pariNAmoM ko naSTa karatI haiN| ____ AgamagranthoM meM samyagdarzana kI kAraNabhUta pA~ca labdhiyoM kI carcA AtI hai| .. ve haiM-kSayopazama labdhi, vizuddhi labdhi, dezanA labdhi, prAyogya labdhi aura karaNa labdhi / ' inameM tIsarI labdhi - dezanA labdhi hai, jisake phalasvarUpa AtmahitakArI upadeza kA grahaNa hotA hai| isake pahile kI donoM labdhiyA~ isakI kAraNabhUta haiN| sunane-samajhane yogya pAtratA arthAt saMjhI paJcendriyapanA kI prApti honA 'kSayopazama labdhi hai; jo ki saubhAgya se cAroM gatiyoM ke saMjJI paJcendriya jIvoM ko sAmAnyarUpa se prApta hai| yaha dezanA ke lie sAdhAraNa pAtratA hai| vizeSa pAtratA hai - vizuddhi lbdhi| saMsArI jIva ke Atmika pariNAmoM meM kaSAyoM kA udreka (tIvratA) na hone kI vaha viziSTa avasthA, jisake phalasvarUpa jIva AtmahitakArI upadeza/tattvajJAna ko grahaNa kara sake-use vizuddhi labdhi kahA gayA hai| isake abhAva meM karNakaharoM meM dharmopadeza kA zravaNa bhale hI ho jAye, kintu atmika pariNAmoM meM usakA grahaNa honA asaMbhava hai| kadAcit buddhipUrvaka vicAra bhI vaha kaSAyakaluSita cittavAlA jIva kare. to bhI use vaha dharmopadeza yA to abhimAna kA hetu banatA hai, yA phira rAga-dveSa kaa| ata: yahA~ kaSAyodreka kA niSedha kriyA gayA hai, tAki dezanAlAbha jIva kara ske| 1. vizeSa dra, jainendra siddhAnta koza, bhAga 2, pRSTha 39 | 2. vizeSa dra0, dhavalA, 5:1,7,44:223 | paMcasaMgraha (prAkRta), 1:109 / sarvArthasiddhi, 6/41 5. rAjannArtika, 26:2 evaM 6:4/2 | 6. vahI, 9:7/11 / 7. mokSamA prakAzaka, adhyAya 1, pR0 261 tathA dhavalA 6/1,9-8.3/204 / 8. vizeSa dra0, mokSamArgaprakAzaka. pRSTha 257, 3121 53
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)- nInadu kAraNadiMdaupadhaMgaLaM keDisalveDi / AvudaM? nirmohanAgi vinirbhignavappa sakalapadArthagaLoLu nirapekSanAgi svasvarUpa-dhyAnaparanAgendu peLalveDi banduduttarazloka utyAnikA (saMskRta TIkA)-ityevaM jJAtvA sarvabAhyavastuSu vyAmohaM visRjya svasvarUpabhAvanAM kuryAditi zikSayannAha tatastvaM doSanirmuktyai nirmoho bhava sarvata: / udAsInatvamAzritya tattvacintAparo bhava / / 18 / / kannar3a TIkA-(tvam) nInu (bhava) Agu (kIdRgbhUta:) entappanAgu? (nirmohaH) mohamilladavanAgu (kasmAt) AvRddha kAraNadidaM (tata:) kaSAyadoLa kUDida cittattvama pordadalladukAraNadidaM (kasya) AvudakkosunaM nirmohanappaM (doSanirmuktyai) rAgadveSaMgaLa ke kAraNamAgi (nirmoho) nirmohanAgi bhava) Agu (kIdRzaH) entapavanAgu? (tattvacintAparaH) kAraNaparamAtmasvarUpabhAvaneyanaggaLanAgu (kiM vidhAya) enaM mADi? (Azritya) poIi (kim) ena? (udAsInatvam) parama-mAdhyasthyaM (kya) elli? (sarvata:) savyatiriktamappa smstvstuglolu| ___ saMskRta TIkA-(tataH) tena kAraNena (tvam) bhavAn (doSanirmuktyai) rAga-preSa-pariharaNArtha (sarvata:) samastabAhyavastuSu (nirmohA bhava) moharahito bhava / tathA moharahita: san (udAsInatvam ) zatrumitrAdiSu madhyasthabhAvaM (Aditya) prApya (tattvacintAparo bhava) AtmasvarUpabhAvanAtatparo bhava / _utthAnikA (kannar3a)-isa kAraNa se tuma upAdhiyoM (se apane ko) dUra kro| kaise? nirmohI banakara atyanta bhinna hokara samasta padArthoM meM se nirapekSa hokara apane AtmasvarUpa ke dhyAna meM tatpara bno| isa bAta kA pratipAdana karane ke lie yaha zloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)-isa prakAra jAnakara samasta bAhya vastuoM meM vyAmoha chor3akara nijasvarUpa kI bhAvanA karanI cAhie-isa prakAra zikSA dete hue kahate khaNDAnvaya-tataH isa kAraNa se, tvaM-tuma, doSanirmuktyai-doSoM ke nivAraNa ke lie, sarvata: saba ora se, nirmoho=moharahita, bhava ho jAo (tathA) udAsInatvaM udAsInatA kA, Azritya Azraya lekara, tattvacintApara: tattvaciMtana meM tatpara, bhava ho jaao| 54
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-tuma ho jAo. kaise ho jAo? moharahita ho jaao| kisalie (ho jAo)? kaSAyoM se bharA citta 'tattva' ko pAtA nahIM hai-isa kAraNa se. kisake lie nirmohI bana jAyegA?-rAga-dveSarUpI doSoM se mukta hone ke lie moharahita bana jaao| kisa prakAra ke vyakti bana jAo?-isa kAraNa paramAtmasvarUpa kI zreSTha bhAvanA kA cintana kro| kyA karake? prApta karake, kisako prApta karake? parama-utkRSTa mAdhyastha bhAva ko (prApta krke)| kahA~? apane se vyatirikta (alAvA) samasta vastuoM meN| __ hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-isa kAraNa se Apa rAga-dveSa ko dUra karane ke lie samasta bAhya vastuoM meM moharahita ho jaao| tathA moharahita hote hue zatru-mitrAdikoM meM mAdhyastha bhAva prApta karake AtmasvarUpa kI bhAvanA meM tatpara ho jaao| vizeSArtha-mokSamArga kI zurUAta ke lie samyagdarzana ko prAthamika AvazyakatA / / mAnA gayA hai tathA samyagdarzana ke lie 'darzanamoha' ko dUra karanA anivArya hai| ata: jo-jo darzanamoha ke poSaka sAdhana hai, una sabhI se buddhipUrvaka bacanA cAhie; tAki darzanamoinIya kA upazama/kSayopazama/kSaya karake samyagdarzana prakaTa ho sake / yahA~ prayukta nirmoho bhava sarvataH' vAkyAMza isI tathya kI sUcanA detA udAsInatA' kA artha hai para se citta kA haTanA aura AtmA meM upayoga kA rmnaa'| udAsInatA kI adhyAtmagranthoM meM bar3I mahimA gAyI gayI hai| yahA~ taka kaha diyA gayA ki "mokSa kI sahelI hai akelI udAsInatA / " Ajakala udAsInatA ko utsAhahInatA kA pratIka mAnA jAne lagA hai, kintu adhyAtma ke kSetra meM AtmA kI vyartha kI aprayojanabhUta kriyAoM se rUci haTAne evaM Atmatattva meM sampUrNa utsAha evaM purUSArtha ke sAtha upayoga ko kendrita karane kA hI dUsarA nAma udAsInatA hai| isake lie bhI kareM kyA? para se upayoga bahata haTAnA cAhate haiM, kintu upayoga Alambana ke binA bhI to nahIM rahatA hai, tathA AtmAnubhUti ke binA AtmA kA Alambana bhI nahIM ho sakatA hai| to para se haTAkara upayoga ko kahA~ le jAyA jAye? kyA kiyA jAye?--yaha eka svAbhAvika prazna hai| isakA samAdhAna karane ke lie. AcAryadeva likhate haiM - "tattvacintAparo bhava" arthAt tattva ke cintana-manana aura abhyAsa meM tallIna ho jaao|' paMDitapravara ToDaramala ne bhI 55
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA hai ki tattva-abhyAsa kI mahimA se tattva-abhyAsasahita jIva tiryacAdi gati meM bhI jAye, to vahA~ bhI tattvAbhyAsa ke saMskAra ke bala se vaha samyAdarzana ko prApta kara sakatA hai| tathA tattva-abhyAsarahita jIva svargAdi gati meM bhI jAye, to bhI samyaktva prApti kA ThikAnA nahIM hai| isa padya meM nirdezaparaka 'bhava (ho jAo) pada kA prayoga do bAra huA hai| pahile nirmoha hone kA nirdeza (nirmoho bhava) diyA aura phira tattvacintana meM saMlagna hone (tattvacintAparo bhava) kA nirdeza diyA hai| nirmoha hone kA jo nirdeza hai, vaha nivRttiparaka Adeza hai; tathA tattvacintana meM saMlagna hone kA Adeza pravRttiparaka hai| eka se bacanA/haTanA hai tathA dUsare ko apanA hai / ata: donoM eka dUsare ke pUraka haiN| 'nirmoho bhava' -isa vAkyAMza meM jo moharahita ho jAne kI preraNA hai-vaha sAmAnya jIvoM ke lie sthUla moha (strI-putra-dhana-sampatti Adi ke prati tIvra Asakti evaM mamattvarUpa pariNAma) ke niSedha kA sUcaka hai| kyoMki vastuta: to moharahita hone ke lie hI tattvAbhyAsa kiyA jAtA hai| jaba jIva sarvata: moharahita ho hI jAyegA, to phira tatvAbhyAsa kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| ata: 'udAsInabhAvoM ke AzrayapUrvaka nirantara kiye gaye tattvacintana ke pariNAmasvarUpa jIva sarvata: moharahita ho sakatA hai| aisA abhiprAya samajhakara usI kI preraNA bhaTTa akalaMkadeva ke isa padya se prApta karanI caahie| 1. dra0 sarvArthasiddhi; 4131 2. bArasa aNuvenalA, 78 evaM udAsInarUpa saba dhyAna ke Alambana haiN| -mahApurANa, 21:17 / mokSamArga prakAzaka, 7:306 tathA "mukati ke sAdhaka desaviratI munIza / tinakI avasthA to nirAvalamba nAhIM hai||" __ mokSamArga prakAzaka, adhyAya 7. pR0 2600 56
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-entappa svarUpaniSThAparanappudeMdoDe peLalveDi baMduduttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA)-heyopAde, ti jJAtvA heyaM visRjyopAdeyaM svIkuryAditi badannAha heyopAdeyatattvasya sthiti vijJAya heyataH / nirAlambo'nyataH svasminnupeye sAvalambanaH / / 19 / / kannar3a TIkA-(nirAlamba:) prameya-pariccheda-rahitanAgu; (katham) entu? (anyataH) tanniM berappa vastugaLanAdhayisi (kathaMbhUtAt) entappaha berampa vastuvanAzrayisi? (hiyata:) pariharisalpaDuva (kiM kRtvA) enaM mADi? (vijJAya) nizcayisi (kam) AvudaM? (sthitim) dUravaM (kasya) Avudara? hiyopAdeyatattvasya) heyopAdeyasvarUpada (sAbalambana:) grAhya-grAhaka-svarUpamanuLLavanAgu (kva) elli? (svasmin) sahaja nijasvarUpadalli, (kathaMbhUte) entappa nijasvarUpadalli? (upeye) svIkriyamANamappudaralli / saMskRta TIkA-hiyopAdeyatattvasya) saMbhavaparAvartanarUpasaMsArazca, tatkAraNabhUtamiSyAtvAdipariNAmAzcAnaMtasukhasvarUpamokSazca tatkAraNabhUta ratnatrayANi ca eteSAM svarUpasya (sthitim) avasthAntaraM (vijJAya) jJAtvA (anyata:) svasmAd bhinnataH hiyataH) tyAjyata:, saMsAra-tannibaMdhanazarIrAdi bAhyavastuSu (nirAlamba:) nirAzraya: san (upeye) upeyasvarUpe (svasmin) svasvarUpe (sAvalambana:) sAhitAlambano bhava / paracintAM tyaktvA nijAtmacintAmeva kuryAdityabhiprAyaH / utthAnikA (kannar3a)-kisa prakAra kI svarUpaniSThA honI cAhie? isa prazna ke uttarasvarUpa AyA hai prastuta paloka / utthAnikA (saMskRta) heya aura upAdeya tattvoM ko jAnakara, heya tattva ko chor3akara, upAdeya ko svIkAra karanA cAhie-aisA kahate hue batAte haiN| khaNDAnvaya-heyopAdeyatattvasya heya aura upAdeya tattva kI, sthiti sthiti ko-svarUpa ko, vijJAya jAnakara, anyata: heyata: apane se bhinna heyatattvoM se. nirAlamba: Alambana rahita hokara (unakA Azraya chor3akara), upeye upAdeyabhUta athavA grahaNa karane yogya, svasmin apane svarUpa meM, sAvalambana - Alambana sahita ho jAo, (usakA Azraya grahaNa kro)| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-jJeyabhUta anya vastuoM ke jJAna se bhI 51
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahita ho jaao| kaise? apane se bhinna samasta vastuoM ke Azraya se, kisa taraha kI anya vastuoM ke Azraya se?-tyAgane yogya vastuoM ke, kyA karanA cAhiye? acchI taraha se samajhakara, kisako?-usake astitva ko, kisake astitva ko? heya ora upAdeyasvarUpa (tattvoM) ke, grAhya-grAhaka svarUpa ko samajha lo (arthAt ve vastuyeM tumhAre jJAna kI viSaya hai, aura tuma unake jJAtA ho, kartA nahIM-aisA samajha lo), kahA~? sahaja nija AtmasvarUpa meM, kaise apane AtmasvarUpa meM?-svIkAra karane yogya-aise (nijAtmasvarUpa) meN| hindI anuvAda (saMskRta TIkA) hone vAle paMcaparAvartanarUpa saMsAra aura usake kAraNabhUta mithyAtvAdi pariNAma tathA anaMtasukhasvarUpa mokSa aura usake kAraNabhUta ratnatraya-ina sabake svarUpa kI avasthAvizeSa ko jAnakara apane se bhinnarUpa tyAgane yogya aise saMsAra, usake kAraNabhUta zarIrAdi bAhya vastuoM meM Azrayarahita hokara upeyasvarUpa nijAtmasvarUpa meM Alambana sahita ho jaao| parapadArthoM kI cintA ko chor3akara nijAtmatattva kI hI cintA karanI cAhie-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-tattva-cintana kI prakriyA meM tattvoM kA svarUma jAnane ke sAtha-sAtha unakI upayogitA jAnanA bhI jarUrI hai aura tadanusAra buddhipUrvaka pravRtti bhI apekSita ho jAtI hai| jIvAdi tattvoM ke mahattva kI dRSTi se tIna vibhAga kiye gaye haiM - heyarUpa, jJeyarUpa aura upaadeyruup| ajIna tattva (pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla) jJeyarUpa tattva haiM, inheM mAtra jAna lo ki inakA svarUpa kyA hai; inase na AtmA ko koI hAni hai aura na hI lAbha, ata: anpa kisI pratikriyA kI bhI apekSA nahIM hai| Amrava-bandha tattva mokSamArga meM bAdhaka evaM saMsAra bar3hAne vAle haiM, ata: unheM heyarUpa tattva kahA gayA hai| tathA upAdeyarUpa tattvoM meM do vibhAga haiM - (1) Azraya karane ke lie upAdeya taraMca aura (2) prakaTa karane ke lie upAdeya tattva / jIvatattva Azraya karane kI apekSA upAdeya hai tathA saMvara nirjarA evaM mokSatattva prakaTa karane ke lie upAdeyaM hai|'- isa prakAra se ina tattvoM kA svarUpa bhalI-bhA~ti jAnakara anya sabhI hiyatattvoM, jJeyatattvoM evaM prakaTa karane ke lie upAdeya tattvoM) ke Alambana kI bhAvanA se rahita hokara Alambana karane yogya parama upAdeya nija zuddha jIvatattva kA Alambana lene ke lie buddhipUrvaka prayatnazIla/sAvadhAna hone kA sandeza isa padya meM diyA gayA hai| yaha prakaraNa atyanta mahattvapUrNa hai| yahA~ dhyAna kI prakriyA kI sAMketika carcA 58
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI gayI hai| dhyAna meM bAdhaka vastuoM se nirAvalambana-yukta hone kA nirdeza dekara apane zuddhAtmasvarUpa ke dhyAna ke lie sahAyaka vastuoM ke prati Alambana sahita hone kA nirdeza hai| dhavalAkAra ne kSapakazreNI vAle aise dhyAtApurUSa ko 'sampUrNa loka hI dhyAna ke AlambanoM se bharA huA' batAyA hai "AlaMbaNehi bhariyo logo jamAidumaNassa khabagassa / jaM-jaM maNasA pecchA taM-taM AlaMvaNaM hoi||" artha- yaha loka dhyAna ke AlambanoM se bharA huA hai| dhyAna meM mana lagAne vAlA bhapaka mana se jisa-jisa vastu ko dekhatA hai, vaha-vaha vastu dhyAna kA Alambana hotI hai| anyatra bhI isa tathya puSTi prApta hotI hai| sAmAnyata: saMsArI jIvoM kI dRSTi se isa prakaraNa kI vyAkhyA saMskRta TIkAkAra ne 'paracintA ko chor3akara nijAtmA kI cintA/cintana karanA'-isa rUpa meM kI hai| kyoMka upayoga kA ekasamaya meM eka hI viSaya hogA, yA to 'sva' yA phira 'para' / ata: yadi Atmacintana/dhyAna karanA hai, to paracintA chor3anI hI hogii| kannar3a TIkAkAra ne "sAvalambana:' pada kA 'grAhya-grAhaka svarUpa ko samajhanA'-aisA artha 'kiyA hai| isameM yaha saMketa hai ki parapadArtha jJAna ke viSaya baneM bhI to bhI tuma mAtra usake 'grAhaka' arthAt 'jJAtA' hI rahanA; kartA yA bhoktA banane kI ceSTA mata krnaa| anyathA ve tumhAre lie dhyAna meM bAdhaka tattva ho jaayeNge| kisa avasthA meM kauna upAdeya hai? - isakA vizada varNana dravyasaMgraha TIkA' meM upalabdha hai| jabaki niSkarSarUpa se zuddhAtmadravya hI dhyAna karane yogya hai, vahI saba tattvoM meM parama tattva hai| 1. vizeSa 0, dravyasaMgraha, cUlikA, 28/82; paMcAstikAya, tAtparyavRtti, gamthA 128-1301 2. dhavalA, 13/5,4,26:32 1 3. vizeSa dra0 mahApurANa, 21:17-21; dravyasaMgraha, 55; tattvAnuzAsana, 138 | 4. dravyasaMgraha TIkA, adhikAra 2 kI cuulikaa| 5. paMcAstikAya, tAtparyavRttiH yA0 15, pR0 341 6. kArtikeyAnuprekSA, gA0 204 / 59
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-nijazuddhAtmasvarUpamaM bhAviyeneMbI kAladoLu bAhyaviSayaMgaLoLu tRSNArahitanAgu / tRSNeyuLoDe mokSaprAptiyAgadu embudaM peLalvedi banduttarapalokaM utthAnikA (saMskRta TIkA)-tathA sati nijAtmaviSayodbhUta-tIvratRSNAM tatkAraNAnAM tyAgaM kuryAditi bruvannAha tadApyatitRSNAvAn hanta ! mA bhUstvAtmani / yAvattRSNAprabhUtiste, tAvanmokSaM na yAsyasi / / 20 / / kannar3a TIkA-(hanta) ele AtmA ! (mA bhUH) Agadira (ka:) AvaM? (tavam) nInu (kathaMbhUtaH) entappanAgadiru (atIva tRSNAvAn) AdamAnuM bAhyaviSayAkAMkSeyanuLLavanAgadiru (katham) entAdorDa? (tadApi) svarUpAlambanaprArambhakAladoLaM (kva) elli tRSNe illadiraveLkuM? (Atmani) ninnAtmanalli, (kuta:) Abudu kAraNamAgi? (na yAsyasi) yeyduvuvalla (enaM mokSam) ella pharmagaLa keDu (katham) entu? (tAvat) annevaregaM (yAvatkim } ennevaregevenu? (yAvat tRSNAprabhUti:} ennevaregaM kAkSeya peDhuMge (kasya) AvaMge? (te) ninge| __ saMskRta TIkA-(tathApi) tadvadapi (hanta) aho jIva! (tvam ) bhavAn (Atmani) svasvarUpe (atIva tRSNAvAn) atIva kAMkSAvAn (mA bhUH) mA bhava; (na yAsyasi) na gamyasi / nijAtmaviSaye'pIti tIvrakAMkSA cet, lobhakaSAyo na nazyati / tasya vinAzaM binA svasvarUpAvAptirna syAt / tasmAt tIvratRSNA mokSasya pratibandhakatvAt tyAjyeti bhAvaH / utthAnikA (kannar3a)-nijazuddhAtmasvarUpa kI bhAvanA ke kAla meM bAhya viSayoM meM tRSNArahita ho jAo, kyoMki tRSNA ke rahate hue mokSa kI prApti kabhI bhI saMbhava nahIM hai-aisA batAne ke lie prastuta zloka AyA hai| utthAnikA (saMskRta)-vaisA hone para (parapadArthoM kI cintA chor3akara AtmacintA karate samaya) nijAtmA ke viSaya meM utpanna tIvra tRSNA aura usake kAraNoM kA tyAga karanA cAhie-aisA batAte hue kahate haiN| khaNDAnvaya:-hanta ! =he Atmana! tathApi aisA (Atmacintana) hone para bhI, tvam=tuma, Atmani=apane viSaya meM (bhI), atitRSNAvAn atyanta tRSNA se I. 'tathAppatIva......', iti saM0 prati paatthH| 60
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ cukta, mA bhU:=mata hoo, (kyoMki) yAvat jaba taka, te tumhAre (antas meM), tRSNAprabhUti:-tRSNA kI bhAvanA utpanna hotI hai, tAvat-taba taka, (tuma), mokSa mokSa ko, na yAsyasi-nahIM jA skoge| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-he aatmn| mata hoo, kauna (mata hoo)? tuma kisa taraha ke na bano? ina bAhara viSayoM meM ati AkAMkSA se yakta mata bano, kisa taraha se? svarUpa ke Alambana ke prAraMbhika kSaNa se hI, kahA~ para tRSNA nahIM rahanI cAhie? tumhAre AtmA meM, kisa kAraNa se?-nahIM pA sakoge samasta karmoM se mukti ko (-isa kAraNa se)| kaise (nahIM pA sakoge)? taba taka, jaba taka kyA? jaba taka ki AkAMkSA kI adhikatA hai, kisako?-tumako / hindI anuvAda (saMskRta)-usa taraha hone para) are jIva! Apa apane svarUpa meM atIva AkAMkSA se yukta mata hoo| kyoM?-aisA (pUchane para kahate haiM) ki jaba taka tumhAre (mana meM) AkAMkSA kI prAdurbhUti (hotI rahegI) taba taka (tuma) mokSa meM nahIM jA skoge| apanI AtmA ke viSaya meM bhI tIvra AkAMkSA yadi (rahatI hai to taba taka) lobha kApAya naSTa nahIM ho sakatI hai| aura lobhakaSAya ke vinAza ke binA apane svarUpa kI prApti nahIM hotI hai| isalie tIvrataSNA kI bhAvanA mokSa kI pratibandhaka (bAdhaka) hone se tyAgane yogya hai-aisA bhAva hai| vizeSArtha-padyapi grandhakartA ne vigata do padyoM meM Atmatattva kI bhAvanA evaM usakA Azraya lene kI prabala preraNA dI hai, kintu yaha preraNA purUSArthI banane kI dRSTi se dI gayI thI; utAvalA banane ke lie nhiiN| yadi koI vyakti adhika utAvalA hokara bAra-bAra yaha pUche ki "itanA saba kucha to kara liyA. kintu AtmAnubhUti nahIM huI; kaba taka ho jAyegI?" - to aisI tRSNA se AtmAnubhUti hone vAlI nahIM hai| kyoMki yaha tRSNA to rAga kI hI tIvrapariNati hai tathA AtmA vItarAgatattva hai; ata: usakA grahaNa/anubhava vItarAga pariNAmoM meM hI saMbhava hai, tIvrarAga se kadApi saMbhava nahIM hai| phira bhI vItarAga tattva kI prApti jo tIvrarAgarUpa tRSNA ke pariNAmoM se karanA cAhate haiM, unake prati AcAryadeva ne khedasUcaka hanta' pada kA prayoga kiyA hai| sAtha hI unhoMne spaSTa sUcanA dI hai ki jaba taka tRSNAbhAva rahegA, taba taka jIva mokSa kI prApti nahIM kara sakatA hai| Akhira 'ucca lakSya kI prApti ke lie pavitra sAdhanoM kA upayoga anivAryarUpa se karanA hI hogA'; anyathA iSTa siddhi kadApi nahIM ho sakatI hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastuta: yahA~ svarUpa kA Alambana lene kI prakriyA prArambha hone ke pariNAmoM kI carcA hai - aisA saMketa svayaM kannar3a TIkAkAra mahAsena paMDitadeva ne diyA hai| taSNA' zabda kA prayoga yahA~ gaMbhIra abhiprAya kA sUcaka hai| "yaha padArtha mujhe punaH prApta ho aisI bhAvanA se kiyA gayA prayatnavizeSa tRSNA se hI hotA hai|'' yaha tRSNArUpI pizAcinI aisI bhayaMkara hai ki jisakI zAnti ke lie tIna lokoM kI sampatti bhI kama par3atI hai| jisa kisI sAdhaka ke tRSNArUpI pizAcI naSTa huI hai, usI kA zAstrAdhyayana, cAritrapAlana, viveka, tattvanirNaya evaM mamattvatyAga sArthaka hai| jaba taka manarUpI jar3a meM mamatvarUpI jala se nirmita gIlApana rahatA hai, taba taka mahAtapasviyoM ke bhI tRSNArUpI bela harI-bharI rahatI hai| ata: jJAnIjana buddhipUrvaka lobha ko niyantrita karake, santoSarUpI rasAyana dvArA santuSTa hote hue anitya-azaraNa Adi bhAvanAoM ke cintanapUrvaka duSTA tRSNA kA vinAza karate haiN| ina anityAdi bhAvanAoM ke cintana/anuprekSaNa meM samatArUpI sukha utpanna hotA hai evaM tRSNAjanya AkulatA kA vinAza hokara sukhAnUbhUti aise saghanatana hotI jAtI hai; jaise ki pavana kA sahayoga pAkara agni kI jvAlA pracaMDatara hotI jAtI hai| kavivara daulatarAma jI ne likhA hai ina cintata samasukha jAgai, jima jvalana pavana ke laage|" ata: unhoMne ina vairAgyotpAdaka bhAvanAoM ke ciMtana kI preraNA AtmIyatApUrvaka dI hai "vairAgya upAvanamAI, cintau anuprekSA bhaaii|" . 1. nyAyadarzanasUtra TIkA, 4/13 1 2. jJAnArNava, 16:201 3. vahIM, 17/111 AtmAnuzAsana, 2521 5. kArtikeyAnuprekSA, 3391 6. chahaDhAlA, pA~cI ddhaal| 6
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannaI TIkA)-mokSArthiyappAtaM mokSadoLAdoDaM kAMkSeyaM mADadirke-eMTu peLalveDi banduduttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)- tena mokSaviSaye'pi tIbrAbhilASAM mA kuryAditi bruvannAha mokSe'pi yasya nAkAMkSA sa mokSamadhigacchati / ityuktatvAdvitAnceSI kAMkSAM na kvApi yojayet / / 21 / / kannar3a TIkA-(na yojayet) mADidarke (ka:) AvaM (hitAnveSI) sukhamaM bayasuvAtaM (kAM) enannu mADadirke? (kAMkSAm ) kAMkSeyaM (kva) elli? (kvApi) AveDeyoLAdorDa (kuta:) Avuddha kAraNamAgi? (uktattvAt) pUrvAcAryara peLakeyuMTappudarida (katham) entu? (iti) intu (iti katham) intembudentu? 'mokSe'pi yasya nAkAMkSA, sa mokSamadhigacchati'-endintu / (adhigacchati) pecduvaM (kaM) AvudaM? (mokSam) mokSama (ka:) AbaM? (sa:) AnaM (yasya kim) AvadAnumogenu? (na kAMkSA) kAMkSe illa (kva) elli? (mokSe'pi) 'saMsArakAraNAbhAveSu, sa svAtmalAmo mokSa:'-eMbudari heLalpaTTavappa mokSadoLAdoDaM / saMskRta TIkA-yasya mokSe'pi (AkAMkSA) tIvratRSNA (na) na ca (sa) sa eva mokSam (adhigacchati) prApnoti (ityuktatvAt ) iti pratipAditatvAt (hitAnveSI) mokSArthI (kvApi) kutrApi vastuni (kAMkSAm ) abhilASAM (na yojayet) na kuryAt / sakaSAyapariNAma: yAvata, tAvatsaMsArastadabhAva eva mokss-itybhipraayH| utthAnikA (kannar3a)-mokSArthI jIva mokSa kI prApti meM bhI kAMkSA na kareM-isa bAta ko spaSTa karane ke lie yaha zloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)--isalie mokSa ke viSaya meM bhI tIvra abhilASA mata karo-aisA batAte haiN| khaNDAnvaya-yasya jisa vyakti kI, mojho'pi mokSAviSayaka bhI, AkAMkSA=icchA, na nahIM hai, sa=uhI, mokSam-mokSa ko, adhigacchati-samajhatA yA prApta karatA hai-iti aisA, uktatvAt kahA gayA hone se. hitAnveSI hita kI khoja meM lage hue vyakti ko. kvApi kisI bhI viSaya meM, kAMkSA-AkAMkSA, na yojayet nahIM karanI caahie| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-nahIM kareM, kauna?-sukha ko cAhanevAlA vyakti, kyA-kyA nahIM kare? kAMkSA yA abhilASA ko, kahA~?-kisI bhI sthAna meM, 63
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa kAraNa se ? pUrvAcAryoM ke dvArA kathita abhiprAya ke anusAra, kaisA ( abhiprAya ) ? isa prakAra kA aisA kaisA ? - mokSa meM bhI jisakI abhilASA nahIM hai, vaha mokSa prApta karatA hai - isa prakAra ( kA abhiprAya) prApta karegA, kise ? mokSa ko, kauna ( prApta karegA ) ? vaha jisa kisI vyakti ko AkAMkSA nahIM hai, kahA~ (arthAt, kisa viSaya meM AkAMkSA nahIM hai ) ? - 'saMsAra ke kAraNoM kA abhAva - aisI vaha apanI AtmA kI prApti hI mokSa hai' isa prakAra kI vyAkhyA se spaSTa hone vAlI mukti meM bhii| hindI anuvAda (saMskRta TIkA) - jisakI mokSa ke viSaya meM bhI tIvra tRSNA nahIM hai, vahI mokSa ko prApta karatA hai - aisA pratipAdita hone se mokSArthI vyakti ko kisI bhI vastu meM abhilASA nahIM karanI caahie| jaba taka sakaSAtha pariNAma hai, taba taka saMsAra hai, aura isa saMsAra kA abhAva hI mokSa hai aisA abhiprAya hai| vizeSArtha - jaise sAsArika padArthoM evaM bhogoM kI icchA / tRSNA Atmahita meM bAdhaka hai, vaise hI AtmA evaM mokSasambandhI rAga bhI sthira AtmAnubhUti evaM mokSaprApti meM bAdhakatattva hai / yaha mokSAbhilASArUpa sUkSma rAga dasaveM guNasthAna ke anta taka rahatA hai| nATakasamayasAra meM kavivara paM. banArasIdAsa likhate haiM "kahA~ dasama guNathAna dusAkhA, jaheM sUkSama siva kI abhilASA / sUkSama lobha dasA jaha~ lahie: sUkSama sAmparAya so kahie / / "2 kintu yahI rAga dasaveM aura bArahaveM guNasthAna kI vibhAjaka rekhA hai| yaha rAga hai, to dasavA~ guNasthAna aura isa rAga ke chUTate hI bArahavA~ guNasthAna pUrNa vItarAgatA kA pragaTa ho jAtA hai| ata: kitanA bhI prazasta kahA jAye; kiMtu mokSa kI abhilASA kA rAga bhI mokSa kI prApti meM bAdhaka hI hai, sAdhaka nhiiN| 'jaba taka kaSAmabhAva hai, taba taka dharmadhyAna hai aura kaSAya chUTane ke bAda hI zukladhyAna hotA hai; 3 jo mokSa kA sAkSAtkAraNa kahA gayA hai| jo AThaveM, nauveM evaM dasaveM guNasthAna meM zukladhyAna kahA gayA hai, usameM bhI avyaktarAga kI sthiti mAnI gayI hai, 4 ata: use bhI zukladhyAna kI utkRSTa avasthA nahIM mAnA gayA hai / isIlie dasaveM guNasthAna meM rAga ke kAraNa sUkSmaparigrahasaMjJA' bhI kahI gayI hai / AcArya padyaprabhamaladhArideva bhAvazuddhi hote hue bhI paramANumAtra bhI (nija zuddhAtmA se ) anya kisI kI bhI svIkRtimAtra ko 'lobha' saMjJA dete haiM / ' ataeva yahA~ para yaha kahanA ki "kisI bhI padArtha meM kisI taraha kI AkAMkSA nahIM karanI 64
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie"; koI sAmAnyakathana nahIM hai| isakA artha vistAra bahuta vyApaka evaM gambhIra hai| mokSa-viSayaka AkAMkSA/cintA ke tyAga ke lie, paya: sabhI adhyAtmavAdiyoM ne upadeza diyA hai| AcArya yogIndradeva likhate haiM-"hai yogI ! anya padArthoM kI cintA kI bAta to dUra rahI, mokSa kI bhI cintA mata karo; kyoMki cintA karane se mokSa kI prApti nahIM hotI hai|" AcArya padmanaMdi likhate haiM -"cUMki mokSa kI icchA bhI moha ke hI kAraNa se hotI hai aura moha mokSaprApti meM bAdhakatattva hai| ata: zAntabhAvI mumukSajana kisI bhI padArtha kI icchA nahIM karate haiN| 1. padmanandipaJcaviMzati:, 1155 / nATaka samayasAra, guNasthAna adhikAra, padya 991 3. dhavalA, pustaka 13, vaggaNA 52 | 4. bhAvapAhuDa, gAdhA 121 kI paM0 japacanda chAbar3AkRta vcnikaa| 5. chakkhaMDAgama, saM0 2/2/442 / niyamasAra, gAthA 112 kI ttiikaa| 7. paramAtmaprakAza, 2/188 | 8. padmanaMdi pNcviNshtiH| 65
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-'sva-paravastugaLaM sva-parasvarUpadidaridu paramamadhyasthabhAvaneyaM percise atIndriya sukhamaneyiduve-embudaM peLalveDi banduttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA)-durbhAva visRjya svaparavastu yathAvasthiti tadvat nitavyam / madhyasthAvasthA tabhyamAnAyAM satyAM tatphalaM darzayannAha-- svaM paraJceti vastvityaM vasturUpeNa cintaya / upekSAbhAvanotkarSa-paryaMte zivamApnuhi / 1 22 / / kannar3a TIkA-(cintaya) ari (kena rUpeNa) Ava svarUpadida? (vasturUpeNa) vasturUpadidaM, (kim) enaM? (vastu) vastuvaM, (katham ) entu? (ityam) intu (itthaM katham) iMtembudentu? (sva-para ceti ) tAnuM peratemba svarUpadidaM (Apnuhi) peyduve / (kam) ena? (zivam ) atIndriyasukhamaM indriyAtItasukhakke, (kva) elli? (upekSAbhAvanotkarSaparyante) paramamAdhyastha bhAvaneya percuge| saMskRta TIkA-(svam) tvaM (paraJca) anyaJca-iti dviprakAraM (vastu) vastusvarUpaM (vasturUpeNa) tattadvastusvarUpeNaiva (ittham) anenoktaprakAreNa (cintaya) bhaavy| (upekSAbhAvanotkarSaparyante) samastavastupu paramaudAsInabhAvanotkarSaparyAyaparyante (ziva) mokSaM (Apnuhi) praapnuhi| yathAvasthitavastu tattatsvarUpeNaiva nizcitya paramaudAsInabhAvanAM kRte svarUpaprApti: syAditi bhAvaH / utyAnikA (kannar3a)-'svakIya evaM parakIya vastuoM ko (sva ko) svasvarUpa aura (para ko) parasvarUpa-aisA jAnakAra svavastu meM paramotkRSTa bhAvanA aura paravastuoM meM mAdhmastha bhAvanA ko bar3hAne se atIndriya sukha (mokSa sukha) ko prApta kara sakoge'-isa bAta ke spaSTIkaraNa ke lie yaha zloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)-durbhAvoM ko chor3akara apanI aura parAyI vastu kI jisakI jaisI sthiti hai-usI taraha nirNaya karanA caahie| madhyastha avasthA prAptavya hone para usakA phala dikhAte hue kahate haiN| khaNDAnvaya-svaM paraJceti apanI aura parAyI-aisI (samasta) vastu-vastuoM ko, vasturUpeNa (jo vastu jaisI hai, usI) vasturUpa se, cintaya-vicAra karo (aura phira) ittham=isa prakAra (vicAra hone para), upekSAbhAvanotkarSaparyante upekSA rUpa mAdhyastha bhAvanA kA carama utkarSa prApta hone para, zivaM-mokSa ko, prApnuhi-prApta karo (prApta kara sakoge-aisA bhAva hai)| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-samajho, kisa rUpa se? vasturUpa se, 66
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kise?-vastu ko, kaise?-isa prakAra, aise kaise? maiM aura mujhase bhinna paravastu svarUpa se paaoge| kisako?-atIndriya sukha ko, kahA~?-paramamAdhyastha bhAvanA kI caramotkRSTa sthiti meN| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-tuma aura anya-isa taraha se do prakAra ke vastusvarUpa ko usa-usa vastu ke svarUpa ke anusAra hI isa pUrvokta prakAra se bhAvanA kro| sampUrNa vastuoM meM parama udAsInatA bhAvanA kI utkRSTatamaparyAya paryanta (hone para) mokSa ko prApta kroge| yathAvasthita vastu usI-usI svarUpa se hI nizcita karake parama udAsIna bhAvanA karane para svarUpa kI prApti hotI haiaisA bhAva hai| vizeSArtha:- mokSa ke viSaya meM bhI tRSNA na ho, tathA mokSa-prApti ke lie tatpara AtmArthI jIva tattva-abhyAsa meM lagA rahe - aisA vigata kucha padyoM kA niSkarSa hai| yahA~ prazna hotA hai ki 'vaha kaise tatvAbhyAsa kare ki tRSNA bhI na ho aura tattvanirNaya bhI ho sake?' -isakA samAdhAna isa padya meM diyA gayA hai| AtmA kA aura parapadArthoM kA jJAna evaM cintana usa-usa vastu kA jaisA svarUpa hai, tadanusAra karanA cAhie, na ki apane pUrvAgrahoM, viparItAbhinivezoM evaM rAga-dveSa kI bhAvanAoM se prerita ho kara 'apanA-parAyA' yA 'bhalA-burA' ke rUpa meN| isako paramamAdhyastha bhAvanA' yA 'upekSA bhAvanA' saMjJA grandhakAra ne dI hai| isa upekSA-bhAvanA kA carama utkarSa hone para hI jIva mokSa kI prApti kara sakatA hai| jaba taka vaha utkarSa prApta nahIM ho pAtA hai, taba taka sAdhaka ko rAga-dveSa-moha ke mithyA-saMskAroM se bacakara vastugata rUpa se apanI dRSTi evaM cintanazailI kA nirmANa karanA hogaa| tabhI paramapurUSArtha mokSa kI siddhi saMbhava ho skegii| vigata kucha padyoM evaM unakI TIkAoM meM spaSTa hai ki mAdhyastha bhAvanA, udAsInatA evaM upekSA bhAvanA-ina tInoM ko prAya: paryAyavAcIrUpa meM kahA gayA hai| vastuta: ye 'para' ke prati upekSA evaM AtmA ke prati 'bhAvanA'-aisI viziSTa tyAgopAdAna rUpa haiN| muni rAmasiMha ne likhA hai ki AtmA kI bhAvanA karane se pApa kSaNabhara meM naSTa ho jAte haiN| 1. dohApADuDa, 750 67
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- - -- -- - utthAnikA (kannar3a TIkA)-kaDeyoLu AvudondupekSAbhAvaneya percugeyiM sukhaprAptiyakkumA bhAvaneyaM mALpoDaduvaM svAtmaniSTeyappudariM paDeyalappudaridalliye yatnamaM mADalavekumembudaM peLalbeDi banduguttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA)-tanmadhyastha-bhAvazca svasminneva saMbhavanAt atyantasulabharUpaM samyagjJAtvA tadbhAvanAM kurvIti zikSA pracakSate sA'pi ca svAtmaniSThatvAt sulabhA yadi cintyte| AtmAdhIne phale tAta ! yatnaM kinna kariSyasi / / 23 / / kannar3a TIkA-(sulabhA) paDeyal barSudu (yadi kim) enaM mALapoDe (yadi cintyate) yelliyAnu bhAvisuvenembe yakkumappoDe (kA) Abudu (sApi ca) A paramopekSAbhAvaneyaM (kutta:) Avudu kAraNamAgi (svAtmaniSThatvAt) svarUpadalliye nelasiTuMdappuTu kAraNamAgi (tAta !) ele Arya ! (kinna kariSyasi ) eke mADe (kam) enaM (yatlam) prayatnama (kya) elti (phale) bhAvanArUpamappa phaladalli (kathaMbhUte) entappudara? (AtmAdhIne) svAtmAdhInamappudaralli / saMskRta TIkA-(sA'pi ca) sApi copekSAbhAvanA (svAtmaniSThatvAta) svasminnevAvasthitatvAt (sulabhA) labhyamiti (cintyate yadi) cintitaM ceta (AtmAdhIne phale) upekSAbhAvanArUpaphale (tAta) he tAta ! (yatnam ) udyoga (kinna kariSyasi) kimartha na kariSyasi? nirapekSa labhyaM cet asyAM zuddhabhAvanAyAM udyogarahitajaGabuddhireva saMsArI syAt / tasyAM tatparanizitamatireva mukta: syAditi bhaav:| - J utthAnikA (kannar3a)-anta meM, jisa kisI mAdhyastha bhAvanA kI caramotkRSTa sthiti meM sukha kI prApti hogI, usa utkRSTa bhAvanA kA cintana karane se vahI svAtmaniSTha bhAvanA hogI aura usI ko prApta karanA hai| isalie usI kI prApti ke lie prayatna karanA cAhie- yahI batAne ke lie yaha zloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)-aura vaha madhyastha bhAva apane meM hI saMbhava hone se (usakI) atyanta sulabhatA bhalI-bhA~ti jAnakara usakI bhAvanA karo-aisI zikSA kahate haiN| khaNDAnvaya-sA'pi vaha (madhyastha bhAvanA) bhI, svAtmaniSThatvAt apanI AtmA meM vidyamAna hone se, yadi agara, sulabhA sulabha hai-aisI, cintyate-vicArI jAtI hai, (to), tAta ! =he bhAI ! AtmAdhIne phale svAdhIna phala meM, 68
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatna-puruSArtha-prayatna, kinna kariSyasi kyoM nahIM karate ho? hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-sahajatA se prApta kI jA sakatI hai, kyA karane se?-yadi isa bhAvanA kA cintana karoge, to| to kyA? usa parama upekSArUpa bhAvanA ko, kisa kAraNa se? apane AtmA meM hI tallIna rahane ke kAraNa se| he sajjana purUSa kyoM nahIM karoge?-kisako? prayatna ko, kahA~?-utkRSTa bhAvanArUpa phala meM, kisa prakAra ke phala meM?-apanI AtmA ke adhIna (meM hI prApta hone vAle) phala meN| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-aura vaha upekSA bhAvanA bhI apane meM hI avasthita hone se prApta kI jA sakatI hai'-aisA yadi cintana karate ho, to isa upekSA bhAvanArUpa phala meM he bhAI! puruSArtha kyoM nahIM karate ho? yadi nirapekSatAmAdhyastha bhAvanA prApta kI jA sakatI hai, (phira bhI) isa zuddha bhAvanA ke prati purUSArtha nahIM karane vAlA jar3a-buddhi hI saMsArI hotA hai| (tathA) usake prati tatpara tIkSNabuddhivAlA hI mukta ho sakatA hai-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-vaha upekSAbhAvanA kaise prakaTa ho? usakI prApti ke lie kahA~ jAnA hogA, kisI zaraNa lenI hogI?'- ityAdi jijJAsAoM ke samAdhAna ke lie akalaMkadeva isa padya meM likhate hai ki vaha upekSAbhAvanA AtmA meM hI upalabdha hai, use prApta karane ke lie kisI tIrthATana, kRcchrasAdhanA yA kisI kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| vaha AtmA meM hI pratyeka kSetra aura pratyeka kAla meM sahaja sulabha hai; kintu usakI ora anAdikAlIna mithyAsaMskAroM ke kAraNa dhyAna nahIM diyA gayA hai - yahI isa AzaMkA va isakI prApti kI kaThinAI kA mUla kAraNa hai| yahA~ upekSA bhAvanA ko 'AtmAdhIna' evaM 'sulabha' batAkara samasta parAdhInatA evaM kisI bhI sAdhana kI pratIkSA karane kI vivazatA ko samApta kara diyA hai| use sahaja-prAptavya batAkara AcAryadeva bar3A hI svAbhAvika prazna kara dete haiM ki "he bhAI! jaba isa upekSA bhAvanA ko kahIM lene nahIM jAnA hai, usake lie kisI kI pratIkSA nahIM karanI haiM, isako prApta karane ke lie koI kaSTa bhI nahIM uThAnA hai; to phira isakI prApti/prakaTa karane ke lie tuma prayatna kyoM nahIM karate ho?" 69
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA ( kannar3a TIkA ) - sva- parasvarUpamanaridu vyAmohaM biTTu nirvyayanAgi kAryarUpamappa, kevalajJAnakke kAraNamappa svasaMvedanamenipa kAlatrayadoLaM nirAvaraNamenipa sAkSAt mokSakke kAraNamappa paramAtmasvarUpadalli avicalanAgi nillembudaM peLalveDi banduduttarazlokaM utthAnikA (saMskRta TIkA ) - sva-paravastu- vizeSaM jJAtvA tatra muhyatAM visRjya svarUpaM dhyAyeti "buvannAha svaM paraM viddhi tatrApi vyAmohaM chindi kintvimam / anAkulaM' svasaMvedya-svarUpe tiSTha kevale / 1 24 / / kannar3a TIkA - (vidhi) ari (kim ) enaM ? ( svaM paraM ) tAtuM paranumeMbI bhedamaM (kintu ), mattaM (chindi ) kiDisa (kam) enaM ? ( vyAmohaM ) muhyabhAvamaM (kathaMbhUtam ) entappaDa ? ( iyaM ) ellAprANigaLaM pratyakSamappudaM ( kimapi ) enaM mADobaDaM ? ( tathApi ) svaparaMgaLanarivRttirdaDaM (tiSTha) avicalanAgi nillu (kacam ) entu ? ( anAkulam ) nirvyagranAgi (kva) elli ? (svasaMvedyasvarUpe) tanniMdaM tanase tAne torpa kAraNasamayasArasvarUpadoLu (kathaMbhUte) entappa svarUpadoLu ? (kevale) nirAvaraNamappudaralli | saMskRta TIkA - ( svaM ) tvaM (paraM) anyat (viddhi ) avaihi (kintu ) puna:, kimiti cet (tatra ) tatsvaparavastuSu saMjAtam (imaM vyAmohaM ) muhyatvaM (chindi } dvaitIbhAvaM kurU / (api) pazcAt ( anAkula: san ) paramasvAsthya sampannaH san, ( svasaMvedye) svena jJAtavye svarUpe (kevale) parAnapekSe (tiSTha) avicalo bhava / yAvanmuhyabhAvastAvat svarUpaparicchittizca tatrAvasthAnaJca na ghaTata itibhAvaH / utthAnikA (kannar3a) - apane aura parAye svarUpa ko jAnakara, vyAmoha chor3akara, anAkulatA ke kAryarUpa, kevalajJAna ke kAraNarUpa- aise svasaMvedanarUpI, tInoM kAloM meM nirAvaraNarUpI sAkSAt mokSa ke kAraNarUpa paramAtmasvarUpa meM avicala hokara raho aisA batAne ke lie yaha zloka prastuta hai 1 utthAnikA (saMskRta) - apanI aura parAyI vastu ke vizeSa bheda ko jAnakara, unameM mohabhAva ko chor3akara svarUpa kA dhyAna karo aisA kahate haiN| khaNDAnvaya-svaM=apane ko. paraMpara ko (yathAvat ) viddhi = jAno, I 1. 'anarakula:' iti saM0 prati gAThaH / 70
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu-parantu, tatrApiH-unameM (sva-para meM) bhI, ima vyAmoham yi merA hai-ye parAyA hai) isa vyAmoha ko, chindi=naSTa kara do (tathA) anAkulaH (san)-anAkula hokara, svasaMvedyasvarUpe apane se hI anubhava meM apane yogya svarUpa meM, kevale paripUrNa (svarUpa) meM, tiSTha-sthira rho| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-(tuma) samajho, kisako?-apane aura pada ke isa bheda ko lekina, nAza karo, kisako? mAha-mamatA ke bhAva kA kisa prakAra ke?-samasta prANiyoM ko pratyakSarUpa se kucha karane ke lie sva aura para vastuoM ko jAnane para bhI avicala hokara khar3e raho (sthira raho), kahA~ para? apane se apane ko svayaM hI sAkSAt pratyakSarUpa se dikhAI dene vAle kAraNasamayasArasvarUpa meN| kaisA hai vaha svarUpa? nirAMvaraNa (zuddha) svarUpa hai, usameM (sthira rho)| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-(apane ko) tuma aura anya ko jAna lo, kintu phira kyA? aisA kahane para (batalAte haiM) una sva-para-vastuoM meM utpanna isa moha-mamatA ke bhAva ko dophAr3a (chinna-bhinna) kara do| aura phira parama svAsthya se sampanna hokara apane se jAnane yogya svarUpa meM (jo ki) para kI apekSA se rahita hai, aise (svarUpa) meM avicala-sthira ho jaao| jaba taka mohabhAva hai, taba taka svarUpa kA jJAna aura usameM (svarUpa meM) avasthAna (sthiratA) nahIM banatA hai, aisA bhAva hai| vizeSArtha-jIva 'sva' evaM 'para' ko jAna to le, kintu usameM apane-parAye kI rAga-dveSa paraka bhedabuddhi na kre| "ayaM nijaH paro veti" kA vyAmoha chor3akara nija ko nijarUpa jAnanemAtra se 'para' apane Apa chUTa jaayegaa| para' kA grahaNa to mAtra vikalpa/ajJAna meM hai, jaba vikalpa hI TUTa jAyegA, to phira para ko chor3ane kI cintA va prayatna donoM kI hI AvazyakatA nahIM rhegii| jaba cintA miTa jAyegI, to AkulatA bhI naSTa hogI hI; kyoMki cintA hI to AkulatA kI jananI hai| aura taba AkulatArahita hokara jIva apane svasaMvedyasvarUpa meM sthira ho skegaa| isI kArya ko karane kA mRdula AdezAtmaka zabda 'tiSTha. (raho/Thaharo) kA prayoga akalaMkadeva ne yahA~ kiyA hai| ___ 'anAkula' zabda kA prayoga 'sukhasvarUpa' ke artha meM huA hai| kavivara daulatarAma jI ne bhI 'sukha' kA svarUpa AkulatArahita batalAyA hai| kannar3a TIkAkAra ne isakA artha 'vyagratA (becainI) se rahita' tathA saMskRta TIkAkAra ne 'parama svAsthya sampanna' artha liyA hai| jaba sAdhaka vyakti samatAbhAva se yukta
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hogA, to vaha nizcitarUpa se aniSTa saMyogoM ko haTAne evaM iSTa saMyogoM ko juTAne ke lie becaina rhegaa| ata: samatAbhAva kI prApti binA becainI (vyagratA) dUra nahIM ho sakatI hai| tathA samatAbhAva ko hI svAsthya' bhI kahA gayA hai-"sAmyaM svAsthyaM samAdhizca......"2 ata: donoM arthoM meM zAbdika evaM zailIgata antara hote hue donoM kA bhAva eka hI hai| ___ 'svasaMvedyasvarUpa' pada bhI viziSTa mahattva rakhatA hai / AtmA kA svarUpa vastuta: na to zAstra par3hakara jAnA jA sakatA hai aura na hI upadeza sunakara use samajhA jA sakatA hai| yahA~ taka ki vikalpAtmaka cintana prakriyA se bhI use pakar3A nahIM jA sakatA hai| usakA to mAtra svasaMvedana jJAna yA svasaMvedana pratyakSa ke dvArA hI grahaNa ho sakatA hai| A0 pativRSabha ne svasaMvedana pratyakSa kI mahimA batAte hue likhA hai ki "svasaMvedana-pratyakSa dvArA kevalajJAna ke aMzarUpa jJAna kI nirbAdharUpa se upalabdhi hotI hai| 4 sampagdRSTi jIva kA svasaMvedanapratyakSa siddhoM ke samAna zuddha hotA hai| AcArya jayasena ne kahA hai ki "svasaMvedanajJAna se utpanna sukharUpI amRtajala se bhare hue paramayogiyoM ke jaise zuddhAtmA pratyakSa hotA hai, vaisA anya kisI ke nahIM hotA hai|' ___ yaha svasaMvedana AtmA ke usa sAkSAt anubhava kA nAma hai, jisameM yogI svayaM hI zeyajJAyakabhAva ko prApta hotA hai| AcArya jayasena ne ghoSaNA kI hai ki "yaha AtmasvarUpa mere dvArA caturtha kAla meM kevalajJAniyoM kI bhA~ti pratyakSa dekhA gayA hai| vastuta: svasaMvedana ke dvArA nijatattva kI prApti kiye binA samyaktva kI prApti nahIM hotI hai, aura samyaktva ke binA nirvANa kI prApti saMbhava nahIM 1. chahaDhAlA, 3/11 2. padmanaMdi paMcaviMzati:, 4:641 3. dra0 "svasaMvedyaM hi tadrUpaM svasaMvittvaiva dRzyatAm / ' -tattvAnuzAsana, 167 kasAyapAhuDa, 1/1/31/44 | ___samyagdRgAtmanaH svasavedanapratyakSaM zuddha siddhAspadopamam' - paMcAdhyAyI, uttarArddha, 4891 6 paMcAstikAya, tAtparyavRtti, gAthA 127 / tattvAnusAsana, 1611 8. samayasAra, tAtparmavRtti, gA0 110 | 1. rayaNasAra, 901
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-kartR-karma-karaNa-sampradAnApAdAnAdhikaraNamembArU kArakaMgaLekavastuvinoLode samayadoLu dorakoLavendu yoga-saugatAdigaLu pUrvapakSama mADi prasiddhAdhyAtmabhAvanAviSayadalli SaTkArakavyavastheyaM toralveDi banduttarazloka utthAnikA (saMskRta TIkA)-abhedaSaTkArakarUpeNa svalpaM dhyAyati sati phalaprAptiH syAditi bruvannAha-. sva: svaM svena sthira svasmai svasmAtsvasyAvinazvare / svasmin dhyAtvA labhasvetthamAnandamRmataM padam / / 25 / / kannar3a TIkA-(labhasva) paDeve (kim } enaM? (padam) sthAnamaM (kathaMbhUtam) entappasthAnamaM? (amRtam) mokSarUpamappa sthAnama (bhUyo'pi kathaMbhUtam) mattamentapudaM? (Anandam) Atmotthavappanantasukhasvalpama (kiM kRtvA) enaM mADi? (dhyAtvA) dhyAnisi, (katham) entu? (ityam) I peLda teraviMda (ka:) AvaM? (sva:) nInu (kam) evaM? (dhyAtvA) dhyAnisi (svaM) ninnaM (kena) etarida? (svena) ennidaM (katham) entu (sthiram) sthiramAgi kisma) AvaMge? (svasyai) ninage phalaprAptigosugaM (kasmAt) AdhudarattaNiMdaM phalaprApti (svasmAt) ninnattarNidaM (kva) elliI dhyAnisi? (svasyA vizvare svasmin) ninna pheDillada svarUpadoLirnu / saMskRta TIkA-(avinazvare) zAzvate (svasmin) Atmani (sthiram ) sthira yayA bhavati, tathaiva sthitvA (svarUpa) svasaMbaMdhi, (svam) AtmAnaM (svasmAt) AtmanaH sakAzAt (svasyai) sva-svarUpa prAptyai (svena) AtmanA (sva:) AtmA-svamityam anenAbhedaSaTkArakarUpeNa, (dhyAtvA) dhyAnaM kRtvA (Anandama) anantasukhasvarUpaM (amRtam) maraNAdidu:kharahitaM (padam ) muktisthAna (labhasva) upagaccha / paranirapekSa san svenaiva-nijasiddhAtmasvarUpAvAptisaMbhavAt parabhAvamaprApya, svarUpabhAvanAyAmeva prayatnaparaH sadA bhavediti bhaavH| utthAnikA (kannar3a)-kartA-karma-karaNa-sampradAna-apAdAna-adhikaraNa-aise chaha kAraka eka hI vastu meM eka hI samaya meM nahIM pAye jAte haiM-aise paugavAdiyoM evaM bauddhoM Adi ko pUrvapakSa banAkara prasiddha adhyAtmabhAvanA ke viSaya meM SaTkAraka vyavasthA ko dikhAne ke lie yaha praloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)-abhedaSaTkArakarUpa se apane svarUpa ko dhyAna karane para phalaprApti hotI hai-aisA kahate haiN| khaNDAnvaya-sva:svayaM hI, svaM apane ko, svena apane se (svayaM ke dvArA) 73
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasmAt-apane se, svasyAvinazvare svasmin apane avinAzI svarUpa meM sthira: sthiratApUrvaka, dhyAtvA dhyAna karake, enaM isa, AnaMda Anandamaya, amRtaM padaM avinAzI pada ko, labhasva-prApta kro| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-prApta karoge, kyA?-sthAna ko, kisa prakAra ke sthAna ko? mokSarUpI sthAna ko, aura phira kaisA hai vaha pada? apane AtmA se utpanna ananta sukhasvarUpI hai| kyA karake? dhyAna karake, kaise? Upara kahe gaye kathanAnusAra, kauna? tuma, kisakA dhyAna karake? tuma apane Apako (dhyAkara), kisase?-apane se, kaise? avicala hokara, kisake lie?-tumheM phala prApti ho-isalie. kahA~ se phala prApti ho? tumhArI apanI AtmA se, kahA~ rahakara dhyAna karane se? tumhAre avinAzI svarUpa meM rahakara (dhyAna karane se mokSarUpI phala prApti hogii)| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)--zAzvata AtmA meM jaise sthita ho sake, vaise sthira hokara apane saMbaMdhi AtmA ko AtmA ke pAsa se apane svarUpa kI prApti ke lie AtmA ke dvArA AtmA arthAt tuma-isa prakAra isa abheda SaTkArakarUpa se dhyAna karake anantasukhasvarUpa, maraNa Adi ke duHkhoM se rahita mokSarUpI pada ko prApta karo jaao| para, nirapekSa hokara apane se hI nija siddhasamAna AtmasvarUpa kI prApti saMbhava hone se para bhAva ko chor3akara, svarUpa bhAvanA meM hI prayatnarata sadA honA cAhie-aisA abhiprAya hai| vizeSArtha-'saba kucha AtmA meM hI mila jAne vAlA hai, to kisI sAdhanarUpa, karmarUpa yA apAdAna adhikaraNa Adi rUpa anya padArtha kI koI bhUmikA isa kArya kI niSpatti meM hogI athavA nahIM?' - isa jijJAsA kA samAdhAna 'abhinna SaTakAraka' kI prakriyA ko batAkara isa padya meM diyA gayA hai| chahoM kArakoM ko AtmA meM ghaTita karane ke bAda kriyA' ke sthAna para sambandhakRdantIya pada 'dhyAtvA' (dhyAna karake) kA prayoga kara yaha saMketa diyA gayA hai ki 'svarUpasambodhana-paJcaviMzatiH' nAmaka isa grantha kA pratipAdya viSaya pUrNatayA samajha lene ke bAda AtmadhyAna karane ke atirikta anya koI rAstA nahIM raha jAtA hai| aura AtmadhyAna karane para ananta Anandamaya trikAlI dhruba Atmatattva kI avicala prApti hogI tathA paryAyagatarUpa se anantasukharUpa paryAya prakaTa hogI, jo ki ananta sukhasvarUpata; avinAzI hogI - amRta hogii| pramukha adhyAtmavettA AcArya amRtacandra ne AtmA meM abhinna SaTkAraka-vyavasthA 74
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA bahuta vizada varNana kiyA hai| paM0 jayacanda jI chAbar3A ne bhI 'abhinna SaTkAraka vyavasthA ko paramasatya batAyA hai| batAyA hai| loka meM bhinna SaTakArakoM kA kathana kiyA jAtA hai, kintu adhyAtmamArga meM abhinna SaTkArakoM kA kathana uddezyapUrNa hai| AcArya kundakunda saMketita karate hai ki abheda kAraka vyavasthA dRSTi meM Ane para kArakoM sambandhI ahaMkAra dUra ho jAtA hai tathA zuddhAtmatattva kI upalabdhi hotI hai| AcArya brahmadeva sUri ne to yahA~ taka likha diyA ki AtmA meM abhinna padakAraka ghaTita huye binA paramAtmapada kI prApti nahIM ( ho sakatI hai| yaha abhinna SaTakAraka cintana nizcaya naya kA viSaya hai|' abhinna SaTkArakoM kI sthiti ko samajhe aura apanAye binA dhyAna saMbhava nahIM hai| tattvAnuzAsana meM spaSTa likhA hai - "AtmA, apane AtmA ko, apane AtmA meM, apane AtmA ke dvArA, apane AtmA ke lie, apane Atmahetu se dhyAtA hai; isalie kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa-aise SaTkAraka rUpa pariNata AtmA hI nizcaya se dhyAnasvarUpa hai| 14 sAmAnyata: chaha kArakoM kA hI kathana AtA hai, kintu yahA~ akalaMkadeva ne | 'sva' para sAtoM vibhakti-pratyayoM kA prayoga kiyA hai| AcArya pUjyapAda ne to 'dharma' para AThoM vibhakti-pratyayoM kA prayoga kiyA hai "dharma: sarvasukhAkaro hitakaro, dharma budhASicanvate / dharmeNaiva samApyate zivasulaM, dharmAya tasmai namaH / / dharmAnanAstyapara: suhRd bhavabhRtA, dharmasya mUlaM dyaa| dharme cittamahaM dadhe pratidinaM, he dharma ! mAM pAlaya / / " vizeSa dra0, samayasAra kI AtmakhyAti TIkA, gAthA 297; pravacanasAra kI tattvapradIpikA' TIkA, gAthA 16 tathA paMcAstikAya kI tattvapradIpikA 'TIkA, gAthA 46 | pravacanasAra thA 16 kI vacanikA 1 3. paMcAdhyAyI, pUrvArddha, 331 / pravacanasAra, gAthA 160 | 5. pravacanasAra, gAdhA 1261 6. paramAtmaprakAza TIkA, 2016 / 7. tattvAnuzAsana, 29 / 8. tattvAnuzAsana, 741 9. nityapAThasaMgraha, pRSTha 280 |
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ utthAnikA (kannar3a TIkA)-svarUpasambodhana paMcaviMzatigranthaparisamaptyaMtaramI granthaM tannaM pelvaMga, peLvaMgamAvaDi sampadaMmAkumeve granthasAmarthyame prakaTisalveDi banduduttarazloka__ utthAnikA (saMskRta TIkA)-imaM granthAbhiprAya jJAtvA samyAguNanikAkriyate cet, asmAd graMthAsaMbhavaphalaM pradarzayannAhaitisvatattvaM paribhAvya vAGmayaM, ya etadAkhyAti zruNoti zadarAt / karoti tasmai paramAtmasaMpadaM, svarUpasambodhanapaMcaviMzati: / / 26 / / ___ kannar3a TIkA-(karoti) mApudu (kA) Adhudu? (svarUpasaMbodhanapaMcaviMzati:) svarUpasambodhanapaMcaviMzayeMba granthaM (kAm) enaM? (paramAtmasaMpadaM) paramAtmasaMpattiyaM (kasyai) AvaMge? (tasyai) AtaMge (pa:kiM karoti) AvanAnumorvanenaM mALpa? (ya:) AvanAnumorya (AkhyAti) pevarnu (zruNoti) keLvana (AdarAt} atiyida (kim) enaM (etad vAGmayam) I vacanamayamappa zAstramaM (kiM kRtvA) enaM mADi? (parimAvya) paribhAvisi (kim) ena? (svatattvam) Atmatattvama (katham ) entu? (iti) I mArgadidaM / saMskRta TIkA-(iti) uktaprakAreNa (svatattva) nijasvarUpa (paribhAvya) samyagjJAtvA, (ma: AdarAt) yacchraddhayA (etat vAGmayam) zabdaM vyApya (AkhyAti) vyAkaroti zruNoti ca, tasmai jIvAya (svarUpasambodhanapaMcaviMzatiH) svalpasambodhana iti paMcaviMzatigraMthapramANaM graMthaH, (paramAtmasaMpada) paramAtmasaMpattiM karoti / evamupayogAyanekadharmasaMbhRtasvasaMvedyamAtmAnaM nimrayAbhiprAyeNa nizcitya nissaMga: san bhAvite sati paramAtmasaMpatti: saMbhavatIti taatpryH| utthAnikA (kannar3a)-svarUpasambodhana-paMcaviMzati' nAma ke grantha kI parisamApti ke avasara para yaha grantha apane ko par3hanevAloM sunanevAloM ko kyA sampatti dene vAlA hai?-isa prakAra graMtha kI sAmarthya ko prakaTa karane ke lie yaha zloka prastuta hai| utthAnikA (saMskRta)-isa grantha ke abhiprAya ko jAnakara samyak guNoM ke samUha ko prApta karate haiM yadi, (to) isa graMtha se ho sakane vAle phala ko pradarzita karate hue kahate haiN| khaNDAnvaya-iti-isa pUrvokta rIti se, svatattvaM nijAtmatattva ko, paribhAvya bhalI bhA~ti bhAvanA karake, yaHjo, etadvAcAM ina vacanoM ko,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkhyAti kahatA hai, ca-aura, AdarAt-AdarapUrvaka, zruppoti sunatA hai. tasmai usake lie (yaha grantha), paramAtmasaMpadaM paramAtmArUpI siddhi-sampatti ko, karoti prApta karatA hai-(aisA yaha) svarUpasambodhanapaMcaviMzati: svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati nAmaka graMtha hai| hindI anuvAda (kannar3a TIkA)-karatA hai, kauna karatA hai? 'svarUpasambodhanapaMcaviMzati' nAmaka yaha grantha, kyA karatA hai?-paramAtmapadarUpI sampatti ko kisake lie?-usake lie, vaha akelA kyA karegA?-jo koI pratipAdana karatA hai, aura sunatA hai Adara ke sAtha, kisako?-isa (jina) vacanamaya zAstra ko, kisa prakAra se?-cintana-manana karake, kisakA?-Atmatattva kA, kaise?-isa (ke svAdhyAya pUrvaka) prakAra se| hindI anuvAda (saMskRta TIkA)-pUrvokta prakAra se nijasvarUpa ko bhalI-bhA~ti jAnakara jo zraddhApUrvaka zabdamayI (isa zAstra kA) vyAkhyAna karatA hai aura sunatA hai, usa jIva ke lie svarUpa sambodhana' nAma paccIsa granya pramANa yaha grantha paramAtmapada kI prApti karAtA hai| isa prakAra upayogAdi aneka dharmoM se bhare hue (paripUrNa) svasaMvedya AtmA kI nigranthatva ke abhiprAya se nirNIta kara nissaMga hokara bhAvanA karane para paramAtmarUpI saMpatti athavA paramAtmapada kI prApti avazya hotI hai-aisA tAtparya hai| vizeSArtha:-graMtha ke pratipAdya viSaya kA varNana pUrNa karane ke bAda AcAryadeva ne isa padma meM grantha kA phala pratipAdita kiyA hai| isa grantha ko unhoMne 'vAGmaya' saMjJA dekara dvAdazAMgavANI kA aMga/bhAga batAyA hai, vyaktigatarUpa se kahI gayI koI 'kathA' yA 'abhimata' nahIM mAnA hai| ata: jo bhI ise par3he-sune, vaha dvAdazAMgI jinavANI kI gaurava-garimA ke anurUpa Adara evaM dinayapUrvaka hI par3he yA sune; pramAda, tiraskAra, TIkA-TippaNI yA chidrAnveSaNa ke abhiprAya se nhiiN| isa vidhi se isakA paThana-pAThana, zravaNa-zrAvaNa karane para 'yaha graMtha una par3hane-pajhane, sunane-sunAne vAloM ko nija trikAlI dhuva paramAtmapada kI prApti kA hetu bana sakegA' - aisA abhiprAya antima prazasti ke rUpa meM akalaMkadeva ne yahA~ vyakta kiyA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannar3a TIkAkAra kI prazastizrImadakalaMka karta modalAge SaTtarkaSaNmukharuM samantAdadhyAtmasahityavedigaLaM mUlakartRgaLu nAmadheyarmappa zrImanmahAsenapaMDitadevaridaM sUrastagaNAgragaNyarappa saiddhAntacakravartI zrImat piriya vAsupUjyasaiddhAntadevara guDDanappa padmarasaM svarUpasambodhanapaMcaviMzattiya navarasasamISadoL keLuttaM karnATakavRttiyaM sva-para-hitamAgi mADisidaM / maMgalamahA / / shrii-shrii-shrii-shrii-shrii|| / / vItarAgAya namaH / / hindI anuvAda-zrImad akalaMmadeva isa grantha ke kartA haiM / ve SaTtoM ke lie SaNmukha (kArtikeya) ke samAna haiN| ve saba ora se cAroM dizAoM se adhyAtmasAhitya ke bar3e hI pragalbhajAtA haiM evaM isa grantha ke mUlakartA hai| zrImAn mahAsena paNDitadeva ne samasta gaNoM meM agraNI siddhAntacakravartI zrImat jyeSTha vAsupUjya saiddhAntikadeva ke priya ziSya padmarasa ne isa svarUpa-sambodhana-paMcaviMzati (nAmaka graMtha) ko navarasa se bhare hue mana se sunate hue kannar3a-bhASAmayI vRtti (TIkA) apane aura dUsaroM ke hita kI bhAvanA se kraayii| mahAn maMgala ho| shrii-shrii-shrii-shrii-shrii| vItarAga paramAtmA ke lie namaskAra hai| vizeSArtha:- yahA~ para sva-para hitamAgi' pada mahattvapUrNa hai| kyoMki adhyAtmagraMthoM ke TIkAkAra graMtha ke vyAkhyAna kA mUla uddezya Atmahita mAnate haiN| muni rAnasiMha ne 'vyAkhyAga' kA uddezya. spaSTa karate hue likhA hai ki "yadi vyAkhyAnakartA ne AtmA meM citta nahIM lagAyA, to mAno usane annakaNoM ko chor3akara bhUse kA saMgraha kiyaa| ve Age spaSTa karate haiM ki 'jo graMtha ke zabda aura artha meM hI santuSTa ho jAtA hai, paranArtha ko nahIM pahicAna pAtA hai; vaha mUrkha hai| ataH svahitapUrvaka ziSyoM evaM bhavyoM kA paramparA se hita honA-aisAsva-para hita' isa TIkA kA uddezya TIkAkAra ne spaSTa kiyA hai| }. dohApAhur3a: padma 841 2. vahI, padya 851 78
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta TIkAkAra kI prazastibhaTTAkalaMkacandrasya sUktinirmalarazmayaH / vikAsayantu bhavyAnAM hRtkairavasaMkulam / / bhaTTaraphalaMkadevaiH svarUpasaMbodhanaM vyaracitasya / TIkA kezavavarye kRtA svarUpopalabdhimAvAptum / / ||shrii vItarAgAya namaH / / hindI anuvAda bhaTTa akalaMkadevarUpI candramA kI sUkti (sadvacana) rUpI nirmala razmiyA~ (kiraNe) bhavyajIvoM ke hRdayakamaliniyoM ke samUha ko vikasita kareM (khilAyeM-mukulita kreN)| bhaTaTa akalaMkadeva ke dvArA racI gayI 'svarUpa-sambodhana' nAmaka isa kati kI TIkA kezavavarya (kezavaNNa?) ke dvArA nijasvarUpa kI upalabdhi karane ke lie kI gayI hai| / / zrI vItarAga paramAtmA ke lie namaskAra hai|| vizeSArtha:-yaha padyAtmaka graMtha isa antima padya ke chor3akara 'anuSTup chanda meM nibaddha hai| dhavalA Adi granthoM meM 'anuSTup chanda ko pramANapada' kahA gayA hai| yahA~ saMskRta TIkAkAra meM 'paJcaviMzatigraMthapramANagranthaH' kahakara 'graMthapramANa' pada se dhavalA ke pramANapada ko saMketita kiyA hai| vaise bhI jinavANI meM anuSTup chanda kI mAtrAoM ke parimANa ke anusAra gaNanA karake yaha grantha itane zlokapramANa hai' - aisA grantha kA parimANa batAye jAne kI paramparA hai.| dhyAtavya hai 'anuSTupa' chanda ko hI zloka' nAma se jAnA jAtA hai| isameM TIkA kA uddezya 'AtmasvarUpa kI upalabdhi' batAyA hai| samayasAra ke vyAkhyAkAra AcArya amRtacandra ne bhI samayasAra andha kI vyAkhyA kA phala apane pariNAmoM kI paramavizuddhi honA batAyA hai "mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrterbhavatu samayasAra-vyAkhyayaivAnubhUteH / / " 1. samayasAra-AtmakhyAti TIkA, maMgalAcaraNa; padya 3 / 79
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka 1. 2 3 4 5 6 7 roo 8 9. 10 11 12 13. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 prathama pariziSTa padyAnukramaNikA padma iti svatattvaM ...... itIdaM sarvamAlocya...... ityAdyanekadharmatvaM kattAM yaH karmaNAM bhoktA.... kaSAyai: raJjitaM cetaH...... jJAtAdRSTA'hameko'haM...... jJAnAdbhinno....... tatastvaM doSa...... tadApyati tRSNAvAn...... darzana jJAnaparyAya... nAnAjJAnasvabhAvatvAd.... prameyatvAdibhi...... muktAmuktaika... mokSe'pi yasya...... yathAvad vastu... yadetanmUlaheto...... sa vaktavya svarUpAdyai:.. sadvRSTijJAnavRttAni ....... sa syAdvidhiniSedhAtmA.... sA'pi ca svAtma...... so'styAttmA..... svadehapramitazcAyaM....... svaM paraM ceti....... svaM paraM viddhi...... svaH svaM svena...... heyopAdeyatattvasya ..... 80 padma kramAMka 26 16 9 10 17 14 3 18 20 13 6 1 21 12 15 7 11 8 23 2 5 22 24 25 19
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ agrAma 18 10, 11 pariziSTa-2 zabdAnukramaNikA (mUla grantha meM Agata viziSTa zabdoM kI sUcI akArAdi krama se) kra0 zabda padya kramAMka | 27. utkarSaparyanta ]. akSaya 28. utpatti 2. agocara uttarottarabhAviSu 30 udAsInatva acidAtmA 31. upAya 5. atitRSNAvAn 32. upekSAbhAvanA 6. anAkula 33. upeye anAcanta 34. eka: 8. anekadharmatva 35. . ekarUpa antara 36. ekAneka anyataH 37. ekAne kAtmaka 11. apara 38. ekAntataH abhinna 39. kartA 13. amukta 40. kathaJcit 14. amUrti 15. amRta kaSAya 16. avinazvara kAraNa 17. aham kAMkSA AkAMkSA kevala 19. Atmani kA~kuma 20. AtmanaH 11, 16 / 47. grAhya 21. AtmA 2,3, 9 48. cAritra 22. AtmAdhIna citta 23. AdarAt 50. cetanAcetanAtmaka 24. Ananda 25 / 51. cetanaikasvarUpa 25. Alambana 52. jJAtA 26. Alocya 16 | 53.. jJAna karma 18. 49.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. 9,20,21 54. jhAnadarzanata: 83. pramiti 55. jJAnamAtra | 86. prameyatvAdi 56. jJAnamarti 87. phala 57. tatphalAnAM 10 88. bahiH 58 tattva ___11, 16, 17 | 89. bahiraMgaka 59. tattvacintAparaH 18 90. bandha 60. tapaH | 91. bAhya 61. tRSNA bhinna 62. darzana bhAvanAdArpa 63. duHkha bhoktA durAdheyaH mAdhyastha: 65. dRSTA 14 | 96. mukta 66. dezakAlAdi 97. muktatva 67. doSanirmukti 98. mUlahetu 68. dausthya 99. mokSa 69. dharma 100. mokSe'pi 70. nAnAjJAnasvabhAva 101. yatna 71. nimmoha 102. yAthAtmya 72. nirvAcya 103. yathAvad 73. nirAlamba 104. raJjita 74. nIlIraktAmbara 105. rAga 75. padam 106. rAga-dveSa-vivarjita 76. param , 107. vaktavya 77. paradharma 108. vastu 78. parabhAva | 109. vastuniIti 79. paramAtmA 1 | 10. vasturUpeNa 80. paramAtmasampada 11. vAGmaya 81. paryAya 13 | 112. vAcAm 82. pUrvAparIbhUta | 113. vAcya 43. pRthaka 12 | 114. vidhi-niSedhAtmA 84. pradIpavat 12 | 115. viparyaya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116. vizva vyApI | 147. svarUpAdi 117. vyaya 148, svarUpasaMbodhanapaJcaviMzatiH 118. vyAmoha 149. svasmAt ]]9, zaktita: ___16, 26 150. svasmin 120. zivam 151. svasmai 121. saMvidAdi 152. svasya 122. sadRSTijJAnacAritra 153. svasaMvedyasvarUpe 123. samUrti 154. svAtmaniSTha 124. samyagjJAna 155. svAtmalabdhi 125. sammata 156. svArthavyavasAyAtmA 126. sarva 157. svena 127. sarvagata 158. hanta 128. sarvata: 159. hitAnveSI 129. sAvalambanaH 19 | 160. hetuphalAvaha: 130. sukha | 161. heyata: 131. sukha-du:kha 162, heyopAdeyatattva 132. sulabhA 133. sarvathA 134. sahakAraka 135. sopayoga 136. sausthya 137. sausthitya 138. sthiti 139. sthira 140. syAd 141. sva: 142, svaM 143. svatattva 144. svadehapramita 145. svadharma 146. svayameva 22, 24, 25
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 sandarbha grantha sUcI 1. anagAra dharmAmRta/pa.AzAdhara sUri/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM., 1977 amitagatizrAvakAcAra/A.amitagati/solApura/pra.saM., 1922 amRtAzIti/A.yogIndradeva/di jaina mu.maM.. udayapura/pra.saM., 1990 4. aSTapAhuDa/A.kundakunda/bhA.va.a.vi.pa., sonAgira/pra.sa., 1989-90 5. aSTasahasrI/A.vidyAnandasvAmI/gAMdhI nAdhAraMgajI graMthamAlA/pra.saM., 1915 AlApapaddhati/A.devasena/prA.di.jaina graMthamAlA, bambaI/pra.saM., 1920 AtmAnuzAsana/A.guNabhadra/jaina saM.saMra saMgha, solApura/pra.saM., 1961 8. AptaparIkSA/A.vidyAnandasvAmI/vIra sevA maMdira/pra.saM., 195] 9. AptamImAMsA/A.samantabhadra/vIra sevA maMdira TrasTa/pra.saM., 1967 10. iSTopadeza/A.pUjyapAda/vIra sevA mandira/pra.saM., 1964 11. kaThopaniSada/gItA presa, gorakhapura 12. kasAyapAhuDa/A.pativRSabha/vIra zAsana saMgha, kalakattA/pra.sa. 1955 13. kArtikeyAnaprekSA/svAmIkArtikeya/pra.zra.pa.maM., agAsa/prasaM. 1961 gommaTasAra jIvakANDa/A.nemicandra si.ca./bhAratIya jJAnIpITha/pra.saM. 1978 15. cArvAkadarzana samIkSA/pAThaka sarvAnanda/caukhaMbhA saMskRta sIrIja/pra.saM.. 1965 chakkhaMDAgamasutta/A.puSpadanta-bhUtabali/ 17. chahaDhAlA/paM.daulatarAma/kundakunda bhAratI, na.di./dvi.saM 1994 18. jainadarzana meM AtmavicAra/DaoN.lAlacanda jaina/pA.vi.zo saM. vArANasI/ 19. jainadarzana/DaoN.mahendra kumAra nyAyA./ga.va.jaina graM., vArANasI/pra.saM. 1984 jaina nyAya./paM. kailAzacandra/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM. 1966 21. jaina sAhitya kA itihAsa/zAstrI kailAzacandra/gaNezavarNI graMthamAlA, vArANasI/pra.saM.. 1976/ 22. jainendrasiddhAntakoza/jainendra varNI/bhAratIya jJAnapITha/dvi.saM., 1986 23. jJAnArNava/A.zubhacandra/pa.zru.pra.ma., agAsa/pra.saM.. 1908 24. tiloyapaNNatti/A. yativRSabha/jIvarAja graMthamAlA, solApura/pra.saM., 1942 25. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA/zAstrI nemicandra/a.bhA 84
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja di.jai. vidvatpariSad/pra.saM., 1974 26. tattvasAra/A.devasena/sumana bovar3A, yU.esa.e./pra.saM. 27. tattvArtharAjavArtika/bhaTTa akalaMkadeva/bhAratIya jJAnapITha/dvi.saM., 19821 28. tattvArthalokavArtika/A.vidyAnandasvAmI/nirNayasAgarapresa/pra.saM., 1919 tattvArthasAra/A.amRtacandra sUri/bhA.jai si.pra.saM., kalakattA/pra.saM., 1920 30. tattvArthasUtra/A. umAsvAmI/zrI gaNezavarNI di.jaina saMsthAna, vArANasI/dvi. saM. 1991 tattvAnuzAsana/A. nAgasena sUri/dIra sevA maMdira/paM.sa., 1963 32. tarkabhASA/kezavamizra/saM.sI., vArANasI/pra.saM. 33. dohApAhuDa/munirAmasiMha/go.aM.ca., kAraMjA/pra.saM. 1933 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra/A.mAillaghavala/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM., 1971 35. dhavalA/A.vIrasena svAmI/amarAvatI/pra.saM., 1939-59 36. dharmazarmAbhyudaya/haricandra/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM., 1954 37. nATaka samayasAra/kavivara paM. banArasIdAsa/bI.sa.sA.pra.Tra.. bhAvanagara/ta. saM., 1976 niyamasAra/A. kundakunda/di. jaina svA. maM. Tra., sonagar3ha/ca.saM.. 1978 nyAyakumudacandra/A.prabhAcandra /mA.di.jaina graM.. bambaI/pra.saM. 1939 40. nyAyadIpikA/abhinava dharmabhUSaNa pati/vIra sevA maMdira/pra.saM., 1945 41. paMcasaMgraha/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM., 1960 paMcAdhyAyI/pAMDe rAjamalla/varNI graMthamAlA, vArANasI/dvi.saM. 1986 paMcAstikAyasaMgraha/A. kundakunda/pa.zru.pra.ma., agAsa/tR saM., 1968 paMcAstikAyasaMgraha (tAtparyavRtti)/A.amRtacandra/bhAratIya jJAnapITha/pra.saM.. 42. 1975 padmanaMdipaMcaviMzati:/A.padmanandi/jIvarAja graMthamAlA, solApura/dvi.saM., 1977 paramAtmaprakAza/A.yogIndradeva/pa.zru.pra.ma.,agAsa/paM.saM., 1988 parIkSAmukhasUtra/A.mANikyanandi/mohanalAla zAstrI, jabalapura/pra.saM. purUSArthasiddhathupAya/A.amRtacandrasUri/bhA.va.a.vi.pa., sonAgira/pra.saM. 1989-90 prameyakamalamArtaNDa/A.prabhAcandra/nirNayasAgara presa/dvi.saM , 1941 50. prameyaratnamAlA/laghu anantavIrya/caukhambA vidyA. vArANasI/pra.saM. 1939
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra/A.kundakunda / pa. zru. pra.maM., aMgAsa / pra.saM. 1950 bArasa aNuvekkhA / A. kundakunda / bhagavatI ArAdhanA/A.zivakoTi / jIvarAja graMthamAlA, solApura / pra.saM., 1935 bhagavatIsUtra / 54. 55. 1993 56. 57. 58. 1972 59. 60, mUlAcAra / A. vaTTakera / bhAratIya jJAnapITha / pra.saM. 1986 mokSamArgaprakAzaka/ paM. ToDaramala/paM. ToDaramala smA. TrasTa, jayapura/ gyA. saM., yogasAra / A. yogIndradeva/pa.zru. pra.maM., agAsa / paM.saM., 1988 yogasAraprAbhRta/A.amitagati / bhA. jai. si.pra.saM., kalakattA / saM., 1919 ratnakaraNDazrAvakAcAra / A. samantabhadra / vIra sevA maMdira TrasTa / pra.saM., rayaNasAra/A.kundakunda / vi.ni.pra.pra. sa. indaura / pra.saM. 1974 vizvatattvaprakAzaM/A.bhAvasena / jaina saM. saMra. saMgha, solApura / pra.saM., vRhajjanavANIsaMgraha / a.bhA. jaina.yu. phai, jayapura/ dvi.saM. 1987 vRhadravyasaMgraha / A. nemicandra si.ca. / jayanArAyaNa jaina, dillI/ pra.saM., SaDdarzanasamuccaya/A.haribhadrasUri / bhAratIya jJAnapITha / pra.saM. 1970 64. saMskRta hindI koza / vAmana zivarAma ApTe / motI. banA., dillI / dvisaM. 1969 satyazAsanaparIkSA/ A. vidyAnandasvAmI/bhAratIya jJAnapITha / pra.saM. 1964 sanmatitarka / A. siddhasena / gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda/pra.saM.. samayasAra/A.kundakunda / pa. zru. pra.maM., agAsa / dvi.saM., 61. 62. 63. 65. 66. 1923 67. 1974 68. samayasArakalaza/A.amRtacandrasUri / bI.saM.sA. pra.TU., bhAvanagara / tR.saM. 1978 69. sarvArthasiddhi/A.pUjyapAda / bhAratIya jJAnapITha / pra.saM., 1955 samAdhitantra/A.pUjyapAda / vIra sevA maMdira / pra.saM., 1964 71. sArasamuccaya/A.kulabhadra / bhA.va.a. vi.paM.sonAgira / pra.saM. 1990 syAdavAdamaMjarI/A.malliSeNa/pa.. pra.maM., agAsa / pra.saM., 70. 72. 1970 51. 52. 53. 86 " 1964 1953
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa kra. 4 TippaNI (yaha TIkA mujhe pUrA grantha mudrita ho cukane ke bAda munizrI kanakojjvalanaMdi jI ke dvArA prApta huI hai ata: ise pariziSTarUpa meM diyA jA rahA hai| isakA saMkSipta paricaya evaM samIkSA nimnAnusAra hai - ) paricaya - yaha TIkAgrantha san 1967 meM zAntisAgara jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, zAntivIra nagara, zrI mahAvIrajI (rAja0)' se prathamAvRtti meM prakAzita huA thaa| yaha eka saMkalanagrantha thA, jisameM samAdhitantra, iSTopadeza evaM svarUpasambodhanapaJcaviMzati ye tIna grantha TIkAsahita prakAzita the| isameM yaha grantha 'svarUpa sambodhana' nAma se hI prakAzita hai| isameM paM0 khUbacanda zAstrI kRta saMskRta TIkA tathA paM0 ajita kumArazAstrI kRta hindI TIkA bhI thI; kintu ye donoM TIkAyeM Adhunika vidvAnoM dvArA racita hone se inakA upayoga maiMne nahIM kiyA hai| ina donoM TIkAoM ke atirikta eka prAcIna ajJAtakartRka saMskRta TIkA bhI dI gayI thI / yadyapi isameM TIkAkAra evaM racanAsaMvat Adi ke bAre meM koI ullekha nahIM hai, tathApi yaha TIkA prAcIna pratIta hotI hai; isa bAta kA poSaka pramukha pramANa hai- Adhunika TIkAoM meM anupalabdha 21vA~ padya ( tathAptIvatRSNAvAn .) isameM vidyamAna hai tathA ajJAta TIkAkAra ne usakI TIkA bhI kI hai TIkA ke prAkkathana meM granthakartA kA nAma 'akalaMkadeva' evaM grantha kA nAma 'svarUpa-sambodhana' diyA gayA hai| tathA grantharacanA kA uddezya 'samasta bhavya jIvoM ko anekAntarIti se jIva- padArtha kA pratipAdana karanA' batAyA gayA hai| TIkA ke anta meM 'padArthakathanAtmikA vRttiH' kahakara isa TIkA kA svarUpa 'pratyeka pada kA artha kathana karanevAlI 'vRtti TIkA' sUcita kiyA hai| isameM mUlagrantha ko paccIsa zlokapramANa tathA antima 26veM padya ( iti svatattvaM ...... ) ko upasaMhArarUpa mAnA gayA hai| I samIkSA- yaha TIkA ajJAtakartRka bhI hai, sarala evaM saMkSipta bhI hai tathA isakA racanAkAla Adi bhI ajJAta hai; tathApi yaha anekadRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| prAcInatA aura saMbhavata: kisI viziSTa zramaNa ke dvArA racita honA- ye to isakI mahattA kA AdhAra haiM hI, sAtha hI isameM jo vizeSArtha utthAnikAyeM dI gayIM haiM; ve bhI kama mahattva kI nahIM haiN| TIkAkAra ne adhyAtmapradhAna dRSTi se isa TIkA kI racanA kI hai, phira bhI isa grantha ko nizcaya vyavahAra donoM nayadRSTiyoM se 87 -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvita mAnA hai aura anekatra lika bhI kiyA hai| TIkA kI bhASA zailI sarala evaM subodhagamya hai| isa TIkA prati ke sampAdaka 40 ajita kumAra zAstrI ne basa ise prakAzita bhara karAyA hai, sampAdana ke nAma para isakI durdazA hI kI hai| udAharaNasvarUpa prakAzita TIkA meM mUlagandhakAra ke padyoM ke pada evaM unakI TIkA ko eka sAtha prakAzita kara diyA hai, donoM meM kucha patA hI nahIM calatA ki kauna zabda grandhakAra kA hai, kauna TIkAkAra kA? tathA TIkAkAra ne jisa "tathApyati tRSNAvAn......" padya kI mUlagrantha ke padya ke rUpa meM TIkA kI hai, sampAdaka ne usa para 'pAThAntara' kA ThappA lagA diyA hai| aura mUlagrantha ko paccIsa zlokoMvAlA batA diyA hai. jaba ki isa TIkA meM spaSTa rUpa se chabbIsa padya haiM, jo ki prAcIna pratiyoM ke anusAra haiN| TIkA ke prakAzana meM pramAda aura asAvadhAnI bhI bahuta huI hai, kaI zabda aura paMktiyA~ taka chuTa gayI haiN| jinheM koSThaka ke dvArA pahA~ sUcita karane kA prayAsa kiyA hai| phira bhI pUrI taraha se maiM santuSTa nahIM hai kyoMki isa TIkA kI koI anya prati mujhe nahIM milii| sampAdaka ne arddhavirAma, alpavirAma Adi sampAdakIya vizeSatAoM kA prayoga to kiyA hI nahIM hai. virAma-cihna bhI prAya: galata jagaha para diye haiM; jinako maiMne yathAsaMbhava sudhArakara prakAzita kiyA hai| eka aura Azcarya kI bAta rahI, vaha yaha ki vidvAn sampAdaka ne do-do saMskRta TIkAyeM prakAzita kI; kintu unameM se kisI kA bhI hindI anuvAda denA ucita nahIM smjhaa| unhoMne apanI svatantra hindI TIkA prastuta kI hai| pratIta hotA hai ki koI bhI TIkAkAra unheM isa stara kA nahIM lagA ki usakI TIkA kA hindI rUpAntaraNa kiyA jaay| isake atirikta jo prUphasaMzodhana-sambandhI pracura bhUleM rahIM, unakA ullekha maiM apekSita nahIM samajhatA: kyoMki sampAdaka ne durga zahara meM dazalakSaNa parva ke dasa dinoM meM hI ise nibaTAyA thA, jabaki prastuta prakAzya 'svarUpasambodhanapaJcaviMzati' meM pratyeka TIkA kI khoja, pAThAnveSaNa, sampAdana evaM sandarbha-saMgraha Adi kAryoM meM anavarata kAryarata rahate hue bhI Der3ha varSa kA samaya laga gyaa| ata: mAtra dasa dinoM meM jo tIna granthoM ko TIkAsahita prakAzita kareM-unake kArya meM kyA apekSA kI jA sakatI hai? parantu aisI pravRtti zAstra ke prati AparAdhika upekSAbhAva hai| ____ astu, yadi yahI TIkA kucha samaya pahile milI hotI, to isako mUla meM sthAna detA, na ki pariziSTa meM; tathA isakA anuvAda bhI prastuta krtaa| kintu pUrA grantha mudrita ho cukane ke bAda prApta hone se maiM ise pariziSTa meM hI de sakA haiN| isa 44
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 TIkA ke mUlapATha ke bAre meM bhI koI utsAhajanaka sUcanA sampAdaka paM0 ajita kumAra zAstrI ne nahIM dI thI, unhoMne mAtra itanA likhA ki "yaha TIkA pUjya AcArya zivasAgara jI ke saMghastha munizrI ajita sAgara ne bhejI haiN|" - aba yaha prati kahA~ hogI ? - kahanA kaThina hai| kisa granthabhaMDAra kI yaha prati thI yaha bhI sampAdaka ne nahIM batAyA hai| cUMki mUlaprati nahIM mila sakI tathA prakAzita prati meM prUpha Adi sambandhI upekSAbhAva bahuta thA ataH pAThabhedoM kI tulanAtmaka prastuti bhI maiM nahIM kara pAyA / mUlapATha dekhe binA itanI asAvadhAnI se prakAzita prati ke pAThoM ko 'pAThabheda' kI zreNI meM rakhanA mujhe nyAyasaMgata nahIM lagA / kiM bahunA jaisI bana par3I, ajJAtakartRka saMskRta TIkA yahA~ prastuta hai ajJAtakartaka saMskRta TIkA TIkAkAra kA maMgalAcaraNa zuddha caitanyapiNDAya siddhAya sukhasampade / vimalAgamasArAya namo'stu parameSThine / / prAkkathana-zrImadakalaMkadeva samastadurNayaikAntanirAkRtadurAgrahaH samutpannaparamabhedavijJAnaprakAzitAtizayo'zeSabhavyajanAnAM anekAntarUpeNa jIvapadArtha pratipAdanArthaM svarUpasambodhanagranthasyAdAviSTadevanamaskAraM maMgalArthaM kurvannAha - padya 1 ( muktAmuktaika......) kI TIkA - yaH kazcit paramapadArthaH karmabhiH jJAnAvaraNAdikarmabhiH saMvidAdinA samyagjJAnAdiguNai: muktAmuktaikarUpaH tyaktAtyaktaikasvabhAvaH tam AtmotthasukhasvabhAvam akSayam avyayaM jJAnamUrti kevalajJAnasvarUpaM paramAtmAnaM paramAtmapadArthaM namAmi namarakaromi / samasta rAgAdivibhAvarahita kevalajJAnAdiguNasamUhasahitaparamAtmapadArtha eva namaskArArha iti bhAvArtha: / / / padma 2 (so'styAtmA...) kI utthAnikA - paramAtmasvarUpasaMsiddhimabhilaSan granthakAra: sahajasukhasamudraM paramAtmAnaM praNipatya punaH paramatattvaM nirUpayati TIkA- yo yaH kazcit sopayogaH jJAnadarzanopayogayuktaH kramAt krameNa hetuphalAbaha: kAryakAraNasvarUpAvaha: grAhyagrAhI grahI svaparavasturavarUpaM gRhNAti jAnatIti grahI, yadvA agrAhya grAhma pAThe ca- agrAhyagrAhakarUpaH iti athavA grAhyo'grAhya iti pATho'pi sahajajJAna paricchedyo grAhyaH kSayopazamajJAnena avaidyatvAd agrAhyaH ityarthaH / ayam anAdyantaH anAdinidhanaH sthityutpattivyayAtmakaH dhauvyotpattivinAzarUpaH ayam eSa: sukhanidhiryaH svarUpayogAdidharmadhana: AtmA nirvikAracaitanyasvabhAvaH asti 1 89
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyate / upayogAdilakSaNalakSitAtmAsti, tena paravAdikalpitAtmasvarUpaM na bhavatIti tAtparyam / / 2 / / utthAnikA- punarapyAtmadravyasya nayavivakSAbhedena cetanatvamAvadeyati-padya 3 ( prameyatvAdi.... ) kI TIkA prameyatvAdibhiH prameyatvaM sambodhakattvaM dravyatvaM- pradezatvAdikaiH dharmaiH vastusvabhAvaiH acidAtmA acetanasvabhAva:, jJAnadarzanata: jJAnadarzanAbhyAM cidAtmakaH caitanyasvarUpaH, tasmAt tena kAraNena cetanAcetanAtmakaH cetanAcetanasvabhAvaH / sAdhAraNadharmo'cetanatvaM, asAdhAraNadharmazcetanatvaM bhavatIti bhAvArtha / / 3 / / utthAnikA - tattvajJAnaM nirvikAracidAnandaikasvabhAvaparamAtmano bhinnabhinnaM cetyukte pratyuttaraM dadAdi padma 4 ( jJAnAdbhinno......) kI TIkA yat yasmAt kAraNAt pUrvAparIbhUtaM prathamottarasaMjAtaM jJAnaM svaparagrAhakapramANaM so'yaM sa eSa: Atmeti sahajaprakAza iti kIrtitaH kathitaH, tat tasmAtkAraNAt AtmA jJAnAt jJAnataH bhinnaH pRthak bhavati, ato cAbhinnaH jJAnAt pRthak na bhavatIti abhinna: - iti kathaMcana anekAntarUpeNa bhinnAbhinnasvarUpaH / anena nityaikAnta-kSaNikaikAntaparihAreNa jJAna jJAninorna sarvathA bheda iti bhAvArtha: / utthAnikA - sa cAtmA kiM pramANamiti pRSTe pramANamAvedayatipadya 5 ( svadehapramita... ) kI TIkA ayam eSa AtmA ca yasmAt kAraNAt svadehapramitaH svakIyasvIkRtazarIrapramANaH, tataH tasmAt kAraNAt jJAnamAtro'pi jJAnapramANApi sarvagataH sarvavyApI sammataH abhimata:, so'pi sa ca sarvathA sarvaprakAreNa vizvavyApI samastalokavyApakaH na tatsammataH / sahajAnandacaitanyaprakAzatmatattvaM sarvathA zarIrapramANaM na bhavatIti tAtparyam / / 5 / / padya kI utthAnikA - punarapyekatvAnekatvAtmatattvaM nirUpayati TIkA - sa AtmA nAnAjJAnasvabhAvatvAd anekajJAnasvarUpatvAt naikaH eko na bhavati, cetanaikasvarUpatvAt caitanyaikasvabhAvata: aneko'pi na bhavati anekAtmako na bhavati ekAnekAtmakaH ekAnekasvarUpaH bhavet syAt / dravyaparyAyApekSayA ekatvAnekatvaM bhavatIti tAtparyam / / 6 / / padya 7 ( nAvaktavyaH... ) kI utthAnikA - punarapi etat sahajaparamAtmatatvaM vAcyAvAcyaM bhavatIti nirUpayati / TIkA- sa evAtmA ekAnekarUpa AtmA svarUpAdyaiH svadravya-svakSetra svakAlasvabhAvarUpasvarUpAdicatuSTayena vaktavya: AtmAdizabdairvAcyaH, parabhAvataH paradravya-parakSetra 90 -
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ parakAla-parabhAvarUpAdi- catuSTayena nirvAcyaH AtmAdizabdairavAcyaH; tasmAt tata: kAraNAt ekAntata: sarvaprakAreNa vAcya: vacanaviSayo na bhavati, bAcA vacanAnAm agocaraH adiSaya: nApi na syaat| svarUpAdicatuSTayena vAcyaH, pararUpAdicatuSTapenAvAcyo bhavatIti bhAvArtha / / 7 / / padya 8 (sa syAd...) kI utthAnikA - punarapi astinAsti- rUpeNAtmatattvamAvadeyati TIkA-sa: tat-sahajavilAsavijRmbhitAtmapadArtha: svadharmaparadharmayo: AtmagatajJAnAdhirma-paragatarUpAdidharmayorvivakSitayo: sato; vidhiniSedhAtmA asti-nAstisvarUpa:syAt bhavet; bodhamUrtitvAt jJAnasvarUpatvAt samUrti: mUrtiyukta:, viparyayAt rUpAdirahitatvAt amUrti: amUrto bhavati / sarvathA asti-nAstisvarUpa vastu nAstIti tAtparyam / / 8 / / padya 9 (ityAdyaneka...) kI utthAnikA - nizcayena sahajasukharasAsvAdako'pi vyavahAreNa karmaphala-bhoktA bhavatIti sUcayati TIkA- he Atman ! sahajasukhanilaya ! paramapadArtha ! tvaM tvaM ca ityAyaneka dharmatvaM kathitopayogAdidharmasvarUpo bhavasi asi, tu puna: svayameva tvameva baMdhamokSau prakRtyAdyAtmakabaMdhastavilakSaNamokSaH tayoH tat bandhamokSayo: phalaM kAryarUpaM tatkAraNai; teSA kAraNaiH svIkuruSe svayamevAbhyupagacchasi / bandha-mokSaphalAnubhava-sAmarthyAdbandha-bandhaphale parityajya, mokSa-mokSaphale svIkuryAditi tAtparyam / tathA coktam svayaM karma karotyAtmA, svayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre, svayaM tasmAdvimucyate / / padya 10 (kartA ya......) kI utthAnikA - antaraMga-bahiraMgasAmagrI sadbhAvAd eva mokSo bhavatIti kathayati TIkA-yo ya: kapicajjIvaH karmaNAm - vRjinAnAm kartA vyavahAreNa ya: karoti sa kartA, tu punaH sa eva karma-kataiva tatphalAnAM tacchubhAzubharUpakarmaphalAnAM bhoktA AsvAdakaH, bahirantarUpAyAbhyAM antaraMgabahiraMgahetubhyAM tvameva sa: sa tvaM teSA kRtakarmaNAM bhoktA vinAzaka: / pAtanikArtho bhAvArtha / / 10 / / padya 11 (saddRSTi ...) kI utthAnikA - muktihetumAha TIkA-sadRSTijJAnacAritraM samyadarzanAvabodhacAritraM svAtmalabdhaye AtmasvarUpaprAptaye upAya: mukhpakAraNaM bhavati / tatra darzanaM ki rUpamityukte prAha-tattve zuddhAtmatattve yAthAtmya-sausthityaM avicalitarUciH Atmano jIvasya darzana samyadarzanaM mata sammatam / nijazuddhAtmatattve rUci: samyagdarzanamiti tAtparyam / / 11 / / padya 12 (yathAvadvastu .....) kI utthAnikA - samyagjJAnasvarUpamAha-- 91