Book Title: Shanka Navi Chitta Dharie-Shanka, Samadhan
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006260/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dharie zaMkA samAdhAna (sambodhikA pUjyA pravarttinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sidAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna HODOORDINAROO Dooooo DooOOO 16134 2-2-22-22-2242 zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) kara- 39-41- 42- 44444 +HHHHHHHHHHHHHHH0 zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zaMkA navi citta dhariye! jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-23 2012-13 R.J. 241 / 2007 zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye! jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para ( DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa - 23 NANassa "sAramAyAro svapna zilpI Agama marmajJA pravarttinI sajjana zrIjI ma. sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma. sA. mUrtta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA)... VANMANDIR JA ACHARYA SEY 009 SRIMANAR Koba, Gav... Chone: (079) 23276252, 23276204-0 zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRpA vRSTi maMgala vRSTi : Ananda vRSTi : preraNA vRSTi : pUjya guruvaryyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya vRSTiH sneha vRSTi zodhakartrI jJAna vRSTi prakAzaka zaMkA navi citta dhariye ! : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA zrutadarzanAjI suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) : DaoN. sAgaramala jaina : * prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura - 465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 : * 50.00 mudraka ISBN sahayoga rAzi (punaH prakAzanArtha) kampoja kaeNvara seTiMga pAlItANA - 364270 : vimala candra mizra, vArANasI : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA : Antartica Press, Kolkata : 978-81-910801-6-2 (XXIII) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, po. pAlItANA-364270 (saurASTra) phona : 02848-253701 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa tallA galI, 31/ A, po. kolakAtA - 7 mo. 98300-14736 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) mo. 98255-09596 14. pArzvanAtha vidyApITha prApti sthAna I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI - 5 (yU.pI.) mo. 09450546617 5. DaoN. sAgaramalajI jaina prAcya vidyApITha, dupADA roDa po. zAjApura - 465001 (ma.pra.) mo. 94248-76545 phona : 07364-222218 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara tIrtha, kaivalyadhAma po. kumhArI -490042 jilA - durga (cha.ga.) mo. 98271-44296 phona : 07821-247225 7. zrI dharmanAtha jaina mandira 84, amana kovila sTrITa koNDI thopa, po. cennaI - 79 (T.N.) phona : 25207936, 044-25207875 8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, mahAvIra nagara, kempa roDa po. mAlegA~va jilA - nAsika (mahA.) mo. 9422270223 9. zrI sunIlajI botharA TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa po. rAyapura (cha.ga.) phona : 94252-06183 10. zrI padamacandajI caudharI zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, jauharI bAja po. jayapura-302003 .9414075821, 9887390000 11. zrI vijayarAjajI DosI jinakuzala sUri dAdAbAr3I 89/90 goviMdappA roDa basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 093437-31869 saMparka sUtra zrI candrakumArajI muNota 9331032777 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra 9820022641 zrI navInajI jhAr3acUra 9323105863 zrImatI prItijI ajitajI pArakha 8719950000 zrI jinendra baida 9835564040 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArpaNa mahAna sAdhikA tUM sadiyoM kI nA koI terA saanii| carama vyAdhi ke dIrgha kSaNoM meM chalakI tujha meM parama samAdhi / / smita hAsya kI rekhA sadA bikharI rahatI mukhamaMDala para / jinavANI kA maMthana sumiraNa calatA rahatA hRdaya paTala para / / zabda niri kA madhura pravAha rAga-dveSa mana ke haratA / maitrI, prema, sauhArda kI saritA akhila jagata ko pramudita karatA / / sesI sattva evaM mamatva kI jIvaMta anuyoga karuNA evaM nispRhatA kI dhurima abhiyoga vyavahAra evaM nizcaya dharma kA suradhita saMyoga parama pUjyA pravartinI mahodayA vicakSaNa zrIjI ma.sA. ke vilakSaNa jIvana gAthA ko __ sAdara samarpita... =OR Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana manogata Net aura E-mail kI Fashion meM bhautika jJAna ke Attraction meM pAzcAtya saMskRti ke impression meM jo nirarthaka mAnate haiM... sAMskRtika dharoharoM ko pratimA aura prAsAdoM ko pratiSThA Adi AyojanoM ko aise mArga cyuta hue Arya samAja ko dharma vimukha huI yuvA AvAja ko vitarkavAdI garma mijAja ko Agamika kriyAoM kA mahattva batAne pASANa meM paramAtmA ke jIvaMta darzana karavAne vidhi- avidhi kA marma samajhAne hetu eka mArmika cintana... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hArdika anumodana kolakAtA nivAsI zrAvakavarya pitA zrI mukundIlAlajI-mAtu zrI lakSmIdevI kI upakAraka smRti meM suputra samAja ratna zrI kAntilAlajI-rUbIjI supautra dIpaka-citrA prapautra abhiSeka, harSavardhana mukIma parivAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna jyoti ke hArdika sahabhAgI zrI kAntilAlajI mukIma parivAra baMgAla kI bhUmi kalA, prAkRtika saundarya evaM saMgIta ke lie jitanI prasiddha hai utanI hI suprasiddha hai Bengal tigers ke lie bhii| yahA~ kI vANI meM jitanI miThAsa hai utanI hI bulaMdI aura garjanA bhii| kolakAtA jaina samAja ke aise hI Bengal tiger haiM zreSThivarya zrI kAntilAlajI mukiim| paricita janavarga inheM netAjI ke nAma se bhI sambodhita karatA hai| kalakattA jaina samAja ke vikAsa meM mukIma parivAra kA viziSTa yogadAna pUrvakAla se hI rahA hai| yahA~ kA prasiddha rAya badrIdAsa Tempala mukIma parivAra kI hI dharohara haiN| ApakA sambandha bhI usI mukIma parivAra se hai| sampUrNa kalakattA jaina samAja meM Apa eka agraNI zrAvaka ke rUpa meM pahacAne jAte haiN| ApakI dIrgha dRSTi, anubhava praur3hatA evaM Atmika dRr3hatA ke bala para kahI gaI bAta loha kI lakIra ke samAna mAnya hotI hai| prAyaH ApakA nirNaya antima nirNaya hotA hai| saMgharatnA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI preraNA se Apake jIvana meM dharma kA bIjAropaNa haa| marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. ke prati ApakI ananya zraddhA bhakti hai| unakI nizrA meM Apa tInoM upadhAna kI ArAdhanA kara cuke haiN| Apa niyamita navakArasI, sAmAyika, rAtribhojana tyAga Adi niyamoM kA pAlana karate haiN| ApakA jIvana kaI Atma hitakArI niyamoM se Abaddha hai| donoM hI pUjyavAoM ko Apa jIvana meM atyanta upakArI mAnate haiN| Apake vyaktitva ko dekhakara kisI zAyara kI paMktiyA~ smaraNa meM AtI haiMaise bhI haiM loga yahA~, jinase khuda banA jamAnA hai| duniyA ne jinake nAmoM se, usa yuga ko pahacAnA hai| jo khuda hI apanA paricaya ho, unakA paricaya kyA denaa| unakA paricaya denA, sUraja ko dIpa dikhAnA hai / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x... zaMkA navi citta dhariye! ApakA nAma khuda hI apanA paricaya hai| Apa kisI anya paricaya ke mohatAja nahIM hai| aneka varSoM se Apa zItalanAtha bhavana ke adhyakSa pada para haiN| isI prakAra Apa paMcAyatI mandira, jinaraMgasUri pauzAla Adi meM TrasTI pada para raha cuke haiM aura Aja bhI sajagatA pUrvaka ina padoM kA nirvAha kara rahe haiN| Apa eka prakhara vaktA evaM samAja ke jAgarUka zrAvaka haiN| Ane vAle sabhI sAdhu-sAdhviyoM kA pitA tulya dhyAna rakhate haiN| AvazyakatA anusAra samyaka sujhAva evaM dizA nirdeza bhI dete haiN| Aja ke samAja meM Apa jaise zrAvakoM kI alpatA hai| ApakI dharmapatnI zrImatI rUbI devI mukIma atyanta sarala svabhAvI evaM milanasAra hai| ve ni:svArtha bhAva se Apake pratyeka dharma kArya meM sahayogI banatI hai| Apake suputra dIpakajI Apa hI ke nakze kadama para calate hue samAja sevA hetu udyata rahate haiM tathA apane nAma ke anusAra ApakI kAnti ko dIpta karane vAle haiN| ApakI putravadhU citrAjI bhI ApakI garimA ko unnata karane meM tatpara rahatI haiN| sAdhvI saumyAjI ke kalakattA pravAsa ke daurAna unake zodha kArya ke prati Apa pUrNa saceta rhe| vizvavidyAlaya meM zodha prabandha prastuta karane ke pazcAta pustaka prakAzana kI jimmedArI bhI Apane sNbhaalii| Apa hI ke amiTa sneha evaM sahayoga se Aja yaha upalabdhi saMbhava ho pAI hai| sajjanamaNi granthamAlA prakAzana yahI zubhAzaMsA karatA hai ki Apa zatAyu ho evaM isI taraha zAsana hita ke kAryoM meM saMlagna rahakara jina zAsana jyoti ko dedIpyamAna rkheN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana Aja mana atyanta AnaMdita hai| jinazAsana kI bagiyA ko mahakAne evaM use vividha raMga-biraMge puSpoM se surabhita karane kA jo svapna hara AcArya dekhA karatA hai Aja vaha svapna pUrNAhuti kI sImA para pahu~ca gayA hai| kharataragaccha kI choTI sI phulavArI kA eka suvikasita suyogya puSpa hai sAdhvI saumyaguNAjI, jisakI mahaka se Aja sampUrNa jagata sugandhita ho rahA hai| sAdhvIjI ke kRtitva ne sAdhvI samAja ke yogadAna ko cirasmRta kara diyA hai| AryA candanabAlA se lekara aba taka mahAvIra ke zAsana ko pragatizIla rakhane meM sAdhvI samudAya kA vizeSa sahayoga rahA hai| viduSI sAdhvI saumyaguNAjI kI adhyayana rasikatA, jJAna praur3hatA evaM zruta tallInatA se jaina samAja akSarazaH paricita hai| Aja varSoM kA dIrgha parizrama jaina samAja ke samakSa 23 khaNDoM ke rUpa meM prastuta ho rahA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi-vidhAna ke vividha pakSoM ko bhinna-bhinna apekSAoM se udghATita kara isakI traikAlika prAsaMgikatA ko susiddha kiyA hai| inhoMne zrAvaka evaM sAdhu ke lie AcaraNIya aneka vidhividhAnoM kA aitihAsika, vaijJAnika, samIkSAtmaka, tulanAtmaka svarUpa prastuta karate hue niSpakSa dRSTi se vividha paramparAoM meM prApta isake svarUpa ko bhI spaSTa kiyA hai| sAdhvIjI isI prakAra jaina zruta sAhitya ko apanI kRtiyoM se rozana karatI rahe evaM apane jJAna gAMbhIrya kA rasAsvAdana sampUrNa jaina samAja ko karavAtI rahe, yahI kAmanA karatA huuN| anya sAdhvI maNDala inase preraNA prApta kara apanI atula kSamatA se saMgha -samAja ko lAbhAnvita kareM evaM jaina sAhitya kI anudghATita paratoM ko kholane kA prayatna kareM, jisase Ane vAlI bhAvI pIr3hI jainAgamoM ke rahasyoM kA rasAsvAdana kara paaeN| isI ke sAtha dharma se vimukha evaM vizrRMkhalita hotA jaina samAja vidhi-vidhAnoM ke mahattva ko samajha pAe tathA vartamAna meM phaila rahI bhrAnta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii... zaMkA navi citta dhariye ! mAnyatAe~ evaM ADaMbara samyaka dizA ko prApta kara skeN| punazca maiM sAdhvIjI ko unake prayAsoM ke lie sAdhuvAda dete hue yaha maMgala kAmanA karatA hU~ ki ve isI prakAra sAhitya utkarSa ke mArga para agrasara raheM evaM sAhityAnveSiyoM kI preraNA bneN| AcArya kailAsa sAgara sari nAkaur3A tIrtha hara kriyA kI apanI eka vidhi hotI hai| vidhi kI upasthiti vyakti ko maryAdA bhI detI hai aura usa kriyA ke prati saMkalpa-baddha rahate hue puruSArtha karane kI preraNA bhii| yahI kAraNa hai ki jina zAsana meM hara kriyA kI apanI eka svataMtra vidhi hai| prAcIna granthoM meM varNana upalabdha hotA hai ki bharata mahArAjA ne hara zrAvaka ke gale meM samyaka darzana,samyaka jJAna aura samyaka cAritra rUpa triratnoM kI janoI dhAraNa karavAI thii| kAlAntara meM jaina zrAvakoM meM yaha paramparA vilupta ho gii| digambara zrAvakoM meM Aja bhI yaha paramparA gatimAna hai| jisa prakAra brAhmaNoM meM solaha saMskAroM kI vidhi pracalita hai| ThIka usI prakAra jaina granthoM meM bhI solaha saMskAroM kI vidhi kA ullekha hai| AcArya zrI vardhamAnasUri kharataragaccha kI rudrapallIya zAravA meM hue pandrahavIM-solahavIM zatAbdI ke vidvAna AcArya the| AcAradinakara nAmaka grantha meM ina solaha saMskAroM kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| hAlAMki gahana adhyayana karane para mAlUma hotA hai ki AcArya zrI vardhamAnasari para tatkAlIna brAhmaNa vidhiyoM kA paryApta prabhAva thA, kintu svataMtra vidhi-grantha ke hisAba se unakA yaha grantha adbhuta evaM maulika hai| sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne jaina gRhastha ke vrata grahaNa saMbaMdhI vidhi vidhAnoM para tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana karake prastuta grantha kI racanA kI hai| yaha bahuta hI upayogI grantha sAbita hogA, isameM koI zaMkA nahIM hai| sAdhvI saumyaguNAjI sAmAjika dAyitvIM maiM vyasta hone para bhI ciMtanazIla evaM puruSArthazIla haiN| kucha varSa pUrva maiM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye !...xiii vidhimArgaprapA nAmaka grantha para zodha prabandha prastuta kara apanI vidvattA kI anUThI chApa samAja para chor3a cukI haiN| maiM hArdika bhAvanA karatA hU~ ki sAdhvIjI kI adhyayanazIlatA lagAtAra bar3hatI rahe aura ve zAsana evaM gaccha kI sevA meM aise ratna upasthita karatI rheN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara kisI bhI dharma darzana meM upAsanAoM kA vidhAna avazyameva hotA hai| vividha bhAratIya dharma-darzanI meM AdhyAtmika utkarSa hetu aneka prakAra se upAsanAe~ batalAI gaI haiN| jIva mAtra ke kalyANa kI zubha kAmanA karane vAle hamAre pUjya RSi muniyoM dvArA zIla-tapa-japa Adi aneka dharma ArAdhanAoM kA vidhAna kiyA gayA hai| pratyeka upAsanA kA vidhi-krama alaga-alaga hotA hai| sAdhvIjI ne jaina vidhi vidhAnoM kA itihAsa aura tatsambandhI vaividhyapUrNa jAnakAriyA~ isa grantha meM dI hai| jJAna upAsikA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI ne khUba mehanata karake isakA sundara saMyojana kiyA hai| ___bhavya jIvoM ko apane yogya vidhi-vidhAnoM ke bAre meM bahuta-sI jAnakAriyA~ isa grantha ke dvArA prApta ho sakatI hai| maiM jJAna nimagnA sAdhvI zrI saumyaguNA zrIjI kI hArdika dhanyavAda detA hU~ ki inhoMne caturvidha saMgha ke lie upayogI sAmagrI se yukta granthoM kA saMpAdana kiyA hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki isake mAdhyama se aneka jJAnapipAsu apanA ichita lAbha prApta kreNge| AcArya padmasAgara sari vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA suravazAtA ke saath| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv... zaMkA navi citta dhariye ! Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnIpAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara gari bhadrAvatI tIrtha mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zIdha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkarasari jI kara rahe sva-para upakAra antarhadaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na tI sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) hai na parvata kA sIdhA car3hAva (ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rhtii| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye!...xv kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura maur3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sammati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH dI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhaan| bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhaan| . 1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra saMhitA kI jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| ___ 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi... zaMkA navi citta dhariye ! ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| ___4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, karttavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM "ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jI vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akutIbhaya hI jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGmaya kI anamIla kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA maiM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 rakhaNDauM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH ho jAtA hai ki sAdhI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrdhIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara paMkti prajJA ke AlIka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna ko eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogii| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ...xvil alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSyAdana jaina vAGamaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA sadaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIvadi saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sari caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA "jaina-vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika hI yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta shiidh-prbndh| isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvill... zaMkA navi citta dhariye! sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnI para vividha pakSIya bRhada zIdha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 ravaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dUgunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| - yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilaassaa| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravartinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makkhana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI ko mathanA par3atA hai| sAdhI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye!...xix kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMvaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zIdha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zIdha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSI ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| "vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumukhI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere prabhujI kI pUjA AnaMda mile... 'bhattie jiNavarANAM khijjaMti puvvasaMciyA kamma' caudaha pUrvo ke jJAtA zruta kevalI zrI bhadrabAhu svAmI kahate haiM ki prabhu bhakti pUrva saMcita karmoM kA vinAza karatI hai| anAdi saMcita karmayoga ko tor3ane meM paramAtma bhakti hI pUrNa sAmarthyavatI hai| mokSa dvAra ko kholane kI kuMjI hai| isIlie AnaMdaghanajI mahArAja kahate haiM____ "pUjA-pUjo re bhavika jana pUjo, prabhu pUjyA paramAnaMda, jinavara pUjo re..." isI kA samarthana karate hue upAdhyAya sAdhukIrtijI satrahabhedI pUjA meM kahate haiM- 'mere prabhujI kI pUjA AnaMda mile|' parama vItarAgI arihaMta paramAtmA kI pUjA-bhakti se aise anahada AnaMda kI prApti hotI hai jisakI koI sImA nahIM, koI tulanA nahIM, jisake lie koI upamA nahIM aura jisakA koI aMta nhiiN| ___ maMdira-sthAnaka, pUjA-upAsanA Adi hamArI divya AdhyAtmika saMskRti ke paricAyaka haiN| parantu Adhunika bhogavAdI saMskRti ne yuvA varga ke mana meM ina sabake prati aneka prazna upasthita kara die haiN| Aja ke vaijJAnika yuga meM adhikAMza loga mandira, pratimA, pUjA-pATha Adi ke viSaya meM nakArAtmaka soca rakhate haiN| kaI loga vidhi-vidhAnoM kI bahalatA to kaI loga apanI vyastatA ke kAraNa dharma-karma se dUra rahanA hI pasaMda karate haiN| eka varga aisA bhI hai jo kriyAoM kA hArda, rahasya evaM dhyeya jAne aura samajhe binA totA raTana kI bhA~ti unheM kie jA rahA hai| to kucha loga mAtra paramparA anukaraNa yA saMskRti ke nirvAha ke lie inheM karate haiN| kintu sabhI ke mana meM bhinna-bhinna viSayoM ko lekara aneka zaMkAe~ haiN| yadyapi inakA samAdhAna jainAcArya samaya-samaya para karate rahe haiM, taduparAMta vartamAna meM bar3hatI tArkika buddhi, dharma kriyAoM ke prati aruci evaM upekSA bhAva, mandiroM meM bar3hatI AzAtanA tathA rUr3ha dhAraNAoM ke prati logoM kI haThAgraha buddhi ke kAraNa jinadharma anuyAyiyoM ko ucita mArgadarzana nahIM milatA aura cAheanacAhe unheM avidhi kA anusaraNa karanA par3atA hai| ___ atula parizramI viduSI sAdhvI saumyaguNAjI ne apane virATa zodha-kArya ke daurAna vidhi viSayaka granthoM kA adhyayana karate hue vartamAna pIr3hI kI zaMkAoM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye !...xxi kA zAstrIya samAdhAna vartamAna paristhiti evaM bhinna-bhinna paramparAoM kI mAnyatAoM ko dhyAna meM rakhate hue prastuta kiyA hai| isa pustaka meM sAdhvIjI ne jinamandira sambandhI samagra viSayoM para prAsaMgika zaMkA-samAdhAna prastuta kie haiN| isake mAdhyama se jijJAsu varga ko zAstrokta vidhi evaM rahasyoM kA jJAna hogA, vitarkavAdI logoM ko samyaka tarka kI prApti hogii| mandiroM meM bar3hatI avyavasthA, AzAtanA evaM pujAriyoM para nirbharatA ke prati logoM kA dhyAna AkRSTa hogA tathA bhakti mArga para mIrA kI bhA~ti niHzaMka gamana hogaa| isI bhAvanA ke sAtha sAdhvI saumyaguNA zrI ko isa jana upayogI samyaka prayAsa ke lie antarmana se bahuta-bahuta sAdhuvAda detI huuN| ve isI taraha loka kalyANa kI hRdayagata bhAvanAoM evaM jijJAsAoM kA samAdhAna karane meM prapAvata baneM, aisI mNglkaamnaa| zAsana sevikA AryA zazi prabhA zrI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| __ ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ___ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmata: parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravarttinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye !...xxili sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH| alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rhii| ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv... zaMkA navi citta dhariye ! ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravarttinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| ___ Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| __Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hae upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekazaH vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga - raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thI / amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huI / apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravarttita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huI / ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti ? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryyAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravarttinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se / 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi... zaMkA navi citta dhariye ! vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| ____ AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Apa sadaiva saceSTa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye!...xxvil rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hrIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla mana:sthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| ___ bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke amiTa pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho / Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai / jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai / Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai / eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha ( Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liT. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryyAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ...xxix kA yaha eka svarNima avasara thA ataH san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thA / adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma. sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thI / ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai niprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho / pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryyA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ataH pUjya guruvaryyAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu punaH kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa punaH kalakattA nagarI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxx... zaMkA navi citta dhariye ! meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ata: ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca.DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| ____ pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ata: saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| ___ jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAyaH avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~catepahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahuMca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye! ...xxxi ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|' yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryyAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... zaMkA navi citta dhariye ! mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a punaH guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hinda, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| ___ sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! .xxxiii sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha- samAja - samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma. sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ataH na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhI / paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ataH eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryyA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryyA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ataH unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryyAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thA / adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... zaMkA navi citta dhariye ! par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para punaH breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki __ jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryA-zrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI puna: kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| . zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| pajyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! .XXXV arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huA / ataH aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gaI / punaH eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ataH use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra punaH Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra punaH cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huI / zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai / sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha - samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota ( lAlAbAbU) jo saumyA ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... zaMkA navi citta dhariye ! kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| ____ saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| ___kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| - zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya garUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryA sajjana zrIjI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ...xxxvii ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svataH gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta punaH vahI tithi aura mahInA A gyaa| 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryyA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bane / bhavAnIpura - zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thA / zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thA / basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravarttinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ataH kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvili... zaMkA navi citta dhariye ! ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| ___ kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahuMca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika abhivandanA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai / cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thI / gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya, karmagrantha, prAtaHkAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma. sA. ( pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA. ) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa ka preraNA Aja bhI choTe ma. sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiM / sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl... zaMkA navi citta dhariye ! mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI- 'saumyA! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ... xli snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma. sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho ! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rakhA / Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rahe / pUjya guruvaryyA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina paDimA jina sArakhI jANo bhakti yoga sAdhanA kA mukhya aMga aura zakti saMcAra kA mukhya srota bhI hai| gItArtha AcAryoM ke anusAra isa paMcama kAla meM bhakti hI mukti kA parama AdhAra banatI hai, bazarte vaha bhakti utkRSTa zraddhA bhAvoM se yukta ho| bhakta ke mana meM rahI huI bindu rUpa zaMkA bhI bhaviSya meM vizAla siMdhu banakara mukti meM bAdhA upasthita karatI hai| zaMkA kA samyaka samAdhAna prApta na hone para sarvasva nyauchAvara evaM pUrNa samarpaNa kI bhAvanA bhakta mana meM prasphuTita ho hI nahIM sktii| isI Azaya se zaMkA-samAdhAna kA pracalana Agama yuga se rahA hai| AgamoM meM 'pRcchanA' ko svAdhyAya kA eka prakAra mAnA hai| vismaya, jijJAsA, yathArtha jJAna, AcAravicAra Adi meM zuddhatA kI apekSA se pUche gae prazna evaM unakA samyaka samAdhAna bhavya jIvoM ke lie vividha prakAreNa upayogI banatA hai| zrI bhagavatIsUtra meM gautama svAmI dvArA pUche gae 36,000 praznoM kA (zaMkAsamAdhAna) suMdara saMkalana Aja bhI dharma jijJAsuoM evaM zodha kartAoM ke lie lifeTime Offer ke samAna hai| prAcIna evaM arvAcIna yuga meM bhI aise hI kaI praznottaroM kA saMkalana samayasamaya para prastuta hotA rahA hai| vartamAna ke aneka vizruta AcAryoM evaM muni bhagavaMtoM ne bhI apanI prajJA ke AdhAra para sanmArga pradarzita karane kA sArthaka prayAsa kiyA hai| jinamaMdira, pratimA pUjana, maMdira vyavasthA, vidhi-avidhi, pUjanamahApUjana, maMdiroM meM devI-devatAoM ke sthAna Adi aneka aise viSaya haiM jinake saMdarbha meM vividha prakAra ke prazna evaM tarka rUcivanta zrAvaka varga ke dvArA kie jAte haiN| paramparA bheda, vicAra bheda, mAnyatA bheda Adi ke kAraNa kaI bhinnatAe~ vibhinna jaina zAkhAoM meM hI dekhI jAtI hai| jIva dayA rAzi kA vyaya, devadravya evaM nirmAlya dravya kA upayoga, jinapUjA meM hiMsA hai yA nahIM? vartamAna kI pUjA-pratiSThA Adi meM bar3hate ADaMbara evaM maMdiroM meM Adhunika yAMtrika sAdhanoM kA prayoga kahA~ taka aucityapUrNa hai? devI-devatAoM kA pUjana karanA cAhie yA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye !...xlili nahIM? vartamAna meM gRha maMdira kA nirmANa kitanA upayogI hai? Adi aneka aisI zaMkAe~ evaM samasyAe~ haiM jina viSayoM para vartamAna jIvana zailI Adi ko dhyAna meM rakhate hue zAstrIya maMthana karanA Avazyaka pratIta ho rahA thaa| zrAvaka varga evaM pAThaka varga kI zaMkAoM ke viSaya meM Agama pAThoM, prAcIna uddharaNoM, arvAcIna kRtiyoM tathA vibhinna bahuzruta AcAryoM dvArA jo samAdhAna prApta hue usI ko AdhAra banAkara samyaka samAdhAna dene kA prayAsa kiyA hai tAki zrAvaka varga ke mana meM yaha bAta sthApita ho jAe ki ___ 'jina paDimA jina sArakhI re, na karo zaMkA kAMI' isa samAdhAna yAtrA kI prakAzana velA para maiM vizeSa rUpa se AbhArI hU~, pUjya AcArya zrI kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA, pUjya AcArya rASTrasaMta zrI padmasAgarasUrIzvarajI ma.sA., pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. evaM Rju svabhAvI muni zrI pIyUSa sAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne apanA bahumUlya mantavya evaM mArgadarzana dekara isa kRti ko jana upayogI banAne meM sahayoga diyaa| ina AtmIya prayAsoM ke bAvajUda bhI yadi ajJAnatAvaza zAstrokta vacanoM ko samyaka rUpa se na samajhane ke kAraNa koI bhI truTi rahI ho yA jina vANI ke viruddha kucha bhI jAne-anajAne meM likhA ho, utsUtra prarUpaNA kI ho to sujJajana isase avazya jJAta krvaaeN| jinavANI rUpa zrutamAtA se bhI maiM isake lie aMta:karaNa pUrvaka kSamAyAcanA karatI huuN| ___aMta meM yahI abhyarthanA hai ki yaha kRti zaMkAoM ke samAdhAna meM, jijJAsuoM ke zAstrAmRta pAna meM, bhavya janoM ke utthAna meM, vidhi-avidhi ke yarthAtha jJAna meM aura vibhrAnta mAnyatAoM ke khaNDana meM sahayogI bane! pra. sajjana caraNa raja sAdhvI saumyaguNA zrI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA jJApana jaganAtha jagadAnaMda jagagurU, arihaMta prabhu jaga hitakaraM diyA divya anubhava jJAna sukhakara, mAraga ahiMsA zreSThatam tuma nAma sumiraNa zAntidAyaka, vighna sarva vinAzakam ho vaMdanA nita vandanA, kRpA sinyu kArya siddhikaram / / 1 / / saMtApa hartA zAnti kartA, siddhacakra vandana sukhakaraM labdhivaMta gautama dhyAna se, vinaya ho vRddhikaraM datta-kuzala maNi-candra guruvara, sarva vAMchita pUrakam ho vaMdanA nita vandanA, kRpA sinyu kArya siddhikaram / / 2 / / jana jAgRti divya dUta hai, sUripada vali zobhitam sadjJAna mArga prazasta kara, diyA zAstra cintana hitakaraM kailAza sUrivara gacchanAyaka, sadbodhabuddhi dAyakam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 3 / / zruta sAdhanA kI saphalatA meM, jo kucha kiyA nisvArthatam AzISa vRSTi sneha dRSTi, dI preraNA nita bhavyatam sUri 'padma' 'kIrti' 'rAjayaza' kA, upakAra mujha para agaNitam / ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 4 / / jyotiSa vizArada yuga prabhAkara, upAdhyAya maNiprabha guruvaraM samAdhAna de saMzaya hare, mujha zodha mArga divAkaram sadbhAva jala se muni pIyUSa ne, kiyA utsAha vardhanam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 5 / / ullAsa UrjA nita bar3hAte, AtmIya 'prazAMta' gaNivaraM de prabodha mujhako dUra se, bhrAtA "vimala' maMgalakaraM vidhi granthoM se avagata kiyA, yazadhArI 'ratna' munivaraM ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 6 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ...xiv hAtha jinakA thAmakara, kiyA saMyama mArga ArohaNam anusaraNa kara pAUM unakA, hai yahI mana vAMchitam sajjana kRpA se hota hai, duHsAdhya kArya zIghratam ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 7 / / kalpatarU sA sukha mile, zaraNAgati saukhyakaram tapa-jJAna rUci ke jAgaraNa meM, AdhAra haiM jinakA param mujha jIvana zilpI-dRr3ha saMkalpI, gurU 'zazi' zItala guNakaram ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 8 / / 'priyadarzanA' satpreraNA se, kiyA zodha kArya zataguNam guru bhaginI maMDala sahAya se, kArya siddhi zIghratam upakAra sumiraNa una sabhI kA, gharI bhAvanA vRddhikaraM ho vaMdanA nita vaMdanA, kRpA sindhu kArya siddhikaram / / 7 / / jina sthAnoM se praNayana kiyA, yaha zodha kArya mukhyatam pArzvanAtha vidyApITha (zAjApura, banArasa) kI, milI chatrachAyA sukhakaram jinaraMgasUri pauzAla (kolakAtA) hai, pUrNAhuti sAkSya jayakaraM ho vandanA nita vandanA, hai , nagara kArya siddhikaram / / 10 / / sAdhu nahIM para sAdhakoM ke, Adarza mUrti uccatam zruta jJAnasAgara saMzaya nivAraka, AcaraNa samprerakam isa kRti ke uddhAra meM, nirdeza jinakA mukhyatam zAsana prabhAvaka sAgaramalajI, kiM karuM guNa gauravam / / 11 / / abodha hU~, alpajJa hU~, chadastha hU~ karma AvRtam anumodanA karuM una sabhI kI, trividha yoge arpitam jina vANI viparIta ho likhA, to kSamA ho mujha duSkRtam zruta sinyu meM arpita karUM, zodha manthana navanItam / / 12 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzobhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhUMgI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarbhita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa dhIjha baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA navi citta dhariye ! ...xivil isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAya, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA thI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo thI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke chapa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya thI rahA hai ataH inake sadpakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para zrI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| __yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sadhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM thI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa patroM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| ___antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUDhArtha ko yathAklapa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdartha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta chapa jina dharma se micchAmi dukkar3a karatI huuN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 1 adhyAya - 2 adhyAya - 3 viSayAnukramaNikA : sAmUhika ArAdhanA kyoM kI jAe ? : : adhyAya-4 : 1-3 3-19 20-35 dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA ? 36-49 jina pratimA pUjanIya kyoM ? karie jinadarzana se nijadarzana adhyAya - 5 : vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? 50-58 59-64 65-67 68-84 adhyAya - 6 : aise kareM jinamandira vyavasthA adhyAya-7 : pUjana- mahApUjana prAcIna yA arvAcIna? adhyAya-8 : kaise baceM virAdhanA se ? adhyAya - 9 : aMjanazalAkA pratiSThA meM bar3hate Ayojana kitane prAsaMgika ? 85-87 adhyAya - 10 : jIva dayA kI rAzI kA upayoga kaba aura kaise ? 88-89 adhyAya - 11 : devI-devatAoM kI upAsanA ke mukhya ghaTaka 90-96 sahAyaka grantha sUcI 97-98 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 sAmUhika ArAdhanA kyoM kI jAe? zaMkA- caityavaMdana vidhi kA prArambha kaba huA? samAdhAna- jinazAsana kI sthApanA hone ke pazcAta gaNadhara caudaha pUrva evaM dvAdazAMgI kI racanA karate haiN| isI ke antargata Avazyaka sUtra kI bhI racanA hotI hai| caityavaMdana vidhi kA samAveza Avazyaka sUtra meM hI ho jAtA hai ata: zAsana sthApanA ke dina se hI caityavaMdana vidhi prArambha ho jAtI hai| zakrastava (NamutthuNaM) caityavaMdana kA mukhya sUtra hai| ise zAzvata sUtra bhI mAnA jAtA hai| isa dRSTi se caityavaMdana ko eka zAzvata vidhi bhI kaha sakate haiN| zaMkA- caityavaMdana se pUrva sAthiyA kyoM banAte haiM? samAdhAna- sAthiyA, yaha akSata pUjA ke rUpa meM paramAtmA kI dravya pUjA hai| prAcIna kAla meM to paramAtmA ke samakSa aSTamaMgala kA Alekhana kiyA jAtA thA, paraMtu vartamAna meM yaha vidhAna svastika yA naMdyAvartta Alekhana taka hI sImita raha gayA hai| bhAva pUjA rUpa caityavaMdana se isakA koI sambandha nahIM hai| dravya pUjA bhAva pUjA se pUrva kI jAtI hai ata: sAthiyA caityavaMdana se pUrva banAyA jAtA hai| zaMkA- ghara maMdira meM paramAtmA kA avagraha kitanA honA cAhie? samAdhAna- zrAddhavidhi prakaraNa ke anusAra "gRhacaityAdau tu hastahastArddhamAnAt" gRha caitya meM eka hAtha yA Adhe hAtha kA avagraha rakhanA caahie| gRha maMdira choTe hone se saMgha maMdira ke samAna avagraha rakhanA kaThina hai| zaMkA- darzana karate samaya zrAvaka-zrAvikA kahA~ khar3e raheM? samAdhAna- puruSoM ko paramAtmA ke dAhinI tarapha tathA mahilAoM ko bAyIM tarapha khar3e rahane kA vidhAna hai| prabhu ke darzana karate samaya jaghanya se nau hAtha, utkRSTa se sATha hAtha aura madhyama se nau se sATha hAtha taka dUra khar3e rahanA caahie| zaMkA- rAtri meM tilaka lagA rahe to kyA doSa hai? samAdhAna- pUrva kAla meM zuddha kastUrI, kezara Adi dravyoM se caMdana rasa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2... zaMkA navi citta dhariye ! taiyAra kiyA jAtA thaa| usakI tIvra sugaMdha se AkRSTa hokara rAtri meM sarpAdi viSaile jantuoM kA upadrava yA koI amaMgala na ho isa hetu tilaka miTAne kA vidhAna thaa| vartamAna meM prayukta dravya meM vaha prAkRtika zuddhatA evaM utkRSTatA nahIMvata hai ata: tilaka lagA bhI rahe to koI doSa nahIM hai| zaMkA- zrAvaka paramAtmA ke sAmane tilaka lagA sakatA hai? samAdhAna- tilaka yaha bahumAna kA pratIka hai| zrAvaka tilaka lagAkara jinAjJA ko dhAraNa karate haiM tathA zrAvakatva kA bahumAna karate haiN| yaha loka vyavahAra evaM vinaya guNa kI maryAdA hai ki bar3oM ke sAmane choToM ko apanA bahamAna nahIM karanA caahie| paramAtmA kA sthAna gRhastha zrAvaka se bahata U~cA hai ata: paramAtmA ke Age pardA karake hI tilaka lagAnA caahie| zaMkA- pratidina paramAtmA kI AMgI karanI cAhie? samAdhAna- AMgI-AbhUSaNa Adi car3hAkara tIrthaMkara paramAtmA kI rAjya avasthA pradarzita kI jAtI hai| caityavaMdana karate samaya avasthA trika kA ciMtana karate hue piNDastha avasthA ke antargata rAjyAvasthA kA bhI dhyAna kiyA jAtA hai| aMga racanA usI kA eka svarUpa hai| ata: usa svarUpa kI abhivyakti ke lie AMgI karanI caahie| paraMtu vartamAna meM AMgI kA bar3hatA pracalana avazya ciMtanIya hai| adhikatara maMdiroM meM mAtra prakSAla ke samaya hI AMgI utArI jAtI hai| isase paramAtmA ke mUla vItarAga svarUpa ke to darzana hI nahIM ho pAte, ata: parva dinoM meM paramAtmA kI vizeSa aMga racanA evaM sAmAnya dinoM meM bhI saMdhyA ke samaya aMga racanA karanI caahie| zaMkA- eka logassa ke sthAna para cAra navakAra ginane se zvAsozvAsa kA pramANa adhika ho jAtA hai? samAdhAna- zvAsozvAsa parimANa kA kAyotsarga karate hue logassa sUtra ko 'caMdesu nimmalayarA' yA 'sAgara vara gaMbhIrA'... taka bolane kA zAstrokta vidhAna hai para navakAra maMtra adhUrA ginane kI samAcArI nahIM hai| tIna navakAra ginane para parimANa pUrNa nahIM hotA ata: eka logassa ke sthAna para cAra navakAra gine jAte haiN| yaha zAstrokta mAnyatA hone se isameM koI doSa bhI nahIM hai| parimANa adhika hone para doSa yukta zvosocchavAsa kI gaNanA nahIM kI jaatii| zaMkA- sAmUhika ArAdhanA kyoM kI jAe? Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmUhika ArAdhanA kyoM kI jAe? ...3 samAdhAna- manuSya eka sAmAjika prANI hai| samudAya meM rahanA usakA svabhAva evaM AvazyakatA hai| sAmUhika stara para kI gaI kriyAe~ use vizeSa rUpa se prabhAvita karate hue jIvana vikAsa hetu protsAhita karatI hai| isI hetu ko dhyAna meM rakhate hue jainAcAryoM ne sAmUhika ArAdhanA karane kA vidhAna kiyA hai| sAmUhika anuSThAna meM sAmAnya varga saralatA se evaM adhika saMkhyA meM jur3atA hai| jinake mana meM kriyA ke prati ruci yA AkarSaNa na ho unheM jor3ane kA bhI yaha zreSTha upAya hai| nUtana ArAdhakoM ke lie sIkhane kA apUrva abhiyAna hai vahIM kamajora mana vAle logoM ke lie Age bar3hane kA saupAna hai| isI ke sAtha ApasI prema evaM sauhArda meM vRddhi hotI hai tathA bhAvollAsa bhI banA rahatA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 jina pratimA pUjanIya kyoM ? zaMkA- jina pratimA kA nirmANa karavAne se kyA lAbha? samAdhAna - jaina zAstroM meM pratimA banavAne ke lAbha kI carcA aneka sthAnoM para kI gaI hai| pratiSThA kalpa ke anusAra dAriddaM dohaggaM kujAi, kusarIra - kugai - kumaio / avamANa - roga - sogA, na huMti jiNa biMba kAriNaM / / jina bimba banAne vAle ko 1 daridratA 2 daurbhAgya, 3 nIca jAti, 4 kuzarIra, 5 kugati, 6 kumati, 7 apamAna, 8 roga aura 9 zoka jaise duHkhoM kI prApti nahIM hotii| hitopadeza graMtha meM kahA gayA hai ki "aidullahaM pi bohi, jiNapaDimAkAriNo lahu lahaMti / " atyanta durlabha aise samyagadarzana kI prApti jinapratimA banavAne evaM bharavAne se ati zIghra hotI hai| zruta, saMgha, tIrtha Adi pUjanIya dravya bhI tIrthaMkaroM dvArA hI nirmita hai ata: tIrthaMkara paramAtmA kI pratimA bharavAne vAle ko ina saba kI sevA-bhakti kA lAbha anAyAsa hI prApta ho jAtA hai / zrAddhavidhi prakaraNa ke anusAra jinabimba bharavAne vAle ko manuSya loka evaM deva loka meM parama sukha kI prApti hotI hai| isI ke sAtha usa jina bimba ke darzana se jitane logoM kA samyagadarzana puSTa hotA hai yA jinakI zubha pariNati banatI hai, una sabhI kA AMzika lAbha prApta hotA hai| zaMkA- vItarAga rUpa meM sthApita gaNadhara pratimA ke nikaTa anya guru rUpa meM mAnya gaNadhara pratimA evaM unake caraNa rakha sakate hai yA nahIM ? samAdhAna- jinarUpa meM sthApita gaNadhara pratimA caraNa ke sAtha raha sakatI hai, paraMtu guru rUpa meM virAjita gaNadhara pratimA ke sAtha nahIM, kyoMki donoM meM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...5 kevalI avasthA aura chadmastha avasthA kA stara bheda hai| zaMkA- dharmacakra ke Asa-pAsa meM sthita hiraNa yugala kisake sUcaka haiM? samAdhAna- saMgIta zravaNa meM hiraNa kI tanmayatA jaga prasiddha hai| jo Asakti aura sthiratA saMgIta zravaNa meM hiraNa kI hotI hai, vaisI hI sthiti jinavANI zravaNa ke samaya hamArI bne| mRga jisa capalatA se duzmana ko dekhakara bhAgatA hai, hama bhI rAga-dveSa rUpI zatruoM ke upasthita hone para vahA~ se calAyamAna ho jAeM evaM jinezvara paramAtmA kI zaraNa grahaNa kareM isI hetu se jainAcAryoM ne yaha dharmacakra ke Asa-pAsa hiraNa yugala kA cihna banAyA hai| zaMkA- vizva darzana meM sthApanA nikSepa kA kyA mahattva hai? samAdhAna- jaina dharma meM sabhI kriyAe~ sAkSI pUrvaka karane kA vidhAna hai| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai guru virahaMmi ThavaNA, guruvaeso vaMdaNasaNatyaM ca / jiNavirahami jiNabimba, sevaNAmaMtaNaM sahalaM c|| paramAtmA evaM guru kI anupasthiti meM unakI sthApanA ko hI unake samAna mAnakara pratyeka kriyA karanI caahie| anuyogadvAra meM dasa prakAra ke sthApanA kI carcA kI gaI hai| jitane bhI sUtra-siddhAnta haiM ve sabhI jinezvara paramAtmA ke jJAna kI aMza rUpa sthApanA hai| yadi sthApanA ko nirarthaka mAne to jinapratimA, jinAgama Adi sabhI nirarthaka ho jAeMge jabaki deva mUrti evaM guru mUrti kI sthApanA karane kA aitihAsika evaM zAstrIya vidhAna hai| AkAra yA nirAkAra kisI na kisI rUpa meM apane ArAdhya yA Role Model kI kalpanA sabhI ke mastiSka paTala meM hotI hai, usake binA jIvana meM Age bar3hanA yA kisI bhI kriyA ko karanA nAmumakina hai| jo loga sthApanA kA virodha karate haiM ve bhI kisI na kisI rUpa meM usI ko AdhAra banAkara apanI ArAdhanA karate haiN| jaise ki musalamAna sthApanA ko nahIM mAnate para namAja par3hate samaya ve apane mu~ha ko makkA ke sAmane hI rakhate haiN| jo AsthA hamArI mUrti ke lie hai vahI AsthA unakI masjida ke prati hotI hai| basa vaha mUrti meM sImita na rahakara masjida meM vistRta ho gaI hai| ata: kisI na kisI rUpa meM sthApanA kA mahattva hara jagaha svIkArya hai| __ zaMkA- jina pratimA ko namaskAra karane se to mUrti ko namaskAra hotA hai, bhagavAna ko nahIM, kyoMki bhagavAna to mUrti se bhinna haiM? Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... zaMkA navi citta dhariye! samAdhAna- jina pratimA ko vaMdana-namaskAra karate samaya jinezvara bhagavAna ko hI namaskAra kiyA jAtA hai isalie donoM bhinna nahIM hai| bhAvoM se jise namaskAra kiyA jAtA hai usI ko vaMdana kiyA huA mAnA jAtA hai| jaise ki jaba hama mahAvideha meM virAjita sImaMdhara svAmI ko vaMdana karate haiM to unhIM ko vaMdana hotA hai, rAste meM Ane vAle per3a-paudhe, ghara, parvata Adi ko nhiiN| jaba hama kisI sAdhu ko namaskAra karate haiM to unake zarIra ko nahIM, unake jIvana ko vaMdana karate haiN| yadi zarIra ko vaMdana kiyA jAe to dIkSA se pahale vaMdana kyoM nahIM kiyA jAtA? yadi koI yaha kahe ki yaha zarIra rUpI pudgala dravya sAdhu kA hI hai to phira mUrti bhI vItarAga paramAtmA kI hI hai| ata: jisa prakAra muni kI kAyA ko vaMdana karane se muni ko vaMdana hotA hai vaise hI vItarAga paramAtmA kI mUrti ko vaMdana karane se sAkSAta vItarAga paramAtmA ko hI vaMdana hotA hai| __zaMkA- nirAkAra bhagavAna kI upAsanA dhyAna dvArA ho sakatI hai to phira mUrti mAnane kA kyA kAraNa? samAdhAna- manuSya ke mana kI yaha tAkata nahIM ki vaha nirAkAra bhagavAna kI upAsanA kara ske| indriyoM se grAhya vastu athavA dekhI aura sunI huI vastuoM kA hI manuSya vicAra kara sakatA hai| usake atirikta vastuoM kI kalpanA usake mana meM nahIM A sktii| jaise ki jisane latA maMgezkara kA mAtra nAma sunA ho para usake bAre meM na jAnatA ho aura na hI use kabhI dekhA ho vaha usakI kalpanA kaise kara sakatA hai| usI prakAra jisane sAkSAta yA pratyakSa rUpa se jinabimba ko dekhA hI nahIM hai vaha paramAtmA kA dhyAna kaise kara sakatA hai? nirAkArI siddhoM kA dhyAna karate hue bhI lAla raMga ke jyoti kI kalpanA dhyAna meM AlaMbana ke hetu se hI kI jAtI hai| atizaya jJAniyoM ke atirikta koI bhI siddhoM ke nirAkAra svarUpa kA dhyAna nahIM kara sktaa| yadi koI yaha kahe ki hama mAnasika mUrti kI kalpanA kara leMge to usake lie bhI dravya marti kA Alambana Avazyaka hai| mAnasika mUrti kI kapola kalpanA kA pariNAma to mAtra dhyAna rahita avasthA hI ho sakatI hai| ___ samavasaraNa meM tIrthaMkara paramAtmA to mAtra pUrva dizA meM hI mukha karake baiThate haiM zeSa dizAoM meM to pratibimba ke rUpa meM pratimA kI hI sthApanA kI jAtI hai| isase bhI citta kI ekAgratA ke lie mUrti kI AvazyakatA susiddha ho jAtI hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...7 yadi guNasthAna kI apekSA ciMtana kareM to vartamAna meM koI bhI jIva sAtaveM guNasthAna se Upara nahIM car3ha sakatA aura usameM bhI sAtaveM guNasthAna kI sthiti bhI mAtra antarmuhUrta kAla hai| chaThe guNasthAna taka pramAdayukta avasthA hone se nirAlambana dhyAna saMbhava hI nahIM hai| isase nirvivAdata: vartamAna meM mUrti kI AvazyakatA siddha ho jAtI hai| ___ zaMkA- mUrti ekendriya pASANa kI hone se prathama guNasthAnavartI huI taba cauthe-pA~cave guNasthAnavartI zrAvaka evaM chaThe-sAtaveM guNasthAnavartI sAdhu use kisa prakAra vaMdana kara sakate haiM? samAdhAna- guNasthAnaka yaha sacitta jIvoM ke hI hotA hai| pRthvIkAya ekendriya jIva hone se ve prathama guNasthAnavartI hote haiM paraMtu khadAna se alaga karake usa para zastrAdi lagAne ke pazcAta vaha acitta ho jAtA hai| acetana vastu ke guNasthAnaka nahIM hotaa| aba yadi guNasthAnaka rahita vastu ko mAnane se inakAra kiyA jAe to siddha bhagavAna sarvathA guNasthAna ke rahita hote haiN| phira bhI samasta karmoM kA kSaya karane se saMsArI AtmA ke lie parama zraddheya evaM pUjya haiN| guNasthAnaka saMsArI jIvoM ke lie hai, siddhoM ke lie nhiiN| dUsarA tathya yaha hai ki jisa prakAra mUrti guNasthAnaka rahita hai ki vaise hI kAgaja Adi se banI pustaka kA bhI koI guNasthAnaka hotA nhiiN| phira bhI pratyeka dharma meM apane-apane dhArmika granthoM ko Adara evaM sammAna ke sAtha pUjA jAtA hai| pustaka bhI ekendriya sthAnavartI vanaspatikAya se hI nirmita haiN| jaba zAstra pUjanIya ho sakate haiM to jina pratimA kyoM nahIM? bhagavatI sUtra meM 'namo baMbhIe livie' kaha kara gaNadhara bhagavantoM ne akSara rUpI brAhmI lipi ko namaskAra kiyA haiM, isameM kaunasA guNasthAnaka hai? mRtaka tIrthaMkara yA sAdhu kA zarIra bhI acetana hone se guNasthAnaka rahita hai! phira bhI unake antima darzana evaM agni saMskAra ke lie loga umar3ate haiN| jaba yaha guru bhakti kA kArya ucita haiM to phira pratimA kA pUjana-vaMdana Adi jinabhakti ke kArya anucita kaise ho sakate haiM? zaMkA- patthara kI mUrti kI pUjA-bhakti karane se kyA phAyadA? kyA mUrti stuti, stavana Adi suna sakatI hai? samAdhAna- pASANa nirmita pratimA to mAtra eka AlaMbana hai, vItarAga Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... zaMkA navi citta dhariye! paramAtmA ke guNa smaraNa evaM stavana Adi ke lie| jaba bhI kisI dravya se kisI vastu kA nirmANa kiyA jAtA hai to vaha nirmita dravya hI pramukha yA varNanIya hotA hai usakI sAmagrI nhiiN| hama Computer, Bike, ghar3A, iMsAna Adi ko unake rUpa se jAnate haiM na ki ve jisa dravya se nirmita haiM usse| dUsarA tathya yaha hai ki hama jaba pratimA ko vaMdana karate haiM taba pratimA meM Aropita vItarAga guNoM ko vaMdana karate haiM na ki usa patthara ko| niraMjana, nirAkAra, nimoha, nidveSa, sarvajJa, manamohana Adi vItarAga paramAtmA ke saMbodhana haiM, patthara ke nhiiN| jaba pUjaka vyakti mUrti meM pUjA yogya guNoM kA AropaNa karatA hai taba use pratimA meM sAkSAta paramAtmA hI pratibhAsita hote haiN| hama jina bhAvoM se pratimA ko dekhate haiM hameM vaha vaisI hI najara AtI hai aura vaise hI bhAvoM kA nirmANa hamAre bhItara bhI karatI hai| vaijJAnika zodha ke anusAra jaba bhI hama zraddhA bhAva se kisI kA smaraNa yA darzana karate hai taba hamAre bhItara sphUrta zraddhA guNa ke kAraNa svayameva hI kaI guNoM kA jAgaraNa hotA hai| antaHsrAvI granthiyoM kA srAva saMtulita evaM sakriya banatA hai| isase vyakti kA AdhyAtmika UrdhvArohaNa hotA hai| vastuta: patthara kI mUrti koI phala nahIM detI paraMtu usa pratimA ke AlaMbana se hamAre bhItara meM jAgRta zubha bhAva hI hamAre AtmotthAna meM sahAyaka banate haiN| zaMkA- patthara kI mUrti ko bhagavAna kaise mAneM, kyoMki rUkhI-sukhI roTI ko miThAI mAnane se kyA vaha miThAI bana jAegI? samAdhAna- prasiddha ukti hai 'bhUkha mIThI yA lApasI', isase spaSTa hai ki svAda roTI yA miThAI kI apekSA khAne vAle ke mana aura jIbha se adhika jur3A huA hai| bhUkhe vyakti ko roTI prApta hone para vahI AnaMda anubhUta hotA hai jo use miThAI meM hotA hai| vahIM dUsarI ora tRpta yA asaMtoSI vyakti ko miThAI meM bhI ruci nahIM hotii| ata: bhUkha lApasI se jyAdA mIThI hotI hai, vaise hI zubha pariNAmI AtmArthI jIvoM ko jina pratimA meM hI sAkSAta paramAtmA ke darzana ho jAte haiM, jabaki bhogArthI jIva meM sAkSAta paramAtmA ke darzana karane para bhI zubha bhAva jAgRta nahIM hote| jisa prakAra saMyama grahaNa karate hI eka gRhastha sAdhu ke rUpa meM vaMdanIya bana jAtA hai, eka Match yA Trophy jItane ke bAda eka Team World Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...9 Champion bana jAtI hai, zapatha grahaNa karate hI sAmAnya vyakti President of India bana jAtA hai, vaise hI aMjanazalAkA-pratiSThA Adi vidhAnoM ke dvArA patthara kI mUrti meM bhAva paramAtmA kA AropaNa kiyA jAtA hai jisase vaha paramAtmA ke samAna hI pUjanIya evaM vaMdanIya bana jAtI hai| zaMkA- anya dharmAvalambiyoM dvArA sthApita jina pratimA vaMdanIya hai yA nahIM? samAdhAna- anya dharmAvalambiyoM ke dvArA jina pratimA yadi jinezvara deva ke svarUpa meM sthApita evaM pUjita ho to vaha pratimA pUjanIya evaM vaMdanIya hai| parantu jahA~ usakI pUjA jaina vidhi ke anusAra na hotI ho yA jahA~ use kisI anya iSTadeva ke rUpa meM pUjA jAtA ho vahA~ para jina pratimA ke rUpa meM usakI pUjA karane kA zAstroM meM sarvathA niSedha hai kyoMki usa pratimA meM vaise hI bhAva paramANuoM kA AropaNa ho jAtA hai| ___AgamoM meM kahA gayA hai ki mithyAtvI dvArA gRhIta samyaka zruta bhI mithyA ho jAtA hai, vaise hI mithyAtvI dvArA gRhIta jina pratimA bhI apUjanIya ho jAtI hai kyoMki vaha pratimA mithyAtva kA hI varddhana karatI hai| ata: anya dharmAvalambiyoM dvArA sthApita jinapratimA prasaMga ke anusAra vaMdanIya yA avaMdanIya mAnI jAtI hai| zaMkA- paramAtmA ke nAma ko. to svIkAra kareM parantu unakI AkRti yA sAkAra pratimA svarUpa ko na mAne to kyA doSa? samAdhAna- roTI kA nAma mAtra raTane se bhUkha zAnta bhUkha zAnta nahIM hotii| karane ke lie roTI ke svarUpa ko jAnanA aura use grahaNa karanA jarurI hai| yadi koI zera yA sA~pa kA nAma mAtra jAne aura unheM pahacAne nahIM to kyA vaha unase apanI rakSA kara sakatA hai? isI prakAra yadi koI mAtra paramAtmA kA nAma smaraNa kareM unake guNoM yA AkRti ko nahIM jAne to usake mana meM paramAtmA ke prati zraddhA kaise utpanna ho sakatI hai? jisakA nAma hai usakI koI na koI AkRti bhI avazya honI caahie| zAstroM meM arUpI AkAza kA bhI eka AkAra mAnA gayA hai| kucha loga tarka dete haiM nAma guNoM kA hotA hai AkAra kA nahIM ata: AkAra ko nahIM mAne to cala sakatA hai| bhagavAna RSabhadeva evaM bhagavAna mahAvIra donoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10... zaMkA navi citta dhariye ! guNoM kI dRSTi se samAna haiM para jisakA nAma lete haiM usI kA smaraNa hotA hai| isI ke sAtha AkAra meM vizeSa bodha zakti bhI rahI huI hai| nAma aura AkAra donoM eka dUsare se jur3e hue haiN| madara TeresA kA nAma lene para hamAre sAmane madara TeresA kI hI chApa AtI hai iMdirA gAMdhI yA mAdhurI dIkSita kI nhiiN| ata: paramAtmA ke nAma ke sAtha AkRti ko svIkAra karanA bhI paramAvazyaka hai| zaMkA- AtmA kI unnati meM paMcendriya sAdhu kA AlaMbana adhika lAbhakArI hai yA ekendriya pASANa mUrti kA? / samAdhAna- sarvaprathama to mUrti acetana hone se ekendriya nahIM hai| sAdhu ko kiyA gayA vaMdana yA namaskAra vastutaH sAdhu ke zarIra ko nahIM, apitu usake 27 gaNoM ko kiyA jAtA hai kyoMki zarIra to dIkSA se pahale bhI thA aura mRtyu ke bAda bhI rahegA para use vaMdana koI nahIM krtaa| kyoMki zarIra svayaM to acetana hai usameM cetanatva AtmA ke kAraNa hai ata: usa zarIra kA AlaMbana lene se kyA phAyadA? isI prakAra pUjA-bhakti karate samaya pASANa pratimA kA AlaMbana nahIM liyA jAtA apitu jisakI mUrti hai una paramAtmA ke guNoM kA AlaMbana liyA jAtA hai| ata: guNAdhikatA kI apekSA mUrti kA AlaMbana sAdhu zarIra se adhika kalyANakArI hai| zaMkA- pratimA nirjIva hai phira usakI pUjA kyoM kI jAtI hai? samAdhAna- koI bhI vyakti yA vastu usakI sajIvatA yA nirjIvatA kI vajaha se pUjanIya nahIM hotii| vaha pUjanIya hotI hai apane guNoM se| dakSiNAvarta zaMkha, kAmakuMbha, ciMtAmaNi ratna Adi padArtha nirjIva hote hue bhI pUjanIya haiM kyoMki yaha pUjane vAle ko vAMchita phala dete haiM vaise hI jina pratimA nirjIva hote hue bhI apanI zAMta-prazAMta mudrA ke dvArA pUjana karane vAle ko zubha phala detI hai| zaMkA- yadi mUrti vItarAga paramAtmA ke tulya hai to phira isa paMcama Are meM tIrthaMkara kA viraha kyoM batAyA gayA hai? samAdhAna- bharata kSetra ke pA~cave Are meM tIrthaMkaroM kA viraha bhAva tIrthaMkara kI apekSA se hai, sthApanA tIrthaMkara kI apekSA se nhiiN| kisI gA~va meM yadi cAturmAsa hetu sAdhu-sAdhvI na virAjamAna hoM to yahI kahA jAtA hai ki isa bAra hamAre yahA~ sAdhu-sAdhvI nahIM hai para isakA abhiprAya yaha nahIM hotA ki vahA~ kisI ke ghara meM sAdhu-sAdhvI kA phoTo bhI nahIM hai| isI prakAra jina pratimA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM ? ... 11 sthApanA nikSepa hai aura sAkSAta bhagavAna bhAva nikSepa hai| vartamAna meM bhAva nikSepa kA abhAva hai sthApanA nikSepa kA nhiiN| zaMkA- jina pratimA kA snAna karanA vilepana karanA, una para puSpa, AbhUSaNa Adi car3hAnA kyA tyAgI ko bhogI banAne jaisA nahIM hai ? samAdhAna- vyAkaraNa zAstriyoM ne arahanta zabda kI vyAkhyA karate hue kahA hai arihaMti vaMdaNanamaMsaNAi, arihaMti pUasakkAraM / siddhigamaNaM ca arahA, arahaMtA teNa vucyaMti / / arthAta jo vaMdana-namaskAra, pUjA - satkAra aura siddhi gamana ke yogya haiM use arahanta kahA jAtA hai| isa prakAra arahanta nAma hI dravya pUjA kA sUcaka hai| jinake rAga-dveSa pUrNa rUpa se samApta ho gae haiM, ve dUsaroM ke dvArA kI gaI pUjA se bhogI yA rogI nahIM banate / yadi paramAtmA pUjA - satkAra karane se bhogI bana jAeMge to kyA kisI ke dvArA nindA karane para dveSI bana jaaeNge| paramAtmA kA svAbhAvika guNa hI hai ki ve pUjaka evaM niMdaka ke prati samabhAva rakhate haiN| kamaTha aura dharaNendra donoM ke prati paramAtmA ke mana meM samAna bhAva the| pUjA yA niMdA karane vAle jIva ko usake bhAvoM ke anusAra phala milatA hai| AgamoM meM kevalajJAna ke pazcAtta paramAtmA ke ATha pratihArya kA varNana aneka sthAnoM para kiyA gayA hai| karor3oM devI-devatA paramAtmA kI jaya-jayakAra karate haiM, bhavya samavasaraNa kI racanA hotI hai, vihAra karate samaya paramAtmA svarNa kamala para calate haiN| kyA ina sabase paramAtmA kA tyAgIpana calA jAtA hai? yadi nahIM to phira jina pratimA para dravya car3hAne se vaha bhogI kaise bana sakate haiM? bhogavRtti bAhya padArthoM para nahIM AMtarika bhAvoM para nirbhara karatI hai| paramAtmA ko jo-jo dravya arpita kie jAte haiM ve vastutaH dravya Asakti ko nyUna karane tathA paramAtmA kI ucca avasthAoM kA smaraNa kara svayaM ke jIvana ko tadrUpa banAne ke bhAvoM se kiyA jAtA hai / ata: dravya car3hAne se paramAtmA bhogI nahIM banate apitu dravya arpaNa karane vAle kI bhogavRtti nyUna hotI hai| zaMkA- mUrti pUjA kA samAveza dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ina cAra prakAra ke dharma meM se kisameM hotA hai ? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12... zaMkA navi citta dhariye ! samAdhAna- mUrtipUjA meM cAroM prakAra ke dharma kI ArAdhanA hotI hai / dAnadharma- cAra prakAra ke dAna meM supAtra - dAna sarvazreSTha dAna hai| isake do bheda haiM- 1. akarmI (karma rahita ) supAtradAna 2. sakarmI (karma sahita) supaatrdaan| pAtra ke bhI do prakAra haiM- 1. ratnapAtra aura 2. svarNapAtra / arihanta evaM siddha paramAtmA AzA tRSNA evaM karma rahita hone se ratnapAtra haiM, unheM uttama dravya samarpita karanA akarmI supAtradAna kahalAtA hai| ataH paramAtmA ke sammukha dravya pUjA karane se sarvaprathama dAnadharma kA pAlana hotA hai / zIla dharma- indriyoM ko vaza meM rakhanA zIla dharma hai| jaba koI sAdhaka bhAva yukta hokara pUjA karatA hai taba pA~coM indriyA~ saMvara bhAva ko prApta hotI hai| pUjA karate samaya vyakti sahajatayA maithuna Adi bhAvoM se virata rahatA hai| isase nizcita rUpa se zIla dharma kA pAlana hotA hai| tapa dharma- tapa ke mukhya do prakAra haiM bAhya tapa evaM AbhyaMtara tapa jina pratimA kI pUjA karate samaya cAroM AhAra kA tyAga hone se bAhya tapa aura jinezvara paramAtmA kA vinaya, vaiyAvacca, dhyAna Adi karane se AbhyaMtara tapa isa prakAra donoM prakAra ke tapa kA pAlana hotA hai / bhAvanAdharma- uttama bhAvoM se vAsita hote hue bAraha prakAra kI bhAvanA kA ciMtana karanA bhAvanA dharma hai / jinapUjA karate hue saMsAra ke prati anAsakti kA vardhana karane vAle bhAva svabhAvatayA utpanna ho jAte hai| ataH bhAvanAdharma kA bhI pAlana ho hI jAtA hai| isa prakAra jina pUjA meM cAroM prakAra ke dharma kA samAveza ho jAtA hai| zaMkA- zrAvaka ke bAraha vratoM meM jina pUjA kisa vrata ke antargata AtI hai? samAdhAna - zrAvaka ke lie jinapUjA eka Avazyaka kartavya hai / jo vyakti yaha mAnatA hai ki devoM meM mAtra arihaMta paramAtmA hI pUjanIya evaM vaMdanIya hai vaha samyagadRSTi jIva kahA jAtA hai / bAraha vratoM kA mUla samyaktva hai ataH jinapUjA yaha bAraha vratoM kA sAra hai| zaMkA- jina pratimA kI pUjA karane se kyA lAbha? samAdhAna- AcArya haribhadrIya racita pUjAvidhi viMzikA ke anusAra tIrthaMkara bhagavAna kI pUjA se isa janma ke pApoM kA kSaya hotA hai, puNyAnubaMdhI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM ? ... 13 puNya kA upArjana hotA hai, isa bhava aura parabhava meM yaza, gaurava aura samasta bhogoM kI prApti hotI hai tathA anta meM sarva karmoM kA kSaya hone se mokSa phala kI upalabdhi hotI hai| zaMkA- jaba sAkSAta arihaMta paramAtmA evaM sAdhuoM ko mahilAe~ sparza nahIM karatI to phira jina pratimA kI pUjA mahilAe~ kaise kara sakatI hai? kyA isameM saMghaTTe kA doSa nahIM lagatA? samAdhAna- sacetana jIvita vyakti tathA phoTo yA mUrti meM antara hotA hai / sacetana vyakti jahA~ jJAna Adi upayoga se yukta hotA hai vahIM mUrti acetana hone se upayoga Adi se rahita hotI hai| jaina zAstroM meM nara-mAdA sparza kA niSedha sadAcAra, brahmacarya vrata kI rakSA Adi ke hetu se kiyA gayA hai| chadmastha prANI meM kAma vikAra, viSaya vAsanA, rAga dveSa Adi saMbhava hai / acetana dravya evaM sacetana vItarAga paramAtmA meM yaha vikAra asaMbhava hai| jIvita tIrthaMkara meM saMghaTTe kA niSedha vyavahAra naya kI apekSA kiyA gayA hai tAki chadmastha zramaNa-zramaNI use nirdoSa na mAna leM / mUrti ke sparza meM yaha doSa saMbhava nahIM hai isIlie pratimA ke sparza meM saMghaTTA nahIM mAnA hai| yadi isameM saMghaTTA mAne to patra-patrikA, pustaka Adi meM bhI citroM kA sparza hone para saMghaTTA mAnanA hogaa| ataH mUrti pUjA meM saMghaTTe kI mAnyatA nirAdhAra hai| zaMkA- jina pratimA ko nahIM mAnane meM kyA hAni hai ? samAdhAna- satya ko satya nahIM mAnanA eka prakAra kA mithyAtva hai ataH sarvaprathama to isase samyaktva dUSita hotA hai| jina pratimA rUpI kalyANakArI zAzvata AlaMbana ko na mAnane se vyAvahArika evaM AdhyAtmika donoM hI kSetroM meM hAniyA~ hotI hai| jaise ki jina ko amAnya karane para tatsambandhI Agama bhI amAnya ho jAte * pUjA haiM, isase jJAna evaM jJAniyoM kI AzAtanA hotI hai| * svamata kI puSTi hetu pratimA pUjana sambandhI Agama pAThAMza ko badalane utsUtra prarUpaNA kA doSa lagatA hai| se * mUrti ko na mAnane se tIrtha bhUmiyoM kI sparzanA kA lAbha nahIM miltaa| tIrtha yAtrA ke aneka lAbhoM se bhI vaMchita raha jAte haiN| * jina maMdira na jAne se prabhu darzana evaM paramAtma bhakti ke lAbha se maharUma Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... zaMkA navi citta dhariye ! raha jAte haiN| * jina pratimA evaM jina bhaktoM kI niMdA aura TIkA-TippaNI karane se gAr3ha karmoM kA baMdhana hotA hai| * vyAvahArika stara para jina maMdira, jina pratimA Adi sAMskRtika evaM aitihAsika samRddhi ke sUcaka haiM, mUrti na mAnane se inakA virodha ho jAtA hai| * saMsAra evaM gRhasthI ke vyAmoha se nikalakara Atma ArAdhanA ke mArga meM jur3a nahIM paate| isI taraha kI aneka hAniyA~ jina pratimA ko nahIM mAnane se hotI hai| zaMkA- jina pratimA kauna se Asana meM hotI hai aura kyoM? samAdhAna- jina pratimA mukhyata: do prakAra ke Asana meM hotI haiM- 1. padmAsana aura 2. jinamudrA rUpa kAyotsarga mudraa| arihaMta paramAtmA isI avasthA meM mukti prApta karate haiN| siddha avasthA meM bhI unake Atma pradeza isI rUpa meM rahate haiM ata: jina pratimA do Asana meM hI hotI hai| zaMkA- vItarAga bhagavAna ke sAmane dAdA gurudeva yA kisI bhI guru pratimA yA caraNa kI pUjA Adi ho sakatI hai? samAdhAna- isa viSaya meM do mata pracalita hai| kucha AcAryoM ke anusAra paramAtmA ke sAmane guru ko vaMdana Adi karane se paramAtmA kI AzAtanA hotI hai| paraMtu yadi sUkSmatA pUrvaka vicAra kareM to nAkoDA tIrtha meM paramAtmA ke sAmane hI bhairavajI kI pUjA-AratI Adi kI jAtI hai| paramAtmA kI sAkSI meM hI pArzvapadmAvatI pUjana Adi karavAe jAte haiN| taba kyA paramAtmA kI AzAtanA nahIM hotI? zAstroM kA parizIlana kareM to yaha jJAta hotA hai ki paramAtmA ke sAmane guru ko vaMdana Adi ho sakatA hai| usameM kisI prakAra kA doSa nahIM hai| paraMtu guru se pahale paramAtmA kA pUjana-vaMdana Adi karanA caahie| navakAra maMtra isakA prabala pramANa hai, isameM paramAtmA ke samAna hI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko vaMdana kiyA jAtA hai| hemacandrAcArya yogazAstra meM kahate haiM tato guruNAmabhyarNe, pratipatti puraHsaram / vidadhIta vizuddhAtmA, pratyAkhyAna prakAzanam / / 25 / / vyAkhyA- tatonantaraM guruNAM dharmAcAryANAM devavaMdanArthamAgatAnAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...15 snAtrAdidarzane, dharmakriyArthaM tatraiva sthitAnAM abhyutthAnaM, tadaloke abhiyAnaM ca tadagame zirasyaMjali saMzleSa: svayamAsana Dhaukanam / / 125 // __ AsanAbhigraho bhaktyA, vaMdanA paryupAsanam / tadyAnenugamazceti, pratipattiriyaM guroH / / 127 / / jina maMdira meM guru mahArAja ke Ane para unakA Asana Adi grahaNa karanA cAhie tathA vidhivata vaMdanA aura upAsanA karanI caahie| tapAgacchAcArya vijayalabdhisUri evaM AcArya kIrtiyazasUrijI labdhiprazna evaM sanmArga meM isI kA samarthana karate hue kahate haiM ki jinamUrti ko vaMdana karane ke bAda guru mUrti ko vaMdana kara sakate haiN| tattvatrayI meM bhI deva ke bAda guru kA sthAna hai isalie paramAtmA ke sAmane guru ko vaMdana karanA doSapUrNa nahIM hai| zaMkA- khaMDita pratimA kI pUjA ho sakatI hai? samAdhAna- zAstra maryAdA ke anusAra yadi pratimA kA koI mukhya aMga jaise ki mastaka Adi khaMDita ho jAe to gItArtha guru kI anumati pUrvaka use visarjita kara denA caahie| paraMtu aMgulI, nAsikA Adi upAMga khaMDita hone para lepa evaM aThAraha abhiSeka karake usakI pUjA cAlU rakhanI caahie| navakhaMDA pArzvanAtha kI pratimA khaMDita avasthA meM bhI pUjI jAtI hai yaha isakA pratyakSa udAharaNa hai| zaMkA- jina pratimA kaisI banavAnI cAhie? samAdhAna- vyavahArabhASya ke anusAra prAsAdika lakSaNoM se yukta alaMkAramaya jina pratimA banavAnI caahie| jaisA ki kahA gayA hai pAsAIA paDimA, lakkhaNajuttA smsthlNkrnnaa| jai palhAei maNaM, taha nijjaramo viANAhi / / __sarva prakAra ke alaMkAroM se zobhAyamAna, lakSaNa yukta prasannamudrA vAlI jinapratimA nirmita karavAnI caahie| aisI pratimA ke darzana se mana meM prasannatA evaM karmoM kI nirjarA hotI hai| ____ cakSu, tilaka, zrIvatsa, kezAvalI Adi se yukta pratimA alaMkAra yukta pratimA kahalAtI hai| zaMkA- prAcIna tIrthoM meM jahA~ adhika jinabimba haiM aura pUjA-prakSAla Adi Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16... zaMkA navi citta pariye ! kI acchI vyavasthA nahIM hai, vahA~ kI pratimAe~ anya sthAna para bhijavA sakate haiM? samAdhAna- jinapratimA jinezvara paramAtmA ke samAna hai ata: unakA ucita Adara-sammAna honA atyAvazyaka hai| 'stava parijJA' Adi granthoM ke ullekhAnusAra jinapratimA kI hara dina prakSAla-pUjA honI caahie| yadi kahIM para martiyoM kI saMkhyA adhika ho aura pUjA Adi vyavasthita na hone se jina pratimAoM kI AzAtanA hotI ho to padAdhikAriyoM ko pratimAoM kI adhika saMkhyA kA moha chor3akara unheM Avazyaka sthAnoM yA nUtana nirmANAdhIna jinamaMdiroM meM avazya bhijavAnA caahie| isase pratimA kA ucita Adara satkAra hogaa| logoM ko prAcIna jina pratimAoM kI bhakti kA lAbha milegA tathA AzAtanA se bacAva hogaa| zaMkA- jina pratimA ke hRdaya sthala para zrIvatsa kyoM hotA hai? samAdhAna- tresaTha zalAkA puruSoM ke vakSasthala para khaDDA nahIM hotA apita unakA vaha bhAga ubharA huA hotA hai| yaha unakA eka zubha lakSaNa hai| isI ke pratirUpa meM jina pratimA para zrIvatsa banAyA jAtA hai| zaMkA- jina pratimA nirmANa meM upayogI pASANa kA bahamAna kaise aura kyoM karanA cAhie? samAdhAna- jina pratimA nirmANa hetu pASANa lAne ke lie nyAyopArjita dravya kA hI upayoga karanA caahie| isI ke sAtha zilpI ko prasanna rakhanA, bhUmi ke adhiSThAyaka kSetra deva kI AjJA lene hetu tapa karanA, pASANa kI pUjA karanA,amuka gA~va ke logoM ko prItidAna denA Adi bhI Avazyaka mAnA gayA hai| isase jinapratimA adhika prabhAvI banatI hai tathA kaI apekSita vighnoM kA zamana ho jAtA hai| naigama naya kI apekSA se khadAna kA pASANa pratimA kA pUrvarUpa hone se pratimA ke samAna hI hai ata: use bahumAna pUrvaka lAnA caahie| zaMkA- mUtiryoM kA lepa Adi karavAne para unakI prakSAla-pUjA turanta kara sakate haiM yA aThAraha abhiSeka karane ke bAda karanI cAhie? samAdhAna- AcAryoM ke anusAra nUtana lepakRta pratimAoM kI prakSAla-pUjA aThAraha abhiSeka karavAne ke pazcAta karanI caahie| paraMtu aThAraha abhiSeka na ho taba taka pUjA baMda nahIM karanI caahie| lepa bigar3e nahIM isa dRSTi se nau aMga ke Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...17 sthAna para mAtra caraNa yugala kI pUjA kara lenI caahie| zaMkA- zAzvatI pratimAoM kI pUjA hara roja hotI hai yA kabhI-kabhI? samAdhAna- naMdIzvara dvIpa evaM devaloka Adi meM zAzvata jina pratimAoM kA ullekha AtA haiN| vahA~ para dina-rAta kA vyavahAra nahIM hotA, ata: nityapUjA kA prazna hI nahIM hotaa| vahA~ devatAoM kI jaba icchA ho taba athavA vizeSa prasaMgoM para jinapUjA ke ullekha zAstroM meM milate haiN| vahA~ para prakSAla pUjA Adi aSTaprakArI pUjA ke rUpa meM nahIM apitu aMgapUjA, agrapUjA evaM bhAvapUjA ke rUpa meM hotI hai| zaMkA- jinamaMdira meM maMgalamUrti kI sthApanA kyoM kI jAtI hai? samAdhAna- samavasaraNa meM jisa prakAra pUrva dizA meM paramAtmA svayaM virAjamAna hote haiM tathA zeSa tIna dizAoM meM paramAtmA ke pratibimba ke rUpa meM mUrtiyA~ sthApita kI jAtI hai vaise hI jinamaMdira meM paramAtmA ke pratibimba ke rUpa meM maMgalamUrti kI sthApanA karate haiN| jana mAnyatAnusAra yadi paramAtmA kI pITha nagara kI tarapha ho to amaMgalakArI hotI hai isa hetu se bhI maMgalamUrti kI sthApanA kI jAtI hai| zaMkA- dAdA gurudeva kI pUjA kauna-sI aMgulI se evaM kitane aMgoM kI karanI cAhie? samAdhAna- gurumUrti kI pUjA anAmikA aMgulI se karanI caahie| kaI loga kahate haiM ki dAdA gurudeva kI pUjA aMgUThe se karanI caahie| yaha avidhi hai ata: isase ghora AzAtanA hotI hai| aMgaThe se sAdharmika zrAvaka-zrAvikAoM ke tilaka kiyA jAtA hai| gurudeva hamAre sAdharmika nahIM apitu vizeSa upakArI hai| AgamoM meM AcArya ko tIrthaMkara ke samAna mAnA hai "titthayara samo sUri" ata: unakI pUjA tIrthaMkaroM ke samAna anAmikA aMgulI se hI karanI caahie| zAstroM meM bhI pUjyajanoM kI pUjA anAmikA se karane kA nirdeza hai| ___AcArya ko tIrthaMkara ke tulya mAnate hue caMdana Adi sugaMdhI dravyoM se pUjA karane kA vidhAna AcArAMga Adi AgamoM meM bhI upalabdha hai| titthagarANa bhagavao, pavayaNa pAvayaNi aisaaDDINaM / abhigamaNa NamaNa darisaNa, kittaNa saMpUaNA thuNaNA / / / / 333 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18... zaMkA navi citta dhariye! TIkA- tIrthakRtAM bhagavatAM pravacanasya dvAdazAMgasya gaNipiTakasya tathA prAvacaninAM AcAryAdInAM yugapradhAnAnAM tathAtizayinA-mRddhitamAM kevalimanaH paryAyAvadhimacyaturdaza pUrvavidAM tathA marSoSadhyAdi prApta RddhInAMyadabhigamanaM gatvA ca darzanaM tathA guNotkIrtanaM saMpUjanaM gandhAdinA stotreH stvanamityAdikA darzanabhAvanA, anayA hi darzanabhAvanAnavarataM bhAvyamAnayA darzana vizuddhirbhavatIti / / ____bhAvArtha- tIrthaMkara bhagavaMta, AcArya bhagavaMta, yugapradhAna, kevalI, mana:paryava jJAnI, avadhijJAnI, caturdaza pUrvadhara aura Ama!Sadhi Rddhi vAle AcArya bhagavaMto ke sAmane jAkara unake darzana karanA, guNa kIrtana karanA, sugaMdhI dravyoM se pUjana karanA, stotra Adi se stuti karanA, yaha saba darzana bhAvanA kI kriyA hai| isa bhAvanA kA niraMtara sevana karane se darzana vizuddhi hotI hai| yahA~ para guru bhagavaMtoM kI caMdana Adi sugaMdhI dravyoM se pUjana karane kA vidhAna spaSTa ho jAtA hai| zAstroM meM aneka sthAnoM para navAMgI pUjA kA vidhAna bhI prApta hotA hai| triHpradakSiNIkRtya, yatiguruM nmskuryaat| AcAra dinakara navabhiHsvarNarupyamudrAbhiH gurornavAMgApUjAM kuryaat|' arthAta guru mahArAja kI tIna pradakSiNA dene ke bAda nau svarNa mudrAoM se unakI navAMgI pUjA kreN| isI prakAra kA varNana dravya saptatikA, tattvanirNayaprasAda, dharmasaMgraha, pratiSThA kalpa Adi kaI granthoM meM upalabdha hai| isase siddha hotA hai ki dAdA guru kI navAMgI pUjA karanI caahie| zaMkA- jisa dravya para paramAtmA kI dRSTi par3a jAe yA jo dravya paramAtmA ke maMdira meM calA jAe use apane prayoga meM lenA yA nahIM? samAdhAna- bhagavAna kI dRSTi par3ane se dravya vAparane yogya nahIM rahatA yaha eka bhrAnta mAnyatA hai| bhagavAna kI dRSTi to amRtamaya hotI hai| usa dRSTi ke saMyoga se vastu evaM vyakti meM rahe doSoM kA unmUlana hotA hai, doSoM kI utpatti nhiiN| yadi aisA hotA, to rathayAtrA Adi ke avasara para ratha meM virAjita paramAtmA kI dRSTi sarvatra par3atI hai, to kyA sampUrNa vastu agrAhya ho jAegI? paramAtmA kI dRSTi jisa para bhI par3a jAe usakA maMgala hI hotA hai| kumArapAla bhAI zAha ke anusAra paramAtmA kI dRSTi to janapatha para par3anI cAhie jisase pratyeka vyakti Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina pratimA pUjanIya kyoM? ...19 kA maMgala ho aura isI hetu se unake anusAra maMdira ke mukhya daravAje ke pAsa pardA yA paTa Adi nahIM lagAne caahie| ata: dRSTi par3a jAe to vastu prayoga meM nahIM lenA yaha eka mithyA dhAraNA hai| __ maMdira meM gaI huI vastu ke prayoga nahIM karane kA mukhya kAraNa vinaya hai| jisa prakAra Aja hama upAzraya aura guru mahArAja Adi ke sAmane kucha bhI lekara cale jAte haiM aura baccoM ko khilAne-pilAne kA viveka bhI calA gayA hai vaise hI yadi maMdira meM gaI vastu upayoga meM lene lageM to phira vahA~ bhI logoM kA viveka lupta ho jaaegaa| ata: vinaya AcAra kA pAlana karane kI apekSA se maMdira meM gaI vastu ko puna: upayogI nahIM mAnA hai| vizeSa paristhiti meM gItArtha guru Adi kI AjJA anusAra karanA caahie| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 karie jinadarzana se nija darzana zaMkA- vyAvahArika stara para mUrti pUjA kI mahattA ko spaSTa kiijie| samAdhAna- jahA~ pakSa hotA hai vahA~ vipakSa bhI hotA hai| mUrti pUjA kA virodha kaI jagaha dekhA jAtA hai| hajAroM varSoM se cala rahe isa virodha kA nirAkaraNa Aja bhI nahIM ho pAyA hai ki mUrti pUjA karanI cAhie yA nahIM? yadi hama vyavahAra jagata para dRSTi daur3Ae to dinabhara meM hama aneka sajIva-nirjIva mUrtiyoM ke darzana karate haiM, unakA sammAna evaM pUjana karate haiN| yadi mUrti pUjA ke sAra tattva ko samajhe to sirpha mUrti kI pUjA karanA hI mUrti pUjA nahIM hai| isakA hArda hai kisI ko apanA Adarza yA pUjya mAnakara unakA vinaya, sammAna Adi krnaa| hama dinabhara meM apane bApa-dAdA, bar3I-bar3I sAmAjika hastiyA~ Adi aneka logoM kA sammAna karate haiN| unake Adeza kA pAlana karate haiN| apane Role Models kA anukaraNa karate haiN| prasiddha logoM kI samAdhi sthaloM Adi para jAkara phUla car3hAte haiN| yaha saba kisI na kisI rUpa meM mUrti pUjA hai| ata: sajIva yA nirjIva kisI na kisI rUpa meM mUrti kA mahattva dekhate haiN| mukhya rUpa se jo virodha dekhA jAtA hai vaha mUrti pUjA ko lekara hai, usakI AvazyakatA evaM prAsaMgikatA sarvamAnya hai| zaMkA- mUrti pUjA kA virodha pUrva kAla meM kyoM nahIM huA? samAdhAna- prAgaitihAsika kAla se hI jinapUjA, jinamaMdira evaM jinamUrti ke sAkSya upalabdha hote haiN| jainAgama, prAcIna guphAe~ evaM purAtattva kI khojoM meM isake sAkSAta pramANa upalabdha hote haiN| yaha saMbhava ho sakatA hai ki pUrvakAla meM pUjA-vidhiyoM meM itane adhika vidhi-vidhAna evaM ADambara nahIM the| guphAoM ko tor3a-phor3akara jinamaMdira evaM pattharoM meM hI jina mUrti banA lI jAnatI thii| yahI guphAe~ zramaNoM evaM sAdhakoM ke lie sAdhanA sthalI ke rUpa meM bhI upayogI bana jAtI thii| nitya pUjA Adi kA niyama na hone se gRhastha AtA to dravya pUjA kara Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...21 letA thA para kriyAe~ bhAra rUpa meM thopI huI nahIM thii| vartamAna yuga kI bhA~ti gRhastha varga vyasta bhI nahIM thaa| jaba bhI kisI vyakti kI icchA hotI vaha udyAna Adi meM maMdira banavAkara usameM suMdara lakSaNayukta jina pratimA kI sthApanA kara detA thA aura parameSThi namaskArapUrvaka pratiSThA ho jAtI thii| nityasnAna, maMdira surakSA, pujArI Adi kI AvazyakatA nahIM thI ata: kisI prakAra ke vyavasthA kI koI ciMtA nahIM thii| bharata cakravartI kI icchA huI to unhoMne RSabhadeva bhagavAna kI saMskAra bhUmi para niSadhA nAmaka caitya banavAkara usameM caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAeM sthApita kii| parantu usa maMdira ke lie koI vizeSa vyavasthA kI aisA ullekha kahIM bhI prApta nahIM hotaa| ____ sagara cakravartI ke putroM ne bhI apane pUrvajoM kI kRti ko cirasthAyI banAne het mArga ko durgama banAyA para vahA~ anya koI vyavasthA nahIM kii| __ jainAgamoM ke anusAra naMdIzvara, rUcaka, kuNDala Adi dvIpoM meM bhI zAzvata jina maMdira evaM pratimAe~ haiN| vahA~ bhI vizeSa parva prasaMgoM, aSTAhnikA, kalyANaka Adi avasaroM para devI-devatAoM dvArA bhakti kI jAtI hai| isI prakAra bhavanapati devoM ke devavimAna meM sthita jina caityoM meM bhI nityapUjA karane kA koI varNana prApta nahIM hotA hai| ina saba tathyoM se yaha spaSTa hotA hai ki pUrva kAla meM svAbhAvika rUpa se jo sahaja saMbhava ho jAe vaha kiyA jAtA thaa| isakA mukhya kAraNa yaha thA ki usa samaya logoM ke pariNAma bahuta sarala the evaM unakA bAhya pravRttiyoM evaM hiMsaka vRttiyoM meM jur3Ava kama thaa| vartamAna kI pUjA-vidhAnoM meM kaI kAlagata parivartana A cuke haiN| zrAvakoM ke mana meM zraddhA evaM bhakti-bhAva kA vega kama hotA jA rahA hai tathA vidhi-vidhAnoM kI adhikatA bar3hatI jA rahI hai| isa kAraNa kaI logoM ko yaha kriyAe~ bhAra rUpa lagatI hai| purAne loga sarala evaM sahaja hone se unakI zraddhA meM tarka evaM virodha nahIM hotA thaa| __yadi vartamAna saMdarbho meM mUrti pUjA ke virodha viSayaka kAraNoM para ciMtana kareM to jina pUjA meM Ae parivartana hI mAtra mUrti pUjA ke virodha kA kAraNa nahIM hai| logoM kI badalatI mAnasikatA, Adhunika jIvanazailI, AdhyAtmika kSetra meM ghaTatA rUjhAna, bar3hatI vyAvasAyika vyastatA, tarkavAditA evaM svAbhAvika vakratA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... zaMkA navi citta dhariye ! bhI isake mukhya kAraNa haiN| yadi 'adhikasya adhikaM phalaM' ko dhyAna meM rakhakara bar3hate hue vidhAnoM ko ullAsa bhAva se kiyA jAe to yaha vidhAna Atma kalyANakArI siddha ho sakate haiN| vartamAna bhautika pariprekSya meM inakI nityatA evaM niyamabaddhatA paramAvazyaka hai| zaMkA- pUrva kAla meM nitya prakSAla kA vidhAna nahIM thA to phira paravartI AcAryoM ne nitya snAna evaM vilepana kA vidhAna kyoM kiyA? samAdhAna- pUrva kAla se jaina dharma kI pUjA paddhati meM, paMcopacArI aSTopacArI evaM sarvopacArI pUjAe~ vizeSa pracalita rahI hai| inameM se prathama kI do pUjAoM meM jala pUjA ke rUpa meM snAna kA vidhAna nahIM thaa| aSTopacArI pUjA meM jala pUjA AThaveM krama para thI usameM bhI mAtra jala kalaza ko bharakara rakhane kA vidhAna thaa| usa samaya parva vizeSa yA mahotsava Adi ke avasara para snAna kriyA kA virATa Ayojana rakhA jAtA thaa| parantu dhIre-dhIre parva vizeSa meM hone vAlI snAna kriyA ko jala pUjA ke rUpa meM prathama sthAna mila gayA evaM pUjA vidhAnoM meM bhI sarvopacArI pUjA kA pracalana adhika bar3ha gayA thaa| isI ke sAtha isakA eka mukhya kAraNa thA bArahavIM zatI ke samaya udbhava meM AI acalagaccha prmpraa| unhoMne pracalita anya paramparAoM ko mAnane se iMkAra kara diyA thaa| unake anusAra pUrvavartI sabhI paramparAe~ adhikAMzata: sUtra viruddha evaM zithilAcArI AcAryoM dvArA pravartita thii| unhoMne AcArya haribhadrasUri, AcArya abhayadevasUri Adi dvArA svIkRta AcAroM ko asvIkRta kara diyA thaa| isI krama meM unhoMne jina pUjA vidhAnoM meM paMcopacArI evaM aSTopacArI pUjA ko amAnya kara mAtra satrahabhedI pUjA yA sarvopacArI pUjA ko hI zAstrokta svIkAra kara usakA pravartana krvaayaa| satrahabhedI pUjA meM jala snAna kA vidhAna hone se acalagacchIya AcAryoM dvArA pratiSThita maMdiroM meM nitya snAna evaM vilepana kriyA hone lgii| isI ke anukaraNa evaM AkarSaNa vaza anya maMdiroM meM isakA pracalana bar3hane lgaa| pariNAmasvarUpa dhIre-dhIre yaha eka nitya vidhAna bana gyaa| eka anya kAraNa jo madhyama kAla ke AcaraNA ko dekhakara pratibhAsita hotA hai vaha hai caityavAsI paramparA kA aadhipty| caityavAsI maniyoM ne caityAlaya sambandhI vidhi-vidhAnoM evaM kAryavidhiyoM meM ruci lete hue unameM vardhana kiyaa| kaI vidvada muniyoM kI kRtiyA~ to suvihita AcAryoM ne bhI svIkRta kii| ina Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ... 23 ApasI matabhedoM ke calate -calate kaI parivartana jina pUjA meM aae| tatsamayavartI vaidika evaM hindU paramparA meM bhI nitya snAna Adi kI pravRtti bar3ha rahI thI, jisakA prabhAva bhI jaina samAja para pdd'aa| kaI anya dharmAnuyAyI jainAcAryoM dvArA pratibodhita hokara jaina dharma kA svIkAra karate the kintu pUrva saMskAra evaM saMskRti kA mizraNa kahIM na kahI ho hI jAtA thaa| jina dharma anuyAyiyoM kA rUjhAna anya paramparAoM kI ora na bar3ha jAe isalie gItArtha AcAryoM dvArA kucha Avazyaka parivartana lAe ge| zAstroM meM yadyapi nitya prakSAla kA vidhAna nahIM thA phira bhI isakA virodha yA manAI bhI kahIM parilakSita nahIM hotI thI ataH AcAryoM ne nitya prakSAla kA vidhAna kiyA hogA / zaMkA- pUrva kAla meM nitya snAna nahIM hotI thI isake Agamika pramANa batAIe ? samAdhAna- pUjA sambandhI viSayoM kA pratipAdana karate hue hamane Agama kAla se lekara aba taka ke aneka granthoM kA avalokana kiyA hai jinameM jina pUjA sambandhI ullekha milate haiN| rAjapraznIya evaM jIvAjIvAbhigama sUtra meM nae utpanna hone vAle devoM dvArA kI gaI pUjA kA varNana hai / jaMbUdvIpaprajJapti meM indroM dvArA bhagavAna RSabhadeva ke janmAbhiSeka aura jJAtAdharmakathAsUtra meM vivAha ke prasaMga para draupadI dvArA jinapUjA karane kA varNana hai| rAjapraznIyasUtra meM bhI yahI varNana milatA hai| ye sabhI pUjAe~ khAsa prasaMgoM para kI gaI thii| Agama sUtroM ke bAda bhASya Adi vyAkhyA sAhitya meM bhI snAna Adi kA nirUpaNa karate hue yAtrotsava Adi sAmUhika prasaMgoM para sarvopacArI pUjA evaM jina snAna kI kriyA hotI thii| vAcaka pravara umAsvAti ne prazamarati prakaraNa meM pUjA vidhAna ko gRhastha kA sAmAnya kartavya batalAyA hai, parantu usameM snAna - vilepana Adi kA sUcana nahIM hai| isase yaha pramANita hotA hai ki gRhastha jina pUjA ko nitya kartavya ke rUpa meM avazya karatA thA kintu jala - vilepana Adi se vaha zUnya thA / madhyavartI AcArya haribhadrasUri ne apane granthoM meM yadyapi snAna vilepana Adi pUjA kA upadeza diyA hai phira bhI pUjA viSayaka dasa granthoM meM se tIna granthoM meM unhoMne sarvopacArI pUjA kA bhI varNana kiyA hai| unake samaya meM adhikatara trikopacArI, catuSkopacArI, paMcopacArI evaM aSTopacArI pUjAoM kA hI pracalana Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24... zaMkA navi citta dhariye! thaa| vikrama kI dazavIM-gyArahavIM zatI taka nitya snAna evaM vilepana nahIM hote the| pratiSThA Adi prasaMgoM meM bhI utsava samApti taka nitya sarvopacArI bhakti hone ke ullekha milate haiN| AcArya pAdaliptasUri likhita pratiSThA paddhati ke anusAra pratimAha eka ke hisAba se varSabhara meM bAraha-snapana karane cAhie tathA varSa kI samApti para ATha dina taka utsava pUrvaka vizeSa pUjA karanI caahie| zrI candrasUri kRta pratiSThA paddhati meM bhI yahI varNana prApta hotA hai| AcArya haribhadrasUri ke anusAra pratiSThA sampanna hone ke pazcAta ATha dinoM taka avichinna rUpa se pUjA karanI caahie| isase yaha spaSTa hotA hai ki usake bAda pUjA nitya nahIM hotI hogii| uparyukta varNana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki bArahavIM sadI taka nitya pUjA kA vidhAna nahIM thA varanA AcArya pAdaliptasUri Adi mahIne meM eka snAna kA ullekha nahIM krte| caudahavIM zatI taka ke pratiSThA kalpoM meM yahI ullekha prApta hote haiN| pandrahavIM zatI ke pratiSThA kalpoM meM "dvAdaza mAsAnaM snAtraM kRtvA" kA varNana prApta hotA hai kyoMki taba taka nitya prakSAla kI rUr3ha paramparA praviSTa ho cukI thii| vastuta: Agama pramANoM evaM madhyakAlIna pratiSThA vidhiyoM se to yahI siddha hotA hai ki usa samaya taka nitya prakSAla nahIM hotA thaa| zaMkA- zubha bhAvoM meM hetubhUta mAnakara yadi jala-puSpa Adi ke arpaNa se hone vAlI hiMsA svIkRta kara sakate haiM to phira bakare Adi kI bali ko bhI svIkRta karanA cAhie kyoMki vaha bhI zubha bhAvoM kI utpatti meM hetabhata hai? samAdhAna- jala pUjA, puSpa pUjA Adi ke svIkAra kA artha hiMsA kI svIkRti nahIM hai| ina dravyoM ko upalabdha evaM prayoga karane kI jo zAstrIya rIti hai usameM hiMsA kA parimANa nahIMvata hotA hai| jaise ki vaidya ke dvArA diyA huA jahara bhI auSadhi ke rUpa meM jIvana pradAyaka saMjIvanI bUTI kA kArya karatA hai, parantu usI jahara kI mAtrA yadi eka cammaca se eka kaTorI kara dI jAe to vaha prANa ghAtaka bana jAtA hai| isI prakAra jala-puSpa Adi meM rahI huI sAmAnya hiMsA ko mAnya karane se bakare jaise paMcendriya jIva kI hiMsA mAnya nahIM ho jaatii| dUsarA tathya yaha haiM ki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ... 25 eka paMcendriya jIva kI hiMsA ke lie jina krUra bhAvoM kI AvazyakatA hotI hai usameM zubha bhAvoM kA honA asaMbhava hai / jala - puSpa Adi ekendriya jIvoM meM bhAvoM ko abhivyakta karane athavA pratikAra karane kI zakti nahIMvata hotI hai| ataH unakI hiMsA meM bhAva itane krUra nahIM bnte| vahIM bakarA eka paMcendriya jIva hai| mRtyu kI kalpanA mAtra se vaha bhayabhIta ho jAtA hai| mRtyu sAdhanoM ko sAmane dekhakara unase bacane kA prayAsa karatA hai| cillAtA hai, cikhatA hai / usa mArmika mAhaula meM bhI yadi kisI ke mana meM karUNA ke bhAvoM kI utpatti nahIM hotI to usako dharma kaise mAnA jA sakatA hai ? taduparAnta jaina dharma meM dravya pUjA ko pratyeka sAdhaka ke lie Avazyaka nahIM mAnA gayA hai| vaha to mAtra una gRhasthoM ke lie hai jo pUrA dina sAMsArika nimittoM se jIva hiMsA meM saMlagna rahate haiN| ekendriya jIvoM kI hiMsA kadama-kadama para karate haiN| usameM bhI acche nimitta evaM bhAvoM kI zuddhatA ke sAtha una jIvoM kI hiMsA ke bhAva mana meM nahIM hote| isI ke sAtha pUjA sambandhI kAryoM meM pUrNa viveka evaM upayoga bhI rakhA jAtA hai, isa kAraNa yaha kArya pApa ke sthAna para puNya baMdha meM hetubhUta banate haiN| jisa vyakti ke ekendriya jIva kI hiMsA kA bhI tyAga ho, mana ke pariNAma se bigar3ate ho unake lie dravya pUjA kA bhI niSedha zAstroM meM prApta hotA hai| isIlie sAdhu ke lie dravya pUjA niSiddha hai| pUjA zaMkA- bhakti ke bhAvoM se karma nirjarA hotI hai, taba patthara kI pratimA ko dekhakara prabhu bhakti ke bhAva kaise utpanna ho sakate haiM? samAdhAna- yadi pratimA ko patthara mAnakara pUjA kI jAe to prabhu bhakti ke bhAva kadApi utpanna nahIM ho skte| yaha eka vyavahAragata satya hai ki jaba taka hama kisI dravya meM apanepana yA zraddhAbhAva kA AropaNa nahIM karate taba taka usake prati koI bhAva utpanna nahIM hote| jaise hamArA rASTrIya dhvaja anya deza vAloM ke lie mAtra eka kapar3e kA Tukar3A hai ataH usake prati Adara, sammAna yA dezabhakti ke bhAva unameM nahIM umdd'te| para usI tiraMge ko rASTra dhvaja ke rUpa meM sarvopari sthAna dene vAle bhAratIya loga usakI Ana-bAna-zAna ke lie apane prANa bhI khuzI se nyauchAvara kara dete haiN| jabaki vaha eka nirjIva vastra kA Tukar3A Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26... zaMkA navi citta dhariye ! hI to hai / parantu usa tiraMge meM hamane rASTra kI garimA ke bhAvoM kA AropaNa kara diyA isalie usake prati hamAre bhItara Adara evaM sammAna ke bhAva utpanna hote haiN| isI taraha jina pratimA ko patthara kI mUrti mAtra na mAnakara jaba usameM upakArI bhAva, tAraka bhAva kA AropaNa karate haiM taba bhaktibhAva kA sphuraNa svataH hI ho jAtA hai| zraddhA sampanna zrAvaka ke lie jina pratimA mAtra patthara kI eka kalAkRti nahIM raha jAtI apitu usake lie vaha sAkSAta paramAtmA kA kArya karatI hai| inhIM zubha bhAvoM ke AdhAra para vaha saMsAra se mukti bhI prAptakara sakatA hai| paramAtmA ke maMdira meM jAne vAlA sadA zubha bhAvoM meM rahane kA prayatna karatA hai| viSaya, kaSAya, vAsanA Adi ke bhAva vahA~ Akara svataH zAnta ho jAte haiN| isalie bhikhAriyoM kI bhIr3a bhI maMdiroM ke Age lagatI hai / terApaMthI AcArya tulasI ne kahA hai ki - " maiM to hamezA jAtA hU~ maMdiroM meN| aneka sthAnoM para pravacana bhI kiyA hai| Aja bhInamAla meM bhI pArzvanAtha maMdira meM gyaa| stuti gaaii| bahuta AnaMda aayaa|" yaha satya to anubhava siddha hai ataH saba kucha bhAvoM para AdhArita haiN| (jainabhAratI, aMka 16-17, pR. 23) zaMkA - paravartIkAla meM pracalita sarvopacArI pUjA evaM mahAsnAtra kA vidhAna nitya snAna evaM aSTaprakArI pUjA taka hI sImita raha gayA aisA kyoM ? samAdhAna- jaba nitya snAna kA pracalana prAraMbha huA thA usa samaya vaha satraha bhedI pUjA, sarvopacArI pUjA yA mahAsnAtra ke rUpa meM hI sampanna kiyA jAtA thA, kyoMki usI meM snAna evaM vilepana pUjA kA ullekha milatA thaa| parantu mahAsnAtra meM samaya evaM dravya ke adhika lagane se kama kharca aura kama samaya meM hone vAlI laghu snAtra pUjAoM kI utpatti huI / AcAryoM ne mahAsnAtroM kA anukaraNa karate hue lokabhASA meM laghu snAtra vidhiyoM kA nirmANa kiyaa| pA~ca athavA sAta bAra kusumAMjali jinabiMba para car3hAkara kalaza karane vAlI laghu snAtra vidhiyoM kA prAdurbhAva lagabhaga caudahavIM zatI meM huA hogaa| sabase prAcIna jo laghu snAtra pUjA milatI hai vaha devapAla kavi kRta hai evaM bhASA ke AdhAra para vaha pandrahavIM zatI ke bAda kI racanA pratIta hotI hai| ataH arvAcIna kAla ke prAraMbha meM laghu snAtra kA pracalana adhika rahA hogaa| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...27 laghu snAtra yadyapi alpa vyaya sAdhya thI parantu unakA sAmAna juTAne evaM par3hAne vAle kI AvazyakatA to hotI hI thii| isIlie kaI choTe sthaloM para laghusnAtra karavAnA bhI azakya pratIta hotA thaa| isake apavAda rUpa meM aneka sthAnoM para mUrtiyoM ko snAna karavAkara, candana-kesara ke dvArA tilaka kara evaM puSpa Adi dravya car3hAkara aSTa prakArI pUjA kI paripATI prAraMbha huI hogii| isI ke sAtha vartamAna vyasta jIvana zailI ke kAraNa logoM meM dharma kAryoM ke lie adhika samaya vyatIta karane kI mAnasikatA bhI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki pUjA sambandhI vidhi-vidhAna aSTa prakArI pUjA taka hI sImita raha gae haiN| zaMkA- AMgI evaM alaMkAra pahanAne kI vidhi zAstrokta hai yA arvAcIna? samAdhAna- vItarAga paramAtmA kI rAjya avasthA ko pradarzita karane hetu zAstroM meM AbharaNa pahanAne kA vidhAna hai| Agama sUtroM meM jahA~ devoM dvArA pUjA karane kA ullekha AtA hai, vahA~ bhI AbharaNa car3hAne kA ullekha milatA hai| paramAtmA kI piNDastha avasthA kA ciMtana karate hue rAjyAvasthA ke samaya vastra, AbhUSaNa Adi car3hAe jAte haiN| paraMtu vartamAna meM yaha pravRtti apekSAdhika bar3ha gayI hai| kaI sthAnoM para to mAtra prakSAla ke samaya hI AMgI Adi utArI jAtI hai aura puna: car3hA dI jAtI hai| isa ati pravRtti ke kaI hAnikAraka pariNAma bhI sAmane A rahe haiM jaise ki Ajakala maMdiroM meM corI ke prasaMga bar3hate jA rahe haiN| isa kAraNa kaI bAra mUrtiyA~ khaMDita ho jAtI hai| jo kArya kabhI-kabhI ho usameM logoM kI ruci adhika hotI hai tathA vaha mana ko AnaMdita bhI karatI hai| parantu roja-roja aMga racanA hone se paramAtmA kA mUla vairAgya utpAdaka svarUpa gauNa ho jAtA hai| ata: aMgaracanA, alaMkAra Adi car3hAnA zAstrokta hai tathA parva dinoM meM AMgI honI bhI cAhie kintu usakI ati pravRtti sarvata: anucita hai| isase paramAtmA kI piNDastha, padastha evaM rUpAtIta avasthA kA ciMtana samyaka prakAra se nahIM ho sktaa| zaMkA- dIpaka pUjA kyoM kI jAtI hai? tathA dIpaka ghI kA honA cAhie yA tela kA? samAdhAna- maMdira meM dIpaka kI rozanI do kAraNoM se kI jAtI hai1. paramAtmA kI dIpaka pUjA karane ke lie aura 2. maMdira meM prakAza karane ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... zaMkA navi citta dhariye! lie| kucha loga mAnate haiM ki dIpaka pUjA mAtra prakAza hetu kI jAtI hai paraMtu Avazyaka cUrNi ke anusAra tIrthaMkaroM kI dIpaka pUjA kartavya ke rUpa meM karanI caahie| unhoMne siMhAsana, chatra, cAmara Adi ke sAtha taila samudgaka kA ullekha kiyA hai, jahA~ unakA tAtparya dIpaka pUjA se hI hai| ata: yaha eka zAstrokta vidhAna hai| AcaraNa zataka ke anusAra pUrva kAla meM tela ke dIpaka kie jAte the| paMcopacArI, aSTopacArI evaM sarvopacArI pUjA ke antargata dIpaka kA ullekha dIpaka pUjA kI apekSA se hI kiyA gayA hai| gaNi kalyANavijayajI ke anusAra devoM dvArA kRta siddhAyatanoM kI pUjA meM dIpaka pUjA kA ullekha nahIM hai kyoMki dIpaka prakAza ke lie kiyA jAtA hai aura devaloka meM satata prakAza rahatA hI hai tathA AratI bhI dRSTi doSa ke nivAraNa ke lie kI jAtI hai aura devatAoM meM dRSTi doSa nahIM hotA hai| zaMkA- aSTopacArI pUjA meM prayukta gaMdha zabda kA tAtparya kyA hai tathA vilepana vAsa aura gaMdha meM kyA aMtara hai? samAdhAna- ghise hue kesara yA caMdana ke lie zAstroM meM 'vilepana' athavA 'caMdanarasa' zabda kA ullekha milatA hai| barAsa mizrita caMdana cUrNa ko 'vAsa' kahate haiM aura pratiSThA kalpoM ke anusAra 'vAsA: zvetavarNAH' vAsa zveta hotI hai| vartamAna meM ise vAsakSepa kahA jAtA hai| gaMdha kA lakSaNa batAte hue AcArya kahate haiM- "vAsA eva ISat kRSNa gaMdhAH" gaMdha, caMdana, agarU, kastUrI, barAsa, zilArasa Adi sugaMdhita padArthoM se nirmita cUrNa gaMdha kahalAtA hai| yaha dhUpa ke rUpa meM prayukta hotA hai| pUrvakAla meM vilepana pUjA evaM vAsa pUjA sarvAMga para kI jAtI thI vahIM vartamAna meM donoM hI pUjAe~ navAMga para kI jAtI hai| . zaMkA-jinapUjA meM Ae parivartanoM ke vartamAna meM kyA prabhAva parilakSita hote haiM? samAdhAna- prAcIna kAla se aba taka jinapUjA meM Ae parivartanoM ke viSaya meM ciMtana kiyA jAe to isake kucha acche aura kucha bure donoM hI prakAra ke pariNAma parilakSita hote haiN| vartamAna jIvanazailI evaM viSama mAnasikatA ke kAraNa pUjA-vidhAnoM kI niyamabaddhatA evaM nityatA Avazyaka hai| paraMtu kaI loga Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...29 aise haiM jinheM ina kriyA-kalApoM kI nityatA baMdhana rUpa lagatI hai| gRhastha varga ne apanI bar3hatI huI vyastatA ke kAraNa maMdiroM ke samasta kArya pUjAriyoM ke hastagata kara die haiN| parantu vetanabhogI pUjAriyoM ke bharose maMdiroM meM AzAtanAe~ bar3ha rahI hai aura isI kAraNa maMdiroM ke prabhAva meM nyUnatA A rahI hai| __ karmacAriyoM kI vRddhi ke kAraNa devadravya Adi kI vRddhi hetu boliyoM kA pracalana bar3ha gayA hai, jisake kAraNa yuvAvarga evaM Ama janatA ke mana meM jinadharma ke prati upekSA bhAva bar3ha rahe haiN| apanI suvidhA ke anusAra pUjA-prakSAla Adi kA samaya badalate-badalate Ajakala kaI sthAnoM para sUryodaya se pUrva hI prakSAla hone lagA hai, jabaki sUryodaya se pahale maMdira kholanA bhI zAstra sammata nahIM hai| isI ke sAtha nhavaNa jala ke visarjana Adi ke sambandha meM bhI asAvadhAniyA~ bar3hatI jA rahI hai| jisa kAraNa ArAdhanA ke sthAna para virAdhanA hI adhika ho rahI hai| AMgI ke bar3hate pracalana ke sAtha-sAtha maMdiroM meM coriyA~ bhI bar3ha rahI hai| jinezvara paramAtmA ke mUla vItarAgI svarUpa ke darzana durlabha ho gae haiM aura isa kAraNa darzanArthiyoM ke mana meM bhI saMsAra ke prati vairAgya bhAva utpanna nahIM hote| nitya vilepana meM prayukta hote siMtheTika kezara, caMdana Adi ke kAraNa Aja mUrtiyoM para isake duSprabhAva parilakSita ho rahe haiN| mUrtiyA~ kAlI aura dAgayukta ho rahI haiN| isI ke sAtha prayukta ho rahe dravya kI guNavattA aura saMkhyA donoM meM bhI girAvaTa A gaI hai| tattvata: Aja kI sampUrNatayA bhautika jIvana zailI meM maMdira darzana aura jinapUjana kI nityatA ne hI logoM ko dharma mArga se jor3akara rakhA hai| ativyastatA meM dasa minaTa ke lie kiyA gayA paramAtma darzana pUrA dina hamArI Battery ko Positive Energy se Charged rakhatA hai aura Tension, Temperment Adi se Free rakhatA hai| __ isa prakAra Aja ke yuga meM nityadarzana Avazyaka hai para jahA~ para vidhAnoM meM ati ho rahI hai jinAjJA ke viparIta kArya ho rahe haiM vahA~ para zrAvaka varga kA sAvadhAna honA atyAvazyaka hai| zaMkA- jIvana nirvAha ke lie hiMsA karanA gRhastha kA Avazyaka krama hai paraMtu karma nirjarA hetu hiMsA karanA kahA~ taka ucita hai? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30... zaMkA navi citta dhariye ! samAdhAna- jIva kI pratyeka pravRtti meM hiMsA nizcita hai| sAMsArika kAryoM ke lie moha bhAvoM se yukta hokara kI gaI pravRttiyA~ karma bandhana kA kAraNa banatI hai| vahIM dhArmika kAryoM meM kI gaI pravRtti zabha bhAvoM se yojita hone ke kAraNa karma nirjarA kA kAraNa banatI hai, kyoMki jaina dharma meM kriyA kI apekSA bhAvoM ko pramukhatA dI gaI hai| jIvana nirvAha ke lie kI gaI hiMsA jahA~ pApa kahalAtI hai vahIM pUjA-bhakti Adi ke lie kRta hiMsA meM anya aneka sAvadha kAryoM kA tyAga ho jAne evaM azubha se zubha kI ora pravRtti hone se vahI kArya dharma kahalAtA hai| kyoMki bhaviSya meM yaha kriyA virATa puNyodaya meM hetubhUta banatI haiN| jisa prakAra gRha kAryoM hetu kiyA gayA kharca, kharca kahalAtA hai lekina vahI kharca yadi dukAna calAne ke lie kiyA jAe to Investment kahalAtA hai| kyoMki jitanA paisA Invest kiyA jAtA hai usase kaI guNA adhika dravya vApasa milatA hai| zaMkA- yadi do-cAra puSpa car3hAne se puSpa pUjA ho sakatI hai to phira saikar3oM puSpa evaM unakI mAlA car3hAnA aviveka nahIM hai? samAdhAna- yaha saba bhAva jagata para AdhArita tathya hai| sAdharmika bhakti karanI ho to dAla-roTI se bhI ho sakatI hai to phira usake lie vividha pakavAnoM kA nirmANa kyoM? jayaNA to sAdharmika bhakti meM bhI Avazyaka hai na? yathArtha tathya yaha hai ki jahA~ para zubha bhAvoM kI utpatti kA lAbha ho vahA~ para hiMsA doSa rUpa nahIM hotii| do-cAra phUloM se bhakti-bhAva utpanna hote haiM to adhika phUloM se adhika bhAva hI utpanna hoNge| parantu hara kArya viveka pUrvaka evaM zAstrokta rIti se honA Avazyaka hai| sarvaprathama paramAtmabhakti to svadravya se honI caahie| jina maMdira meM yadi puSpa Adi kI suvidhA upalabdha bhI ho, to bhI pUjA karane vAloM ko anya pUjArthiyoM ko dhyAna meM rakhakara evaM mUlya dekara vastu kA upayoga karanA caahie| sAdha-sAdhviyoM ko vaMdana karane meM gamanAgamana Adi kI hiMsA kA doSa to lagatA hI hai aura vaMdana kriyA meM bhI kriyA karane sambandhI hiMsA hotI hai phira bhI vaha hiMsA nagaNya mAnI jAtI hai evaM upasthita kisI eka muni ko nahIM samasta munivRnda ko vaMdana karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| vastuta: sAmagrI kI saMkhyA meM nahIM apitu usake prayoga Adi meM viveka rakhA jAnA caahie| sAmagrI kA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...31 upayoga alpa rUpa meM karanA viveka nahIM hai vaha to kaMjUsI hai ata: phUloM kI saMkhyA kama karanA viveka nahIM hai apitu phUloM kI mAlA Adi banAne meM suI dvArA unakA chedana nahIM karavAnA unheM yogya sthAna para nirmAlya ke rUpa meM pariSThApita karanA yogya rIti se unakI prApti karanA jayaNA hai| zaMkA- tIrtha Adi ke paTTa yA phoTo kA abhiSeka na ho taba taka unakI vAsakSepa pUjA karanI cAhie yA nahIM? samAdhAna- aThAraha abhiSeka karane ke bAda tIrthapaTTa Adi kI pUjA karanI caahie| yadi kAraNa vizeSa se pahale pUjA karanI ho to tIna navakAra maMtra ginakara unakI sthApanA kreN| phira vAsakSepa pUjA caityavaMdana Adi kara sakate haiN| zaMkA- jinapUjA karane ke bAda prAta:kAlIna pratikramaNa ho sakatA hai? samAdhAna- utsarga mArga se pratikramaNa pahale aura jinapUjA bAda meM hotI hai| paristhiti vizeSa meM apavAdata: aisA kara sakate haiN| sAmAnyatayA madhyAhna 12 baje taka pratikramaNa kiyA jA sakatA hai| zaMkA- bhagavAna kI pUjA kisa aMgulI se aura kyoM kI jAtI hai samAdhAna- vItarAga paramAtmA evaM pUjyajanoM kI pUjA anAmikA aMgulI se karanI caahie| anAmikA ko zreSTha aMgulI mAnA gayA hai| anAmikA kA pravAha sIdhe hRdaya kI tarapha jAtA hai isase hRdaya ke bhAvoM kI zuddhi hotI hai| hamArI aMgalI jaba pratimA ko sparza karatI hai to jinabimba kI sakArAtmaka UrjA (Positive Energy) hamAre bhItara kI nakArAtmaka UrjA (Negative Energy) ko bhI sakArAtmaka banA detI hai| vaha Negative evaM Positive Energy milakara pracaMDa UrjA kA nirmANa hamAre bhItara karatI hai| ___ tarjanI aMgulI kA prayoga tiraskAra hetu kiyA jAtA hai| madhyamA aMgulI sabameM bar3I hone ke kAraNa ahaMkAra Adi ke bhAva jAgRta karatI hai| tIsarI aMgulI kA nAma anAmikA hai| vItarAga bhagavAna anAmI hai ata: anAmikA aMgulI se unakI pUjA kI jAtI hai| zaMkA- vItarAga paramAtmA ko dravya kI AvazyakatA nahIM hai phira unakI dravya pUjA kyoM kI jAe? samAdhAna- vItarAga paramAtmA ko dravya kI AvazyakatA nahIM hai yaha eka satya tathya hai| isI prakAra paramAtmA ko to stuti, guNagAna yA nAma smaraNa kI bhI AvazyakatA nahIM hai phira bhI hama karate haiM, kyoMki guNIjanoM ke guNAnumodana Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... zaMkA navi citta dhariye ! se hamAre bhItara bhI una guNoM kA siMcana hotA hai tathA stuti, bhajana Adi se hamArA mana paramAtma bhakti meM tallIna ho jAtA hai| kucha loga tarka de sakate haiM ki jaba nAmasmaraNa yA guNastavanA ke dvArA tallInatA A sakatI hai to phira dravya pUjA kI kyA AvazyakatA ? kisI apekSA se yaha bAta sahI hai kintu manuSya mana kI caMcalatA se sabhI paricita hai| manuSya kA mana eka sthAna para adhika samaya taka ekAgra nahIM raha sakatA use vividhatA caahie| dravyapUjA ke bhinna-bhinna vidhAnoM se mana ko paramAtma bhakti hetu vividha Alambana mila jAte haiN| isase sAMsArika dravyoM ke prati rahI Asakti nyUna ho jAtI hai aura dravya kA bhI sadupayoga hotA hai| dravyapUjA bhAva pUjA hetu bhUmikA kA nirmANa hotA hai ataH dravyapUjA avazya karanI caahie| zaMkA- pUjA meM dharma aura lAbha donoM hai kintu usameM AMzika hiMsA bhI hai, jabaki sAmAyika meM kevala lAbha hI hai doSa nhiiN| to phira adhika se adhika sAmAyika hI karanI cAhie ? samAdhAna- yadi anukUlatA evaM sAmarthya ho to zrAvaka ko adhika se adhika sAmAyika hI nahIM apitu AjIvana ke lie sAmAyika le lenI caahie| paraMtu jahA~ taka AMzika hiMsA kA savAla hai to vaha pratyeka kArya meM samAhita hai / cAhe phira vaha pravacana zravaNa ho, sthAnaka nirmANa ho yA guru vaMdana, sabhI meM AMzika hiMsA rahI huI hai, para yaha tarka mAtra jinapUjA ke virodha meM hI diyA jAtA hai| vastutaH jisakI jisa kSetra meM adhika ruci evaM mAnasika sthiratA ho use tadanurUpa kArya karanA caahie| para kisI eka kArya ko mukhya karake dUsarI kriyA ko gauNa karanA sarvathA anucita hai| jaise ki skUla meM aneka viSaya par3hAe jAte haiM, vidyArthI ko jisa viSaya meM Age bar3hanA ho yA koI korsa karanA ho to usa para vizeSa dhyAna denA ThIka hai para yadi usI viSaya ko mukhya karake zeSa viSayoM kI par3hAI hI na kI jAe to cala sakatA hai? yadi nahIM to phira dharma aura adhyAtma ke kSetra meM yaha kaise mAnya ho sakatA hai ? zaMkA- bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA para sA~pa ke phaNa kyoM hote haiM? kyA inakI bhI pUjA hotI hai? samAdhAna- bhagavAna pArzvanAtha jaba dIkSA lene ke bAda vicaraNa kara rahe the usa samaya dharaNendra deva ne paramAtmA dvArA kRta upakAroM kA smaraNa kara prabhu bhakti Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...33 ke bhAva se unake mastaka para phaNa phailAe the| kamaTha ke dvArA kie gae ativRSTi upasarga meM bhI paramAtmA ke mastaka para dharaNendra-padmAvatI ke dvArA chatra banAyA gayA, jisa kAraNa ahicchatrA tIrtha kI sthApanA huii| inhIM prasaMgoM kI smRti nimitta pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA phaNoM se suzobhita kI jAtI hai| binA phaNa kI pratimAe~ bhI prApta hotI hai| ata: phaNoM kI alaga se pUjA karane kA koI vidhAna nahIM hai| yadi koI AMgI meM zobhA Adi ke prayojana se tilaka kareM to koI doSa bhI nahIM hai| phaNoM kI zobhA hetu prayukta kezara kA prayoga anya tIrthaMkara paramAtmA kI pUjA hetu bhI kiyA jA sakatA hai| zaMkA- zrAvaka jinezvara paramAtmA kI pUjA kyoM kareM? samAdhAna- arihaMta paramAtmA ne hI sarva duHkha mukti evaM zAzvata sukha prApti hetu jinadharma kI sthApanA kI hai| jo ise dhAraNa karatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai| upakAriyoM kI pUjA karanA kRtajJa vyakti kA parama kartavya evaM lakSaNa hai ataH zrAvaka ko paramopakArI tIrthaMkara paramAtmA kI pUjA avazya karanI caahie| zaMkA- tIrthaMkara paramAtmA to sAdhu-sAdhvIjI ke bhI parama upakArI hai to phira ve paramAtmA kI pUjA kyoM nahIM karate? samAdhAna- dravya dRSTi se sAdhu-sAdhvI jinezvara paramAtmA kI pUjA nahIM karate kyoMki unake pAsa sva adhikAra yukta koI dravya hotA hI nahIM, ata: dravya samarpaNa ke rUpa meM pUjA karane ke ve adhikArI nahIM hai| paraMtu jinAjJA ke pAlana ke rUpa meM ve paramAtmA kI utkRSTa bhAvapUjA karate haiN| AnaMdaghanajI mahArAja savidhinAtha bhagavAna ke stavana meM jina AjJA pAlana ko paramAtmA kI mukhya pUjA batAte haiN| - zaMkA- jinapUjA, snAtrapUjA, bar3I pUjA, mahApUjana Adi meM sAdhu-sAdhvI yA pauSadhadhArI zrAvaka jA sakate haiM? samAdhAna- jinapUjA, snAtrapUjA, mahApUjana Adi meM sAdhu-sAdhvI dvArA darzana karane yA nizrA pradAna karane sambandhita koI zAstrokta niSedha prApta nahIM hotaa| prAcIna dharmagranthoM meM zrAvaka varga kI bhAvollAsa vRddhi hetu evaM svayaM ke samyagadarzana Adi guNoM kI vizuddhi hetu pUjana Adi vidhAnoM meM jAne ke ullekha prApta hote haiN| zrAddhadinakRtya evaM kathAratnakoSa isa viSaya meM dRSTavya hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... zaMkA navi citta dhariye! zaMkA- sarva sAvadha yoga ke tyAgI muni bhagavaMtoM dvArA dravyastava karane kA niSedha hai to phira ve pUjana Adi meM kaise A sakate haiM? samAdhAna- sAdhu-sAdhvI bhagavaMtoM ke lie dravyastava kA niSedha hai, paraMtu upadeza Adi ke dvArA dravya pUjA karavAne athavA usakI anumodanA karane kA koI niSedha nahIM hai| pratimAzataka, stava parijJA Adi meM isa viSaya sambandhI vistRta varNana prApta hotA hai| zaMkA- sarva sAvadha kAryoM se virata sAdhu-sAdhvI yadi jinapUjA hetu prerita kareM to tatsambandhI hiMsA kA doSa sAdhu ko lagatA hai yA nahIM? samAdhAna- muni bhagavaMta zrAvakoM ko jinapUjA Adi kI preraNA unakI AdhyAtmika jAgRti, bhAvanAtmaka unnati, saMyama virati evaM suprazasta kAryoM meM pravRtti karavAne ke uddezya se dete haiN| yadi jinapUjA Adi ke upadeza meM sAvadha kI preraNA dene kA doSa lagatA ho to tIrthaMkara paramAtmA ke dvArA deza virati, samyaktva AcAra, mArgAnusAritA evaM zrAvaka dharma Adi kA upadeza dene meM bhI unheM isI prakAra ke doSa lagate, para aisA nahIM hai| ye kArya gRhastha ko anya pApa kAryoM meM pravRtta hone se rokate haiN| gajasukumAla ko neminAtha bhagavAna ne zmazAna meM sAdhanA kI AjJA dI thI isakA yaha abhiprAya nahIM kI unake zirajvalana aura dehAnta ke doSI ve the| zaMkA- sAdhu-sAdhvI nhavaNa jala lagA sakate haiM? samAdhAna- yadi koI zrAvaka-zrAvikA zraddhA bhAva pUrvaka kisI mahAtIrtha yA zAMti snAtra Adi kA nhavaNa jala lekara Ate hai to sAdhu-sAdhvI usakA anAdara na kareM kintu prakSAla hue do ghar3I (48 minaTa) kA samaya bIta gayA ho yaha upayoga avazya rkheN| yadi kisI anya tIrtha kA nhavaNa ho to usameM ucita mAtrA meM kapUra yA barAsa Adi mile hue hoM to sAdhu-sAdhvI use tIna dina taka lagA sakate haiN| tIna dina ke bAda usameM bhI jIvotpatti hone kI saMbhAvanA rahatI hai ata: isase adhika samaya ke bAda use nahIM rakhanA caahie| zaMkA-jinapUjA bhakti svarUpa hone se isameM virAdhanA nahIM hai to phira paMca mahAvratadhArI sAdhu dravyapUjA kyoM nahIM karate? samAdhAna- sAdhuoM ke dvArA dravya pUjA nahIM karane kA kAraNa usameM rahIM huI hiMsA vRtti nahIM hai| sAdhu to dravya ke tyAgI hote haiM aura binA dravya ke dravya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karie jinadarzana se nija darzana ...35 pUjA saMbhava nahIM hai| dravya pUjA kA adhikArI dravya dhAraNa karane vAlA hotA hai| sAdhu snAna nahIM karate dravya pUjA ke lie snAna karanA Avazyaka hai ata: dravya pUjA kA kArya sAdhuoM kI pratijJA ke viruddha hone se ve use nahIM krte| dravya pUjA AraMbha evaM parigraha roga se pIr3ita AtmAoM ke lie Avazyaka hai| sAdhu AraMbha evaM parigraha se mukta hone ke kAraNa dravyapUjA unake lie Avazyaka nahIM hai| zaMkA- dakSiNa evaM uttarI dhruva para kaI aise sthAna haiM jahA~ chaha mahIne rAta evaM chaha mahIne dina rahatA hai vahA~ para navakArasI, cauvihAra Adi ke pratyAkhyAna kisa prakAra karanA cAhie? samAdhAna- jahA~ para mahInoM taka dina aura rAta rahate hai vahA~ para addhA paccakkhANa saMbhava nahIM hotA aisI jagaho para gaMThasI, muTThasI Adi ghaMTe ke paccakkhANa kie jA sakate haiM jaise ki bAraha ghaMTe bhojana-pAnI kA tyAga aadi| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-4 dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? zaMkA- jaba bhAva jagata dravya ke Azrita nahIM hai, to phira bhAva meM praveza karane hetu dravya kI kyA AvazyakatA? samAdhAna- paramAtmA ke samakSa jo bhI kriyAe~ hotI hai una saba vidhAnoM kA eka hI hetu hai- AtmA meM upazama bhAva kI praapti| paramAtmA ke darzana se Atma svarUpa kA smaraNa ho sakeM rAga se vairAgya kI ora hamArA prayANa ho sakeM tathA paramAtmA ke svarUpa evaM Atma svarUpa meM bheda kara sakeM isIlie paramAtmA ke aMga sparza aura pUjana kA vidhAna hai| ina dharma kriyAoM dvArA hameM paramAtma svarUpa kA smaraNa evaM bhAna hotA hai| jisa prakAra nakze ko dekhakara sampUrNa bhUgola kA smaraNa ho jAtA hai usI prakAra vItarAga kI mUrti ko dekhakara hI vItarAgatA kA AbhAsa evaM prakaTIkaraNa ho jAtA hai| mUrti ke samakSa baiThakara evaM prabhu guNoM ko yAda karake una guNoM kA dhyAna kiyA jAe to sAkSAta arihaMta paramAtmA kA AbhAsa hone lagatA hai| isa taraha zuddha dravya zuddha bhAva meM hetubhUta banatA hai| dravya meM tallIna hokara hI bhAvamaya banA jA sakatA hai ata: bhAvoM ko utpanna karane ke lie dravya Avazyaka hai aura bhAva Ane ke bAda dravya svataH chUTa jAtA hai| jaise jaba taka ginatI yAda nA ho taba taka pustaka kI AvazyakatA hotI hai, parantu yAda hone ke bAda usake sahAre kI AvazyakatA nahIM rhtii| vaise hI vItarAga bhAva kI prApti hetu vItarAga mUrti ke pUjana, AlaMbana Adi kI AvazyakatA hotI hai| vItarAga bhAva kI prApti ke bAda nhiiN| zaMkA- svadravya ke abhAva meM zrAvakoM ko kyA karanA cAhie? samAdhAna- svayaM ke dravya se pUjA karane para bhAvoM kI vRddhi hotI hai| zAstroM meM varNana AtA hai ki suvidhAoM ke abhAva meM yadi koI zrAvaka saMgha kI sAmagrI se dravya pUjA karatA hai to bhI use sadA svadravya se pUjA karane ke bhAva Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? ...37 rakhane caahie| Arthika dRSTi se vipanna zrAvakoM ko ghara para sAmAyika kI ArAdhanA karanI caahie| yadi saMbhava ho to aSTaprakArI pUjA meM se pratidina akSata pUjA karanI hI cAhie tathA anya zrAvakoM ko yathAsaMbhava sahayoga denA caahie| zaMkA- paramAtmA kI bhakti ke nimitta kisa taraha ke stuti-stotra bolane cAhie? __ samAdhAna- paramAtma bhakti nimitta vItarAga paramAtmA ke 1008 lakSaNa vAlI gaMbhIra, sUkSma, bhakti bhAva se purita, chaMda-alaMkAra Adi se yukta, vairAgya vardhaka, uttama bhAvoM se garbhita, puNyabaMdha evaM pApakSaya meM sahAyaka, prajJAzIla AtmArthI sAdhakoM dvArA racita stuti-stotra se zuddhoccAraNa pUrvaka paramAtma bhakti karanI caahie| inase hamAre bhAvoM kI vizeSa vizuddhi hotI hai| zaMkA- paramAtmA kI stuti, stavanA Adi kyoM karanI cAhie? samAdhAna- paramAtmA kI stuti stavanA Adi karane se darzana-jJAna-cAritra samyaka banate haiM aura bodhi lAbha kI prApti hotI hai| pApoM kA prakSAlana hotA hai aura AtmA kaSAyoM se nirmala banatI hai| zaMkA- bhagavAna kI AratI evaM ra galadIpaka kA vidhAna kisa Agama meM prApta hotA hai| samAdhAna- bhagavatI sUtra kI cUrNi meM prabhu kI AratI evaM maMgala dIpaka kA vidhAna prApta hotA hai| __ zaMkA- arihaMta paramAtmA ke Age aSTamaMgala racane athavA aSTamaMgala paTTa kI pUjA karane kA vidhAna Agamokta hai? samAdhAna- bhagavAna ke Age aSTamaMgala banAne kA vidhAna 'jaMbudvIpa prajJapti' nAmaka Agama meM prApta hotA hai| paramAtmA ke samakSa sonA-cA~dI-ratna Adi se nimitta cAvala athavA zuddha akSata ke dvArA aSTa maMgala AkRti banAnI caahie| aSTa maMgala paTTa kI pUjA nahIM hotI hai| jina logoM ko aSTa maMgala kI AkRti banAnI nahIM AtI unake lie paTTa Adi banavAkara car3hAne yA usa para cAvala dvArA AkRti banAne hetu paTTa paramparA prAraMbha huI hogii| zAMtisnAtrAdi viziSTa vidhAnoM meM alaga se aSTa maMgala paTTa svatantra rUpa pUjana kI vidhi hotI hai| aSTamaMgala kI AkRtiyA~ maMgala kI sUcaka mAnI gaI hai| zaMkA- miTTI se banI pratimA kI pUjA ho sakatI hai? isakI pUjA vidhi Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... zaMkA navi citta dhariye! kyA hai tathA isakA zAstrIya ullekha kahA~ prApta hotA hai| samAdhAna- miTTI se banI huI pratimAjI kI pUjA kI jA sakatI hai, kintu unakI prakSAla arthAta jala pUjA Adi nahIM karanA caahie| caityavaMdana mahAbhASya, zrAddha vidhi Adi granthoM meM isakA ullekha prApta hotA hai| jala pUjA, caMdana pUjA Adi se inake vikhaMDita hone kA bhaya evaM saMbhAvanA rahatI hai| vartamAna meM ina pratimAoM kA pracalana nahIM hai| zaMkA- jina pratimA kA prakSAla karate samaya vAlAkuMcI kA prayoga karanA zAstrIya hai? isakA koI vikalpa hai yA nahIM? ___samAdhAna- pratimA kA prakSAla karane ke pazcAta jarUrI sApha-saphAI hetu vAlAkuMcI upayoga karane kA vidhAna zAstrIya hai| paraMtu isake upayoga meM viveka rakhanA atyAvazyaka hai| ise hAtha meM lekara bartanoM kI bhA~ti phaTAphaTa saphAI karane kI apekSA A~kha meM gae hue kacare ko yA dA~ta meM phaMse hue kaNa ko nikAlane meM jitanI sAvadhAnI aura komalatA rakhI jAtI hai usase bhI adhika satarkatA evaM bahumAna pUrvaka pratimA para lage hue caMdana-kesara Adi nirmAlya dUra karane caahie| ___mulAyama evaM patale aMgalUMchaNa vastra ko pAnI meM bhIgAkara bAra-bAra usake dvArA pratimA ko sApha karake bhI bAsI kesara ko utArA jA sakatA hai| tadanaMtara AvazyakatA ho to kuzalatA pUrvaka vAlAkuMcI kA prayoga karanA caahie| anyathA yahI ArAdhanA ke hetu virAdhanA ke kAraNa bana jAte haiN| zaMkA- prakSAla hetu kaunase jala kA prayoga karanA cAhie? samAdhAna- zAstrokta varNana ke anusAra tIrthoM kA jala, nadI-sarovara, drahakuMDa-kue~ Adi kA zuddha jala, TaMkI meM saMgrahIta varSA Adi kA jala prakSAla hetu zuddha mAne gae haiN| rasAyana, mazIna Adi se zuddha kie hue jala evaM kSAra tattvAdi se yukta jala kA upayoga prakSAla hetu nahIM karanA caahie| pUjA meM upayogI jala ko bilkula jayaNA pUrvaka galanA Adi se chAnakara hI kAma meM lenA caahie| zaMkA- jinezvara paramAtmA kI dravya pUjA kyoM karanI cAhie? samAdhAna- mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja ne pratimAzataka graMtha meM dravya pUjA ke pA~ca lAbha batAye haiM 1. dhana saMpatti kI tRSNA kA kSaya hone se aparigraha vrata dRr3ha hotA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? ...39 2. dAna dene se dharma kA abhyudaya hotA hai| 3. saddharma meM puruSArtha karane se azubha AraMbha kI paramparA naSTa hotI hai| ___4. caitya darzanArtha Aye hue suvihita sAdhuoM ke darzana evaM dharma zravaNa kA amRta yoga prApta hotA hai| 5. paramAtmA ke mukhakamala ke darzana se Atma svarUpa kA bhAna hotA hai| isI ke sAtha caturvidha saMgha kA milana, paraspara ArAdhanA viSayaka pRcchA, nRtya gAna saMgIta Adi ke dvArA paramAtmA ke guNoM kA utkIrtana, tIrthaMkara nAma karma kI prApti Adi aneka lAbha hote haiN| isIlie dravya ke adhikArI sAdhakoM ko Azaya zuddhi evaM jayaNApUrvaka jinapUjA Adi kRtya karane hI caahie| zaMkA- nirmAlya puSpoM kA visarjana kahA~ karanA cAhie? samAdhAna- ThaMDaka aura sugaMdha ke kAraNa kaI bAra kuMthuA Adi sUkSma jIva phUloM meM Azraya le lete haiN| aise puSpa yadi nhavaNa jala yA nadI Adi meM DAla die jAeM to jIva virAdhanA kI saMbhAvanA rahatI hai| ata: puSpoM ko chAyA meM aise sthAna para sukhAnA cAhie jahA~ kisI ke paira Adi nahIM Ate ho| zaMkA- paramAtmA ke nava aMga kI pUjA karanI cAhie yA eka aMga kI? samAdhAna- utsargata: paramAtmA ke nava aMga kI pUjA karanI caahie| paraMtu kAraNa vizeSa meM samayAbhAva ho athavA pUjA kI lambI katAra hone para eka aMga kI pUjA bhI mAnya hai| vartamAna meM zatrujaya, zaMkhezvara Adi tIrthoM meM paramAtmA ke caraNa kI hI pUjA karavAI jAtI hai| ina paristhitiyoM meM vyavasthA anusAra saMtoSa karanA hI uttama hai| stavaparijJA evaM pratimAzataka meM spaSTa ullekha hai ki "sarvapUjA'bhAve devatA pUjA jJAtena devatAdeza-pAdAdipUjodA haraNena dezagata-kriyAmapi deshiprinnaamvd|" bhAvArtha- pUrNa pUjA ke abhAva meM athavA jaba pUjA na ho sake taba deva ke eka bhAga rUpa paira Adi kI pUjA se AMzika kriyA meM pUrNa deva pUjA mAna lenA caahie| ata: yaha kahA jA sakatA hai ki saMyogavaza navAMgI pUjA ke sthAna para eka aMga kI pUjA bhI mAnya hai, paraMtu isameM nava aMga pUjA kA virodha yA eka aMga kI pUjA kA samarthana nahIM hai| zaMkA- eka bAra maMdira meM car3hAe gae bAdAma, zrIphala Adi ko dubArA maMdira meM car3hA sakate haiM? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40... zaMkA navi citta dhariye ! samAdhAna- maMdira meM car3hAe gae bAdAma, zrIphala, naivedya, cAvala Adi nirmAlya dravya kahe jAte haiN| jo vastu eka bAra nirmAlya bana jAe use punaH car3hAyA nahIM jA sktaa| paramAtma bhakti hetu hamezA tAjA naivedya evaM phala Adi car3hAnA caahie| ataH eka bAra car3hAe gae bAdAma, zrIphala Adi dubArA nahIM car3hA sakate haiN| zaMkA- bIsasthAnaka yA navapada gaTTA kI pUjA karane ke pazcAta arihaMta paramAtmA kI pUjA kara sakate haiM? samAdhAna- bIsasthAnaka yA navapada yaMtra kI pUjA karane ke bAda arihaMta paramAtmA kI pUjA kara sakate haiM kyoMki isa yaMtra meM kisI vyakti vizeSa kI nahIM apitu padoM kI pUjA hai| jaba hama eka navapada yaMtra kI pUjA karane ke pazcAta dUsare navapada yaMtra kI pUjA kara sakate haiM, jabaki usameM bhI arihaMta hai taba arihaMta pratimA kI kyoM nhiiN| ataH inakI pUjA ke bAda jina pratimA kI pUjA karane meM koI bAdhA nahIM hai| ____kA- bhagavAna kI pUjA karane ke bAda laMchana kI pUjA bhI karanI cAhie? samAdhAna- laMchana arthAta cihn| isake dvArA yaha jAnA jAtA hai ki yaha kauna se bhagavAna kI pratimA hai| parantu usakI pUjA karane kA ullekha kahIM bhI prApta nahIM hotA ata:laMchana kI pUjA nahIM hotii| zaMkA- sampUrNa rUpa se svadravya kA prayoga kaise kareM? caMdana ghisane hetu caurasa evaM jala to maMdira kA hI upayoga meM lenA par3atA hai? samAdhAna- maMdira ke caurasa evaM jala Adi kA prayoga karate hoM to usakA samucita nakarA maMdira meM jamA kara dene para deva dravya kA doSa nahIM lgtaa| aisI pUjA svadravya kRta pUjA hI kahalAtI hai| zaMkA- barAsa pUjA ke bAda aMgalUMchaNa karanA jarUrI hai? samAdhAna- vastutaH barAsa pUjA caMdana pUjA kA hI eka aMga hai| yaha pratimA kI suMdaratA evaM zobhA kI vRddhi hetu kI jAtI hai para aMgalUMchaNa dvArA sApha karane kA ullekha kahIM bhI prApta nahIM hotA hai| ata: barAsa pUjA ke bAda aMgaluMchaNa kriyA Avazyaka nahIM hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA ? ...41 zaMkA- pratimA para rahe puSpoM ko yadi rAtri meM rakhane para jIvotpatti hotI ho to kyA karanA cAhie? samAdhAna- phUloM meM jIvotpatti honA unakA svabhAva hai| yadi rAtri bhara pratimAjI ke Upara puSpa rahane se unameM jIvotpatti kI saMbhAvanA hotI ho to zAma ko bhI phUla haTAe jA sakate haiN| zaMkA- akSaya tRtIyA ke dina ikSurasa se kisakA prakSAla karanA cAhie ? samAdhAna- vyavahArataH to ikSurasa se mAtra AdinAtha bhagavAna kA hI prakSAla hotA hai paraMtu yadi kahIM para AdinAtha bhagavAna kI pratimA hI na ho to anya pratimA kA prakSAla karane meM koI zAstrIya niSedha nahIM hai| kucha AcAryoM ke anusAra to kisI bhI paramAtmA kA ikSurasa se prakSAla nahIM karanA cAhie, kyoMki aviveka se karane para sUkSma jIva-jaMtuoM ke upadrava evaM unake hiMsA kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai jabaki kucha AcArya isakA samarthana bhI karate haiN| yadi yaha pravRtti viveka pUrvaka kI jAe to doSa janaka nahIM hai / zaMkA- eka bAra prakSAla hone ke bAda dubArA kara sakate haiM? samAdhAna- saMyoga anusAra yadi zubha bhAvoM meM abhivRddhi hotI ho, Atma pariNAmoM meM uccatA AtI ho to punaH prakSAla karane meM koI doSa nahIM hai| paraMtu yadi saMgha kI vyavasthA bhaMga hotI ho to derI se Ane vAloM ko isakA Agraha nahIM rakhanA caahie| choTI paMca dhAtu kI pratimAjI kA prakSAla karake bhI bhAvoM kI abhivRddhi kI jA sakatI hai| zaMkA- jinapUjA meM varakha kA upayoga kitanA aucitya pUrNa hai ? samAdhAna- jinapUjA ke antargata paramAtmA kI vividha avasthAoM kA ciMtana kiyA jAtA hai| unhIM avasthAoM meM se eka rAjya avasthA hai jisake pratIka rUpa meM aMgaracanA kI jAtI hai / vyavahAra bhASya meM paramAtmA ke zrRMgAra karma kA artha aMgaracanA hI kiyA gayA hai| paMcAzaka, SoDazaka, darzanazuddhi Adi prakaraNa granthoM meM jinapUjA hetu uttama dravyoM ke upayoga kA nirdeza diyA hai| sonAcA~dI Adi zreSTha dravya mAne jAte haiM isI kAraNa varakha kA prayoga kiyA jAtA hai| kevala zobhA yA suMdaratA hetu varakha kA prayoga nahIM hotA / AMgI racanA paramAtmA se jur3ane kA sAdhana hai| paramAtmA ke bAhya rUpa se unake AMtarika svarUpa kA bhAna hotA hai| piMDastha, padastha evaM rUpAtIta avasthA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... zaMkA navi citta pariye! kA ciMtana bhI isake mAdhyama se ho sakatA hai| ata: AdhyAtmika UrdhvArohaNa kI apekSA se AMgI meM varakha kA prayoga karanA aucityapUrNa hai| vartamAna meM varakha kA nirmANa yAMtrika sAdhanoM se hone ke kAraNa usameM pUrvavat jIva hiMsA Adi kA bhI doSa nahIM lagatA phira bhii| zrAvaka varga ko dravya kI zuddhatA evaM zreSThatA ke viSaya meM jAgRta rahane kI AvazyakatA hai| zaMkA- paramAtmA kI pUjA kaba karanI cAhie? tathA zAstrokta niyamoM meM kisI prakAra kA apavAda mArga hai? samAdhAna- jainAcAryoM ne zrAvaka ke lie trikAla pUjA kA vidhAna kiyA hai| isameM prAtaHkAla meM vAsakSepa pUjA, madhyAhna kAla meM aSTaprakArI pUjA evaM saMdhyA ke samaya dhUpa-dIpa-AratI Adi kA varNana hai| yadi kisI zrAvaka ke lie vyApAra Adi ke kAraNa trikAla pUjA karanA saMbhava na ho to vaha eka hI bAra meM sArI pUjAe~ kara sakatA hai| vartamAna kI Fast Life evaM 9 se 5 ke oNphisa zeDayula meM trikAla pUjA kA vidhAna kucheka zrAvakoM dvArA hI pAlana kiyA jAtA hai| __ zrAddhavidhi ke anusAra AjIvikA Adi suyogya kAraNa hone para bhI do bAra yA eka bAra pUjA avazya karanI caahie| paraMtu yaha apavAda mArga hai tathA utsarga mArga ko lakSya meM rakhakara hI apavAda mArga kA sevana karanA caahie| jaba bhI saMbhava ho taba zrAvaka ko mUla mArga kA sevana avazya karanA caahie| paraMtu sUryodaya se pUrva evaM sUryAsta ke pazcAta pUjA nahIM karanI caahie| zaMkA- sAthiyA akSata kA hI banAyA jAe, kyA anya dhAnyoM kA niSedha kyoM hai? samAdhAna- dhAnyoM meM akSata (cAvala) hI eka aisA dravya hai jo akhaMDa aura acitta hotA hai zeSa dhAnya akhaMDa avasthA meM sacitta hote haiN| akSata bone para jisa prakAra vApasa nahIM ugate usI prakAra AtmA ko bhI akSaya mokSa avasthA kI prApti ho usake pratIka rUpa meM akSata kA prayoga kiyA jAtA hai| akSata ko eka mAMgalika dhAnya bhI mAnA gayA hai, loka vyavahAra meM isakA upayoga aneka zubha kAryoM meM dekhA jAtA hai| isa taraha cAvala kA prayoga sAthiyA banAne hetu to hotA hI hai, parantu kahIM bhI anya dhAnyoM kA niSedha nahIM hai| mAMDalA banAte samaya evaM olIjI meM pA~ca prakAra ke dhAnyoM kA prayoga kiyA jAtA hI hai| AcAropadeza nAmaka prAcIna grantha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? ...43 meM likhA gayA hai ki "cokSAkSataiH kaNagaNaira parairapIha" isase spaSTa hai ki anya dhAnyoM dvArA bhI paramAtmA kI pUjA kI jA sakatI hai| vartamAna meM naMdyAvarta, sAthiyA Adi cAvala se banAne kA hI pracalana hai| zaMkA- sUryodaya se pUrva prakSAla kara sakate haiM? samAdhAna- zAstra maryAdA ke anusAra jala pUjA kA samAveza aSTaprakArI pUjA meM hotA hai aura usakA samaya madhyAhna kAla hai| paraMtu vartamAna meM isa vidhAna kA pAlana nahIMvata hI ho rahA hai| zrAvakoM kI suvidhA hetu prakSAla Adi kriyAe~ Ajakala prAta:kAla meM hI hone lagI hai jo ki apavAda mArga hai| paristhitivaza apavAda mArga kA sevana karate hue bhI maryAdA kA pAlana atyAvazyaka hai| sUryodaya se pUrva kRtrima prakAza meM jIvoM kI jayaNA rakhanA asaMbhava hai| ataH prakSAla kriyA sUryodaya ke bAda hI karanI caahie| isase pahale pUjA karanI ho to pratimA kI vAsakSepa pUjA kara lenI caahie| prakSAla Atmahita ke lie kiyA jAtA hai jabaki sUryodaya se pUrva prakSAla karanA jinAjJA kA ullaMghana hai jo kisI bhI taraha hitakArI nahIM ho sktaa| zaMkA- maMdiroM meM akhaMDa dIpaka kyoM kiyA jAnA cAhie? samAdhAna- pratiSThA-aMjanazalAkA Adi viziSTa vidhAnoM meM vAtAvaraNa kI zuddhatA, sthAna kI pavitratA, devatAoM ke sAnidhya tathA sakArAtmaka UrjA kI apekSA se akhaMDa dIpaka kiyA jAtA hai| isI kA anukaraNa karate hue Ajakala maMdiroM meM akhaMDa dIpaka jalAe jAte haiN| vidhi granthoM meM akhaMDa dIpaka kA nirdeza lagabhaga kahIM bhI nahIM hai| ata: ise Avazyaka nahIM kaha skte| yadyapi jIta vyavahAra kA anukaraNa karate hue akhaMDa dIpaka jalAyA jAe to koI doSa bhI pratIta nahIM hotaa| Adhunika lAIToM ke upayoga kI apekSA dIpaka kA prayoga vAtAvaraNa ko adhika AtmaraMjaka evaM AhlAda janaka banAtA hai| zaMkA- gaNadhara pratimA kI pUjA kisa rUpa meM karanI cAhie? aura unakA aMjana vidhAna ho sakatA hai? samAdhAna- gaNadhara pratimA yadi bhagavAna ke samAna (kevalI avasthA) padmAsana Adi mudrA meM ho to usakI aMjanazalAkA ho sakatI hai| jaise pAlitAnA meM virAjita puMDarika svAmI kI prtimaa| isa pratimA kA pUjana karane ke bAda jinamUrti kI pUjA kara sakate haiN| chadmastha avasthA meM sthApita gaNadhara mUrti guru Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44... zaMkA navi citta dhariye ! mUrti ke samAna hI pUjya hotI hai aura isakA aMjana vidhAna bhI nahIM hotaa| zaMkA- trikAla pUjA kyoM karanI cAhie? samAdhAna- upadeza saptatikA ke anusAra jo pUei tisaMjhaM jiNiMdarAyaM sayA vigydosN| ko taiyabhave sijjhai, ahavA sattaTThame jamme / / jinezvara paramAtmA kI trikAla pUjA karane vAlA tIsare bhava meM mokSa prApta . karatA hai yadi aisA na ho to sAta-ATha bhava meM to avazya hI mokSa kI prApti hotI hai| dravya pUjA kA laukika phala bArahaveM acyuta devaloka kI prApti tathA lokottara phala mokSa hai| nAga ketu ko pUSpapUjA karate-karate mokSa kI prApti huI thii| zaMkA- sacitta dravyoM se jinapUjA karane para jIva hiMsA nahIM hotI? samAdhAna- jaina dharma bhAvanA pradhAna dharma hai| karma baMdhana meM dravya kI apekSA bhAvoM kI mukhyatA hotI hai| apramatta hokara jIva rakSA, anukampA evaM jinAjJA pAlana ke kArya meM svarUpa hiMsA hone para bhI bhAva zuddhi ke kAraNa lagane vAle doSa nagaNya hote haiN| jisa prakAra roga nivAraNa hetu kI gaI zalya kriyA meM DaoNkTara dvArA pIr3A pahu~cAne para bhI use hiMsA kA doSa nahIM lagatA, prANa rakSA ke uddezya se dAnA cugate kabUtara ko ur3Ane para bhI karmabaMdhana nahIM hotA usI taraha Azaya zuddhi ke sAtha kI gaI jinapUjA meM bhI jIva hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| arihaMta paramAtmA vizeSa atizayoM se yukta hote haiM ata: unake kAraNa kisI jIva ko pIr3A nahIM phuNctii| paramAtmA ke sAkSAta janma, dIkSA aura nirvANa ke samaya unakA nhavaNa sacitta jala se hI kiyA jAtA hai| Aja bhI jina pratimA kA prakSAla inhIM tIna nimittoM se kiyA jAtA hai| yaha Agamokta vidhAna hone se isameM jinAjJA kA pAlana hotA hai| . jinapUjA ke viSaya meM yadi ciMtana kareM to sAkSAta paramAtmA kI bhI anivArya rUpa se puSpa pUjA hotI hai| paramAtmA ke ATha prAtihArya meM se eka puSpavRSTi nAma kA prAtihArya hai| yadi yaha anucita yA hiMsA pradhAna hotA to paramAtmA isakA niSedha avazya krte| miTTI, bAlU, tAr3apatra, kAgaja Adi se nirmita jinapratimA aura citra Adi kI jala evaM caMdana se pUjA na bhI ho parantu puSpa pUjA avazya hotI hai| paramAtmA ke caraNoM meM car3hAne se usa jIva ko nizcita Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? ...45 rUpa se abhayadAna milatA hai| paramAtma caraNoM meM unheM svAbhAvika mRtyu kI prApti hotI hai anyathA sAMsArika kAraNoM se to unakI mRtyu nizcita hai hii| vyavahAra meM bhI puSpa kI bheMTa sarvotkRSTa mAnI jAtI hai| isa kAraNa puSpapUjA ko doSapUrNa nahIM mAnA hai| ___ isI prakAra dhUpa, dIpa, phala Adi pUjAoM meM bhI jo dravya arpita kie jAte haiM unameM bhI hiMsA kA doSa nahIMvata hai kyoMki vahA~ unake prati Asakti yA unakI hiMsA ke bhAva nahIM hai apitu tyAga aura jIva dayA kI bhAvanA hai| ina saba dravyoM ke dvArA paramAtmA kA guNa smaraNa, ciMtana Adi karate hue bhakti, tallInatA evaM ekAkAratA ke kAraNa saddharma kI prApti ho sakatI hai jo jIva ke mukti avarodhoM ko samApta karatI hai| jisa prakAra pAnI kI bUMda sA~pa ke mu~ha meM jAne se viSa meM parivartita ho jAtI hai aura vahI pAnI kI bUMda svAti nakSatra meM yadi sIpa meM jAe to motI bana jAtI hai| isI prakAra zArIrika sukha evaM bhogopabhoga ke lie prayukta dravya karmabandhana kA kAraNa arthAta viSa tulya bana jAtA hai vahIM paramAtma bhakti meM nirAsakta bhAva se prayukta dravya karma mukti meM hetubhUta banatA hai| ata: paramAtma bhakti ke nimitta sacitta dravyoM kI mAtra svarUpa hiMsA hone se hiMsA kA doSa nahIM lagatA apitu ahiMsA pAlana kA lAbha milatA hai| zaMkA- akSaya tRtIyA ke dina ikSurasa se prakSAla karanA doSapUrNa kaise? samAdhAna- akSaya tRtIyA ke dina bhagavAna AdinAtha kA ikSurasa se prakSAla karane kA vidhAna sarvatra dekhA jAtA hai| jaba kisI bhI kriyA ke mUla Azaya ko samajhe binA jaba usakA aMdhAnukaraNa kiyA jAtA hai to vaha karma nirjarA kI apekSA karma baMdhana kA kAraNa bana jAtI hai| ikSurasa se bhagavAna AdinAtha ne pAraNA kiyA thA aura usI nimitta bhagavAna kA ikSurasa se prakSAla kiyA jAtA hai| vartamAna meM bar3ha rahe aviveka, AzAtanA Adi ko dekhate hue adhikatama AcArya isakA niSedha karate haiN| sarvaprathama to bhagavAna ne use AhAra rUpa meM grahaNa kiyA ata: usase prakSAla karanA kisI bhI rUpa se yogya nahIM lgtaa| ikSurasa kI miThAsa ke kAraNa asaMkhya choTe jIva-jantu aura cIMTiyA utpanna hotI hai tathA unakI hiMsA kA doSa lagatA hai| acche se saphAI Adi na ho to aneka sUkSma jIvoM kI utpatti hone kI saMbhAvanA bhI rahatI hai| prakSAla hetu logoM kI bhIr3a, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... zaMkA navi citta dhariye ! usakI avyavasthA evaM kleza Adi se bigar3ate pariNAma kaI bAra karma baMdhana meM hetubhUta bana jAte haiN| ata: ikSurasa se prakSAla nahIM karanA caahie| kucha loga prazna kara sakate haiM ki aThAraha abhiSeka Adi meM bhI vividha auSadhiyoM se prakSAla kiyA jAtA hai, usameM eka ikSurasa bhI hotA hai tathA merU parvata para jaba sAkSAta paramAtmA kA snAtra mahotsava manAyA jAtA hai taba bhI eka samudra kA jala ikSurasa ke samAna hI hotA hai, to phira akSaya tRtIyA ke dina ikSurasa se nhavaNa kyoM nahIM kara sakate ? aThAraha abhiSeka maMdira ke vAtAvaraNa kI zuddhi kA vidhAna hai| isameM logoM kI bhIr3a bhI utanI adhika nahIM rahatI tathA mUrtiyoM kI sApha saphAI bhI acche se kI jAtI hai| isa kriyA ke dvArA vAtAvaraNa Adi ke duSprabhAva mUrtiyoM meM Ae vikAroM ko dUra kiyA jAtA hai| snAtra mahotsava ke daurAna jina-jina nadiyoM ke jala kA upayoga kiyA jAtA hai vaha svabhAva se hI una guNoM se yukta hotA hai| jabaki akSaya tRtIyA ke dina prakSAla karane meM ArAdhanA kI apekSA virAdhanA hone kI adhika saMbhAvanA rahatI hai| ataH vartamAna deza-kAla paristhiti ko dekhate hue akSata tRtIyA para ikSurasa se prakSAla karanA ucita pratIta nahIM hotaa| zaMkA- mUlanAyaka bhagavAna ke donoM ora dIpaka rakhanA cAhie ? samAdhAna- dIpaka pUjA kA samAveza agrapUjA ke antargata hotA hai / agrapUjA mUla gaMbhAre ke bAhara karane kA vidhAna hai| isa vidhAna ko dekhate hue mUla gaMbhAre meM dIpaka rakhanA vidhi kA ullaMghana hai evaM paramAtmA kI AzAtanA hai / dIpaka najadIka rahane se pratimA ko nukasAna pahu~catA hai| isI ke sAtha dIpaka se nikalane vAlI kAlimA garbhagRha ko kAlA banA detI hai / ata: mUla garbhagRha meM paramAtmA ke Asa-pAsa dIpaka nahIM rakhane caahie| zaMkA- pUjA kisa krama pUrvaka karanI cAhie ? samAdhAna - sarvaprathama mUlanAyaka paramAtmA kI pUjA karanI cAhie / phira mUlanAyaka paramAtmA ke dAyIM ora ke bhagavAna kI phira mUlanAyaka paramAtmA ke bAyIM ora ke bhagavAna kii| phira zeSa sabhI jina pratimAoM kI pUjA karane ke bAda siddhacakra gaTTA, bIzasthAnaka gaTTA Adi kii| usake pazcAta guru mUrtiyoM kI / tadanantara yakSa-yakSiNI evaM adhiSThAyaka devI-devatAoM ke mastaka para tilaka karake unake samyagadarzana kA sammAna karanA cAhie / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA ? ...47 zaMkA- nitya prakSAla kA vidhAna aitihAsika hai yA arvAcIna ? samAdhAna- yadi aitihAsika sUtroM para dRSTipAta kareM to jJAta hotA hai ki lagabhaga bArahavIM zatI meM nitya prakSAla - vilepana Adi kI paramparA prAraMbha huI hai| prabaMdha pArijAta ke anusAra pratimA paTTayaMtrANAM kArayet parvadivase, sadA vA kArayet / maladhAraNam / / pASANa Adi kI pratimA evaM paTTa tathA dhAtu ke yaMtra ko nitya snAna na krvaaeN| kisI parva vizeSa ke dina yA maila laga jAe to snAna krvaaeN| caityavaMdana mahAbhASya ke anusAra vikrama kI 12vIM zatI taka jaina mUrtiyoM ke viSaya meM yahI mata pracalita thaa| usa samaya nitya snAna na karavAkara paMcopacArI yA aSTopacArI pUjAe~ hI kI jAtI thii| kaI logoM ke mana meM yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki nitya prakSAla Adi kriyA nahIM karane se AzAtanA to nahIM hotI ? nityasnAnaM na jisa kAla meM jo vyavahAra yA sAmAcArI pracalita ho usakA pAlana karane meM AzAtanA nahIM hotii| pUrva kAla meM vizeSa mahotsava ke avasara para mahAsnAtra karavAyA jAtA thaa| jisameM viziSTa sugaMdhita dravyoM se prakSAla kiyA jAtA thaa| pratidina ke prakSAla kA vidhAna nahIM thaa| AnaMdaghanajI mahArAja suvidhinAtha bhagavAna ke stavana meM paMcopacArI evaM aSTopacArI pUjA kA ullekha karate haiN| paMcopacArI pUjA meM to jala pUjA kA ullekha hI nahIM hai tathA aSTopacArI pUjA meM jala pUjA AThaveM krama para varNita hai aura usameM bhI jala se bharA huA kalaza rakhane kA vidhAna thA, prakSAla kA nhiiN| ataH yaha to susiddha hai ki pUrva kAla meM nitya prakSAla kriyA nahIM hotI thI / yadi vartamAna saMdarbhoM meM vicAra kareM to viveka pUrvaka nirNaya lenA Avazyaka hai| jahA~ zrAvakavarga svayaM zAstrokta vidhi kA anusaraNa karate hoM vahA~ para nitya prakSAla avazya karanA caahie| paraMtu jahA~ saba kAma pujAriyoM ke bharose haiM vahA~ paramAtmA kI bhakti nahIM kambakhatI hotI hai| ina paristhitiyoM meM prAcIna sAmAcArI kA anusaraNa adhika lAbhakArI pratIta hotA hai| pUjya muni zrI pIyUSasAgarajI ma.sA. Adhunika suvidhAvAdI yuga meM nitya prakSAla ke hAniyoM kI carcA karate hue kahate haiM ki pUrvakAla kI apekSA Aja Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... zaMkA navi citta dhariye! jainoM ke gharoM evaM gRha-mandiroM kI saMkhyA ghaTatI jA rahI hai| aNahilapura pATana meM jahA~ 11vIM sadI ke samaya 500 ghara-maMdira the vahA~ Aja mAtra 30 ghara maMdira zeSa raha gae haiN| nitya prakSAla ke kAraNa mandiroM ke kArya bar3ha gae haiM isa kAraNa pujArI evaM karmacAriyoM kI saMkhyA meM bhI vardhana huA hai unake vetana hetu car3hAvoM kI saMkhyA bhI bar3ha rahI hai| prakSAla jala ko yatra-tatra DAlane se jIva hiMsA evaM AzAtanA kI saMbhAvanA bar3ha gaI hai| prakSAla hetu bAsI dUdha yA paikeTa ke dUdha kA prayoga bhI hone lagA hai| vyavasthita prakSAla Adi na hone se mUrtiyoM ke patthara jaldI kharAba hone lage haiN| aneka maMdiroM meM to saryodaya se parva hI prakSAla kriyA ho jAtI hai jisake lie rAtri meM hI pAnI kI bAlTiyA~ bharakara rakha dete haiN| sardiyoM meM kaI bAra binA snAna kie hI pujArI prakSAla Adi kriyA sampanna kara letA hai| pahane hue vastroM meM hI pujArI evaM karmacArI varga mUla garbhagRha meM cale jAte haiN| isase maMdiroM evaM adhiSThAyaka devoM kA prabhAva nyUna hotA jA rahA hai| ___ kaI tIrthoM meM pratimAoM kI adhikatA ke kAraNa pujArI kevala gIlA kapar3A mUrtiyoM para phera detA hai| vartamAna kI ina bhayAvaha sthitiyoM ko dekhate hue zrAvaka varga ko jAgRta hokara koI Thosa nirNaya avazya lenA caahie| zaMkA- maMdira meM car3hAe gae akSata, phala Adi nirmAlya dravyoM kA kyA karanA cAhie? samAdhAna- nirmAlya dravya ke viSaya meM do mata pracalita hai| prathama mata ke anusAra nirmAlya dravya ko bAjAra meM becakara prApta rAzi se devadravya kI vRddhi kI jA sakatI hai| anya matAnusAra yaha dravya pujArI ko diyA jAtA hai| prathama mata kA samarthana sabhI AcArya karate haiN| _. muni pIyUSasAgarajI ma.sA. ke anusAra yadi pUrva paramparA se nirmAlya dravya pujArI ko diyA jAtA hai to isameM aba vikSepa nahIM karanA caahie| aisA karane se unake mana meM sevA Adi ke bhAva kama ho sakate haiM tathA ve maMdira ke kAryoM meM bhI DhilAI barata sakate haiN| nirmAlya se prApta 25-30 hajAra kI rAzi kI apekSA ajainoM kI saMtuSTi evaM sahakAra maMdira surakSA hetu adhika Avazyaka hai, anyathA corI Adi se lAkhoM kA nukasAna ho sakatA hai| yadi nUtana jinAlaya Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya pUjA meM hiMsA kA prAdhAnya yA ahiMsA kA? ...49 kA nirmANa kiyA jA rahA ho to prathama mata kA hI anusaraNa karanA caahie| zaMkA- bAjAra meM becane para bhI nirmAlya dravya kI yathocita rAzi to prApta nahIM hotI ata: dravya pUjA ke sthAna para utanI rAzi bhaMDAra meM DAla dI jAe to jyAdA ucita nahIM hai? samAdhAna- zrAvaka ke dvArA jinAlaya meM dravya arpaNa karane kA hetU kevala deva dravya kI vRddhi hI nahIM hai apitu usakA mukhya dhyeya tyAga evaM ullAsa bhAva kA vardhana hai| dravya arpaNa karane se jo bhAva vizaddhi hotI hai vaha bhaMDAra meM paisA DAlane se nahIM ho sktii| aisA karane para to akSata, phala Adi pUjAoM kA mahattva evaM astitva hI samApta ho jaaegaa| ___ dravya kI guNavattA ho sakatI hai kintu paise kI guNavattA kaise nizcita kI jaae| hara bAta meM paise kA upayoga hone se Ama janatA ko bhakti anuSThAna bhAra rUpa lagane lagate haiM tathA bhAvoM meM bhI nyUnatA A jAtI hai| ina saba apekSAoM ko dhyAna meM rakhate hue hara sthAna para deva dravya vRddhi ko mahattva denA ucita nahIM hai| isake sthAna para pratimAha prApta nirmAlya ko car3hAeM athavA nakare ke AdhAra para zrAvakoM ko de denA cAhie aura zrAvaka varga use dIna-dukhiyoM meM bA~Ta sakatA hai| isase devadravya kI bhI hAni nahIM hogI tathA anukaMpA dAna kA bhI lAbha zrAvakoM ko prApta ho skegaa| zaMkA- barAsa pUjA aura itra pUjA alaga-alaga hai yA donoM kisI eka pUjA ke hI aMga hai? samAdhAna- barAsa pUjA aura itra pUjA donoM caMdana pUjA ke aMtargata samAviSTa hote haiN| yaha sugaMdhI dravyoM ke vilepana karane kA mUlabhUta vidhAna hai| zaMkA- bhagavAna kI caMdana pUjA karanI cAhie yA kesara pUjA? . samAdhAna- vilepana pUjA kA rUr3ha nAma caMdana pUjA hai| caMdana pUjA kA mUla artha hai sugandhita dravyoM dvArA paramAtmA kA vilepana krnaa| isameM sabhI sugandhita dravyoM ke mizraNa karane kA vidhAna hai| kezara, caMdana, brAsa, kastUrI Adi aneka dravyoM kA mizraNa kara vilepana taiyAra kiyA jAtA hai| mausama ke anusAra usameM kezara, candana Adi kI mAtrA nizcita kI jAtI hai| ata: kezara aura caMdana pUjA donoM eka hI hai ata: kisI eka ko karane kA prazna hI utpanna nahIM hotaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? zaMkA- zahara meM saMgha maMdira hone para gRha maMdira kI AvazyakatA kyoM ? samAdhAna- zahara meM aspatAla hone para bhI ghara meM First Aid Box kyoM rakhA jAtA hai ? Multiplex Cinema Hall hone para ghara meM T. V. kI kyA AvazyakatA? Account meM paisA hone para ghara meM Cash kyoM rakhA jAtA hai ? ina praznoM kA uttara Apa sabhI jAnate haiN| jo vastu sAmUhika adhikAra kI hotI hai usameM sAmudAyika niyamoM ke anusAra hI vartana kiyA jAtA hai| vyakti, icchA evaM AvazyakatA anusAra unakA prayoga nahIM kara sktaa| isI prakAra sAmUhika maMdira meM vyakti ko niyama evaM maryAdA ke anusAra samaya niyojana karanA par3atA hai| koI vyakti yadi adhika samaya taka paramAtma bhakti karanA cAhe athavA svecchA se suvidhA anusAra mandira meM jAkara baiThanA cAhe to saMgha mandira meM vaha saMbhava nahIM hai| vahIM gRha mandira hone para icchA anusAra paramAtma bhakti kI jA sakatI hai| parivAra meM uttama saMskAroM kA ropaNa kara sakate haiN| zArIrika asvasthatA yA vizeSa kAraNa upasthita hone para vyakti paramAtma darzana se vaMcita nahIM rhtaa| isase ghara kA vAtAvaraNa bhI zuddha, sAttvika evaM samyaka banatA hai| gRha maMdira ghara meM UrjA srota kI bhA~ti kArya karatA hai| ataH vizeSa Atma ArAdhanA ke uddezya se saMgha mandira hone para bhI gRha mandira honA nitAMta Avazyaka hai| zaMkA- jisa ghara meM hama rahate haiM vahA~ paramAtmA ko sthApita karane se AzAtanA nahIM hotI ? samAdhAna- gRhAMgana meM pUjyajanoM kA honA AzAtanA meM nahIM balki ArAdhanA meM sahAyaka banatA hai / Adara-sammAna evaM vidhipUrvaka unakI bhakti karane se virAdhanA nahIM hotI phira bhI upayogapUrvaka kArya karate hue pramAda yA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? ...51 ajJAnavaza koI avidhi ho jAe to usakI zuddhi ho sakatI hai| parantu jAna bUjhakara pramAda yA apanI suvidhA hetu gRha mandira nahIM banavAnA bahuta bar3I AzAtanA hai| ghara meM rahate hue mAtA-pitA yA bAlakoM kA poSaNa nahIM kara sakeM to koI doSa nahIM hai kintu asamarthatA ke kAraNa unheM ghara se nikAla denA to akSamya doSa hai| isI taraha paramAtmA ke viSaya meM samajhanA caahie| yadi gRha mandira AzAtanA kA kAraNa banatA ho to usake nirAkaraNa kA prayAsa karanA cAhie na ki gRha mandira kA utthApana kara denA caahie| zaMkA- jisa parivAra meM mahilAe~ aMtarAya kA pAlana nahIM karatI ho vahA~ ghara mandira banAyA jA sakatA hai? - samAdhAna- Aja ke amaryAdita pragatizIla yuga meM aMtarAya (M.C.) pAlana ko loga jhaMjhaTa evaM rUr3hivAditA samajhate haiN| ekala parivAra kI saMskRti evaM bAhara rahane vAle Educated loga ise prAya: asaMbhava evaM asArthaka mAnate haiN| paraMtu vaijJAnika, mAnasika, prAkRtika evaM zArIrika dRSTi se isakA pAlana jarUrI evaM hitakArI hai| jina gharoM meM sadasyoM kI saMkhyA adhika ho yA kAma cala sakatA ho unheM pAlana karane kA pUrNa prayatna karanA cAhie phira bhI yadi kisI ke lie saMbhava nahIM ho to aise gharoM meM alaga kamare yA kapATa Adi meM ghara mandira banAnA caahie| yadi aMtarAya ke kAraNa se gRha mandira banAnA hI baMda ho jAe taba to kucha samaya meM ghara mandira kI paramparA hI lupta ho jaaegii| zaMkA- mahaMgAI ke yuga meM jahA~ choTe-choTe gharoM meM rahane kI jagaha paripUrNa nahIM hai vahA~ gRha caitya kaise banavAe~? samAdhAna- jahA~ cAha ho vahA~ rAha mila hI jAtI hai| choTe-choTe gharoM meM bhI T.V., Freeze, A.C., Computer ke lie jagaha bana hI jAtI hai| Favourate Actor-Actress kI phoTo laga hI jAtI hai| vaise hI koI vyakti yadi cAhe to choTe ghara meM bhI thor3I sI jagaha ghara mandira ke lie banA sakatA hai| yadi alaga se ruma na ho to Gallery yA khir3akI meM jaise A.C. Fit karate hai vaise banA sakate haiM aura vaha bhI saMbhava na ho to choTe kapATa yA gokhale meM paramAtmA kI sthApanA kara sakate haiN| hRdaya meM jagaha ho to ghara meM apane Apa jagaha bana jAtI hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... zaMkA navi citta dhariye ! zaMkA- jisa kamare meM mandira ho vahA~ anya sAMsArika kriyAe~ kara sakate haiM? samAdhAna- yadi kamare kA nirmANa vizeSa rUpa se ghara mandira ke lie hI kiyA gayA ho to vahA~ sAMsArika kArya nahIM karanA hI jyAdA ucita hai| paraMtu yadi sAmAnya kamare meM mandira banAyA gayA ho to jaba taka pUjA bhakti Adi kArya kara rahe hoM taba taka sAMsArika kArya nahIM karane caahie| zeSa samaya meM pardA karake yA daravAjA baMda karake sAMsArika kRtya kie jA sakate haiN| isase jinamaMdira bhoga kA doSa nahIM lgtaa| zaMkA- anya zrAvakoM dvArA pradatta sAmagrI se gRha mandira meM pUjA kara sakate haiM? samAdhAna- jahA~ taka saMbhava ho gRha mandira meM sva sAmagrI kA hI prayoga karanA caahie| yadi koI anya vyakti ati Agraha pUrvaka sAmagrI de rahA ho to usake bhAvoM ko dhyAna meM rakhate hue use grahaNa karane ke bAda apanI sAmagrI ke sAtha atirikta sAmagrI ke rUpa meM prayukta kara sakate haiN| pradatta sAmagrI ko saMgha mandira meM bhI arpita kara sakate haiN| zaMkA- ghara mandira meM ekatrita nirmAlya dravya evaM bhaMDAra kI Avaka kA upayoga kahA~ karanA cAhie? samAdhAna- vyaktigata gRha maMdira ke bhaMDAra evaM nirmAlya dravya kI Avaka ko devadravya ke rUpa meM tIrtha yA saMgha mandira ke jIrNoddhAra hetu prayukta karanA caahie| ghara maMndira kA koI bhI kArya usa dravya se nahIM ho sktaa| usa rAzi kA jahA~ bhI upayoga kiyA jAe vahA~ khuda kA nAma nahIM likhavAkara 'svayaM ke hastagata amuka gRha mandira ke devadravya kI Avaka meM se diyA' aisA likhavAnA caahie| nirmAlya dravya bhI saMgha maMdira meM jamA karavAnA cAhie athavA ekatrita sAmagrI ko becakara utanA dravya devadravya meM DAla denA caahie| ghara ke naukaroM ko vaha sAmagrI nahIM de skte| zaMkA- gRha maMdira me guru mUrti rakha sakate haiM? samAdhAna- jina pratimA aura guru pratimA donoM hI sthApanA nikSepa hai kevala donoM meM stara bheda hai ata: donoM ke sthAna ko Upara nIce rakhate hue krama pUrvaka Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? ...53 sthApanA kara sakate haiN| sAmAnyatayA jaba snAtra pUjA Adi meM guru mahArAja padhArate haiM to paramAtmA ke samakSa zrAvakagaNa khar3e hokara guru kA vinaya karate haiM ataH gRha caitya meM guru mUrti sthApita kI jA sakatI hai| zaMkA - gRha maMdira meM paramAtmA kI dRSTi milAnI jarUrI hai ? samAdhAna- gRha maMdira yadi zikharabaddha yA saMvaraNAbaddha prAsAda ke rUpa meM ho tathA dvAra zAkhA Adi zilpAMgoM kA bhI dhyAna rakhA gayA ho to dRSTi bhI avazya rUpa se milAnI caahie| yadi sAmAnya deharI, gokhalA yA kapATa Adi meM pratimA sthApita kI gayI ho to dRSTi milAnA jarUrI nahIM hai / zaMkA - gRha maMdira ke Upara dhvajA, dhvajadaMDa, kalaza Adi rakhanA cAhie? samAdhAna- ghara maMdira meM dhvajA rakhane kI koI zAstrokta vidhi nahIM hai| dhvajA nahIM hone para dhvajadaMDa bhI nahIM hotaa| yadi gRha maMdira kA zikhara saMvaraNA kI AkRti kA ho to kalaza, Amalasara Adi jarUrI hote haiM anyathA nahIM / kaI loga svayaM ke saMtoSa ke lie bhI dhvajA rakhate hai / zaMkA- yadi saMpUrNa parivAra nagara se bAhara jA rahA ho to gRha maMdira meM virAjita pratimA kI pUjA kaise karanI cAhie ? samAdhAna- uparokta paristhiti meM pratimAjI kisI sujJa zrAvaka ko saMbhalAnI cAhie athavA saMgha maMdira meM vinatI pUrvaka rakhanI cAhie / phira bAhara se vApasa Ane ke bAda zubha caughar3iye meM bahumAnapUrvaka poMkhaNa karake pratimAjI kA gRha maMdira meM punaH praveza karavAnA caahie| zaMkA - gRha maMdira meM virAjita jinezvara paramAtmA kI vizeSa bhakti 'kaise kareM? samAdhAna- gRha maMdira meM virAjita paramAtmA kI vizeSa bhakti hetu unake nAma kI kama se kama eka mAlA pheranA, varSagAMTha kalyANaka parva Adi ke dina vizeSa aMga racanA karanA, trizaSTizalAkA puruSa Adi granthoM ke anusAra unake cAritra kA vAMcana karanA, sAmUhika bhakti Adi kA Ayojana rakhanA isa prakAra viziSTa kRtyoM ke dvArA paramAtmA kI vizeSa bhakti kara sakate haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54... zaMkA navi citta dhariye ! zaMkA - gRha-maMdira meM sthApya pratimA ko kisa dravya se sthira karanA cAhie? samAdhAna- sAmAnyatayA ghara mandira meM cala pratimA rakhanA adhika upayukta hai| isase paristhiti vizeSa meM unakA sthAnAMtaraNa sahaja ho sakatA hai, saphAI bhI samucita rUpa se ho sakatI hai| vizeSa saMyogoM meM guru bhagavaMtoM se nirdezana lekara kArya karanA caahie| zaMkA- ghara, maMdira meM pratiSThA ke zilAlekha likha sakate haiM? samAdhAna- yadi ghara mandira kI pratiSThA hetu guru bhagavaMtoM kI nizrA prApta huI ho to pratiSThA saMvata, tithi, nizrAdAtA guru kA nAma Adi zilAlekha ke rUpa meM avazya likhanA caahie| isase bhAvI pIr3hI ko anAyAsa preraNA evaM jAnakArI prApta hotI hai| zaMkA- ghara mandira meM car3hAI gaI sAmagrI ghara ke naukaroM ko de sakate hai ? samAdhAna- ghara mandira kA nirmAlya dravya sva Azrita naukaroM ko nahIM diyA jA sktaa| yahA~ taka kI unase mUlya lekara bhI unheM nahIM denA cAhie kyoMki isase deva dravya kA doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI hai, aisA AcAryoM kA mata hai| nirmAlya dravya aise ajaina vyakti ko denA cAhie jisake sAtha koI sambandha yA vyavahAra nahIM ho / zaMkA- ghara mandira meM hara varSa aThAraha abhiSeka karanA Avazyaka hai ? samAdhAna- ghara maMdira meM aThAraha abhiSeka karavAne kA koI vidhAna nahIM hai| paraMtu yadi kara liyA jAe to koI doSa bhI nahIM hai / jAne-anajAne meM ghara ke vAtAvaraNa Adi ke kAraNa jo AzAtanA evaM doSa lagate haiM unakA nivAraNa isake dvArA ho sakatA hai| zaMkA - gRha caitya meM AratI kaba karanI cAhie? samAdhAna- sAmAnya saMyogoM meM saMdhyA ke samaya AratI, maMgala dIpaka Adi karanA caahie| paraMtu vizeSa kAraNa upasthita hone para yA nagara se bAhara jAte samaya subaha aSTa prakArI pUjA karake bhI AratI kara sakate haiN| zaMkA - gRha caitya kholane aura baMda karane ke viSaya meM kyA niyama hai? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? ...55 samAdhAna- sAmAnyatayA gRha mandira ko sUryodaya ke bAda kholanA aura sUryAsta ke bAda baMda kara denA caahie| saMyoga vizeSa ke kAraNa yA bhakti Adi ke nimitta se Age-pIche bhI khola yA baMda kara sakate haiN| zaMkA- rAtri meM kisI kI zArIrika sthiti gaMbhIra (Serious) ho jAe to samAdhi hetu ghara maMdira khola sakate haiM ? samAdhAna- isa prakAra kI vizeSa paristhitiyoM meM ghara maMdira khola sakate haiM kyoMki kisI prakAra kA niSedha zAstroM meM prApta nahIM hotA hai / - zaMkA - gRha maMdira kaunasI dizA meM honA cAhie ? samAdhAna- gRha maMdira kA mukha pazcima yA dakSiNa dizA meM honA caahie| isase pUjA karane vAle kA mukha pUrva yA uttara dizA meM rahatA hai / pUjA ke lie yaha donoM dizAe~ zubha mAnI gaI hai| pUjArthI kA mukha pazcima dizA meM hone se pIr3hI kA nAza, dakSiNa meM hone se saMtAna kI hAni, agni koNa meM dhana kA nAza, vAyu koNa meM saMtati kA nAza, naiRtya koNa meM phala kA nAza evaM IzAna koNa meM hone se saMpatti kA nAza hotA hai / zaMkA - gRha mandira meM kauna se bhagavAna kI pratimA rakhanI cAhie? samAdhAna- ghara mandira athavA saMgha mandira meM pratimA kI sthApanA dhAraNA yaMtra ke anusAra kI jAtI hai| kucha zAstroM meM mallinAtha, neminAtha evaM mahAvIra svAmI ke nAma se ghara mandira banavAne kA niSedha kiyA gayA hai| isakA mukhya kAraNa yaha mAnA jAtA hai ki yaha tInoM tIrthaMkara putra rahita the jabaki gRhastha putra kAmanA se yukta hotA hai| yaha mUrtiyA~ vizeSa vairAgya meM AlambanabhUta banate hue gRhastha ko gRha kAryoM meM anAsakta kara sakatI hai| isase anya bAla jIvoM ke mana meM gRha maMdira ke prati abhAva utpanna ho sakatA hai| gRhastha kI isI vicAradhArA ko dhyAna meM rakhate hue zAstrakAroM ne ukta tIna bhagavAnoM kA niSedha kiyA hai| zaMkA - gRha caitya meM rakhane yogya pratimA kI lambAI kitanI honI cAhie? samAdhAna- ghara mandira meM rakhI gaI pratimA gyAraha iMca se jyAdA lambI nahIM honI caahie| pratimA parikara yukta 3, 5, 7, 9 aura 11 iMca kI ho sakatI hai| zaMkA - gRha mandira meM kisa dhAtu kI pratimA rakha sakate haiM? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... zaMkA navi citta dhariye ! samAdhAna- granthakAroM ke anusAra gRha mandira meM pASANa, loha, caMdana, lakar3I, hAthI dA~ta evaM lepayukta pratimA nahIM rakhanI caahie| ratnasaMcaya prakaraNa anusAra pASANa Adi kI pratimA ghara meM virAjamAna karane se dhana kA nAza hotA hai| gRha maMdira meM dhAtu pratimA sthApita karanI caahie| kAraNa vizeSa meM anya pratimAoM ko sthAnAMtarita karane se unake khaMDita hone kI bhI saMbhAvanA rahatI hai, jabaki dhAtu kI pratimA hone para isa AzAtanA se baca sakate haiN| zaMkA - gRha mandira kahA~ honA cAhie ? samAdhAna- mandira hetu yadi alaga se kamarA banAyA gayA ho to vahA~ athavA ghara meM praveza karate hue bAyIM tarapha honA cAhie / bhUmitala se kama se kama Der3ha hAtha kI U~cAI para gRha mandira honA caahie| zaMkA - gRha mandira kI pUjA karane ke pazcAta saMgha mandira meM pUjA karanA jarUrI hai? samAdhAna- saMgha mandira meM bhI pUjA avazya karanI cAhie anyathA vIryAntarAya pApakarma Adi kA bandhana hotA hai| zaMkA - gRha mandira kaise banavAnA cAhie ? samAdhAna- ghara kI dIvAra meM gokhalA ( AlA) banavAkara usameM pratimA sthApita karanI caahie| isase usake Upara kI maMjila kI dIvAra Adi Ane se paira Adi Ane kI AzAtanA nahIM lgtii| yadi vaise saMbhava na ho to mandira ke Upara ghummaTa Adi banavAnA caahie| zaMkA - gRha mandira meM kaunasI pratiSThA karanI cAhie aura kyoM ? samAdhAna- gRha mandira meM cala pratiSThA kA vidhAna hai| cala pratiSThita pratimA ko sthAnAMtarita kiyA jA sakatA hai| gRhastha jIvana meM rahate hue yAtrA Adi aneka kAraNa upasthita hote rahate haiN| sthira pratiSThA karane para aneka prakAra kI samasyAe~ utpanna ho sakatI hai| pratimAjI kA utthApana karate hue unake khaMDita hone kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| cala pratiSThA adhika mAsa meM bhI ho sakatI hai| zaMkA- vartamAna meM ghara mandiroM kI saMkhyA kama kyoM ho rahI hai ? samAdAna-- yadi hama aitihAsika tathyoM para dRSTipAta kareM to jJAta hotA hai Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM gRha mandiroM kA aucitya kitanA? 57 ki pUrva meM prAya: hara ghara meM gRha mandira hotA thaa| 19vIM zatI taka aNahilapura pATaNa meM lagabhaga 500 ghara mandira the| Aja vaha saMkhyA kama hote-hote 30 taka pahu~ca gaI hai| sUkSma ciMtana karane para nimna tathya prakaTa hote haiM pUrvakAla meM nitya pUjA kA vidhAna nahIM thA ataH zrAvakoM ko ghara maMdira banAne ke bAda koI vizeSa prabaMdha nahIM karanA par3atA thA / zrAvaka svecchA se paramAtma bhakti karate the, kisI niyama kA baMdhana nahIM thaa| dUsarA kAraNa Aja kI jIvana zailI aura pUrva kI jIvana zailI meM bahuta aMtara A gayA hai| Aja ke logoM ko dharma evaM adhyAtma aMdhavizvAsa lagate haiN| ve mAtra vyAvasAyika evaM bhautika jIvana ko pramukhatA dete haiN| bar3hatI AbAdI ke kAraNa jagaha kI samasyA bhI eka bahuta bar3I samasyA hai| muMbaI jaise choTe-choTe gharoM meM ghara mandira banAnA saMbhava bhI nahIM hai| aMtarAya kA pAlana nahIMvata hotA hai isase AzAtanA hone kA bhaya rahatA hai / aisI hI aneka bhrAnta mAnyatAoM ke kAraNa ghara mandiroM kI saMkhyA ghaTatI jA rahI hai zaMkA- ghara maMdira ke upakaraNa gRha kArya meM athavA ghara ke upakaraNa gRha maMdira ke kArya meM prayukta ho sakate haiM ? samAdhAna- ghara maMdira kI koI bhI vastu sAMsArika gRha kArya ke lie upayoga meM lenA anucita hai tathA sAMsArika gRha kArya meM prayukta vastu kA maMdira ke kArya meM upayoga bhI yogya nhiiN| yadi kAraNa vizeSa meM ghara kI vastu kA upayoga maMdira ke lie karanA ho to use acche se mAMjakara zuddhi pUrvaka kAma meM lenI caahie| jo upakaraNa prabhu ke samakSa samarpita na kie gae hoM unakA gRha kArya ke lie upayoga ho sakatA hai| prazna- gRha maMdira meM akhaMDa dIpaka honA Avazyaka hai ? samAdhAna - zrI saMgha maMdira meM bhI akhaMDa dIpaka ko Avazyaka nahIM mAnA hai to phira ghara maMdira meM akhaMDa dIpaka Avazyaka kaise ho sakatA hai? pUjA - sevA ke samaya dIpaka pragaTAkara AratI Adi karane taka usakA upayoga hotA hai usake bAda na jale to bhI koI doSa nahIM hai aura jalatA rahe to koI hAni bhI nahIM hai / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... zaMkA navi citta dhariye ! prazna- ghara meM bahane M.C. (aMtarAya) hone para kisa prakAra viveka upayoga rakheM? samAdhAna- M.C. vAlI bahanoM kI dRSTi paramAtmA para nahIM AnI cAhie evaM paramAtmA kI dRSTi M.C. vAlI bahana para nahIM par3anI caahie| bahanoM ko yadi vahA~ se jAnA ho to paramAtmA ke Age pardA yA pArTizana karake jA sakatI haiN| prazna- gRha maMdira kI varSagA~Tha (sAlagiraha) kaise manAnI cAhie? samAdhAna- zikharabaddha, sAmaraNa sahita yA dhvajAyukta maMdira hone para zrI saMgha maMdira ke samAna hI pUjA Adi karavAkara dhvajArohaNa karanA caahie| sAmAnya ghara mandira ho to zakti anusAra AMgI,pUjA, prabhAvanA Adi kara sakate haiN| zaMkA- gRha maMdira aura saMgha maMdira kI AzAtanAoM meM koI aMtara hotA hai? samAdhAna- maMdira paramAtmA kA sthAna hai ata: cAhe ghara maMdira ho cAhe saMgha mNdir| donoM jagaha AzAtanAe~ evaM doSa samAna rUpa se lagate haiN| gRha maMdira kI pUjA-sevA bhakti karate samaya kisI prakAra kA sAMsArika kArya nahIM karanA caahie| paramAtmA ko pardA karane ke bAda yA maMdira maMgala karane ke bAda sAMsArika kArya kara sakate haiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-6 aise kareM jina mandira vyavasthA zaMkA- mandira meM ghar3I kyoM nahIM lagAnI cAhie? samAdhAna- mandira kAla para vijaya prApta karane kA sthAna hai ata: vahA~ kAla darzaka yantroM kA upayoga kyoM ho? pUjA-darzana Adi karate samaya isake kAraNa ekAgratA khaMDita hone kI saMbhAvanA rahatI hai| ghar3I meM prayukta sela, camar3e ke belTa, sTenalesa sTIla Adi azuddha dravya mAne jAte haiN| inake sparza se paramAtmA kI AzAtanA hotI hai| vAyukAya jIvoM kI hiMsA kA akAraNa doSa lagatA hai ityAdi hetuoM se mandira meM ghar3I ke prayoga kA niSedha hai| samAdhAna- prabhu pratimA se alaga hue cakSu, tilaka, kapAlI Adi phevI kvIka se cipakA sakate haiM? __samAdhAna- kisI bhI prakAra ke kemikala se bane hue solyuzana Adi kA prayoga jina pratimA para nahIM karanA caahie| kyoMki yaha sabhI dravya azuddha mAne jAte haiM aura inake prayoga se jinezvara paramAtmA kI AzAtanA hotI hai| tilaka, TIkA, cakSu Adi cipakAne hetu rAla kA prayoga karanA caahie| yadi vidhipUrvaka rAla kA prayoga kiyA jAe to cipakAe gae tilaka Adi bAra-bAra nahIM khulte| vartamAna meM paMcadhAtu kI pratimA-gaTTA jI Adi kI camaka bar3hAne ke lie pitAmbarI Adi kaI kemikalsa kA prayoga kiyA jAtA hai yaha sarvathA anucita hai| dahI, nIbu Adi ke prayoga dvArA bhI unakI camaka ko kAyama rakhA jA sakatA hai| zaMkA- mandira parisara meM vaiyaktika vijJApana (Advertisement) ke lie bainara-pempaleTa Adi lagA sakate haiM? samAdhAna- mandira ke parisara meM athavA pUjana-anuSThAna Adi prasaMgoM para kisI bhI prakAra ke vaiyaktika vyApAra Adi kI Advertisement nahIM karanI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... zaMkA navi citta dhariye ! caahie| saMgItakAra evaM bhajana maMDaliyoM dvArA dhArmika AyojanoM meM apane bainara lagAnA yA vijJApana paryoM ko bA~TanA bhI anucita hai| dhArmika kAryakramoM, evaM dharma jAgaraNa Adi se sambandhita sUcanAe~ hI dI jA sakatI hai| zaMkA- maMdira kA paTTa maMgala hone ke bAda khola sakate haiM? samAdhAna- sAmAnyatayA maMgala hone ke bAda mandira nahIM kholanA caahie| madhyAhna ke samaya meM yadi yAtrI saMgha AyA ho to maMdira kholA jA sakatA hai kintu usake bAda sUryAsta ke pahale taka use maMgala nahIM karanA caahie| kaI tIrthoM para maMdira ke daravAje baMda rakhe jAte haiM aura yAtrI Ane para unheM khola diyA jAtA hai aura phira unheM baMda kara diyA jAtA hai| isakA eka mukhya kAraNa yaha hai ki mandiroM kI pUrNa vyavasthA pujAriyoM kI dekha-rekha meM hotI hai pariNAmata: ve svacchanda mati se calate haiN| dUsarA tarka yaha diyA jAtA hai ki mandiroM ko yadi khulA rakha diyA jAe to phira unakA dhyAna kauna rakheMgA? ata: maMgala karake nahIM kholane kA vidhAna lagabhaga sandhyAkAlIna maMgala karane ke viSaya meM honA caahie| zaMkA- mandira meM car3hAe gae nirmAlya dravya ke niyojana ke lie zAstrIya mArga kyA hai? samAdhAna- mandira ke nirmAlya dravya ko bAjAra meM becakara usakA ucita mUlya prApta kara sakate haiN| yadi dukAnadAra se ucita mUlya prApta nahIM ho rahA ho athavA vahA~ ke zrAvaka varga dvArA bhI use kharIdane kI saMbhAvanA na ho to aisI sthiti meM jainAcArya anya mArga bhI nirdiSTa karate haiN| tadanusAra jisa prakAra paramAtma bhakti evaM mandira vyavasthA hetu aSTaprakArI pUjA ke vArSika yA mAsika car3hAve bole jA haiM usI taraha mandira ke nirmAlya dravya kA bhI car3hAvA bolA jA sakatA hai| pratyeka mahIne ekatrita nirmAlya kA car3hAvA bolakara usa dravya ko apaMga, bhikhArI Adi ko dene athavA anya anukaMpA dAna ke kAryoM meM prayoga kara sakate haiN| isase devadravya kI vRddhi to hotI hI hai, anukaMpA dAna kA lAbha bhI prApta hotA hai| sAmAnyatayA yadi nirmAlya dravya becA jAtA hai to kucha paramAnenTa dukAnoM meM hI becanA caahie| zrAvaka varga ko bhI una dukAnoM se sAmAna kharIdate hue Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise kareM jina mandira vyavasthA ...61 viveka evaM jAgRti rakhanI caahie| zaMkA- jina mandira kA kAjA (kacarA) kisase nikAlanA cAhie? samAdhAna- jina mandira meM kAjA nikAlane hetu komala jhADu kA prayoga karanA caahie| mulAyama Una kA DaMDAsana yA morapaMchI kA bhI prayoga kara sakate haiN| prayukta sAdhana jIva-jantuoM ke lie pIr3AdAyaka nahIM ho isakI vizeSa sAvadhAnI rakhanI caahie| zaMkA- parva ke dinoM meM mandira kaba maMgala karanA cAhie? samAdhAna- parva divasa dharmArAdhanA hetu Golden period mAnA jAtA hai| jo loga nitya ArAdhanA nahIM karate ve bhI ina dinoM meM dharma-karma se jur3ane kA prayAsa karate haiN| parva kAla meM pUrNa manoyoga evaM niSThApUrvaka jinAjJA kA pAlana honA caahie| isase parvakAla meM ArAdhanA karane vAloM kI zuddha evaM samyaka ArAdhanA ho sakatI hai tathA unheM sahI vidhi kA jJAna bhI hotA hai| ataH una dinoM meM utsarga rUpa se to mandira sUryAsta ke samaya baMda kara denA caahie| sAmAjika vyavasthA yA paristhiti vizeSa ke kAraNa yadi aisA karanA saMbhava na ho to zrAvaka varga ko apanA viveka rakhanA caahie| zaMkA- jina mandiroM meM bhaMDAra rakhane kI prathA kaba se hai? samAdhAna- pUrvakAla meM rAjA, zreSThi, nagara seTha Adi ke dvArA mandira bhUmi, grAma, sonA, cA~dI Adi arpaNa kie jAte the| rupae rakhane kI paramparA nahIM hone se bhaMDAra kI AvazyakatA bhI nahIM hotI thii| saMbhavatayA caityavAsiyoM ke samaya meM bhaMDAra rakhane kI prathA prAraMbha huI hogI athavA jaba se nitya prakSAla kA krama prAraMbha huA aura mandiroM meM pujAriyoM kI vyavasthA prAraMbha haI taba se aura unako mehanatAnA dene hetu bhaMDAra vyavasthA kA sUtrapAta huA mAlUma hotA hai| zaMkA- vartamAna meM corI ke bar3hate bhaya ko dekhakara deva dravya kI surakSA kisa prakAra kI jAe? samAdhAna- Ajakala jina maMdiroM meM corI ke dRSTAMta bar3hate jA rahe haiN| ata: vyavasthApakoM dvArA samucita vyavasthA karanA atyaMta Avazyaka hai| sarvaprathama to bhaMDAroM ko hara saptAha kholakara khAlI kara denA caahie| isase corI kI saMbhAvanA kama ho jAtI hai| cA~dI ke bhaMDAra Adi ko jamIna meM phiTa kara denA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62... zaMkA navi citta dhariye ! cAhie anyathA aise bhaMDAra nahIM rakhane caahie| cA~dI evaM bahumUlya ratna pratimAoM ko rakhane hetu laoNkayukta surakSita vyavasthA honI caahie| cA~dI kI AMgI Adi anya vastue~ jimmedAra zrAvakoM ke hastagata rakhanI cAhie, mandiroM ko pujAriyoM ke bharose nahIM chor3anA cAhie tathA unheM ucita mehanatAnA dekara saMtuSTa rakhanA caahie| isa prakAra jAgarUkatA evaM satarkatA rakhate hue deva dravya kI surakSA kI jA sakatI hai| zaMkA- jinamandira meM pujAriyoM kA sthAna kyA honA cAhie? samAdhAna- Ajakala zrAvakoM kI pujAriyoM para nirbharatA dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki jinamandira svayaM kI ArAdhanA hetu nahIM apitu pujAriyoM ke lie banAe gae haiN| mandira ke dvArodghATana se lekara prakSAla, pUjA, AratI Adi sabhI kartavya pujArI ke hote haiN| zrAvaka to kevala prabhu darzana-pUjana kI rasma adA karane jAte haiN| paraMtu yaha eka anucita paramparA hai| isa prakAra vetanabhogI karmacAriyoM ke bharose mandira ke samasta kArya chor3ane se vItarAga paramAtmA ke prati ahobhAva samApta hote jA rahe haiN| yathArthataH sAmAnya mandiroM meM pujArI nahIM bhI ho to cala sakatA hai| jisa prakAra bAlaka ke samasta kArya mAtA ke dvArA ullAsa evaM jAgRtipUrvaka kie jAte haiM usI taraha zrAvakoM ko mandira ke sabhI choTe-bar3e kArya jayaNA evaM bhaktipUrvaka svayaM ko sampanna karane caahie| jisa samaya se trikAla pUjA ke krama meM parivartana AyA hai taba se mandiroM meM pujAriyoM kI AvazyakatA bhI bar3ha gaI hai| Aja mandiroM meM zrAvaka ho yA na ho pUjArI honA jarUrI hai| yadi do dina ke lie bhI pujArI chuTTI para calA jAe to saba kI hAlata pasta ho jAtI hai| yadi gaMbhIratApUrvaka isa viSaya meM vicAra kareM to Aja mandiroM meM AzAtanAe~ bar3hatI jA rahI hai| pujArI to pratyeka kArya mAtra paise ke lie karatA hai| prAta:kAla meM mandira ke udghATana se lekara samasta kArya unake dvArA kartavya buddhi se nahIM apitu kAma ko nipaTAnA hai isa rUpa meM avidhipUrvaka kie jAte haiN| paMcadhAtu kI pratimA evaM gaTTAjI Adi to isa prakAra uThAe jAte haiM mAno koI khilaunA uThA rahe ho, binA nahAeM evaM pUjA ke vastra pahane mUla gaMbhAre meM jAnA unake lie Ama bAta hai tathA adhikAMza pujAriyoM ke kapar3e halavAI se bhI badatara hAlata meM hote haiN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise kareM jina mandira vyavasthA ...63 ina paristhitiyoM meM mUrtiyoM evaM mandiroM kA prabhAva nyUna hotA hI hai aura yadi aba bhI zrAvaka varga nahIM jAgA to vaha dina dUra nahIM jaba jaina mandira mAtra pujAriyoM kI sampatti banakara raha jaaeNge| ata: Aja jo sthAna pujAriyoM ko diyA jA rahA hai, jitanI nirbharatA hamArI pujAriyoM para ho gaI hai vaha sarvathA anucita hai| sarvaprathama to jina mandiroM meM pujAriyoM kI AvazyakatA hI nahIM hai aura yadi kisI saMgha ko vyavasthA hetu rakhanA Avazyaka bhI pratIta hotA hai to zrAvakoM ko apanA pUrNa samaya evaM bhoga jinamandira kI vyavasthA meM denA caahie| zaMkA- pujArI Adi karmacAriyoM ko vetana kisa dravya meM se denA cAhie? samAdhAna- mandira ke pujArI Adi kA vetana zrAvakoM ko sva rAzi se denA cAhie kyoMki pujAriyoM kI vyavasthA mAtra zrAvakoM kI suvidhA ke lie hai| devadravya kI rAzi se pujAriyoM ko pagAra nahIM denI caahie| vaise sAdhAraNa khAte se yaha kArya kiyA jA sakatA hai| zaMkA- pujArI kaisA honA cAhie? samAdhAna- pujArI ke rUpa meM niyukta karane vAle vyakti ke lie pahale se yaha nizcita kara lenA cAhie ki vaha vyasana sevI na ho, sadAcArI ho, acchI saMgati meM rahatA ho, bhakti-bhAva vAlA ho, jina maMdira sambandhI niyama-maryAdAoM kA jJAtA evaM yathocita pAlana karane vAlA ho, namra svabhAvI evaM mRdu bhASI ho| pramAda, lAlaca, corI Adi durguNoM se rahita ho| kyoMki aisA pujArI hI mandira ke lie lAbhakArI ho sakatA hai| vyasanasevI pujArI mandira ko hAni pahu~cA sakatA hai athavA kisI apriya ghaTanA meM bhI hetubhUta bana sakatA hai| zaMkA- jinamaMdira kholane ke sAtha sarvaprathama kyA karanA cAhie? * samAdhAna- jinamandira kholate hI sarvaprathama kAjA nikAlanA caahie| kAjA nikAle binA mandira sambandhI koI bhI kriyA kI jAe to mahAdoSa lagatA hai| zaMkA- zAstrAnusAra prakSAla kA yathocita samaya kaunasA hai? samAdhAna- vidhi granthoM ke anusAra jaba sUrya kI kiraNoM kA mUla garbhagRha meM praveza ho jAe usake bAda paramAtmA kA prakSAla karanA caahie| isase sUkSma jIvoM kI hiMsA nahIM hotI tathA vAtAvaraNa meM vyApta namI, azuddhatA Adi bhI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... zaMkA navi citta dhariye! sUrya tApa se dUra ho jAtI hai| vartamAna meM jagaha kI kamI, logoM kI vyastatA evaM zAstrokta vidhi se jinamandiroM kA nirmANa na hone ke kAraNa ina niyamoM kA pAlana nahIMvata hotA hai| zaMkA- purAne aMgalUMchana vastroM kA kyA karanA cAhie? samAdhAna- saMbhava ho to mUlanAyaka bhagavAna ke lie pratidina nae aMgalaMchana vastra kA prayoga karanA cAhie aisA vidhAna hai| yaha mUlanAyaka bhagavAna kI sarvoccayatA evaM unake prati bahumAna bhAva ko abhivyakta karatA hai| purAne aMgalUMchana vastra mandira ke anya kAryoM hetu prayoga meM lie jA sakate haiN| paraMtu phaTe hue, gale hue yA ekadama pIle ho cuke aMgalUMchana vastroM kA upayoga paramAtmA hetu nahIM karanA caahie| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 pUjana-mahApUjana prAcIna yA arvAcIna? zaMkA- bhakti sUtra rUpa kAvya racanAoM para pUjana par3hA sakate haiM? samAdhAna- kAvya racanA yA bhakti sUtra bhI eka prakAra kI paramAtma pUjA hai| inakA samAveza bhAva pUjA meM hotA hai| suvihita AcAryoM dvArA racita evaM mAnyatA prApta bhakti sUtroM para pUjana Adi karavAeM jA sakate haiN| jaise ki bhaktAmara mahApUjana, jayatihuaNa mahApUjana, namiUNa mahApUjana aadi| svamati ke anusAra kisI bhI nae pUjana kA nirmANa yA pracalana karanA anucita hai| zaMkA- vartamAna pracalita kumArapAla mahArAjA kI AratI kitanI aucityapUrNa hai? samAdhAna- aitihAsika sAkSyoM ke anusAra kumArapAla mahArAjA bahuta hI bhavya rUpa meM nagaravAsiyoM ke sAtha paramAtmA kI AratI karane jAte the| usI kA anukaraNa karate hue vartamAna meM kumArapAla rAjA kI AratI kA pracalana bar3ha gayA hai| paraMtu yadi yathArtha kA anveSaNa kiyA jAe to hama mAtra ADambara evaM vastrAbhUSaNa Adi meM hI unakA anusaraNa karate haiM jabaki isakA mukhya dhyeya kumArapAla mahArAjA ke samAna banane kA honA caahie| kisI bhI vyakti ko mAtra car3hAve ke AdhAra para kumArapAla banAne se mahApuruSoM kA avamUlyana hone kI saMbhAvanA rahatI hai| jo vyakti kumArapAla banA hai vaha yadi mekaapa ke lie byUTI pArlara jAtA hai aura hiMsaka sauMdarya prasAdhanoM kA prayoga karatA hai to phira vaha kumArapAla kA pratirUpa kaise bana sakatA hai? vaha to jIva dayA ke mukhya siddhAnta ko hI gauNa kara rahA hai| yadi car3hAvA lene vAle kI sAmAjika sAkha yA vyavahAra acchA na ho to yaha jana hilanA kA bhI kAraNa bana sakatA hai| aise Ayojana yadi pUrNa viveka evaM upayogapUrvaka kie jAeM to yaha mahatI zAsana prabhAvanA meM hetubhUta bana sakate haiN| inake dvArA zrAvakoM ke samakSa eka ucca Adarza prastuta kiyA jA sakatA hai vahIM anya dharmiyoM ke mana meM jinadharma ke prati Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66...zaMkA navi citta dhariye! ahobhAva utpanna kie jA sakate haiN| isa prakAra yadi vyaktitva nirmANa, saMskAra jAgaraNa Adi kI apekSA se ina mahApuruSoM kA anukaraNa kiyA jAe to vaha ucita hai lekina yahI anuSThAna kevala ahaM puSTi, ADambara evaM sAja-sajjA ke uddezya se kie jAeM to sarvathA anucita hai| zaMkA- aThAraha abhiSeka karane ke bAda hI phoTo-pratimA Adi pUjanIya hote haiM? samAdhAna- pracalita paramparA ke anusAra to aThAraha abhiSeka ke bAda yA pahale bhI phoTo-pratimA Adi kI pUjA vidhi kI jA sakatI hai| zAstrAnusAra jina pratimAoM yA citroM kA abhiSeka saMbhava na ho to unake pratibimboM ko darpaNa meM dekhate hue usakA abhiSeka karane para bhI vaha pUjanIya bana jAte haiN| abhiSeka kie binA phoTo Adi darzanIya to ho sakate haiM paraMtu zAstrIya niyamoM kI eka vAkyatA ke lie abhiSeka kie hue phoTo kI hI pUjA karanI caahie| zaMkA- vartamAna meM bar3hate pUjana-mahApUjana jinazAsana kI mahimA vardhana meM kitane sahAyaka haiM? samAdhAna- kisI bhI dhArmika yA sAmAjika kAryakrama kA apanA viziSTa mahattva hotA hai| usakI upayogitA evaM AvazyakatA se iMkAra nahIM hai parantu usakI sArthakatA tabhI hai jaba usakA koI supariNAma sAmane aae| yaha tabhI saMbhava hai jaba kisI bhI kAryakrama ke pIche mAtra bhIr3a ikaTThA karane kA uddezya na ho balki jana mAnasa parivartana kI bhAvanA ho| Ajakala mahotsava to bar3ha rahe haiM kintu maryAdAe~ TUTa rahI hai| pUjana-mahApUjana Adi ke Ayojana kA mukhya uddezya sAMsArika kAmanAoM kI pUrti raha gayA hai| pArzvanAtha pUjana ho yA gautama svAmI pUjana yA phira padmAvatI mahApUjana sabhI AdhyAtmika uddezyoM se haTakara sAMsArika vRttiyoM ko bar3hA rahe haiN| adhikAMza pUjanoM meM vItarAga prabhu ko gauNa kara mAtra devI-devatAoM kA hI guNagAna kiyA jAtA haiM tathA maMtra Adi mahattvapUrNa vibhAga ko bhI har3abar3a meM phaTAphaTa pUrNa kiyA jAtA hai| ina sabase logoM kA rUjhAna vItarAga paramAtmA kI tarapha se haTakara devI-devatAoM kI tarapha bar3ha rahA hai evaM jana mAnasa meM bhrAnta mAnyatAe~ prasarita ho rahI hai| ata: yaha kaha sakate haiM ki vartamAna pracalita adhikAMza pUjana-mahApUjana jinazAsana evaM jinezvara paramAtmA ke kIrtivardhana kI apekSA devI-devatA, vidhikAraka evaM saMgItakAra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjana- mahApUjana prAcIna yA arvAcIna... 67 pArTiyoM kA yazavardhana adhika kara rahe haiN| zaMkA- snAtra pUjA meM paMca kalyANaka kA samAveza kaise hai ? samAdhAna- snAtra pUjA karate hue caudaha svapna kA varNana evaM zakrastava ke dvArA cyavana kalyANaka kI ArAdhanA hotI hai| snAna, vilepana, dIpa, darpaNa, paMkhI Adi ke dvArA janma kalyANaka kA anukaraNa kiyA jAtA hai| dIkSA kalyANaka ke samaya devadUSya vastra ke anukaraNa rUpa vastra pUjA aura zaMkha, vAjitraM, indra dhvajA Adi ke dvArA dIkSA kalyANaka, ATha prAtihArya, naivedya, pUSpa pUjA, aSTa maMgala Adi karake kevalajJAna kalyANaka tathA paramAtmA kI utkRSTa siddha avasthA kA smaraNa karate hue stuti, stavana, caityavaMdana Adi ke dvArA nirvANa kalyANaka kA varNana kiyA jAtA hai / isa prakAra snAtra pUjA meM pA~coM hI kalyANaka kI bhAva ArAdhanA kI jAtI hai| zaMkA- pratiSThA, aMjanazalAkA, mahApUjana Adi anuSThAnoM ke samaya DAbha (nAriyala) meM kSetrapAla kI sthApanA kyoM ? samAdhAna- DAbha ko devatAoM kA priya phala mAnA jAtA hai| loka vyavahAra meM bhI zrIphala ko uttama phala kI upamA dI gaI hai / harA nAriyala nayA hone se dIrgha jIvI hotA hai tathA deva bhI dIrgha jIvI hote haiM ataH mahApUjana Adi meM DAbha ko deva rUpa meM sthApita kiyA jAtA hai| aMjanazalAkA Adi vidhAnoM meM hare nAriyala kI jagaha coTI vAlA nAriyala sthApita kiyA jAtA hai kyoMki aMjanazalAkA Adi bRhada anuSThAnoM meM sthApanA 7-8 dina ke lie kI jAtI hai| hare nAriyala ke jaldI kharAba hone kI saMbhAvanA rahatI hai vahI coTI vAlA nAriyala lambe samaya taka Tika sakatA hai ata: aMjanazalAkA Adi vidhAnoM meM coTI vAle nAriyala kI sthApanA kI jAtI hai| zaMkA- zAMti snAtra karavAne ke bAda chaha mahIne taka vedikA yathAvata kyoM rakhI jAtI hai ? samAdhAna- vRddha paramparA ke anusAra zAnti snAtra kA prabhAva chaha mahIne taka banA rahe to vahA~ para zuddhatA vyApta ho jAtI hai| vedikA ko chaha mahIne taka akhaMDita rakhane kA anya hetu usa sthAna kI pavitratA ko banAe rakhanA bhI hai| vedikA ke kAraNa usa sthAna para kisI ke paira nahIM Ate aura vaha sthAna cirakAla ke lie pavitra banA rahatA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-8 kaise baceM virAdhanA se? zaMkA- snAtra jala kahA~ lagAnA cAhie? aura isakA mahattva kyoM hai? samAdhAna- sAmAnyatayA paramAtmA kI pUjA ke bAda nhavaNa jala ko mastaka Adi aMgoM para lagAne kA vidhAna hai| bRhada zAnti ke anusAra zAnti kalaza ke jala ko 'zAntipAnIyaM mastake dAtavyaM' tathA dharmasaMgraha meM zAnti jala ko pratyeka aMga para lagAne kA ullekha hai| vyavahArata: nAbhi ke UparI aMgoM para nhavaNa jala lagAyA jAtA hai| yaha paramAtmA ke prati zraddhA evaM bahumAna kA pratIka hai| jinabimba se sparzita jala pavitra paramANuoM dvArA sakArAtmaka UrjA kA saMcAra karatA hai| isake dvArA hamAre aMgoM meM paramAtmA ke nirmala guNoM kA vAsa hotA hai| zArIrika rogoM se mukti evaM mAnasika zAnti prApta hotI hai| kathA sAhitya meM bhI nhavaNa jala ke prabhAva se kRSNa dvArA jarA nivAraNa, abhayadevasari ke kuSTa nivAraNa tathA rAmAyaNa meM dazaratha ke dvArA rAniyoM ko zAnti snAtra jala bhejane kA dRSTAMta prasiddha hai| isa taraha snAtra jala kA mahattva suspaSTa hai| zaMkA- prakSAla kriyA karate samaya nhavaNa lagA sakate haiM? samAdhAna- kaI loga cAlU prakSAla kriyA meM bhI prakSAlita jala ko aMgoM para lagA lete haiM, yaha eka anucita kriyA hai| isase sampUrNa prakSAla jala pasIne Adi se azuddha ho jAtA hai| isI ke sAtha paramAtmA kA avinaya evaM anAdara hotA haiN| ata: nhavaNa jala ko kisI jala pAtra meM lekara usake bAda grahaNa karanA caahie| zaMkA- paramAtma pUjA meM upayogI kesara-caMdana se zrAvaka tilaka lagA sakate haiM? samAdhAna- niyamata: paramAtma pUjA evaM zrAvaka ke tilaka hetu kesara alaga-alaga honI caahie| yadi kezara Adi sAdhAraNa yA vaiyaktika dravya se arpita ho to zrAvakoM dvArA usakA upayoga karane meM koI doSa nahIM hai| vahIM yadi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...69 deva dravya kI rAzi se caMdana Adi kI vyavasthA kI gaI ho to zrAvakoM dvArA usakA upayoga karanA doSapUrNa hotA hai| jo zrAvaka mandira ke dravya kA prayoga karate haiM unheM utane parimANa kI rAzi devadravya meM jamA kara denI caahie| zaMkA- pUjA ke bhAva se baniyAna, sveTara, penTa - zarTa Adi pahanakara mUla gaMbhAre meM praveza kara sakate haiM? samAdhAna- pUjA hetu zrAvakoM ko akhaMDa evaM binA sile hue vastra (dhotI, dupaTTA) pahane kA vidhAna hai| painTa - zarTa, kurtA-pAyajAmA, sveTara yA baniyAna Adi pahanakara pUjA karanA avidhi evaM doSa pUrNa hai| zrAvaka evaM pujArI donoM ko mUla gaMbhAre meM pUjA ke vastroM meM mukhakoza bAMdhakara hI praviSTa honA cAhie / zaMkA- pUjA ke vastroM meM sAmAyika kara sakate haiM? samAdhAna- pUjA ke vastroM meM sAmAyika nahIM karanI caahie| zAstrAnusAra sAmAyika ke vastra sUtI hone cAhie aura pUjA ke vastra reshmii| pUjA ke vastra pahanakara sAmAyika karane para mana kI bhAvadhArA utanI acche se jur3a nahIM sktii| sAmAyika meM eka hI jagaha para adhika samaya taka baiThane ke kAraNa pasIne Adi se vastra malina ho jAte haiM aise vastra pahanakara pUjA karane se paramAtmA kI AzAtanA hotI hai| yadi kAraNa vizeSa se pUjA ke vastra adhika samaya ke lie pahanane par3e to unheM dhokara phira prayoga meM lenA cAhie / zaMkA- roga Adi ke nivAraNa hetu nhavaNa jala pI sakate haiM ? samAdhAna- nhavaNa jala paramAtmA kA nirmAlya dravya hai| ataH rogAdi upazamana yA kisI anya hetu se khAne-pIne meM isakA prayoga nahIM ho sktaa| roga Adi hone para pUrvakRta karmoM kA udaya mAnakara samabhAvapUrvaka unheM sahaja karanA caahie| rogopazamana ke lie nhavaNa jala pInA doSapUrNa hai| paramAtmA ke nhavaNa * jala ko mastaka Adi zreSTha aMgoM para lagA sakate haiN| zaMkA- jinAlaya meM kaunasA jApa kara sakate haiM ? samAdhAna- jinAlaya meM navakAra maMtra, siddhacakra, bIsa sthAnaka Adi navapadoM kA jApa kara sakate haiM, paraMtu saMghIya jinAlaya yadi choTA ho aura darzanArthiyoM kI saMkhyA adhika hoM to jApa Adi kriyA vahA~ nahIM karanI caahie| yadi kareM to aise samaya aura sthAna meM karanI cAhie kI anya logoM ko kleza utpanna na ho| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70... zaMkA navi citta dhariye ! sAmAnyatayA apane ghara yA upAzraya meM sAmAyika lekara jApa karanA caahie| gRha mandiroM ke vidhAna kA eka mukhya kAraNa yaha bhI hai| paramAtmA ke samakSa devI-devatAoM kA jApa nahIM karanA caahie| isase paramAtmA kI laghutA Adi kA doSa lagatA hai| jinezvara paramAtmA kA nAma sumiraNa hI samasta ApadAoM ke nivAraNa meM sakSama hai| zaMkA- mandira ke gaMbhAre ke bAhara A.C. kUlara yA paMkhA kyoM nahIM lagAnA cAhie? samAdhAna- gRha maMdira ho, saMgha mandira ho athavA upAzraya vahA~ para A.C. kUlara Adi sAdhana lagAnA anucita hai| bhakti kA mArga sAdhanA kA mArga hai| isameM mana ko bAhya pravRttiyoM se haTAkara bhItara kI ora sAdhA jAtA hai| bAhya sAdhanoM kI anukUlatA zarIra ko ArAma pahu~cAtI hai, pramAdI banAtI hai| bhakti kA lakSya zarIra ko nahIM mana ko ArAma pahu~cAnA hai| use anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM samabhAva meM rahane hetu prazikSita karanA hai| A.C. Adi sAdhanoM ke prayoga se manojayI evaM indriyajayI banane kA lakSya sadha nahIM sktaa| isI ke sAtha akAraNa aneka jIvoM kI hiMsA hotI hai| ___ jaina dharma kI sAdhanA kA mUla uddezya pratikUlatAoM ko svIkAra evaM usa sA~ce meM svayaM ko DhAlakara usa para vijaya prApta karanA hai| ata: sAdhanA sthaloM para A.C. Adi sAdhanoM ke prayoga kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| yadi mandiroM kA nirmANa zAstra maryAdA anusAra kiyA jAe to ina sAdhanoM kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| zaMkA- gRha mandira meM gaNezajI, lakSmIjI Adi kI sthApanA kara sakate haiM? samAdhAna- jaina mandiroM meM vItarAga paramAtmA, nirgrantha sadguru zAsana rakSaka samyaktvI devI-devatAoM kI sthApanA zilpa vidhi ke anusAra kI jA sakatI hai| anya dharmI devI-devatAoM evaM guruoM kI mUrti sthApita karane se mithyAtva kA poSaNa hotA hai| jinezvara paramAtmA aura jaina dharma kI laghutA hotI hai| kaI sthAnoM para aise mandiroM kA nirmANa kiyA jAtA hai| jahA~ para anya paramparA ke mandira bhI sAtha meM banAe jAte haiN| zrAvaka varga ko pUrNa sAvadhAnIpUrvaka aise sthAnoM meM darzana Adi karane cAhie kyoMki vahA~ mithyAtva kI tarapha jhukAva hone Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...71 kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai / zaMkA- anya dharmoM kI ora AkRSTa jainoM ko svadharma se jor3ane ke lie yadi pRthaka-pRthaka vAroM meM vividha samyaktvI devI-devatAoM kI sAdhanA batAI jAe to kyA doSa hai ? samAdhAna - jisane jaina dharma ke mUla hArda ko nahIM samajhA hai aura jinezvara paramAtmA kI zakti ko nahIM pahacAnA hai vahI kAmanApUrti ke lie idhara-udhara bhaTakane kA kArya karatA hai / jaina dharma bhogoM se virakti evaM saMsAra mukti kA saMdeza detA hai aura usI taraha kI ArAdhanA kA nirUpaNa karatA hai| vahIM anya dharmoM meM bhogaprApti, icchApUrti evaM saMsAra vRddhi kI buddhi se sAdhanA kI jAtI hai| paraMtu jaina dharma meM paudgalika lAlasAoM ke poSaNa athavA sAMsArika sukhoM ke vardhana kA mArga kahIM bhI nahIM batAyA gayA hai| sAMsArika kAmanAoM kI pUrti ke lie jinezvara paramAtmA, nirgrantha guru evaM zAsana rakSaka devI-devatAoM kI ArAdhanA karanA sarvathA anucita evaM mUrkhatA kA paricAyaka hai| jJAniyoM ne ise dhAnya chor3akara ghAsa aura tRNa ko grahaNa karane ke samAna batAyA hai| ina bhrAmaka paristhitiyoM meM anyatra jA rahe logoM ko sahI mArga evaM vItarAga dharma kA marma aura rahasya batAkara sanmArga para lAnA adhika ucita hai| zaMkA- pahale bhAva pUjA aura bAda meM dravya pUjA kara sakate haiM? samAdhAna- pUjA ke krama meM sarvaprathama dravya pUjA aura tadanantara bhAva pUjA kI jAtI hai| usameM bhI pahale aMga pUjA phira agra pUjA aura usake bAda bhAva pUjA karanI caahie| kAraNa vizeSa hone para yadi kramAntara kiyA jAe to kSamya hai parantu svecchA se suvidhA ke lie krama parivartana karanA sarvathA anucita hai| 'prakSAla ke bAda aMgaluMchaNa Adi kAryoM meM samaya lagegA yaha socakara pahale agra pUjA aura bhAva pUjA ko phaTAphaTa nipaTA denA, paramAtmA kA avinaya evaM apamAna hai| yadi hara koI aisA karane laga jAe to isase mUlavidhi kA hI lopa ho jaaegaa| kisI bhI kArya ko yathAvidhi karane para hI yathocita pariNAma prApta hotA hai| zaMkA- aMgalUMchaNa karate hue tathA kezara ghisate hue pasInA Ae taba kyA karanA cAhie? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... zaMkA navi citta dhariye! samAdhAna- jinheM adhika pasInA AtA ho aura vaha pasInA yadi jinabimba Adi para TapakatA ho to aise bhakta janoM ko aMgaluMchaNa Adi kArya nahIM karane cAhie athavA thor3I-thor3I dera meM bAhara Akara zuddha vastra se pasInA poMchate rahanA caahie| caMdana ghisane kI vyavasthA yathAsaMbhava havAdAra sthAnoM meM karanI caahie| yadi vaisA saMbhava na ho to pUrNa upayoga pUrvaka pasIne ko poMchakara phira caMdana ghisanA caahie| vartamAna meM kahIM-kahIM para mandiroM meM paMkhoM kA upayoga dekhA jAtA hai yaha aucityapUrNa nahIM hai| zaMkA- jaina zAstroM meM rAtri jAgaraNa kA ullekha hai to phira mandiroM meM rAtri jAgaraNa yA bhakti kyoM nahIM ho sakatI? samAdhAna- jaina sAhitya meM tapasyA ke ujamaNe (udyApana), kalpasUtra, pAlanAjI Adi kI bhakti hetu rAtri jAgaraNa karane kA ullekha hai, kintu ve jAgaraNa gharoM meM karavAe jAte haiN| jina mandiroM meM rAtri jAgaraNa kA vidhAna jainAgamoM meM kahI bhI nahIM hai| saMgha paTTaka aura hIra prazna meM rAtri ko mandira khule rakhane kA niSedha hai| rAtri meM IryAsamiti kA pAlana saMbhava nahIM hai ata: sUryAsta ke bAda jinamandira khule rakhane yA jAgaraNa karavAne kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| kucha logoM ke mana meM prazna upasthita ho sakatA hai ki devatAoM dvArA mandiroM meM rAtri bhakti karane kI bAta prasiddha hai phira hama loga kyoM nahIM kara sakate? devatA evaM mAnava meM kaI bhinnatAe~ haiN| devatA avadhijJAnI evaM AkAzagAmI hote haiN| ve bhUmi se cAra aMgula Upara rahakara gIta, nRtya Adi karate haiN| viziSTa zaktiyoM dvArA sUkSma jIvoM ko bhI dekha sakate haiN| unake AcAroM kI tulanA manuSya ke AcAra se nahIM kI jI sktii| zaMkA- jina mandira meM mAlA pheranA cAhie yA nahIM? samAdhAna- zrAvakoM ko jinamandira meM caityavaMdana karane taka hI rUkane kA vidhAna hai adhika samaya taka rUkane se vAyu Adi nikalane kI saMbhAvanA rahatI hai| sthAna kI saMkIrNatA hone para anya logoM ke lie aMtarAya evaM kleza kA kAraNa upasthita ho sakatA hai| mAlA ginate samaya dhyAna magnatA evaM ekAgratA kI AvazyakatA hotI hai, mandira meM logoM ke bAra-bAra Agamana ke kAraNa citta kI sthiratA duSkara hai| ata: mAlA Adi gRha caitya meM hI ginanI caahie| yadi kisI ke ghara meM anukUlatA na ho aura mandira meM sahaja sthAna kI prApti hotI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...73 ho to apavAda rUpa meM vahA~ bhI mAlA gina sakate haiN| zaMkA- cala pratimA kI prakSAla Adi kriyAe~ mUla gaMbhAre ke bAhara kara sakate haiM? samAdhAna- cala pratimAoM kI prakSAla, aMgalUMchaNA pUjA Adi kriyAe~ mUla gaMbhAre ke bAhara paTTA, cokI Adi para thAlI meM virAjamAna karake karanI caahie| aisA karane se paramAtmA ke prati vinaya evaM bahumAna prakaTa hotA hai| mUla gaMbhAre meM kaI bAra sthAna kI saMkIrNatA ke kAraNa cala pratimAoM ko bAra-bAra uThAnA par3atA hai jisase mandira sambandhI aneka AzAtanAoM kI saMbhAvanA rahatI hai| ata: bAhara mUla gaMbhAre ke prakSAla karanA adhika ucita hai| zaMkA- jUte-cappala pahanakara pUjA karane jA sakate haiM? ___samAdhAna- jaina dharma jayaNA pradhAna dharma hai| mandira jAte samaya zrAvaka varga ko IryAsamiti kA pAlana karate hue khule paira mandira jAnA caahie| isa vidhAna ke pIche kaI AdhyAtmika, mAnasika evaM zArIrika hetu jur3e hue haiN| jIvoM kI jayaNA rakhate hae mandira jAne se mana meM vizuddha pariNAmoM kA nirmANa hotA hai| jIvoM ke prati karUNA bhAva hone se karma granthiyA~ kSINa hotI hai| isase jIva AdhyAtmika utthAna ko prApta karatA hai| zarIra zAstriyoM ke anusAra naMge paira calane para sahaja rUpa se sampUrNa zarIra kA ekyuprezara ho jAtA hai, jisase kaI zArIrika rogoM kA bhI upazamana hotA hai| miTTI meM rahe hue khanija padArtha (minerals) Adi kA poSaNa hotA hai| mandira jAte samaya jUte cappala Adi pahane hue ho to mAnasika rUpa se bhI ekAgratA nahIM rhtii| cappala naI ho to bAra-bAra dhyAna usakI tarapha jAtA hai aura yadi vaha kho jAe to phira Antarika pariNAma gira jAte haiN| kaI bAra to bAta hAthA-pAI taka pahu~ca jAtI hai| kaI loga cappaloM kI surakSA ke lie unheM mandira aura upAzraya ke parisara meM bhI le jAte haiN| mAnasika halacala ke kAraNa jinapUjA kA yathocita phala prApta nahIM ho paataa| eka vyakti ko jUte-cappala pahanakara jAte hue dekha anya loga bhI usakA anukaraNa kara sakate haiM, isase anavasthA doSa lagatA hai| ata: pUjArthiyoM ke lie kisI bhI apekSA se jUte-cappala pahanakara jAnA ucita nahIM hai| yadi kisI ko zArIrika kAraNa vizeSa se pahanakara jAnA bhI par3e to apanA viveka rakhate hue pUjA ke lie alaga jUte rakhane caahie| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... zaMkA navi citta pariye ! zaMkA- mandira darzana ke lie vAhana kA prayoga kara sakate haiM yA nahIM? samAdhAna- jaba jUte-cappala pahanakara pUjA karane nahIM jA sakate to vAhana para baiThakara jAnA kisa prakAra mAnya ho sakatA hai? pUrva kAla meM rAjA-mahArAjA bhI apanI sampUrNa Rddhi ke sAtha paidala calakara jina mandira jAyA karate the| vartamAna pariprekSya meM yadi vicAra kiyA jAe to kSetroM kI bar3hatI vyApakatA evaM dariyoM ke kAraNa jo loga mandiroM se pA~ca-dasa kilomITara kI dUrI para rahate haiM una logoM ke lie paidala AnA saMbhava nahIM hai| unake lie vAhana kA prayoga karanA apavAda mArga hai| kintu jinake gharoM kI dUrI eka-Der3ha kilomITara ho unheM paidala hI jAnA caahie| jo loga rikzA-skUTara Adi para baiThakara pUjA karane jAte haiM unheM yadi mandira meM nahAne kI suvidhA ho to vahIM jAkara pUjA ke vastra pahanane cAhie, rikzA Adi meM vastra azuddha hone kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai| zaMkA- zarIra meM ghAva ho to pUjA kara sakate haiM? samAdhAna- ghAva meM yadi pIpa Adi risatI ho to paramAtmA kI pUjA nahIM karanI caahie| yadi sAmAnya coTa ho to paTTI kholakara yA naI paTTI bA~dhakara pUjA kara sakate haiN| purAnI paTTI baMdhI ho to pUjA nahIM karanI caahie| zaMkA- plAsTika kI DibbiyoM meM kezara-vAsakSepa Adi rakhanA ucita hai? samAdhAna- plAsTika ko eka azuddha padArtha mAnA jAtA hai| prabhu pUjA kI sAmagrI rakhane hetu uttama dravyoM kA prayoga karanA caahie| apane sAmarthya anusAra sonA-cA~dI-tAMbA yA jarmana silvara kI DibbiyoM kA prayoga karanA adhika aucityapUrNa hai| zaMkA- eka varSa se choTe baccoM ko pUjA karavA sakate haiM? samAdhAna- janma ke 40 dina pUrNa hone ke bAda navajAta zizu ko bhI pUjA karavA sakate haiN| pUjA karavAte hue yaha sAvadhAnI avazya rakhanI cAhie ki baccoM ko pUjA karavAne ke bAda gaMbhAre se zIghra bAhara lekara A jAeM jisase mala-mUtra Adi ke kAraNa unheM koI doSa nahIM lge| zaMkA- maMdira ke pujArI se zrAvaka apanA vyaktigata kArya karavA sakate haiM? samAdhAna- mandira ke pujArI se vyaktigata yA gRha kArya karavAnA anucita Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...75 evaM amAnavIya hai| isameM devadravya ke bhakSaNa kA bhI doSa lagatA hai| mandira meM Ane ke pazcAta pujArI para hukma calAnA, naukaroM kI taraha unase vyavahAra karanA, mAlikapanA jatAte hue unheM eka kArya ke lie Adeza denA sarvathA anucita hai| yathAsaMbhava zrAvakoM ko apane sabhI kArya svayaM karane caahie| mandira kAryoM ke lie bhI pUjArI ko prema pUrvaka samajhAnA caahie| ___ zaMkA- jina mandiroM meM lAIToM kA niSedha kyoM? samAdhAna- AcArAMga sUtra meM agnikAya ko dIrghakAya zastra evaM sarvabhakSI Adi upamAoM se saMbodhita kiyA gayA hai| vidhi granthoM meM mandira meM zItala evaM saumya prakAza yukta ghRta dIpaka rakhane kA nirdeza hai| yadi zAstrokta niyamoM ke anusAra mandira khole evaM baMda kie jAe to dIpaka kI bhI AvazyakatA nahIMvata rahatI hai| bijalI nirmANa meM SaTakAya jIvoM kI hiMsA kA doSa lagatA hai| kitane hI choTe-choTe jIva lAITa se AkarSita hokara mRtyu ko prApta karate haiN| jinamandira karuNA kA udgama sthala na rahakara hiMsA kA kArakhAnA bana jAtA hai| lAITa kI rozanI se jinamandira ke vizuddha paramANu azuddha bana jAte haiN| vAtAvaraNa kI pavitratA naSTa ho jAtI hai| Focus Light Adi ke prayoga se mUrti ke prabhAva aura kAnti meM bhI kamI AtI hai| kaI bAra yaha AgajanI evaM bhArI nukasAna meM bhI hetubhUta banatI hai| inhIM saba kAraNoM ko dhyAna meM rakhate hue jina mandiroM meM lAIToM ke prayoga kA niSedha kiyA gayA hai| ata: mandira meM lAIToM kA upayoga karane se pUrva zrAvaka varga ko eka bAra avazya ciMtana karanA caahie| zaMkA- prakSAla hetu paikeTa vAle dUdha kA upayoga kyoM nahIM karanA cAhie? samAdhAna- zAstroM meM prakSAla hetu paMcAmRta ke prayoga kA vidhAna hai| vartamAna meM yaha vidhAna kevala dudha taka hI sImita raha gayA hai| prakSAla hetu gAya kA zuddha dUdha prayoga meM lenA caahie| yadi upalabdha na ho to bhaisa kA dUdha prayoga kara sakate haiM para isake atirikta paikeTa baMda yA pAuDara vAlA dUdha upayoga meM nahIM lenA caahie| paikeTa baMda bAsI dUdha kI apekSA mAtra jala se prakSAla karanA jyAdA lAbhakArI hai| zaMkA- pUjA hetu zrAvaka svayaM puSpoM ko cunakara lA sakatA hai yA nahIM? samAdhAna- zAntinAtha caritra ke anusAra yadi zuddha puSpa upalabdha na hoM to Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... zaMkA navi citta pariye ! zrAvaka svayaM bhI puSpa cunakara lA sakatA hai athavA ghara meM bagIcA Adi bhI lagA sakatA hai parantu unakA prayoga kevala jina pUjA ke nimitta hI karanA caahie| zaMkA- aSTamI, caturdazI Adi parva tithiyoM ke dina madira meM phala Adi car3hA sakate haiM? samAdhAna- yadi zrAvaka samasta sAvadha kAryoM se nivRtta hokara pauSadha grahaNa kara le to use phala Adi koI bhI dravya nahIM car3hAnA caahie| kaI loga tarka karate haiM ki jaba hama aSTamI, caudasa ko harA khAte nahIM to phira paramAtmA ko kaise car3hA sakate haiM? isakA saTIka javAba to yaha hai ki yadi hama upavAsa karake ghara aura oNphisa ke sabhI kArya kara sakate haiM tathA Party, Metting aura Functions bhI attend kara sakate haiM taba phala kyoM nahIM car3hA sakate? inheM nahIM khAne ke pIche to jIva rakSA evaM tyAga kI bhAvanA hotI hai, vahIM mandira meM car3hAne ke pIche dravya tyAga evaM Asakti ko nyUna karane kA uddezya hotA hai| isI ke sAtha una jIvoM ko hamArI tarapha se abhayadAna milatA hai evaM unheM paramAtmA kI zaraNa prApta hotI hai| parva divasoM meM adhika ullAsa evaM vardhita bhAvoM se paramAtma bhakti karanI caahie| suspaSTa hai ki anAhArI pada prApti kI icchA se parva divasoM meM phala car3hAe jAe to koI doSa nahIM hai| zaMkA- dhUpa Adi ke kAraNa jale hue vastra pUjA meM pahana sakate haiM yA nahIM? samAdhAna- zrAvaka ko pUjA hetu uttama Quality ke vastroM kA prayoga karanA caahie| zAstroM meM jale, phaTe, sAMdhe evaM sile hue vastroM kA prayoga pUjA hetu niSiddha hai| kaI logoM kI dhAraNA hai ki pUjA kI adhika Dresa rakhane para AzAtanA hotI hai ata: ve purAne vastroM kA hI prayoga pUjA hetu karate rahate haiN| paraMtu jisa prakAra Party Wear kapar3e yadi eka-do kAryakramoM meM pahana leM to phira hameM nae caahie| hama vahI kapar3e pahanakara vApasa nahIM jAte, cAhe vaha vastra sAmAnya dinoM meM upayogI ho yA na ho| isI taraha kI soca hama pUjA ke vastroM ke lie kyoM nahIM rakhate? prazna ho sakatA hai ki purAne vastroM kA kyA kareM? purAne vastra ghara meM pahanane hetu prayoga meM lie jA sakate haiM yA phira sAdhArmika bhAI bahina ko bhI de sakate haiN| AzAtanA to taba lagatI hai jaba hama pUjA kI jor3a kapAToM meM baMda rakhe aura Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...77 usakA pahanane hetu upayoga nahIM kreN| zrAvakoM ko hamezA eka atirikta naI pUjA kI jor3a rakhanI cAhie tAki kAraNa vizeSa meM pUjA kA krama khaNDita na ho| pUjA ke vastroM ko anya vastroM se alaga rakhanA caahie| zaMkA- jinAlaya meM guru mahArAja ko vaMdana kara sukhazAtA pUcha sakate haiM? samAdhAna- jina mandira Adi meM guru mahArAja ko vaMdana kara sukhazAtA nahIM pUchanI caahie| vaMdana Adi kriyA karane se unheM evaM anya logoM ko darzana meM bAdhA utpanna ho sakatI hai| aMtarAya Ane se kucha logoM ke mana meM vikSepa bhI utpanna ho sakatA hai| isase paramAtmA kI AzAtanA bhI hotI hai| zaMkA- jina mandira hone para bhI darzana nahIM kareM to kitanA prAyazcitta AtA hai? samAdhAna- zrI mahAkalpasUtra ke anusAra koI zramaNa, mAhaNa yA tapasvI caityaghara (maMdira) ke darzana pramAda vaza nahIM kareM to use bele athavA pA~ca upavAsa kA prAyazcitta AtA hai| yahI prAyazcitta pauSadhadhArI zrAvaka ke lie bhI nirdiSTa hai| ata: mandira darzana sabhI ke lie Avazyaka hai| zaMkA- jinapUjA-karate hue bhI upasarga evaM azubha karmodaya kA kyA kAraNa hai? samAdhAna- jinezvara paramAtmA kI ArAdhanA se upasargoM kA nAza evaM karmoM kA kSaya hotA hai| kaI bAra paramAtmA kI pUjA bhakti Adi karate hue bhI pUrvabaddha karmoM ke kAraNa azubha karmoM kA udaya evaM pratikUla paristhitiyA~ hI prApta hotI hai| usa samaya kaI loga yaha kahate hue sune jAte haiM ki itanA dharma karate haiM phira bhI hamAre sAtha kucha acchA hI nahIM hotA to kucha loga yaha kahate hue bhI sune jAte haiM ki jaba se dharma karanA cAlU kiyA hai taba se aura jyAdA pApa kA udaya cala rahA hai| kintu yaha zAzvata satya hai ki dharma karane se kabhI pApa kA udaya nahIM aataa| vartamAna meM jaisA bhI karmodaya cala rahA ho vaha tatsamayavartI karmabandha kA pariNAma nahIM hotA vaha to aneka pUrvabaddha karmoM kA pratiphala hotA hai| samyaka dRSTi sampanna zrAvaka to haMsate hue una karmoM kA bhI kSaya karatA hai| vaha vicAratA hai ki svakRta acche aura bure karma svayaM ko hI bhogane pdd'eNge| jaba dharma buddhi jAgRta ho aura viparIta karmoM kA udaya ho taba zrAvaka usameM karma nirjarA hI karatA hai anyathA unhIM paristhitiyoM meM sAmAnya vyakti baMdhe hue karmoM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78... zaMkA navi citta dhariye! ko adhika pragAr3ha banA detA hai| pUrvakAla meM sAdhaka loga tapazcaryA-sAdhanA Adi karake azubha kI udIraNA karate the, yadi jinapUjA karate hue azubha karma udaya meM A rahe haiM to yaha viziSTa karma nirjarA ke kSaNa haiM' aisA jAnakara samasthiti rakhanI caahie| ___ ata: yaha susiddha hai ki jinapUjA upasargoM kA kAraNa nahIM apitu azubha ke kSaya kA sopAna hai| zaMkA- mandira meM rakhe hue vastroM se pUjA kara sakate haiM yA nahIM? samAdhAna- jaina zAstroM ke anusAra pUjA hetu zrAvaka ko sAmarthya anusAra uttama prakAra ke vastroM kA upayoga karanA cAhie tathA upayoga ke bAda unheM zuddha sthAna para rakhanA caahie| mandiroM meM rakhe gae vastra jahA~-tahA~ pheMka die jAte haiM tathA aneka logoM dvArA pahane hae hone se unake pasIne Adi se azuddha bhI ho jAte haiN| ata: aise vastroM kA upayoga yathAsaMbhava nahIM karanA caahie| vyavasthApakoM ko mandira meM rakhe gae pUjA vastroM kI zuddhi evaM unheM vyavasthita rakhavAne kA dhyAna rakhanA caahie| dUsare vyakti ke vastra pahanane ho to banatI koziza dhokara pahanane caahie| zaMkA- avidhi pUrvaka pUjA karane para AMzika lAbha hotA hai yA nahIM? samAdhAna- DaoNkTara ke dvArA dI gaI davAI yadi viparIta rIti se lI jAe yA niSiddha dravya ke sAtha usakA sevana kiyA jAe to vaha lAbhakArI hogI yA hAnikAraka? English ke pepara meM Maths ke uttara likha deM to kyA Apa pAsa ho sakate haiM? jaise taise bhI Mobile yA Computer ke baTana dabAne se koI kArya kiyA jA sakatA hai? yadi nahIM to phira avidhipUrvaka pUjA karane se lAbha kaise mila sakatA hai? AzAtanA nahIM ho isa prakAra kI pUjA karane se hI lAbha hotA hai| manobhAvoM kI taratamatA ke AdhAra para hI phala kI taratamatA hotI hai| viparIta manobhAvoM se viparIta pariNAma hI prApta hote haiM arthAta lAbha ke sthAna para hAni hI hotI hai| zaMkA- mandira meM dIpaka ke sthAna para lAITa tathA nala kA prayoga aucityapUrNa hai? samAdhAna- Ajakala adhikAMza mandiroM meM vividha prakAra kI Adhunika lAIToM kA tathA nala ke pAnI kA prayoga hone lagA hai| jabaki zAstrAnusAra maMdiroM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...79 meM zuddha ghI ke dIpaka evaM kue~ Adi ke zuddha jala kA bhI jayaNApUrvaka upayoga karane kA vidhAna hai| nala ke pAnI kA prayoga prakSAla Adi ke lie hone ke sAtha-sAtha mandiroM kI saphAI, baratana Adi dhone evaM nahAne ke lie bhI ajayaNApUrvaka hone lagA hai| jina mandiroM meM bAtharUma kI vyavasthA hotI hai vahA~ pUjA karane vAloM kI apekSA dUsare loga adhika nahAte hue najara Ate haiN| jaba ku~e Adi se pAnI nikAlA jAtA thA to vyakti AvazyakatA anusAra hI usakA upayoga karatA thA kyoMki use nikAlane ke lie use mehanata karanI par3atI thI / naloM se AtI anavarata pAnI kI dhArA ne usake upayoga kI maryAdA samApta kara dI hai| jahA~ eka bAlTI se kAma ho sakatA hai, vahA~ tIna bAlTI pAnI girAyA jAtA hai| mandiroM kI saphAI meM bhI asImita jala kA prayoga hotA hai| mandiroM meM lAiToM kA prayoga prAraMbha hone ke kAraNa dIpakoM kA prayoga nahIMvata ho gayA hai| lAITa calI jAe to Inverter yA Generator Adi kI suvidhA bhI lAITa jalAne hetu rakhI jAtI hai / kaI bAra anAvazyaka lAITeM jalatI rahatI hai| ina lAIToM ke kRtrima prakAza meM mUrtiyoM kA lAvaNya evaM teja nyUna ho rahA hai| isI ke sAtha vAtAvaraNa meM garmI, azuddhatA Adi bar3hatI jA rahI hai| anekazaH choTe-choTe jIva lAITa para AkRSTa hokara mRtyu ko prApta karate haiN| lAITa ke dvArA mandira parisara meM niraMtara chaH kAya jIvoM kI hiMsA hotI rahatI hai| lAiToM ke bAda aba paMkhoM kA bhI praveza mandiroM meM ho gayA hai| ataH mandiroM meM lAITa evaM pAnI ke nala Adi kA prayoga na honA hI adhika aucityapUrNa hai| zaMkA- mahaMgAI ke jamAne meM yadi ghI kI jagaha bijalI kA prayoga kiyA jAe to kyA doSa? isase devadravya kI hI to vRddhi hogI ? samAdhAna - sarvaprathama to mandira meM dIpaka Adi ke lie devadravya kI rAzi kA prayoga ho hI nahIM sktaa| dIpaka Adi zrAvaka ko sva dravya yA sAdhAraNa dravya se karane caahie| dUsarI bAta kharca kama karane ke lie hiMsaka sAdhanoM kA prayoga kadApi ucita evaM mAnya nahIM hai| hiMsA kA pratipAdana karake kharcA kama karane kA vidhAna jaina zAstroM meM nahIM hai| mahaMgAI bar3hane para bhI jaba ghara ke khAne-pIne, sukha-suvidhAoM meM koI kamI nahIM karate to phira mAtra mandiroM meM hI DAlaDA ghI yA halkI Quality ke ghI kI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80...zaMkA navi citta dhariye ! bAta kyoM? azuddha dravya meM adhikatA kI apekSA zuddha dravya thor3A bhI ho to adhika lAbhakArI hai| dravya kI zuddhatA se hI bhAvoM kI zuddhatA jur3I huI hai| mandiroM meM akhaMDa dIpaka rakhane kA koI zAstrIya vidhAna nahIM hai| ata: use kAraNa banAkara azuddha dravya kA prayoga nahIM karanA caahie| yadi zAstrokta zilpa vidhi se mandiroM kA nirmANa kiyA jAe evaM niyamAnusAra unheM kholA evaM baMda kiyA jAe to bijalI kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| hiMsA ko bar3hAvA dekara deva dravya kI vRddhi kisI bhI prakAra nahIM karanA yahI jinAjJA hai| zaMkA- zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA se utarA huA vAsakSepa zrAvaka-zrAvikA roga nivAraNa Adi ke lie prayoga kara sakate haiM? samAdhAna- zaMkhezvara pArzvanAtha yA anya kisI bhI jina pratimA ke aMga se utarA huA vAsakSepa zrAvaka varga na apane mastaka Adi para le sakatA hai aura na hI roga nivAraNArtha usakA upabhoga kara sakatA hai| paramAtmA para car3hI vAsakSepa ke prayoga se deva dravya bhakSaNa kA doSa lagatA hai| zAstrAnusAra kevala bhagavAna ke snAtra jala ko zraddhA pUrvaka sira para lagA sakate haiN| isakA ullekha bar3I zAnti meM bhI AtA hai| zaMkA- sajor3e paramAtmA kI pUjA karanI cAhie yA nahIM? samAdhAna- jinAlaya meM brahmacarya kA pAlana karanA cAhie aisA zAstroM meM varNana hai| isa tathya ke AdhAra para mandira meM sajor3e pUjA nahIM karanI caahie| bhagavAna ke mandira meM rAga-dveSa aura saMsAra ko kama karane kA prayatna kiyA jAtA hai| yadi sajor3e pUjA karate hue koI bhI kriyA saMsAra vRddhi kA kAraNa banatI ho to kisI bhI hAlata meM sajor3e pUjA nahIM karanI caahie| yadi pati-patnI ke brahmacarya vrata kA niyama ho athavA donoM meM se kisI eka ko pUjA nahIM AtI ho to eka sAtha pUjA karane meM koI doSa nahIM hai paraMtu mandira kI maryAdAoM kA pUrNa dhyAna rkheN| mandira meM patnI-parivAravAda ke bhAva na Ae yaha sAvadhAnI avazya rakhanI caahie| saMbhavatayA zrAvaka-zrAvikAoM ko eka dUsare kA sparza nahIM karanA caahie| zaMkA- paramAtmA kI AMgI meM Artificial Jewellery kA upayoga kyoM nahIM karanA cAhie? samAdhAna- beTI ko daheja meM yA bahu ko zAdI meM sirpha Artificial Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...81 Jewellery dene se kAma cala sakatA hai? yadi nahIM to phira paramAtmA ke prati aise hIna bhAva kyoM? paramAtmA kI bhakti meM to amUlya ratna, sonA, cA~dI Adi kA upayoga karanA caahie| kaI loga tarka dete haiM ki Ajakala coriyA~ itanI bar3ha rahI hai ki mandira ke mUlyavAna vastuoM kI surakSA kaise kareM? kisI apekSA ve loga sahI haiM ki coriyA~ bar3ha gaI hai| parantu kyA coriyoM ke Dara se gRhasthoM ne sonA pahananA baMda kara diyA? jisa prakAra gRhastha svadravya kI rakSA karatA hai usI satarkatA evaM apanatva kI bhAvanA ke sAtha deva dravya kI rakSA kareM to corI kA prazna upasthita hI nahIM hotaa| jaba mandira nirmANa meM lohe kA upayoga nahIM ho sakatA to phira sAkSAta pratimA ke Upara lohe se bane gahanoM kA prayoga kaise ho sakatA hai? zaMkA- dharma ke lie dhana kA arjana karane meM kyA doSa hai? samAdhAna- AcArya haribhadrasUri hAribhadrIya aSTaka meM kahate haiM dharmArthaM yasya vittehA, tasyAnIhA garIyasI / prakSAlanAddhi paMkasya, dUrAdsparzanaM varam / / hAribhadrIya aSTaka, 4/6 dharma ke lie dhana kI icchA karanA zuddha pairoM ko kIcar3a meM bharakara phira unheM jala se dhone ke samAna hai| isase to acchA yahI hai ki pairoM kA kIcar3a se sparza hI na hone deN| isI prakAra pahale pApa karake dhana kamAne aura phira dharma karake usa pApa kA kSaya karane se to acchA hai ki vaisA dhanArjana kiyA hI na jaae| ata: yaha spaSTa hai ki dharma ko hetu banAkara dhanArjana nahIM karanA caahie| zaMkA- jinamandira meM pUjA kI sAmagrI kyoM nahIM rakhanI cAhie? samAdhAna- jinamandira meM pUjA kI peTI Adi sAmagrI rakhanA doSa pUrNa hai kyoMki sarvaprathama to zrAvaka apane ghara se Avazyaka sAmagrI jayaNA pUrvaka sAtha lekara Ae yaha mUla vidhi hai| mUla mArga kA anusaraNa karane se vidhi kI niyamitatA banI rahatI hai tathA bhAvollAsa bar3hatA hai| mandira meM naivedya, bAdAma Adi rakhane se usameM cITiyA~ Adi Ane kI saMbhAvanA rahatI hai| mArga meM A rahe anya mandiroM kI dravyapUjA ke lAbha se bhI vaMcita raha jAte haiN| dravya khatma ho gayA hai yaha dhyAna meM na rahe to usa dina dravya pUjA ke lAbha se vaMcita raha sakate haiN| isI ke sAtha ghara se dravya lAte hue dekhakara mArga meM anya logoM ko dravya pUjA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... zaMkA navi citta dhariye! kI preraNA milatI hai lekina yadi dravya mandira meM hI rakha diyA jAe to yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? ata: mandira jAte hue pUjA sAmagrI sAtha lekara hI jAnA caahie| apavAdata: yadi koI skUla yA oNphisa jAte hue pUjA karatA ho aura dravya sAtha meM le jAnA saMbhava na ho to zrAvaka apanA viveka rkheN| zaMkA- jinamandira meM praveza karane se pUrva paira kyoM dhone cAhie? samAdhAna- jinAlaya jAte samaya naMge pA~va calane se paira mArga meM rahI gaMdagI se azuddha ho jAte haiN| usa azuddhi ke sAtha mandira meM praveza karane se mandira bhI azuddha ho jAtA hai| jinabimba ko azuddhi ke sAtha sparza nahIM kara sakate ata: pUjArthI ke lie paira dhonA Avazyaka hai| darzanArthI pAda poMchana se paira poMchakara bhI praveza kara sakate haiN| paira dhote samaya yaha viveka avazya rakhanA cAhie ki dhone ke sthAna para lIlana-phUlana yA kAI na ho tathA cIMTiyA~ na AtI ho| pairoM ko jahA~ dhoe vahIM para poMchane cAhie kyoMki gIle pairoM se calane para sUkSma jIvoM kI hiMsA ho sakatI hai| ata: paira dhonA eka Avazyaka kriyA hai parantu usase bhI mahattvapUrNa hai use dhote samaya jayaNA rkhnaa| zaMkA- mandira jAte samaya kaise vastra pahanane cAhie? samAdhAna- mandira darzana hetu zuddha evaM maryAdA yukta vastra pahanane caahie| puruSoM ke lie uttarAsaMga Avazyaka batAyA gayA hai| sAmarthya ke anusAra zrAvakoM ko bahumUlya sUtI vastra pahanane caahie| uttarAsaMga ke palle se hI ATha paTTa kA mukhakoza banAnA caahie| zrAvakoM ke lie alaga se mukhakoza bAMdhane kA vidhAna nahIM hai| puruSoM ko pUjA hetu do evaM mahilAoM ko tIna vastroM kA prayoga karanA caahie| pUjA ke vastroM ko adhika samaya taka pahane rahane para pAnI se avazya nikAlanA caahie| paramAtmA kI pUjA hetu phaTe, sile, sAMdhe yA jale hue vastra nahIM pahanane caahie| pUrvakAla meM pUjA hetu rezamI vastroM kA vidhAna thA kyoMki taba prAkRtika rUpa se upalabdha nirdoSa rezama se vastra banAe jAte the parantu vartamAna meM rezama kI prApti ke lie jIvoM ko pIr3ita kiyA jAtA hai ataH sUtI vastroM ke prayoga kA bhI nirdeza milatA hai| zaMkA- pUjA ke lie snAna karane ke bAda kaise vastra se zarIra poMchanA cAhie? samAdhAna- pUjA hetu snAna karane ke bAda zuddha vastra se zarIra poMchanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise baceM virAdhanA se? ...83 ke caahie| nitya upayogI vastra yA anyoM ke dvArA prayukta vastra kA upayoga pUjA samaya nahIM karanA caahie| zaMkA- zrAvaka ko kahA~-kahA~ para tilaka lagAnA cAhie? samAdhAna- darzanArthI yA pUjArthI lalATa, kaMTha, hRdaya evaM nAbhi para tilaka kara sakate haiN| jinAjJA ke pAlana hetu lalATa para, paramAtmA ke guNagAna hetu susvara prApti ke lie kaMTha para bhAva vizuddhi ke lie hRdaya para evaM zvAsocchAvAsa kI nirmalatA ke lie nAbhi para tilaka karanA caahie| zrAvakoM ko dIpaka kI lau ke samAna bAdAma ke AkAra kA evaM mahilAoM ko bindI ke samAna gola tilaka lagAnA caahie| zaMkA- vItarAga paramAtmA evaM guru bhagavantoM ke darzanArtha jAte samaya sAphA-pagar3I Adi pahana sakate haiM ? samAdhAna- guru mahArAja Adi ke pAsa jAte samaya sAphA-pagar3I Adi ke tyAga kA koI vidhAna dekhane meM nahIM AyA hai| AratI Adi ke samaya mandira meM sAphA pahanAyA jAtA hai| ataH isameM koI doSa najara nahIM aataa| zaMkA utpanna ho sakatI hai ki zAstroM meM rAjA dvArA mukuTa tyAga kA varNana kyoM kiyA gayA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki rAjA ke lie mukuTa, chatra Adi ke tyAga kA vidhAna vinaya kI apekSA se kiyA gayA hai| rAjA ko narapati yA zreSTha puruSa mAnA jAtA hai| mukuTa Adi usakI zreSThatA ke pratIka haiN| paramAtmA ke samakSa sevaka banakara jAnA caahie| rAjA bhale hI isa loka kA svAmI hai kintu paramAtmA ke sAmane sevaka ke samAna hai ataH use rAjacihnoM kA tyAga karake mandira meM jAnA cAhie / lekina sAmAnya rUpa se sAphA Adi pahanakara paramAtmA ke darabAra meM jA sakate haiN| zaMkA- pUjA ke lie dhotI - dupaTTe kA hI vidhAna kyoM hai ? samAdhAna - sIle hue vastra pasInA Adi Ane se durgaMdhayukta ho sakate haiM jisase AzAtanA lagatI hai| sIle hue vastra kA artha hai Tukar3oM ko jor3anA jabaki paramAtma pUjA ke lie akhaMDa vastroM kA vidhAna hai kyoMki hama paramAtmA ke samAna pUrNa evaM akhaNDa honA cAhate haiM uttarAsaMga dhAraNa karanA zrAvakatva evaM vinaya guNa kA sUcaka hai| isake dvArA jIva rakSArtha pramArjanA bhI kI jA sakatI hai| isI ke sAtha binA sile vastra meM nApa (Size) Adi kI bhI samasyA nahIM rahatI / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... zaMkA navi citta dhariye! sIle hue vastra pahanane se kisI bhI prakAra kI Dresa pUjA ke lie pracalana meM A sakatI hai| dhotI dupaTTA pahanane para ina saba doSoM se sahaja rakSA ho jAtA hai ata: pUjA ke lie zAstroM meM dhotI dupaTTA kA hI vidhAna hai| ___ zaMkA- jinheM dhotI pahananI nahIM AtI ho unheM yadi kurtA-pAyajAmA kI chUTa dI jAe to koI doSa lagatA hai? samAdhAna- pUjA zurU karavAne kI apekSA kurtA pAyajAmA Adi kI chUTa denA apavAda mArga hai| paraMtu vahA~ yaha sAvadhAnI rakhanA Avazyaka hai ki usakI dekhA-dekhI anya vyakti kurtA Adi pahanakara pUjA karanA prAraMbha na kara deN| aisA hone para anavasthA doSa kA prasaMga aaegaa| dhotI ke sthAna para pAyajAmA evaM kurte ke sthAna para uttarAsaMga pahananA cAhie aura dhIre-dhIre dhotI pahananA zurU kara denA caahie| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-9 aMjanazalAkA pratiSThA meM bar3hate Ayojana kitane prAsaMgika ? zaMkA- kina pratimAoM kA aMjana vidhAna ho sakatA hai ? samAdhAna - atIta, vartamAna yA bhaviSya meM jo AtmAe~ kevalajJAna prApta kara cukI haiM yA karane vAlI haiM unakI aMjanazalAkA ho sakatI hai| jaise ki zaMkhezvara pArzvanAtha kI pratimA evaM giranAra maMDana zrI neminAtha bhagavAna kI pratimA yA bharata cakravartI dvArA sthApita 24 tIrthaMkara kI pratimAoM kA pUjana unake kevalajJAna prApti se pUrva kA udAharaNa hai / inakA pUjana Adi bhAva nikSepa kI apekSA se kiyA jAtA hai| ataH bhAvI tIrthaMkaroM kA aMjana evaM pUjana zAstra sammata hai| zaMkA- pratimA kA nirmANa hone ke kitane dina bAda aMjanazalAkA ho jAnI caahie| samAdhAna- pratiSThA SoDazaka prakaraNa, darzanazuddhi prakaraNa, dharmasaMgraha Adi granthoM ke anusAra pratimA kA nirmANa hone ke bAda dasa dina ke antarAla meM usakA aMjana vidhAna kara denA caahie| anyathA usameM duSTa devoM kA vAsa ho sakatA hai| zaMkA- aMjanazalAkA evaM pratiSThA ke sthAna azuci rahita kyoM hone cAhie? samAdhAna- aMjanazalAkA Adi zubha anuSThAna azuci rahita sthAnoM meM karane kA samarthana prAyaH sabhI AcArya karate haiN| yahA~ azuci rahita sthAna kA tAtparya pratiSThA kSetra ke cAroM dizAoM kI sau-sau hAtha taka kI bhUmi ko gandagI Adi se rahita karanA hai| isakA kAraNa yaha hai ki azuddha sthAnoM meM devIdevatAoM kA Agamana nahIM hotA aura aise anuSThAnoM meM devI-devatAoM kI upasthiti anivArya hai ataH sthAna zuddhi Avazyaka hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... zaMkA navi citta dhariye ! zaMkA- phale- cuMdaDI kI rAzi kA upayoga karmacAriyoM ke vetana bhugatAna hetu kara sakate haiM? samAdhAna- phale cuMdaDI kI rAzi kA upayoga sAta kSetroM ke atirikta, jIva dayA, anukampA dAna, bhUkampa Adi prAkRtika ApadAoM se trasta mAnava sahAyatA ke kAryoM meM kara sakate haiN| isa rAzi kA istemAla niHsvArtha bhAva se dAna Adi ke nimitta karanA caahie| kisI se kAma karavAkara usake mehanatAne ke rUpa meM yaha rAzi dene para adattAdAna evaM aMtarAya kA doSa lagatA hai| zaMkA- pratiSThA aura aMjanazalAkA meM kyA aMtara hai ? samAdhAna- pratiSThA zabda kA mUla artha hai pratimA kI aMjana vidhi karake usameM prabhu ke guNoM ko sthApita karanA / bhagavAna ko virAjamAna karanA yaha bimba praveza kahA jAtA hai| vartamAna meM bimba praveza ko pratiSThA evaM pratiSThA ko aMjanazalAkA kahA jAtA hai| zaMkA- pratiSThA ke pUrva mahotsava karanA cAhie yA bAda meM ? samAdhAna- AcArya haribhadrasUri evaM prAcIna granthoM ke anusAra pratiSThA ke bAda ATha dina taka mahotsava karanA caahie| vartamAna meM sabhI jagaha pratiSThA se pUrva mahotsava karavAne kA calana dekhA jAtA hai| zaMkA - vidhikArakoM dvArA pratiSThA karavAnA ucita hai yA nahIM ? samAdhAna- pratiSThA koI sAmAnya vidhAna yA paramAtmA ko mAtra sImeMTa se cipakAne kI kriyA nahIM hai| yaha jina pratimA meM prANoM evaM jinatva ke bhAvoM kA AropaNa hai| pratiSThAcArya ke bhAvoM ke AdhAra para hI pratiSThA kI zreSThatA evaM saphalatA nirbhara karatI hai / isIlie zAstroM meM yaha vidhAna karavAne kA adhikAra AcArya evaM tadyogya muniyoM ko hI hai| aise sthAna jahA~ para muni bhagavaMtoM kA AnA-jAnA saMbhava nahIM hoM vahA~ ke mandiroM ke lie AcAryoM kI nizrA meM aMjanazalAkA karavA denI cAhie / phira AcAra sampanna zrAvaka dvArA aTThama Adi tapa pUrvaka evaM AcArya Adi kI abhimaMtrita vAsakSepa se pratiSThA karavAI jA sakatI hai| yaha eka apavAda mArga hai| vartamAna meM vidhikArakoM kA bar3hatA mahattva avazya vicAraNIya hai| zaMkA- pratiSThA mahotsavoM meM bar3hate ADambara evaM patra-patrikAoM kA virATa kalevara kitanA samucita hai ? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanazalAkA pratiSThA meM bar3hate Ayojana kitane prAsaMgika? ...87 samAdhAna- vartamAna meM patra-patrikAoM kA kalevara pUrvApekSA bahuta adhika bar3ha gayA hai| patra-patrikAe~ yaha kriyAnuSThAnoM kI sUcaka evaM AmaMtraka hai| zrI saMgha kA gaurava evaM garimA banI rahe aisI patrikA chapavAne meM koI doSa nahIM hai parantu vartamAna meM bar3ha rahA phoTo Adi kA pracalana avazya vicAraNIya hai| isI prakAra pratiSThA mahotsavoM kA bhavya Ayojana karane ke cakkara meM kaI bAra jinAjJA ke viruddha kArya bhI kie jAte haiM jaise ki rAtri meM bhojana kI bhaTTiyoM kA calanA, nRtya, jAdU Adi dikhaanaa| bhojana aura pratiSThA car3hAvoM ke AdhAra para pratiSThA kI saphalatA kA nirNaya karanA eka galata paramparA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya- 10 jIva dayA kI rAzi kA upayoga kaba aura kaise? zaMkA- jIva dayA kI TIpa kA paisA derI se Ae to doSa kA bhAgI kauna ? samAdhAna- kisI bhI bolI, ujavaNI, car3hAveM yA TIpa kA paisA zrAvaka ko turaMta jamA karavA denA caahie| usameM bhI jIva dayA kA paisA zrAvakoM ko turaMta jamA karavA denA cAhie anyathA likhavAne vAle ko mUka jIvoM kI dayA meM aMtarAya kA doSa lagatA hai| TrasTI gaNoM ko bhI usa rAzi ko suyogya pAMjarApola Adi meM bheja denA caahie| purAnA paisA Ane para yadi deva dravya kI rAzi havAlA (jamA-udhAra-eMTrI) Adi dvArA bhejI jAe to devadravya bhakSaNa kA doSa lagatA hai / derI se bharane para mandira ko byAja kA ghATA hotA hai isakA doSa bhI zrAvakoM ko hI lagatA hai| ata: bolI-TIpa Adi kA paisA turaMta jamA karavA denA cAhie aura yadi kAraNa vizeSa se derI ho jAe to utane dina kA byAja bhI sAtha denA caahie| zaMkA- jIva dayA kI rAzi kA upayoga mAnava sevA yA anukampA kara sakate haiM? manuSya bhI to jIva hai ? samAdhAna- jIva dayA ke caMde meM 'jIva' zabda kA tAtparya manuSya ke alAvA anya sabhI trasa jIvoM se hai arthAta paMcendriya tiryaMca jIvoM se hai / ata: ise mAnava sevA ke kisI bhI kArya meM prayukta nahIM kiyA jA sktaa| manuSya ina sabhI jIvoM se adhika zaktizAlI tathA svayaM ke bhAvoM kI abhivyakti karane meM sakSama hai| ataH manuSya ke lie isa rAzi kA prayoga karanA amAnavIya hai| mAnava sahAyatA ke lie anukampA kA phaMDa ikaTThA karanA caahie| AvazyakatA hone para anukampA kA phaMDa jIva dayA meM jA sakatA hai| zaMkA- jIva dayA kI rAzi kA samucita upayoga na hotA ho aura anukampA ke kSetra meM AvazyakatA ho to jIva dayA ke sthAna para anukampA kA caMdA ikaTThA kara sakate haiM? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva dayA kI rAzi kA upayoga kaba aura kaise? ...89 samAdhAna- yadi jIva dayA kI rAzi kA upayoga yogya sthAna para nahIM hotA ho to tadhetu preraNA evaM prayatna karanA caahie| anukampA kI rAzi ekatrita ikaTThA avazya kareM parantu usake nimitta jIvadayA kA phaMDa baMda karavAnA ucita nahIM hai| pUjana, mahApUjana Adi meM bhI jIva dayA ke TIpa kI chUTa hai anukampA kI nhiiN| ata: isakI prAthamikatA svayaM siddha ho jAtI hai| _ zaMkA- jIva dayA kI rAzi baiMkoM meM jamA karake rakha sakate haiM? samAdhAna- jIva dayA kI rAzi baiMkoM meM byAja heta par3I rahe to saMcAlakoM ke bhISaNa pApa kA upArjana hotA hai| baiMkoM meM rakhI gaI rAzi jIva hiMsA ke kAryoM meM bhI prayukta kI jAtI hai tathA jIvoM ke dAnA-pAnI-rakSA Adi kI aMtarAya bhI lagatI hai| isake pariNAmasvarUpa alpa AyuSya, indriya hAni, gaMbhIra roga, durgati, bodhidurlabhatA Adi phala bhugatane par3ate haiN| vartamAna meM bAjAra ke Arthika utAra-car3hAva ko dekhate hue lagatA hai ki rAzi kA turaMta upayoga adhika lAbhakArI hai| byAja meM rAzi jitanI nahIM bar3hatI usase adhika mahaMgAI bar3ha jAtI hai tathA vRddhi ke sthAna para hAni hI hotI hai| ata: baiMka meM byAja Adi para yaha rAzi nahIM rakhanI caahie| zaMkA- jIva dayA kI rAzi anya kSetroM meM prayukta ho sakatI hai? / samAdhAna- jIva dayA sambandhI ekatrita rAzi kA prayoga mAtra jIva dayA meM hI ho sakatA hai| yaha sAmAnya koTi kA dravya hai ata: Upara ke sAtoM kSetra athavA kisI bhI dhArmika kSetra evaM anukaMpA kSetra meM isakA viniyoga nahIM kara skte| isa khAte kA dravya manuSya ko chor3akara sabhI tiryaMca pazu-pakSI jAnavara kI dravya dayA evaM bhAva dayA hetu zAstramaryAdAnusAra prayoga kara sakate haiN| AvazyakatA hone para anukaMpA kI rAzi jIva dayA hetu prayukta kI jA sakatI hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-11 devI-devatAoM kI upAsanA ke mukhya ghaTaka zaMkA- anicchApUrvaka yA loka vyavahAra meM hanumAna, sAI bAbA Adi ke mandira jAne se bhI mithyAtva kA poSaNa hotA hai? samAdhAna- yadi hama pAkSika yA sAMvatsarika aticAroM kA ciMtana kareM to samyaktva ke pA~ca aticAroM kA jaba varNana AtA hai to usameM mithyAdRSTi kI prazaMsA yA mithyAdRSTi ke paricaya ko tathA dAkSiNyatA se unake dharma ko mAnanA bhI samyaktva ko dUSita karane vAlA kahA gayA hai| eka bAra lagane vAle aticAroM kI upekSA karane se vaha hamArI pravRtti hI bana jAtI hai aura phira mUla se hI samyaktva kA nAza ho jAtA hai| dAkSiNyatAvaza bhI aise maMdiroM meM jAne se anya logoM ko mithyAtva samarthana kA avasara prApta hotA hai| ata: darzanArtha yA bhramaNArtha bhI aise maMdiroM evaM tIrthoM meM nahIM jAnA evaM viveka pUrvaka aisI pravRttiyoM se dUra rahanA hI AtmArthI ke lie hitakara hai| __zaMkA- yadi mithyAtvI devI-devatAoM ke maMdira jAne se bhI samyaktva dUSita hotA hai to rAjA kumArapAla, vastupAla,tejapAla Adi aneka jinadharmAnuyAyiyoM dvArA anya matAvalaMbiyoM ke maMdira Adi kaise banavAe gae? unakA samyaktva isase dUSita nahIM huA? samAdhAna- yaha pahale bhI kaha cuke haiM ki pratyeka kriyA paristhiti sApekSa kI jAtI hai| mithyAtvI devI-devatAoM ke maMdira meM bhakti-zraddhA athavA dAkSiNyatA vaza jAne se hamAre bhItara kahIM na kahIM unake prati pUjya bhAva utpanna ho jAte haiN| jo svayaM saMsAra ke cakravyUha meM phase haiM ve kisI anya ko mukti kA mArga kaise dikhA sakate haiM ata: hamArI AtmA ke patana evaM saMsArAbhimukhI hone kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai| rAjA kumArapAla Adi apanI paramparA ke prati pUrNa samarpita evaM niyama Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI-devatAoM kI upAsanA ke mukhya ghaTaka ...91 pAlana meM dRr3ha the| parantu ve dharmAnuyAyI hone ke sAtha rAjyazAsaka bhI the| aisI sthiti meM nirapekSa dRSTi se rAjyavAsiyoM ke apane-apane dharma vardhana meM sahAyaka bananA unakA karttavya thaa| dUsarI bAta usa samaya meM virodhI paramparAoM ke dvArA jaina maMdiroM ko khaMDita karane Adi kA bhaya sadA rahatA thaa| aise meM svadharma kI rakSA evaM unnati meM bAdhA na Ae isalie anya paramparA vAloM ko zAMta evaM saMtuSTa rakhanA Avazyaka thaa| ataH deza-kAla- paristhiti ke anusAra kArya karanA mithyAtva kA poSaNa nahIM hai| zaMkA- zrI ghaMTAkarNa mahAvIra samyagdRSTi deva hai aisI pracalita mAnyatA hai paraMtu kahIM-kahIM unheM mithyAdRSTi bhI mAnA hai ? satyatA kyA hai ? samAdhAna- zrI ghaMTAkarNa yaha mithyAdRSTi deva hai| isakA samarthana karate hue zAstroM meM vividha ullekha prApta hote haiN| jaina paramparA kA itihAsa, bhAga - 3, pR. 58-86 meM nimna varNana prApta hotA pariNANasiNaM sumiNe vijjA siTTa karei annassa / ahavA AiMkhiNiA ghaMTimasiThTha parikahei / / 1312 / / vRtti - yatsvapne'vatIrNayA vidyayA vidyAdhiSTAtrayA devatayA ziSTaM kathitaM sad anyasmai pRcchakAya kthyti| athavA 'AiMkhaNiA' DombI tasyAH kuladaivataMghaNTikayakSo nAma spRSTaH san karNe kayAyati sA'tra tena ziSTaM kathitaM sad anyasmai pRcchakAya zubhA'zubhAya yat parikathayati evaM prazna - prazna: / / 13121 (bRhat kalpasUtra, bhA. 25, pR. 403, 404) gItArtha jainAcAryoM dvArA ghaMTAkarNa vIra ke ajaina deva hone ke nimna pramANa die gae haiM * abhidhAna ciMtAmaNi meM AcArya hemacandra devakAMDa meM varNita jaina devoM meM ghaMTAkarNa kA nAma ullekhita nahIM kiyA hai apitu devakAMDa meM naMdIza zabda kI vyAkhyA meM eka uddharaNa zloka diyA hai| paMDita vyADi ne mahAdeva ke gaNoM ke jo nAma batAe haiM usameM karNa aMta vAle aneka nAma haiN| AcArya zrI ne usI meM se eka zloka uddhRta kiyA hai| gopAlo grAmaNImAlu (mAyu) rghaNTAkarNakarandhamau kArya (abhidhAna ciMtAmaNi koSa, devakAMDa zlo. 124 kI vyAkhyA, paM. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92... zaMkA navi citta dhariye ! kezavakRta kalpadruma koSa, jaina satya phra.ka. 61) gopAla kA artha hai pA~ca indriya viSaya ke poSakaNI grAmA kA artha mukhiyA aura pA~ca indriyoM ko tRpta karane vAlA hotA hai| isase spaSTa hai ki ghaMTAkarNa samakitI yA dharma poSaka deva nahIM hai| . kharataragacchIya upAdhyAya zrI jayasAgara gaNi ke anusAra bar3I zAMti,vasudhArA aura ghaMTAkarNa ye bauddhoM ke haiM aisA gItArtha mAnate haiN| (uddhRta-jaina satya. pra. kra. 61) / * pUjya kalyANavijayajI gaNivara ke anusAra ghaMTAkarNa jaina deva nahIM hai (uddhRta-jainasatya. pra.kra. 56, pR.-5, aNk-8)| * kalyANakalikA meM ghaMTAkarNa kI thAlI bajAne kI prakriyA ko nirAdhAra aura jhUThI batAyA hai| * AcArya vijaya labdhisUri ke anusAra ghaMTAkarNa vIra bauddhoM ke deva hai ata: unake samyaktvI hone kA prazna hI nahIM rhtaa| (uddhRta-kalyANa mAsika, varSa-13, aMka-1, pR. 654) / jaina zAstroM meM rudra, bhaMDArI yakSa, hAsA, prahAsA, sIkotarI, ghaMTAkarNa Adi ke nAma prasaMgopeta ullekhita haiN| isase ve samakitI deva ke rUpa meM mAnya nahIM ho jaate| * jaina sAptAhika meM Ae eka lekha ke anusAra zvetAmbara jaina yatioM ne cauthI sadI meM jaina-jainetara maMtra vidhAnoM meM se kucheka maMtra vidhAna lie the usI meM se bauddha dharma yA zaiva dharma se ghaMTAkarNa maMtra liyA hogaa| digaMbara jaina bhaTTAraka navIna jinAlaya banAte samaya pahale amaka devoM kI ArAdhanA kara svapna prApta karate the| bahuta samaya bItane ke bAda yaha sthAna ghaMTAkarNa ne liyA hogaa| usake bAda zvetAmbara yatiyoM ne bhI RSimaMDala ke sAtha ghaMTAkarNa kI AmnAya lI aisA jJAta hotA hai| saMbhava hai ki isI prakAra eka-dUsare ke mAdhyama se jaina paramparA meM bhI jaina maMtravAdioM, digambara bhaTTArakoM, lokagaccha ke yatioM, sthAnakavAsI RSiyoM evaM jaina muniyoM ne ghaMTAkarNa kA maMtra liyA hogA aura isI prakAra vaha jaina vidhividhAnoM meM sammilita huA hogaa| ve harijanoM ke kAmanA pUraka deva haiN| (ghaMTAkarNa kI vizeSa carcA ke lie 7-4-1939 tathA 17-4-1940 ke sAptAhika jaina Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI-devatAoM kI upAsanA ke mukhya ghaTaka ...93 dekhie)| * aitihAsika dRSTi se kahA jAe to vividha rAja dharmoM kA zAsana athavA usa samaya meM jaina dharma ke sthAnoM meM pA~ca pIra, kabra masjida ke DhA~ce Adi kA samAveza ho cUkA hogaa| kucheka AcAryoM kA mata hai ki bAvana vIroM meM ghaMTAkarNa kA nAma AtA hai evaM zAMti snAtra meM ghaMTAkarNa kA thAla nikAlane kI paramparA hai ata: ghaMTAkarNa samyaktvI deva hone caahie| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke matAnusAra ghaMTAkarNa deva kA udbhava kharataragaccha paramparA se hI huA hai tathA AcArya buddhisAgarajI ko ghaMTAkarNa kA pratyakSa maMtra kisI kharataragaccha ke AcArya dvArA hI pradAna kiyA gayA thaa| ata: unakI gaNanA paramparAnusAra samyaktvI devoM meM hotI hai| isa viSaya meM yathArtha tathya anusaMdhAna pUrvaka gItArtha guruoM dvArA jAnane yogya hai| zaMkA- jaina dharma vItarAga upAsaka hai ata: rAga-dveSa yukta devI-devatAoM kI upAsanA kyA zAstrokta hai? tathA inakI upAsanA kaba pracalana meM AI? samAdhAna- jaina AgamoM ke anusAra dharma kA prathama sopAna samyagadarzana hai| vItarAga deva ke atirikta rAga-dveSa yukta kisI bhI devI-devatA kI upAsanA kA niSedha karate hue use mithyAtva mAnA hai| paramAtma ke sevaka rUpa evaM zAsana rakSaka kucha samyagdRSTi devI-devatAoM ko sAdharmika baMdhu ke rUpa meM avazyameva svIkAra kiyA gayA hai| jinazAsana meM devI-devatAoM kI mAnyatA vizeSa rUpa se hindU dharma ke bhakti AMdolana kA prabhAva pratIta hotA hai| prAcIna kAla meM gItArtha AcAryoM ne lAkhoM ajainoM ko pratibodhita kara jaina banAyA jo mUla rUpa se hindU, brAhmaNa Adi paramparAoM se hote the| isI ke calate zanaiH zanaiH devI-devatAoM kI pUjA kA samAveza hotA gyaa| jaina dharma meM puruSArtha aura karma ko pradhAnatA dI gaI hai| eka saccA zrAvaka kabhI bhI yAcanA nahIM krtaa| gautama svAmI ne ekadA bhagavAna mahAvIra se pUchA . bhagavana! devI-devatAoM kI pUjA arcanA saphala hotI hai athavA niSphala? ye loga manuSya kI sahAyatA kyoM karate haiM? bhagavAna- gautama! isa saMsAra meM rAgI-dveSI deva bhI haiN| ve hI manuSya kI pUjA arcanA se prasanna hote haiM tathA avajJA-niMdA Adi se kupita hote haiN| vANavyaMtara, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... zaMkA navi citta dhariye ! bhavanavAsI, jyotiSI evaM kalpoM meM utpanna deva rAga-dveSa yukta hote haiN| pUrva janmoM ke mohavaza ye manuSya para akAraNa bhI upakAra yA apakAra karate haiN| ____ gautama- taba phira acche karma karane kA kyA mahattva? loga pApakarma karake bhI deva-deviyoM se suphala prApta kara leMge? bhagavAna- gautama! aisA nahIM hai ye deva bhI manuSya ke pApa ko puNya rUpa yA puNya ko pApa rUpa meM nahIM badala skte| jaba prANI kA puNyodaya hotA hai tabhI ye sahAyaka hote haiM, pApodaya meM pIr3AkAraka bana jAte haiN| puNyahIna evaM pApI kitanI bhI inakI bhakti kare to bhI koI suphala prApta nahIM ho sktaa| inakA mahattva eka balavAna mitra yA zatru ke jitanA hI samajhanA caahie| manuSya ko ina para nirbhara na rahakara svAvalambI jIvana kA Azraya lenA caahie| uparokta varNana se devI-devatAoM kI pUjA upAsanA meM jaina zrAvaka kI manovRtti kA sundara spaSTIkaraNa ho jAtA hai| yaha jaina siddhAntoM ke anurUpa bhI hai| ata: jaina dharma meM samyaktvI devI-devatAoM kA bhI pUjana sAdharmika ke rUpa meM binA kisI icchA-kAmanA-yAcanA ke karanA chie| zaMkA- adhiSThAyaka devI-devatAoM ke purAne vastroM se choTe jhaMDe yA vAsakSepa Adi ke baTue banA sakate haiM? samAdhAna- una vastroM kI ucita rAzi bhaMDAra meM DAlakara choTe jhaMDe banAe jA sakate haiN| para baTue Adi banAnA ucita nahIM hai kyoMki utAre hue vastroM se banAe gae baTave Adi meM pUjana sAmagrI rakhanA anucita hai| zaMkA- devI-devatAoM ke car3hAve ke dvArA prApta rAzi se dharmazAlA Adi kA nirmANa ho sakatA hai? samAdhAna- devI-devatAoM se upAzraya, dharmazAlA Adi kA nirmANa ho sakatA hai kintu vivAha Adi sAmAjika kAryoM meM usakA upayoga nahIM ho sktaa| zaMkA- devI-devatAoM se sambandhita boliyoM kI rAzi kisa khAte meM jAtI hai? samAdhAna- devI-devatAoM se sambandhita boliyoM kI rAzi sAdhAraNa khAte meM jAtI hai| isakA upayoga sAtoM kSetroM meM ho sakatA hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI-devatAoM kI upAsanA ke mukhya ghaTaka ...95 zaMkA- samyaktvI devI-devatAoM ke Age akSata kA sAthiyA banAnA cAhie yA trizUla? samAdhAna- AcArya jayaghoSasUrijI ma.sA. ke anusAra mAtra sAdharmika rUpa meM unakI bhakti karanI caahie| trizUla, sAthiyA Adi kucha nahIM banAnA caahie| bhairU jI Adi adhiSThAyaka devoM ke Age trizUla banAne kI paramparA dekhI jAtI hai| zaMkA- pArzvanAtha bhagavAna yukta padmAvatI kI mUrti ke bhaMDAra kA dravya sAdhAraNa khAte meM jAegA yA deva dravya meM? samAdhAna- kisI pustaka meM paramAtmA kA phoTo hone mAtra se usa pustaka ke pUjA kI rAzi devadravya meM nahIM jaatii| kalpasUtra Adi meM paramAtmA ke phoTo ke darzana karane mAtra se vaha rAzi devadravya meM nahIM jAtI jJAnadravya meM hI jAtI hai| prabhu mUrti se yukta adhiSThAyaka devI-devatAoM kI pratimA ko deva buddhi se arpita kiyA gayA dravya deva dravya nahIM ho jAtA vaha sAdhAraNa dravya hI kahalAtA hai| isakA prayoga prabhAvanA evaM sAdharmika vAtsalya ke atirikta sAtoM kSetroM meM kahIM bhI ho sakatA hai| zaMkA- samakitadhArI jaina anuyAyiyoM ko mithyAtvI devI-devatAoM kI upAsanA se lAbha evaM puNya milatA hai? samAdhAna- jainoM ko mithyAtvI devI-devatAoM kI upAsanA nahIM karanI cAhie kyoMki isase samyaktva malina ho jAtA hai| yadi aparihArya rUpa se kahIM vyAvahArika stara para karanI par3e to usase kArya siddhi avazya hotI hai| jaisecakravartI SaTkhaMDavijaya ke samaya vividha sthAnoM para aTThama Adi tapa karake apekSita devI-devatAoM kI sAdhanA karate haiN| vaha kSantavya vyavahAra kahalAtA hai| yaha pravRtti dharma kArya meM na bAdhaka banatI hai aura na hI dharma kArya meM ginI jAtI hai| sAmAnya nimittoM meM jainoM ko unakI sAdhanA nahIM karanI caahie| zaMkA- navagraha kI upAsanA jaina paddhati se kaise kI jAe? tathA anya tarIke se karane meM kyA doSa hai? samAdhAna- jaina dharma mAtra vItarAga paramAtmA kI ArAdhanA ko hI mukhyatA detA hai| navagraha Adi kI upAsanA hetu bhI mukhya rUpa se tIrthaMkaroM evaM paMca parameSThI kA hI jApa karanA caahie| satvahIna Apattigrasta logoM ke lie isa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... zaMkA navi citta dhariye ! prakAra kI upAsanA paramAtma bhakti meM bar3hane kA sAdhana banatI hai| isI ke sAtha grahoM kI anukUlatA evaM Apatti nivAraNa Adi bhI sahajatayA ho jAtI hai| parantu dharmatattva kA upayoga isI hetu bAra-bAra karanA anucita hai| vyavahAra jagata meM inakI ArAdhanA se kama se kama mithyAtva puSTa nahIM hotaa| jainetara paddhati se navagraha upAsanA karane para mithyAtva puSTa hotA hai| samyaktva ke prati dRr3hatA kamajora hotI hai| tathA samyaktva malina hone se anaMta saMsAra kI vRddhi hotI hai| zaMkA- adhiSThAyaka devoM kI pUjA kisa prakAra karanI cAhie? samAdhAna- adhiSThAyaka devoM kI pUjA sAdharmika ke rUpa meM tilaka, vastra, AbhUSaNa, puSpamAlA ke dvArA karanI caahie| anya rUpa meM evaM anya devIdevatAoM kI pUjA karane se mithyAtva pracAra kI saMbhAvanA rahatI hai| zaMkA- maMdiroM ke parisara meM devI-devatAoM kI dehariyA~ banavAnA, AratI karanA, sukhar3I car3hAnA, rAtri bhakti Adi karanA kitanA ucita hai? samAdhAna- vartamAna meM maMdira ke parisara meM bar3ha rahI devI-devatAoM kI sthApanA anucita hai| maNibhadra deva kA sthAna upAzraya meM thaa| jaba pratyeka paramAtmA ke Age alaga-alaga bhaMDAra nahIM rakhe jAte taba devI-devatAoM ke Age kyA AvazyakatA? devI-devatA paramAtmA ke sevaka hote haiM aura unheM paramAtmA ke sevaka ke rUpa meM hI sthAna denA caahie| ve paramAtma bhakti se hI AnaMdita ho jAte haiN| paramAtmA ke bhaMDAra ko bharane se hI ve saMtuSTa ho jAte haiN| devI-devatAoM ke anuSThAnoM se paramAtmA kI mahimA gauNa hotI hai| arihaMta paramAtmA se kucha mA~gate nahIM aura ve vItarAga hone se kucha dete nahIM aisI mithyA ekAnta dhAraNA se grasita loga ina sabake prati adhika AkarSita hote haiN| sAdhAraNa khAte kI Avaka bar3hAne ke lie aise anuSThAnoM ko bar3hAvA denA sarvathA anucita hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. grantha kA nAma 1. satya kI khoja 2. samAdhAna yAtrA 3. pratimApUjana 4. jina maMdira vyavasthA 5. jaina dharma aura jina pratimA pUjana rahasya sahAyaka grantha sUcI 6. sanmArga praznottara (bhA. 1-4) lekhaka/saMpAdaka prakAzaka muni jayAnaMda vijayajI zrI guru rAmacaMdra prakAzana samiti, bhInamAla, (rAjasthAna) AcArya jayaghoSasUri saMpA. muni satyakAMta vijayajI muni zrI bhadraMkara vijayajI muni pIyUSa sAgara saMpA. muni ratnasenavijaya mAlA, bhAMjarekara vADI, | mathurAdAsa vasanajI roDa, aMdherI (pUrva), mumbaI divyadarzana TrasTa, 39 kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rAstA, dholakA, A. kIrtiyazasUra | divyasaMdeza prakAzana, 4 merI vilA bilDiMga, pahalA 7. zrI jinapUjA vidhi saMgraha paM. kalyANavijaya gaNi saMpA. zobhAcandra bhArilla paM. hIrAlAla duggaDa jaina prAcIna sAhitya zrI jaina zvetAmbara kaivalyadhAma tIrtha, kumhArI, durga, ( 36gar3ha) prakAzana mandira, zAhadarA, dillI jaina sanmArga prakAzana, ArAdhanA bhavana, lipha roDa, ahamadAbAda zrI kalyANavijaya zAstra saMgraha samiti, jAlora rAjasthAna varSa vi.saM. 2064 1984 vi.saM. 2053 1966 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98... zaMkA navi citta dhariye! kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka varSa 8. dhArmika vahIvaTa vidhAna A. kIrtiyazasUri sanmArga prakAzana, jaina ArAdhanA bhavana,rIlIpha roDa ahamadAbAda 2007 9. devadravya mImAMsA upA. maNiprabhasAgara 10. jahAja maMdira(vizeSAMka) upA. maNiprabhasAgara | 11. jaina Agama (traimAsika | patrikA) 12.] pUjana kaise karU~? gaNi hemacandra sAgara |zrI AgamoddhAraka pratiSThAna, 2048 | chANI, bar3audA 13. tattvajJAna pravezikA pravartinI sajjana zrIjI zrI RSabhadeva maMdira TrasTa, 2001 sadara bAjAra, rAyapura, (36gar3ha) | 14. maMgalaM jinazAsanam A. vijayamitrAnaMda sUri zrI padmavijayajI gaNivara vi.saM. saMpA. muni bhavyadarzana jaina graMthamAlA TrasTa, eca.e/2053| vijayajI mArkeTa, tIsarA mAlA, kapAsiyA bAjAra, ahamadAbAda 2005 | 15. sanmArga(pAkSika patrikA) saMpA.A.kIrtiyazasUri sanmArga prakAzana, jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyAnI pola, rIlIpha roDa, ahamadAbAda Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha ) sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumya sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka vidhimArgaprapA (sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM le. /saMpA./anu. sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... zaMkA navi citta dhariye ! 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 200.00 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI samIkSAtmaka adhyayana 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI kA zAstrIya anuzIlana 25. tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa sAdhvI saumyaguNAzrI vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI AdhyAtmika saMdarbha meM 28. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAdhvI saumyaguNAzrI 29. pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika saMdarbha meM 31. mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke sAdhvI saumyaguNAzrI Aloka meM 32. nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI anuzIlana 33. jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI Adhunika samIkSA hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI rahasyAtmaka parizIlana yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI kaba aura kaise? 38. sajjana tapa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PMEDERESPECaucasacacaCECEBORDERPROOPOROPORORSCROPORORDECIDEORGEORGEORGEORGEORAJEDEOPORORSCORRESEARCH vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya BEDEORR) DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa janma : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTa, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharatnA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jJAna / racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| PROBINIRORRORRORRRRRRRRRORESEARRRRRRRRRRRRROR PROPOSEJERRRRRRRRRRRRRRENEURRRRR2002023 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana patha ke hIre motI - zrI saMgha kA maMdira hone para gRha maMdira banavAnA karttavya yA AzAtanA? -sAdhu-sAdhvI pUjA kyoM nahIM karate? -jIvadayA aura anukampA meM kyA aMtara hai? -vartamAna meM bar3ha rahI AgI paramparA ucita yA anucita? - pASANa pratimA kI pUjA phaladAyI kaise? -paikeTa baMda dUdha se prakSAla karanA cAhie yA nahIM? - aSTamI-caturdazI Adi parva tithi ko puSpa-phala Adi car3hAnA yA nahIM? - pUjA Adi vidhi-vidhAnoM meM sAmUhika kriyA kI pramukhatA kyoM? "pujAriyoM para bar3hatI nirbharatA se hAni adhika yA lAbha? -ghaMTAkarNa samyaktvI deva haiM yA mithyAtvI? - adhiSThAyaka yA kSetrapAla devoM kI sthApanA anya kSetroM meM prabhAvI kaise? SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com,E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (XXIII)