Book Title: Patanjalyog Sutra Part 01
Author(s): Pravin K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022735/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita TippaNa sahita zrI bhojadevakRta rAjamArtaMDavRttisameta maharSi zrI pataMjali viracita pAtaMjayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 // danavena tvA vIraM sUtrAnusArataH va peyAnaM jalaspArtha sasipa kriyAzrayaM 1 atha yogAnuzAsanaM yatyayamadhikArArthI mo nyAnugato mi gasyAnuvAsanaM zAstramadhika yogaH samAdhiH sasArvanau mazcittaspadharmaH samadavittittamekA grenikama mitivizatUmayaH tatra vitibhece namiteipopasarjanI- jUnaH samAdhi yoga kSe vartateya svakA cenasi samajhota yaninditAni calAkarma dhanAnilayAyatinirodhamatimukhaM karotisa maMtrajJAna yoga ityAzyAyate savitarkAnugatAbinArAnu nAgana paripravedayAmaH sarvavRtrinirodhendu maMtra jJAtaH samAdhimma lanika ye pravati yogazci vatinadevaprakSAlako labaraNaM atinirodhaH sarvazAya ruNAt saMprajJAtapiyo ga tyA ravAyate cihi pramAdRtisthitizIlatvAtrimA pahivirusatvaM rajasta molpA sTaSTamaizvarya priyeta vati tadevana masAnuvidhamadhamajJAnAvairAgyAnaizvayami | sarvataH prayatamAnamanuvirajI mAtra yA dharma jJAnavairAgyapi gennavati tadeva rajonA malapitaM svarUpa pramila SAnya tArayatimAtraM dharmamadya dhvanipata vati tatparaM prbhysyaanmityaacksste| yinaH vitizakti ra pariNAmityaprati saMkranAda vitiviSayAzuyA cAnaM tAca satvaguNAtmikA deya matobiparItA vivekakhyAtirityatastasyo viraktaM citraM tAmapiramAti nirutidara svaM saMskAra savatisani baujaH samAtrikavit saMjJAyata saMprajJAtaH sarvarASTrappapyanilAnAdamatiH saMprajJAtaitikticitra trinirodhI yogaitilakSaNaM samyagya samitigRtisAdhAraNa dharmavyApAratme vayogatvamititva smAkamAcAryAH na mArake le jo kAlAI jogosa vidhamAnA yaziti dvividhaH saMyogazcittanirodhaitidva zvetamiviSayAtA vA bAlAruSaH svitA va tyAhaH) 2 ta 50 praSTuH svarUpe'vasthAne svarUpa pratiSThAna dAna vita vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 zabdazaH vivecana * mULa graMthakAra : zrI pataMjali maharSi rAjamArtaDa TIkAkAra : zrI bhojadeva - TippaNIkAra : zrImad yazovijayajI mahArAjA AzIrvAdadAtA >> vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA SaDradarzanavettA, pravacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAnA pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA - vivecanakAra + 60S6 de paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 0 0 30 # saMkalana-saMzodhanakArikA * sva. paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavatI tathA parama pUjya pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI * prakAzaka ne saMsthAnA jJAnakhAtAmAMthI A pustaka jJAnabhaMDAra/zrIsaMghane bheTa Apela che. - '' ja kahitArtha zrutadevatA bhavana, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 zabdazaH vivecana - vivecanakAra + paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2537 AvRtti : prathama vi. saM. 2067 nakala : 250 mUlya : rU. 275-00 F Arthika sahayoga eka sadagRhastha taraphathI amadAvAda. : mukhya prAptisthAna : 130 mAtANA , 130 mRtadevatA bhavana, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-3. navaraMga prinTarsa AsToDIyA, amadAvAda-1. phona : (mo.) 9428500001 (ghara) 26614603 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para prAptisthAna * amadAvAda : - vaDodarA : gItArtha gaMgA zrI saurInabhAI dinezacaMdra zAha 3 zrutadevatA bhavana, 5, jena marcanTa sosAyaTI, 'darzana' I-69, lIsApArka sosAyaTI, che phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380007. vibhAga-2, rAmezvara sarkala, subhAnapurA, = (079) 26604911, 32911471 hAITezana roDa, vaDodarA-390023. 6 (0265) 2391696 muMbaI: zrI nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI zrI himAMzubhAI ena. zeTha viSNu mahala, trIje mALe, e-2/41, azoka samrATa, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA javelarsanI DI-roDa, carcageTa, muMbaI-400010. upara, malADa (I.) muMbaI-400097. 36 (022) 22814048 6 (022) 32438434 (mo.) 9322264851 - jAmanagara : zrI lalitabhAI dharamazI zrI udayabhAI zAha 302, caMdanabALA epArTamenTa, C/o. mahAvIra agarabattI varksa, javAharalAla naherU roDa, C-7, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, sarvodaya pArzvanAthanagara, jaina derAsaranI pAchaLa, jAmanagara-361001. muluMDa (vesTa), muMbaI-400080. 8 (0288) ra678513 (022) 25680614, 25689030 ? - surata : - rAjakoTa : | DaoN. praphulabhAI je. zeTha zrI kamalezabhAI dAmANI ke DI-1, arpaNa epArTamenTa, "jinAjJA", 27, karaNaparA, bAbunivAsanI galI, rAjakoTa-360001. { TImalIyAvADa, surata-395001. (0281) 2233120 { (0261) 3228323 * Bangalore : Shri Vimalchandji Clo. J. Nemkumar & Co. Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, { Bangalore-560053. 6 (080) (O) 22875262, (R) 22259925 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "gItArtha gaMgA"nuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke 5. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jainazAstromAM patharAyelAM vividha paramArthabhUta tattvonAM rahasyonuM naya, nikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAMgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, aneka zrAvako ane zrAvikAo paNa sau saune yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM te raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvako-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecano chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTe nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecanonAM pustako prakAzita karavAM ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAnI dRSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tattvajijJAsu mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tattvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyajJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita - 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgAnAM prakAzano pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA (moTA paMDita ma. sA.)nA pravacananAM pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudagala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.) kRta, saMpAdita ane pravacananAM pustako 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. yogadaSTisamuccaya 3. karmavAda karNikA 4. sadgati tamArA hAthamAM ! 5. darzanAcAra 6. zAsana sthApanA 7. anekAMtavAda 8. praSnottarI 9. cittavRtti 10. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 11. manovijaya ane Atmazuddhi 12. bhAgavatI pravrajyA paricaya 13. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 14. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, viSNajaya, siddhi, viniyoga) 15. rainazAsana sthApanA 16. cittavRtti 17. zrAva vAra vrata parva vizalpa 18. lokottara dAnadharma "anukaMpA" 19. praznottarI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. ninazamana svataMtra dharma yA saMpravAya ? 24. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination? 24. Status of religion in modern Nation State theory 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI 27. zrI upadhAna mArgopadezikA saMpAdaka :- pa. pU. paMnyAsa zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra 3 gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! (gujarAtI) 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMtra !!!!! (hindI) 5. Right to Freedom of Religion !!!!! (aMgrejI) 6. 'rakSAdharma' abhiyAna (gujarAtI) 7. 'Rakshadharma' Abhiyaan (aMgrejI) 8. sevo pAsa saMkhesaro (guja.) 9. sevo pAsa saMghesaro (hindI) *3 Zi saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita vivecananAM graMtho vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSat prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. vizativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 3. vizativiMziko zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka virAdhaka caturbhagrI zabdazaH vivecana 9. samyaktva patthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13, kRpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadvAtriMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAtriMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAtriMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAtriMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusAmagyadvAtriMzika-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudvAtriMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAdvAtriMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadRSTinI sajhAya zabdazaH vivecana 30. kevalimuktivyavasthApanadvAtriMzikA-30 zabdaza: vivecana 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA-11 zabdazaH vivecana $3 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAtriMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAtriMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNadvAtriMzikA-10 zabdazaH vivecana 37. muktiadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunabaMdhakadvAtriMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45. daivapuruSakAradvAtriMzikA-17 zabdazaH vivecana 46. tArAditrayadvAtriMzikA-22 zabdazaH vivecana 47. kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA-23 zabdazaH vivecana 48. sadRSTidvAtriMzikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAtriMzikA-3 zabdazaH vivecana 51. dezanAdvAtriMzikA-2 zabdazaH vivecana 52. jinabhaktidvAtriMzikA-5 zabdazaH vivecana 53. yogAvatAradvAtriMzikA-20 zabdazaH vivecana 54. yogamAhAtmyadvAtriMzikA-26 zabdazaH vivecana 55. sajjanastutidvAtriMzikA-32 zabdazaH vivecana 56. pUrvasevAdvAtriMzikA-12 zabdazaH vivecana 57. IzAnugrahavicAradvAtriMzikA-16 zabdazaH vivecana 58. klezahAnopAyadvAtriMzikA-25 zabdazaH vivecana 59. vinayadvAtriMzikA-29 zabdazaH vivecana 60. zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtIrUpa 125 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana 61. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-4 62. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 63. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-4 64. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-1 65. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-2 66. muktidvAtriMzikA-31 zabdazaH vivecana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. yogasAra prakaraNa zabdazaH vivecana 68. zrI sImaMdharasvAmInuM rU50 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-1 69. zrI sImaMdharasvAmInuM rU50 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-2 70. tattvArthAdhigamasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 71. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 72. pratikramaNa hetugabhita svAdhyAya zabdazaH vivecana 73. kathAdvAciMzikA-9 zabdazaH vivecanA 74. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-4 75. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-5 76. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-6 77. navatatva prakaraNa zabdazaH vivecana 78. 150 gAthAnuM hUMDInuM stavana zabdazaH vivecanA 79, paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-5 80, paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-6 81, SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 82. amRtavelanI moTI sajhAya ane nizcaya-vyavahAra garbhita zrI zAMtijina stavana tathA zrI sImaMdharasvAmI stavana zabdazaH vivecana 83. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-7 84. AnaMdaghana covIzI zabdazaH vivecanA 85. pampIsUtra zabdazaH vivecana 86. dharmaparIkSA prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 87. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-1 88. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-2 89. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-3 90. pAtaMjalayogadarzana zabdazaH vivecana bhAga-1 gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 1. dharmatIrtha bhAga-1 2. dharmatIrtha bhAga-2 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1nA saMkalananI veLAe prAstAvika pAtaMjalayogasUtramAM yoganI vyutpatti "yugU samAtha'thI svIkRta che. bhAgyakAra vyAsanA anusAra yoga ane samAdhi paryAyavAcI che. sUtrakAra pataMjalie paNa saMprajJAta ane asaMprajJAta A baMne prakAranA yoganA mATe "samAdhi' padano prayoga karelo che. maharSi pataMjaline 'yoga' zabdathI "paramasamAdhi' artha abhipreta che. paramasamAdhirUpa yoganI sthiti cittavRttiono pUrNa nirodha thayA pachI saMbhavita che, tethI 'cittavRttionA nirodhane yoga kahyo che. A paribhASA anusAra cittavRttiono pUrNa nirodha tyAre ja saMbhave ke jayAre vRttionI sAthe tenA saMskArono paNa nirodha thaI jAya. A dRSTithI ekAgrAvasthAmAM thavAvALA yogane "saMprajJAta' ane niruddhAvasthAmAM thavAvALA yogane "asaMprajJAta' kahIne yoganA be bheda karelA che. bhojadeve te avasthAne saMprajJAtasamAdhi kahI che ke jemAM saMzaya ane viparyaya rahita dhyeya vastunuM samyagU jJAna thAya che, paraMtu A avasthA asaMprajJAtasamAdhinI apekSAe nIcalI kakSAnI che; kema ke A avasthAmAM prakRti ane puruSaviSayaka bhedanI anubhUti thAya che ane tabuddhi rahe che, jayAre asaMprajJAtasamAdhimAM teno paNa nirodha thaI jAya che, tyAM koI paNa vastunuM AlaMbana rahetuM nathI ane dhyAtA, dhyAna ane dhyeya traNe ekAkAra banI jAya che, badhI vRttiono nirodha thaI jAya che. maharSi pataMjalie 'cittavRttinirodha' A lakSaNamAM saMprajJAta ane asaMprajJAta baMne prakAranI samAdhino aMtarbhAva karelo che je lakSaNa mAtrathI spaSTa thatuM nathI. vAcaspati mizra 'klezAdivirodhIcittavRttinirodha' kahIne ukta yogalakSaNamAM mahattvapUrNa pariSkAra sUcita karelo che. jaina paraMparAnusAra yoga eka viziSTa pAribhASika zabda che. jeno artha che - "mana, vacana, kAyAnI sudaDha pravRtti' A pravRttinA purovarsI AtmapariNAmone paNa "yoga" kahela che. yoganA be prakAra che - zubhayoga ane azubhayoga. zubhayogathI puNyano Azrava ane azubhayogathI pApano Azrava thAya che. A baMne prakAranA yoga karmabaMdhano kAraNa che, tethI mokSa prApta karavA mATe yoganirodhasaMvara ane pUrvabaddha karmono kSaya karavo paDe che. prAcIna jainAgamomAM mukhyapaNe "yoga' zabda AzravanA kAraNabhUta mana, vacana ane kAyAnI pravRtti Adi arthamAM vaparAyelA che paraMtu sAthe sAthe dhyAna, samAdhi Adi vividha yaugika sAdhanonA arthamAM paNa "yoga' zabdano prayoga thayelo jovA maLe che. yogaparaMparAmAM pracalita yama, niyama, tapa, svAdhyAya, IzvarapraNidhAna vagere paNa eka prakArathI yoga Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | prAstAvika pataMjali praNIta yogasUtra upara dhArezvara bhojadeve A vRtti-TIkA lakhelI je 'rAjamArtaMDa' nAmathI prasiddha che. pataMjalipraNIta yogasUtranA cAra pAda che : (1) samAdhipAda, (2) sAdhanapAda, (3) vibhUtipAda ane (4) kaivalyapAda. 2 prathama samAdhipAdamAM AvatA padArthonuM saMkSipta kathana : adhikRta yoganuM lakSaNa, citta, vRtti ane nirodhapadanI vyAkhyA, cittavRttinirodhanA abhyAsa mATe vairAgya svarUpa be upAyanA svarUpanuM ane bhedanuM kathana, saMprajJAtayoganA ane asaMprajJAta yoganA pradhAna ane gauNabhedanuM kathana, asaMprajJAtasamAdhi ane tenA phaLanA lAbhano saraLa upAya IzvaranuM praNidhAna hovAthI IzvaranA svarUpa, pramANa, prabhAva, vAcaka, upAsanA ane upAsanAnA phaLanuM kathana, cittanA vikSeponA pratiSedhanA upAyarUpa ekatattva abhyAsa, maithyAdibhAvo, prANAyAma vagere, saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhinA pUrvAMga svarUpa viSayavatI pravRtti ityAdinuM kathana,lakSaNa sahita phaLa sahita ane pota-potAnA viSaya sahita samApattinuM svarUpa, saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhino upasaMhAra ane sabIjasamAdhinA kathanapUrvaka nirbIjasamAdhinuM kathana. A rIte pAtaMjalayogasUtra bhAga-1mAM uparokta padArthonuM varNana karela che. dvitIya sAdhanApAdamAM AvatA padArthonuM saMkSipta kathana : yoganA aMgabhUta evA klezonI alpatA kriyAyogathI thAya che te kriyAyoga batAvIne kriyAyogathI klezonuM tanUkaraNa thAya che te klezonA uddeza, svarUpa, kAraNa, kSetra ane phaLano nirdeza, klezonuM phaLa karma che, tethI karmanA bheda, kAraNa, svarUpa ane phaLano nirdeza, karmanuM phaLa karmono vipAka che, tethI karmanA vipAkanuM svarUpa ane kAraNano nirdeza, klezonuM tyAjyapaNuM, tyAjya evA klezono tyAga jJAnathI thato hovAthI ane jJAna zAstrane AdhIna che tenuM kathana, zAstra dvArA heya evA klezonA hAnanA kAraNo ane upAdeya evA yoganA upAdAna kAraNono bodha, yogIo heyano tyAga karavA arthe cAra guNaparvone AzrayIne dhyAnamAM udyama kare che, tethI heya caturvyUhAtmaka, caturvyUhAtmaka heyanA hAna vagara yoganA svarUpanI prApti thatI na hovAthI hAna sahita caturvyUhano sva-svakAraNa sahita nirdeza, upAdeyanA kAraNabhUta evI vivekakhyAtinA kAraNabhUta evA aMtaraMga bhAvarUpe ane bahiraMga bhAvarUpe rahelA ATha yogAMgomAMthI yama ane niyamarUpa yogAMganuM phaLa sahita kathana ane tyArapachI AsanathI mAMDIne dhAraNA paryaMtanA yogAMgono paraspara upakArya-upakArakabhAva batAvIne pratyekanA lakSaNa ane phaLano nirdeza. A rIte pAtaMjalayogasUtra bhAga-1mAM prathama ane dvitIyapAdanA uparokta padArthanuM varNana karela che. paramapUjya nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja sAhebe cAre pAdanA keTalAka sUtro upara jainamatAnusArI vyAkhyA karIne te te padArthonI samAlocanA karela che. temAMthI prathama ane dvitIya pAdamAM nIce mujaba padArthonI vicAraNA karela che : Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | prAstAvika prathama pAdamAM karela padArthonI vicAraNA : yoganuM svarUpa, vRttionuM svarUpa, pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA ane smRtinuM svarUpa, tAttvika ane atAttvika dharmasaMnyAsasvarUpa vairAgyanuM svarUpa, saMprajJAta samAdhinuM ane asaMprajJAta samAdhinuM vizeSa nirUpaNa, videhaprakRtilayanuM svarUpa, IzvaranA svarUpanI vizeSa vicAraNA, maityAdi cAra bhAvonuM varNana, sabIjasamAdhi, RtaMbharA prajJA e dvitIya apUrvakaraNathI thanArA sAmarthyayoganI utpanna thayelI samAdhiprajJA che tenuM spaSTIkaraNa. dvitIya pAdamAM karela padArthonI vicAraNA - parama duzcara AdhyAtmika tapanI prApti mATe bAhyatapanI AvazyakatA, avidyA vagere mohanIyakarmanA audayika bhAvavizeSo ane teonA prasupta, tana, viccheda, udArapaNAnuM svarUpa, jainamatAnusAra avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhinivezanuM svarUpa, sUtra-2/10mAM kahela heyanuM svarUpa, jAti, AyuSya ane bhoganA svarUpanI samAlocanA, sUtra-2/15mAM kahela vivekIne sarva duHkha che e nizcayanayanA mate kathana, guNaparvonI samAlocanA, mahAvrata ane aNuvratomAM pArasarSaviveka, bhAvazaucane prApta kare tevo ja dravyazauca Adeya ane indriyonI paramavazyatAnuM spaSTIkaraNa karela che. A pramANe uparokta padArtho upara zAstrapATho ApavA dvArA pUjaya upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje samAlocanA karela che tene madhyastha puruSo taTastha dRSTithI vicAraze to yathArtha tattvanI prApti jarUra thaI zakaze. gItArthagaMgAthI prakAzita thatAM dareka zabdazaH vivecanAnusAra A graMthamAM paNa avataraNikA, avataraNikArtha, sUtra, sUtrArtha ane tyArapachI teno bhAvArtha Apela che. pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe je je sUtra upara TippaNarUpa vyAkhyA karela che te vyAkhyA te te sUtranA bhAvArtha pachI tyAM ja ApIne eno paNa artha ane bhAvArtha Apela che jethI vAcakavargane samajavAmAM vizeSa upayogI thaI zakaze. paramapUjaya nyAyAcArya, nyAyavizArada pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAje dhAtrizaddhAtrizikA aMtargata pataMjaliRSie kahelA yogamArgane kahenArI pAtaMjalayogalakSaNAtrizikA, IzAnugrahavicAradhArnAizikA, yogAvatAraddhAtrizikA, klezatAnopAyAtrizikA, yogamAyAbhyadvAtrizikA ityAdimAM bhojadevakRta rAjamArtaDa vRttine sAme rAkhIne padArthonI vicAraNA samAlocanA karela che ane jainadarzananA pakSapAta vagara padArthanA vAstavika svarUpane jonArI dRSTithI pUjaya upAdhyAya mahArAje yatna karela che te rIte yoganA arthI jIvo madhyasthatApUrvaka prastuta graMthanA adhyayana mATe artha karaze to yogamArganI prAptimAM prastuta graMtha jarUra upakAraka banaze. mArI nAdurasta rahetI tabiyatamAM pUjayonI AjJAthI amadAvAda-rAjanagara mukAme sthiravAsa rahevAnuM thayuM. te daramyAna yogamArga-adhyAtmamArgavettA paM. zrI pravINabhAI motA pAse yogagraMtho Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | prAstAvika adhyAtmagraMthonuM vAMcana karavAno, svAdhyAya karavAno, A lekhana karavAno suavasara sAMpaDyo, dvAtrizaddhAtrizikA graMthanuM vAMcana paNa karyuM, temAM pAtaMjala yogaviSayaka batrIzIo AvI tyAre te te sUtro ane tenuM vivecana rAjamArtaDavRtti anusAra kholeluM, tyArapachI saMpUrNa pAtaMjala yogadarzanasUtrarAjamArtaDavRtti saha pravINabhAI pAse mayaMkabhAIe vAMcana karyuM te vakhate vivecana lakhAtuM gayuM. pharI saMpUrNa vivecananI sAMgopAMga presakopI karavAno lAbha mane prApta thayo ane pAtaMjaliRSinA yogaviSayaka pAtaMjalayogasUtranA vizeSa svAdhyAyano lAbha maLyo. A badhAnA mULamAM bIja ropanAra paramapUjaya adhyAtmayogI paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI mahArAja sAheba tathA paramapUjaya pravacanaprabhAvaka AcArya bhagavaMta zrImadvijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAja sAheba tathA jAmanagara mukAme vi. saM. 2047mAM cAturmAsa karyuM tyAre pAtaMjala yogasUtranuM adhyayana, vAMcana karAvanAra ane yogamArgaviSayaka vizeSa ruci utpanna karAvanAra paMDitavarya zrI vRjalAla upAdhyAyanuM kRtajJabhAve smaraNa karuM chuM, tema ja paMDitavaryazrI pravINabhAIe A graMthanA padArthone kholavAmAM je athAka prayatna karyo che enA dvArA pAtaMjala yogasUtranA rahasyo ane pUjaya upAdhyAya mahArAje kahela samAlocanA dvArA je rahasyo prApta thayA che ane yogamArgano je vizada bodha prApta thayo ane AMzika yoga pariNatino vikAsa thayo te badala temano upakAra sadA mATe avismaraNIya raheze. prAMta yogamArgano samyagu bodha karIne kliSTa cittavRttionA nirodha dvArA apara vairAgyathI paravairAgyane prApta karI saMprajJAta samAdhi dvArA prajJAloka-RtuMbharAmajJAne pAmIne asaMprajJAtasamAdhi arthAt vRttisaMkSaya dvArA bhavApagrAhI karmano kSaya karIne AtmAnA zuddha svarUpane prApta karI sAdi anaMtakALa sudhI svasvarUpamAM ramamANa banIe e ja zubhakAmanA. kalyANamastu sarvajIvAnAm epha-2, jeThAbhAI pArka, nArAyaNanagara roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Aso suda-10, vi. saM. 2066, tA. 17-10-2010, ravivAra, vyAkhyAnavAcaspati paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjayavartI tathA paramapUjya samatAmUrti pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI O O Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkalanA pAtaMjalayogasUtra bhAga-1nI saMkalanA mokSamArgane mAnanArA sarvadarzanakArone mokSamAM vivAda nathI, paraMtu mokSanA upAyomAM te te darzanano kAMIka bheda paNa che ane kAMIka sAmya paNa che. pataMjaliRSie mokSamArga batAvavA arthe cAra vibhAgamAM yogasUtranI racanA karela che : (1) samAdhipAda, (2) sAdhanapAda, (3) vibhUtipAda ane (4) kaivalyapAda. samAdhipAdamAM yoganuM lakSaNa batAvIne kaI rIte yogamAM yatna thaI zake tenuM vistArathI varNana sAdhanapAdamAM karela che. samAdhipAdamAM yoganuM lakSaNa karyA pachI yoga cittavRttinA nirodharUpa hovAthI cittanI vRttionuM svarUpa batAvela che ane cittanI vRttiono nirodha kaI rIte thaI zake tenuM vistArathI varNana karela che, jethI cittavRttiono yathArtha bodha karIne tenA nirodha mATe yatna karavAnI dizA prApta thaI zake che. vaLI jema cittavRttinirodharUpa yoga che tema pAtaMjalamatAnusAra saMprajJAtasamAdhi ane asaMmajJAtasamAdhi paNa mokSanuM kAraNa che, te saMprajJAtasamAdhinI prApti kaI rIte thaI zake ane te saMprajJAtasamAdhinI prAptimAM vino kayA kayA che ane te vinono jaya karavA zuM zuM karavuM joIe tenuM vistArathI varNana prathama samAdhipAdamAM karela che. A samAdhipAda upara jainadarzananI mAnyatAnusAra kyAM kyAM sAmya che ane kyAM kyAM virodha Ave che teno kAMIka bodha karAvavA arthe keTalAMka sUtro upara pUjaya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja sAhebe TippaNI banAvI che, jenA baLathI yukti ane anubhava anusAra mokSanA upAyabhUta samAdhinAM svarUpano yathArtha bodha thAya che. prathama samAdhipAdamAM aMtaraMga mokSane anukULa pariNAmasvarUpa samAdhinuM varNana karela che, te samAdhinI prAptino upAya kriyAyoga che, tethI bIjA sAdhanapAdamAM pataMjaliRSie kriyAyoganuM varNana karela che. A kriyAyoganuM sevana samAdhine anukULa AtmAne bhAvita karavA mATe karavAnuM che ane saMsArI AtmAomAM vartatA klezone kSINa karavA mATe karavAnuM che, tethI kriyAyogathI kSINa karavA yogya klezonuM vistArathI svarUpa bIjA sAdhanapAdamAM batAvela che. vaLI pAtaMjalamatAnusAra klezonuM mULa karbhAzaya che ane tenAthI kaI rIte janmanI prApti thAya che, bhogonI prApti thAya che tenuM kAMIka vistArathI svarUpa bIjA sAdhanapAdamAM karela che. vaLI jIva dvArA baMdhAtuM karma puNyApuNyarUpa che, te sarva karmanuM phaLa paramArthathI jIvanI viDaMbaNA ja che te batAvavA arthe puNyathI prApta thatuM phaLa kaI rIte du:kharUpa che tenI vistArathI carcA bIjA sAdhanapAdamAM karela che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 ) saMkalanA vaLI prakRti ane puruSanA saMyogathI saMsAranuM nirmANa thAya che. te viSayamAM sAMkhyamatAnusAra vistArathI varNana karela che ane yogI mahAtmA prakRtithI puruSane kaI rIte pRthaku karI zake che ane jyAre vivekakhyAti pragaTe che te vakhate yogInA cittanI kevI bhUmikAo hoya che ke jenA baLathI vivekakhyAti thavAnA kAraNe te yogI karmothI mukta thAya che tenuM svarUpa bIjA sAdhanapAdamAM karela che. vaLI vivekapAtinI prApti pUrve yoganA ATha aMgo kaI rIte vivekakhyAti prApta thavAmAM kAraNa bane che tethI yoganA ATha aMgonuM vistArathI svarUpa bIjA sAdhanapAdamAM karela che. yoganA ATha aMgo paNa kathaMcit kriyAyogasvarUpa ja che mATe pataMjaliRSinA mata sAthe svamatanI tulanA karIne sAdhanapAdano ucita bodha karAvavA arthe keTalAka sUtro upara pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe TippaNI banAvI che, tethI pakSapAta vagara tattvanA jijJAsuo yogamArganA rahasyane jANavA mATe yatna kare to pAtaMjalayogazAstramAM kahela mAnyatAnusAra yogamArganI prApti kaI rIte thAya che teno bodha pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNI dvArA thaI zake che. jainadarzananA pakSapAta vagara padArthanA vAstavika svarUpane jonArI daSTithI je rIte pUjaya upAdhyAya yazovijaya mahArAje yatna karela che te rIte yoganA arthI jIvo madhyasthatApUrvaka prastuta graMthanA adhyayana mATe yatna karaze ane vizeSa jijJAsu jIva A viSayamAM pataMjali RSie kahelA yogamArgane kahenArI batrIzIo pAtaMjalayogalakSaNadvatrizikA, IzAnugrahavicAradvAaizikA, yogAvatAraddhAtrizikA, hzahAnopAyadvatrizikA, yogamAyAbhyadvAtrizikA ityAdine sAme rAkhIne adhyayana karaze to vizeSa lAbha thaze. [ A pAtaMjalayogasUtravALI dareka batrIzIonuM zabdaza: vivecana AnI pUrve gItArthagaMgA saMsthA taraphathI prakAzita thayela che. ] pAtaMjalayogasUtranA zabdaza: A vivecanamAM graMthakArazrInA Azaya viruddha ke pUjaya upAdhyAya mahArAjanA Azaya viruddha kAMI paNa kSati thaI hoya te badala micchA mi dukkaDe mAMguM chuM. - pravINacaMdra khImajI motA Aso suda-10, vi. saM. 2066, tA. 17-10-2010, ravivAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. phona : 079-32447014 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI pAtaMjalayogasUtra pAda-1/2mAM AvatAM padArthonI saMkSipta TrIrUpe saMkalanA - - - * yoga (pA.yo. 1/2) cittavRttiono nirodha cittanI bhUmio (pA.go. 12) (1) kSipta (2) mUDha (3) vikSipta (4) ekAgra (5) niruddha samAdhimAM anupayogI samAdhimAM anupayogI samAdhimAM anupayogI samAdhimAM upayogI samAdhimAM upayogI indriyo ane mananI bahivRttino nirodha bahiraMga ane aMtaraMga sarvavRttione nirodha cittavRttinirodhakALa (pA.go. 1/3) svarUpamAM avasthAna cittavRttinirodharUpa yogathI anya kALa (pA.go. 1/4) vRttionuM sArUpya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI cittanI vRttio (pA.yo. 1/5 thI 11) (1) pramANa (2) viparyaya (3) vikalpa (4) nidrA (5) smRti yathArtha bodhathI viparIta bodha zabdajJAnane anusAra vastuzUnya adhyavasAya abhAva pUrvamAM anubhava pratyayanA karAyela viSayonI AlaMbanavALI pharIthI vRtti upasthiti kaDI (1) (2) (3) pratyakSa anumAna Agama cittavRttionA nirodhano upAya (pA.yo. 1/12 thI 15) (1) abhyAsa (2) vairAgya sthitimAM yatna-dIrdhakALa sudhI niraMtarapaNe satkArathI sevana karAyelo sthira abhyAsa daSTa ane anuzrAvika viSayomAM tRSNA rahita evA puruSanI vazIkAra saMjJA vairAgya (pA.yo. 1-15/16) (1) aparavairAgya (2) paravairAgya daSTa ane AnuzrAvika viSayamAM vazIkAra saMjJA prathama vairAgyathI prakRSTa evuM puruSakhyAtine kAraNe guNavaitRNya Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI samAdhi (pA.go. 1-10/18) (1) saMprajJAtasamAdhi (2) asaMprajJAtasamAdhi virAmapraya abhyAsa che pUrvamAM jene evA saMskAra zeSayukta (1) vitarkasaMprajJAtasamAdhi - savitarkasamAdhi grAhyasamApatti te nirvitarkasamAdhi (2) vicArasaMprajJAtasamAdhi -- savicArasamAdhi nirvicArasamAdhi graNasamApatti - (3) sAnaMdasaMprajJAtasamAdhi grahItRsamApatti - (4) sAsmitasaMprajJAtasamAdhi. samAdhi (pA.co. 1/19 thI 22) bhavapratyaya upAyapratyaya videha ane prakRtimAM laya zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi ane prajJApUrvaka pAmelA jIvone videha ane prakRtilayathI itara yogIone yogImAM vartatA traNa prakAranA yogamArganA upAyonuM traNa prakAranA saMvegapUrvaka sevanathI yogInA nava prakAranA bhedo (pA.co. 1/22) yogI (1) mRduupAyanuM sevana madhyaupAyanuM sevana tIvraupAyanuM sevana mRdu madhyama tIvra saMvega saMga saMvega pUrvaka pUrvaka pUrvaka mRdu madhyama tIvra saMvega saMvega saMvega pUrvaka pUrvaka pUrvaka mRdu madhyama tIvra saMvega saMga saMvega pUrvaka pUrvaka pUrvaka Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI samAdhino prAptino upAya (pA.yo. 1/23-24) IzvarapraNidhAna Izvara kleza, karma, vipAka ane AzayathI traNe kALamAM nahi spardhAyelo puruSavizeSa kleza vipAka Azaya avidyAdi vihita ane potAnA dvArA - phaLanA vipAka sudhI niSiddhanA karAyelA karmanA cittabhUmimAM mizraNarUpa jAti, AyuSya ane rahenArA vAsanArUpa kiyA bhogasvarUpa vipAko saMskAro cittanA vikSepane karanArA anya aMtarAyo (pA.yo. 1/31) (1) duHkha (2) daurmanasya (3) aMgamejayatva (4) zvAsa-prazvAsa cittanA vikSeponA nAzano upAya (pA.go. 1/32 thI 34). eka viSayamAM maitrI, karuNA, muditA prANavAyunuM bahAra cittanuM pharI pharI ane upekSAnA nIkaLavuM ane bahAra sthApana bhAvanathI cittanuM prasAdanA gatino viccheda prANAyAma karavA mATenI traNa prakriyA (pA.go. 1/34) (2) pUraka (1) recaka prayatna vizepathI prANavAyunuM cokkasa mAtrA vaDe bahAra kADhavuM e pracchana=recaka bAhyavAyunuM atyaMtara pUraNa dvArA je vidhAraNa te pUraka (3) kuMbhaka abhyatara pUraNa karAyelA vAyune tyAM ja dhArI rAkhavuM te kuMbhaka Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI saMprajJAtasamAdhinA pUrvAga svarUpa mananI sthiratAnA kAraNo (pA.yo. 1/35 thI 39) (3) vItarAga viSayavALuM San San San citta (1) yoganA (2) zokarahita mAhAbhyarUpe prakAzaya utpanna thayelI utpanna thayelI viSayavatI pravRtti cittanI pravRtti mananI sthiratAnuM sthitinuM kAraNa kAraNa (4) svapnanA (5) yathAbhimata jJAnanuM ane vastuviSayaka nidrAnA dhyAne jJAnanuM AlaMbana pAMceya indriyoviSayaka vizeSa prakAranuM yogIone saMvedana nAsikAnA jillAnA tAlunA jillAnA jillAnA agra bhAgamAM agra bhAgamAM agra bhAgamAM madhya bhAgamAM mULa bhAgamAM cittane dhAraNa cittane dhAraNa cittane dhAraNa cittane dhAraNa cittane dhAraNa karavAthI karavAthI karavAthI karavAthI karavAthI divyagaMdhanI divyarasanI divyarUpanI divya zabdanI divya zabdanI saMvit saMvit saMvit saMvit cittanA vikSepanA parivAranuM phaLa (pA.yo. 1/40) saMvit (1) sUkSma viSayanI bhAvanA dvArA (2) bhUlaviSayanI bhAvanA dvArA paramANu aMta sudhI cittanA AkAzAdi paramahatu paryata apratighAtarUpe vazIkAra | cittanA apratighAtarUpe vazIkAra nirmaLa evA cittanI te te bhAvanI vastunA upayogathI te te rUpanI prApti te samApatti (pA.yo. 1/41) grAhya samApatti grahaNa samApatti grahItu samapatti T tasya tadajanatA taraMjanatA tI tajanatA tastha tasya tadejanatA tastha tastha tadajanatA tadejanatA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI pAtaMjalamatAnusAra cAra prakAranI samApattinuM svarUpa (pA.yo. 1/4ra thI thI 44) (1) savitarka samApti (2) nivirtaka samApti (3) suvicAra samApti (4) nirvicAra samApti zabda, artha, jJAna zabda, arthathI rahita deza, kALa ane deza, kALa ane ane vikalpathI sahita, svarUpazUnyanI jema dharmAdithI sahita, dharmAdithI rahita, sthUlaviSayavALI. arthamAtrano nirmAsa, sUkSmaviSayavALI. sUkSmaviSayavALI. sthUlaviSayavALI. sAdhanA dvArA yogIne prApta thatAM guNapariNAmanA cAra parvo (pA.yo. 1/45) (1) pAMcabhUtarUpa viziSTa liMga (2) tanmAtrA ane (3) buddhirUpa (4) pradhAnarUpa= indriyorUpa aviziSTa liMga liMgamAtra prakRtirUpa aliMga sabIja saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa (pA.yo. 1/46) (1) savitarkasamApti (2) nivirtaka samApti (3) suvicAra samApti (4) nirvicAra samApti savitarka, nirvitarka, savicArasamapattinuM phaLa (pA.yo. 1/40) nirvicArasamApatti nirvicArasamApattinuM phaLa adhyAtmano prasAda tenAthI RtaMbharAmajJAnI prApti (pA.yo. 1/48) RtaMbharA prajJAnI prAptino upAya (pA.yo. 1/49) zruta ane anumAna dvArA pragaTa thayela prajJAnA baLathI savitaryAdi samApattimAM yatna karavAnA phaLarUpa RtaMbharAmajJAnI prApti Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI taMbharAprajJAnuM phaLa (pA.yo. 1/50) vyutthAnathI utpanna thayela ane samAdhithI utpanna thayela saMskArono pratibaMdhI RtaMbharA prajJAthI utpanna thayela saMskAra nirbIjasamAdhinuM svarUpa (pA.yo. 1/51) saMprajJAtasamAdhinA nirodhamAM sarvacittavRttionA nirodhathI nirmaMjasamAdhinI prApti vyutthAnadazAvALA yogIne yoganA sAdhanarUpa kriyAyoga (pA.yo. ra/1) tapa svAdhyAya IzvarapraNidhAna tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnarUpa kriyAyoganuM prayojana (pA.yo. 2(2) samAdhinuM bhAvana lezonuM tanUkaraNa pAtaMjalamatAnusAra pAMca prakAranA klezo (pA.yo. 22 thI 4) avidyA ne asmitA rAga abhiniveza | | | | prasupta tenuM vicchinna udAra prasupta tenuM vicchinna udAra prasupta tanuM vicchinna udAra prasupta tanuM vicchinna udAra pAMca prakAranA klezonuM svarUpa (pA.go. 2/5 thI 9) up ceea d (1) avidyA (2) asmitA (3) rAga (4) dveSa (5) abhiniveza sukhAnuzAyI rAga anitya, azuci, duHkha ane anAtma padArthomAM nitya, zuci, sukha ane AtmAno bodha dRzaktinI ane darzanazaktinI ekAtmatA duHkhAnuzAyI svarasavAhI vidvAnane dveSa paNa "mane mRtyu na thAva' e prakArano deDha pariNAmarUpa abhiniveza Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI klezonA nAzano upAya (pA.yo. 2/10-11) pratilomapariNAmathI sUkSma phlezo heya dhyAnathI heya kaziya (pA.yo. 2/12-13) svarUpa phaLa kleza mULavALo daSTa-aTekTa janmavedanIya karbhAzaya karbhAzayanuM mULa evo kleza hote chate jAti, AyuSya ane bhogarUpe karmano vipAka kamazayanA phaLarUpa jAti, AyuSya ane bhoganA prakAro (pA.yo. 2/14) (1) puNyarUpa hetuthI AlhAdaphaLavALA (2) apuNyarUpa hetuthI paritApaphaLavALA puNyathI ke pApathI maLela jAti Adi sarva vivekIne duHkharUpa hovAnA kAraNo (pA.yo. 2/15) (1) pariNAma (2) tApa (3) saMskAra (4) guNavRttino virodha heyanuM svarUpa ane kAraNa (pA.yo. 2/16-17) anAgata evuM duHkha heya draSTA ane dezyano saMyoga heya evA anAgata du:khano hetu dezyanA svarUpa, kArya ane prayojana (pA.yo. 2/18) prakAza, kriyA ane sthitizIla dezyanuM svarUpa bhUta indriyAtmaka dezyanuM kArya bhoga ane apavarga mATe dezya che e dazyanuM prayojana Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI (1) pAMca mahAbhUta ane indriyorUpa vizeSa avasthAvizeSa guNonA parvasthAno (pA.yo. 2/19) (2) pAMca tanmAtrA ane asmitArUpa avizeSa avasthAvizeSa cetanamAtra evo draSTA zuddha hovA chatAM paNa viSayothI uparakta evA jJAnono anupazya upAdeya evA draSTA ane bhoktAnuM svarUpa (pA.yo. 2/20-21) (3) buddhirUpa liMgamAtra avasthAvizeSa dazyanI zakti ane draSTAnI zaktinA svarUpanI prAptino hetu dazya ane draSTAno saMyoga (4) avyaktarUpa aliMga avasthAvizeSa dRzya ane draSTAno saMyoga ane tenuM kAraNa (pA.yo. 2/23-24) dazya ane draSTAnA saMyogano abhAva hAna | saMyoganA abhAvarUpa hAna draSTAnuM kaivalya puruSanA bhogasaMpAdanarUpa prayojana mATe ja dazya evI prakRtinuM svarUpa dazyanA ane draSTAnA saMyogano hetu avidyA hAnanuM svarUpa ane tenuM kAraNa (pA.yo. 2/25-26) draSTAnA ane dRzyanA saMyoganA hAnano upAya aviplavavALI evI vivekakhyAti 15 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI utpanna thayela vivekakhyAtivALA yogIne jJAtavyanA vivekarUpa prAMtabhUmimAM sAta prakAranI prajJAnuM svarUpa (pA.yo. 2/20) kAryavimukti-4 cittavimukita-3 (1) mArA vaDe jJeya jJAta che, tethI mAre (1) mArA buddhinA guNo caritArtha thayA che. kAMI jANavA yogya bAkI rahetuM nathI. (2) mArA klezo kSaya pAmelA che, tethI (2) mane samAdhi sAtmIbhUta thayelI che. mAre kAMI kSaya karavA yogya nathI. (3) mArA vaDe jJAna prApta che. (3) samAdhi prApta thaye chate huM svarUpa (4) mArA vaDe vivekakhyAti prApta thayelI che. pratiSTha chuM. vivekakhyAtinuM kAraNa (pA.yo. 2/28) yogAMganA sevanathI AtmAnI azuddhino kSaya thaye chate vivekagrAti parvatanI jJAnanI dIpti yoganA ATha aMgo (pA.yo. ra/29) (1) yama (2) niyama (3) Asana (4) prANAyAma (5) pratyAhAra (6) dhAraNA (7) dhyAna (2) samAdhi aSTAMga yogamAM prathama cogAMgarUpa camanuM svarUpa (pA.yo. 2/30) (1) hiMsAnA (2) vANI (3) paranA (4) upasthano (5) bhogasAdhanano abhAvarUpa ane mananuM dhananA saMyama asvIkAra ahiMsA yathArthapaNuM apaharaNano brahmacarya aparigraha satya abhAva asteya pAMca prakAranA samomAM sarva ane dezarUpa vizeSa (pA.co. 231) jAti, deza, kALa ane samayathI anavacchinna sarva kSipta vagere cittabhUmimAM thanArA ahiMsAdi yamo mahAvrata jAti, deza, kALa ane samayathI vibhAga karAyela ahiMsAdi yamo dezathI mahAvrata Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI aSTAMgayogamAM bIjA yogAMgarUpa niyamanuM svarUpa (pA.yo. 232) I | (2) saMtoSa | (3) tapa (1) zauca (4) svAdhyAya (5) IzvarapraNidhAna kArapUrvaka maMtrono | jApa phaLanirapekSapaNAthI sarvakriyAonuM paramagurune samarpaNa bAhya atyaMtara potAne prApta kuccha-cAndrayaNAdi | | thayelA saMyoga tapanuM sevana mATI, maitrAdi pramANe topa jalAdi vaDe vaDe cittanA kAyAnuM maLonuM prakSAlana prakSAlana cama ane niyamanuM yogAMgapaNuM zAthI ? (pA.yo. 2/33) ahiMsAdi yamanA sevana dvArA ahiMsAdithI AtmAne bhAvita karavAthI hiMsAdi bhAvonI bAdhA thavAne kAraNe yoganI sukaratA thavAthI yama-niyamanuM yogAMgapaNuM hiMsAdi vitarkonuM svarUpa, bheda, kAraNa ane phaLa (pA.yo. ra/34) hiMsAdi vitarko kRta, kArita ane anumodita, lobha, krodha ane mohapUrvaka, mRdu, madhya ane adhimAtrAvALA, du:kha ane ajJAnanA phaLavALA hiMsA, asatya vagere pAMca vitarkomAMthI pratyekanA 81 bhedo lobha 3 X 3=9 9 X 3=27 kArita krodha madhyama 1 madhyama mRdu 2 madhyama madhyama 3 madhyama tIvra anumodita moha adhimAtra-tIvra 1 tIvra mRdu 2 tIvra madhyama 3 tIvra tIvra 1 mRdu mRdu 2 mRdu madhyama 3 mRdu tIvra 27 X 3=81 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI pAMca prakAranA camothI prApta thatI siddhinuM kathana (pA.yo. 2/35 thI 39) (1) ahiMsA yamanI siddhi (2) satya (3) asteya (4) brahmacarya yamanI siddhi yamanI siddhi yamanI siddhi (5) aparigraha yamanI siddhi ahiMsA yamanA prakarSavALA yogInA sAMnidhyamAM vairano tyAga satya yamanI pratiSThAmAM kriyA karyA vagara kiyAnA phaLanI prApti asteya yamanI pratiSThAmAM sarva divya ratnonI prApti brahmacarya yamanI pratiSThAmAM aparigraha yamanA dhairyamAM pUrva-apara janmano nirNaya vIrya pAMca prakAranA niyamothI prApta thatI siddhinuM kathana (pA.go. ra40 thI 45) (1) zauca niyamanI | siddhi (2) saMtoSa niyamanI | siddhi (3) tapa niyamanI (4) svAdhyAya niyamanI siddhi IzvarapraNidhAnarUpa niyamanI siddhi siddhi tapathI saMtoSathI anupama sukhano lAbha svAdhyAyathI iSTadevatAnuM pratyakSa potAnA azuciya dehamAM jugupsA ane azucivALA evA paranA dehanI sAthe asaMsarga, sattvanI zuddhi, saumanasya ekAgratA, indriyajaya ane AtmadarzananI yogyatA IzvaranA praNidhAnathI samAdhinI siddhi azuddhino kSaya thavAthI kAya ane indriyonI siddhi aSTAMga yogamAM trIjA yogAMgarUpa AsananuM svarUpa (pA.yo. 2/46) sthira ane sukharUpa evuM Asana yogAMga Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | saMkSipta TrI sthira ane sukharUpa Asana prAptino upAya (pA.yo. 40) prayatnanI zithilatA AnanyanI samApatti AsanajarathI thatuM tatkALa phaLa (pA.yo. 2/48) sthira sukhAsanathI zIta, uSNAdi dhaMdhono abhipAta aSTAMga yogamAM cothA yogAMgarUpa prANAyAmanuM svarUpa (pA.yo. 2/49) Asana sthira thaye chate zvAsa, prazvAsanI gatinA vicchedarUpa prANAyAma prANAyAmanA prakAro (pA.go. 2/50-51) (1) recaka (2) pUraka (3) kuMbhaka (4) staMbhana bAhyavRtti zvAsa aMtavRtti prazvAsathI grahaNa bAhya ane atyaMtara prazvAsa karAyelA vAyunI viSayanuM paryAlocana aMdaramAM saMbhavRtti karIne staMbharUpa gativiccheda cAra prakAranA prANAyAmanuM phaLa (pA.yo. 2/52-53) prakAzanA AvaraNano kSaya dhAraNAmAM mananI yogyatA sthiratA aSTAMga yogamAM pAMcamA yogAMgarUpa pratyAhAranuM svarUpa (pA.yo. 2/54) indriyonA viSayonA abhimukhabhAvarUpa asaMprayoga hote jIte cittanA svarUpane anusaranAra pratyAhAra pratyAhAranuM phaLa (pA.co. 2/55) indriyonA pratyAhArathI yogIne indriyonI paramavazyatA - sAdhvI caMdanabAlAzrI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | anukramaNikA pAtaMjala yogasUtra bhAga-1nI anukramaNikA sUtra naM. vigata pAnA naM. 1-128 1-4 4-8 8-9 9-11 10-11 11-12 12-13 13-15 15-16 16-18 (1) samAdhipAda : maMgalAcaraNa. yoganuM lakSaNa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI cittavRttinirodhakALamAM cittanuM svarUpa. anirodhakALamAM cittanuM svarUpa. cittanI kliSTa-akliSTa be prakAranI vRttio. cittanI vRttionA bhedo. pramANonA bhedo. viparyayanuM svarUpa. vikalpanuM svarUpa. nidrAnuM svarUpa. 11. skRtinuM svarUpa. | upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 12. cittavRttinirodhano upAya. 13. cittavRttinA nirodha mATe karAtA abhyAsanuM svarUpa. 14. cittavRttinA nirodhanA abhyAsane daDha karavAno upAya. 15. vairAgyanuM svarUpa. prakRSTa vairAgyanuM svarUpa. 15-16, upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI saMprajJAtasamAdhinA cAra bhedo. | asaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa. 17-18. | upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI bhavapratyaya prApta thatI samAdhi. 18-19 19-21 21-23 5 thI 11. 23-24 24-25 25-26 16. 26-28 28-29 29-31 31-39 40-43 17. 18. 43-47 19. 47-49 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | anukramaNikA pAnA naM. 48 50-51 51-52 53-57 pa7-pa9 59-65 65-68 68-69 69-77 77-79 78-79 80-81 sUtra naM. vigata upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI yatnathI prApta thatI samAdhinA upAyo. tIvrasaMgathI zIdhra samAdhinI prApti. jaghanya, madhyama ane tIvrasaMganA bhedathI yogInA 27 bhedonI prApti. IzvarapraNidhAne samAdhinI prApti. IzvaranuM svarUpa. Izvarane svIkAravA mATe pramANa. pUrvanA RSionA guru tarIke Izvarano svIkAra. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI Izvarano vAcaka zabda. 28. IzvaranA japathI IzvaranA svarUpanuM bhAvana. 29. IzvaranI upAsanAnuM phaLa. 30-31. yogamArganI pravRttimAM aMtarAyo. 32thI 39. | cittanA vikSepanA parivArano upAya. 33. | upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 34. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI cittadhairyanuM phaLa. 41thI 45. | samApattinuM svarUpa ane tenA bhedo. saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 47. samAdhinA atizayathI adhyAtmano prasAda, 48-49. | RtaMbharAmajJAnuM svarUpa. 47thI 49. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI RtaMbharA prajJAnuM phaLa. 51. saMprajJAtasamAdhithI asaMprajJAtasamAdhinI prApti . samAdhipAdano upasaMhAra 81-86 84-104 90-93 95-96 104-106 106-116 116-117 46. 1 17-118 118-119 120-122 1 2 3-1 24 50. 124-125 125-127 1 27-1 28 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | anukramaNikA sUtra naM. vigata pAnA naM. 129-269 129-13) 130-132 132-133 133-134 134-138 138-139 13-14 thI 4. 140-143 143 144 144-145 5 thI 9. 146-149 (2) sAdhanapAda : kriyAyoganuM svarUpa upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI kriyAyoganuM prayojana. klezonA bhedo. sarva phlezonuM bIja avidyA ane phlezonA bhedonuM svarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI avidyAnuM svarUpa. asmitAnuM svarUpa. rAganuM svarUpa. SanuM svarUpa. abhinivezanuM svarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI klezonA nAzanA upAyono vibhAga, | upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI | skUla phlezonA nAzano upAya. klezothI thatA karbhAzayanuM svarUpa. karbhAzayanuM phaLa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI karbhAzayanA phaLo puNyarUpa ane apuNyarUpa hovAthI anuphaLarUpa ane pratiphaLarUpa. puNya ane pApa paramArthathI du:khasvarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI yogIone bhAvinuM duHkha heya hovAthI yogamArganI pravRtti. saMsAranA hetunuM svarUpa. dezyanuM svarUpa ane prayojana. 150-151 10. 151 152-13 153-155 155-157 157-183 183-185 185-188 188-190 190-191 191-192 192-194 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | anukramaNikA sUtra naM. vigata pAnA naM. 19. 194-196 196-198 bh 199-200 21. 200-201 m lh lm lh 201-204 204-206 206-207 207-209 209-211 211-215 2 15-216 lm lh lh lh 216-218 yogIone dhyAna mATenI skUla ane sUkSma bhUmikA. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI puruSanuM svarUpa. puruSa arthe dazyano svIkAra. yogamArganI sAdhanAthI kRtArtha thayelI prakRti te yogIne AzrayIne naSTa hovA chatAM anya jIvone AzrayIne prakRtino anarUpe svIkAra. prakRti ane puruSanA saMyoganuM svarUpa. avidyAthI puruSa ane prakRtino saMyoga. avidyAnA nAzathI prakRtinA saMyogano abhAva ane tenAthI puruSanI mukti. karmanAzano upAya. vivekAtinI sAta bhUmikAnI prajJA. vivekakhyAti pratye yoganA aMgonuM kAraNa paNuM. yoganA ATha aMgo. yoganuM svarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI niyamonuM svarUpa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI yama-niyama kaI apekSAe yoga pratye kAraNa che tenuM svarUpa. saMsAranA kAraNabhUta vitarkonuM svarUpa ane tenA pratipakSabhAvanano upAya. ahiMsAyamanI siddhinuM phaLa. satyayamanI siddhinuM phaLa. asteyamanI siddhinuM phaLa. brahmacaryayamanI siddhinuM phaLa. aparigrahayamanI siddhinuM phaLa. | zaucaniyamanI siddhinuM phaLa. saMtoSaniyamanI siddhinuM phaLa. 30-31. | 218-223 l 2 23-2 24 l 224-226 l bh l 227-228 bn 2 28-234 234-235 235-236 236 236-237 38. 39. 237-238 238-242 47-41. 42. 242-243 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 / anukramaNikA vigata pAnA naM. 243-244 244-245 245-246 246-247 247- 248 48. 249 250-251 tapaniyamanI siddhinuM phaLa. svAdhyAyaniyamanI siddhinuM phaLa. IzvarapraNidhAnanuM phaLa. AsanarUpa yogAMganuM svarUpa. AsanarUpa yogAMganI prAptino upAya. AsanarUpa yogAMganuM phaLa. prANAyAmanuM svarUpa. prANAyAmanA bhedo. prANAyAmanuM phaLa. pratyAhArarUpa yogAMganuM svarUpa. pratyAhArarUpa yogAMganuM phaLa. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI sAdhanapAdano upasaMhAra pariziSTa 251-254 50-51. para-pa3. 254-256 54. 256-258 55. 258-259 55. 259-266 266-269 270-274 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hrIM aha~ namaH / OM hrIM zrIzaGkezvarapArzvanAthAya namaH / aiM namaH / nyAyavizArada-nyAyacAryapadapratiSThita-mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNiracitaTippaNasahitAni, zrIbhojadevakRtarAjamArtaNDavRttisametAni ca // pAtaJjalayogasUtrANi // (bhAga-1) prathamaH samAdhipAdaH // sUtra: atha yogAnuzAsanam // 1-1 // sUtrArtha : yoganA lakSaNa, bheda, upAya ane phalo vaDe jenA dvArA vyAkhyAna karAya te yoganuM anuzAsana che. II1-1thI rAjamArtaNDaH dehAprayogaH zivayoH sa zreyAMsi tanotu vaH / duSprApamapi yatsmRtyA janaH kaivalyamaznute // 1 // trividhAnyapi duHkhAni yadanusmaraNAnnRNAm / / prayAnti sadyo vilayaM taM stumaH zivamavyayam // 2 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-1 pataJjalimuneruktiH kA'pyapUrvA jayatyasau / puMprakRtyorviyogo'pi yoga ityudito yayA // 3 // jayanti vAca: phaNibharturAntasphurattamastomanizAkaratviSaH / vibhAvyamAnAH satataM manAMsi yAH satAM sadA''nandamayAni kurvate // 4 // zabdAnAmanuzAsanaM vidadhatA pAtaJjale kurvatA, vRttiM rAjamRgAGkasajJakamapi vyAtanvatA vaidyake / vAkcetovapuSAM mala: phaNibhRtAM bhaava yenoddhRtastasya zrIraNaraGgamallanRpatervAco jayantyujjvalAH // 5 // durbodhaM yadatIva tadvijahati spaSTArthamityuktibhiH, spaSTArtheSvapi vistRtiM vidadhati vyathaiH samAsAdikaiH / / asthAne'nupayogibhizca bahubhirjalpairdhamaM tanvate, zrotRNAmiti vastuviplavakRtaH sarve'pi TIkAkRtaH // 6 // utsRjya vistaramudasya vikalpajAlaM phalguprakAzamavadhArya ca samyagarthAn / santaH pataJjalimate vivRtirmayeyamAtanyate budhajanapratibodhahetuH // 7 // TIDA : ___ anena sUtreNa zAstrasya sambandhAbhidheyaprayojanAnyAkhyAyante, athazabdo'dhikAradyotako maGgalArthakazca, yogo yuktiM samAdhAnam, 'yuj samAdhau' / anuziSyate vyAkhyAyate lakSaNabhedopAyaphalairyena tadanuzAsanam, yogasyAnuzAsanaM yogAnuzAsanam, tad A zAstraparisamApteradhikRtaM boddhavyamityarthaH, tatra zAstrasya vyutpAdyatayA yogaH sasAdhanaH saphalo'bhidheyaH, tadvyutpAdanaM ca phalam, vyutpAditasya yogasya kaivalyaM phalam, zAstrAbhidheyayoH pratipAdya-pratipAdakabhAvalakSaNaH sambandhaH, abhidheyasya yogasya tatphalasya ca kaivalyasya sAdhyasAdhanabhAvaH / etaduktaM bhavati-vyutpAdyasya yogasya sAdhanAni zAstreNa pradarzyante tatsAdhanasiddho yogaH kaivalyAkhyaM phalamutpAdayati // 1 // ToDArtha : anena ..... utpAdayati sA sUtrathA-"atha yogAnuzAsanam" me sUtrathA, zastrano saMbaMdha, mabhidheya bhane prayona pAya che. 'atha' 276 madhibharano dhota cha bhane maMgatArtha che. yogAnuzAsanam 106mAthI yoga'no artha 72 cha - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-1 yogayukti=samAdhAna; kema ke 'yun samAdhI' yujh dhAtu samAdhimAM che. yogano artha karyA pachI 'anuzAsana'no artha kare che lakSaNa, bheda, upAya ane phaLa vaDe jenAthI anuzAsana=vyAkhyAna, karAya te anuzAsana che. A rIte 'atha', 'coLa' ane 'anuzAsana'no artha karyA pachI yoga ane anuzAsanano samAsa batAve che. - 3 yoganuM anuzAsana te "yogAnuzAsana." teyoganuM anuzAsanayoganuM vyAkhyAna, zAstranI parisamApti sudhI adhikRta jANavuM. e prakArano artha che. tyAM=yoganA vyAkhyAnamAM, zAstrano vyutpAdyapaNAthI sAdhanasahita saphaLa yoga abhidheya che ane tenuM vyutpAdanayoganuM vyutpAdana, phaLa che, vyutpAdita yoganuM kaivalya phaLa che. zAstrano ane abhidheya evA yogano, pratipAdya-pratipAdakabhAvasvarUpa saMbaMdha che arthAt zAstra pratipAdaka che ane yoga tenAthI zAstrathI pratipAdya che. ane abhidheya evA yogano ane tenA phaLarUpa evA-yoganA phaLarUpa evA, kaivalyano sAdhyasAdhanabhAvarUpa saMbaMdha che arthAt yoga sAdhana che ane yoganA phaLarUpa kaivalyanI prApti e sAdhya che. A hevAyeluM thAya che vyutpAdya evA yoganA sAdhano zAstrathI batAvAya che ane tenA sAdhanathI siddha evo yogayoganA sAdhanathI siddha evo yoga, kaivalya nAmanA phaLane arthAt prakRtithI pRthabhUta evA AtmAnA kaivalyarUpa phaLane, utpAdana kare che. II1-1|| bhAvArtha : - pAtaMjalayogazAstra graMthanA saMbaMdha, abhidheya ane prayojananuM vyAkhyAna : 'atha yogAnuzAsanam 'e sUtra dvArA prastuta pAtaMjalayoga zAstrano saMbaMdha, abhidheya ane prayojana kahevAya che. tyAM atha zabda adhikArano ghotaka ane maMgala arthaka che. Azaya e che ke, 'yogAnuzAsana' zabdathI yoganuM vyAkhyAna prApta thAya che, tethI tha zabda yoganA vyAkhyAnanA adhikArane batAve che ane graMthanA prAraMbhamAM maMgala karavuM joIe, tethI maMgala arthane batAvanAra atha zabda che. A rIte pAtaMjalayogasUtra-1mAM 2hela atha zabdano artha karyA pachI rAjamArtaMDa TIkAkAra yo|| zabdano artha kare che - yogayukti=samAdhAna; kema ke yuk dhAtu samAdhi arthamAM che, tethI yujh dhAtumAMthI banela yoga zabda samAdhirUpa samAdhAnane batAve che arthAt AtmA potAnA svarUpamAM avasthAnarUpa samAdhAnane pAme tene batAve che ane te samAdhAnanA arthamAM yogano artha yukti karela che arthAt yojana karela che. AtmA potAne potAnA svarUpamAM yojana kare te yojanarUpa yukti che, tethI yogano artha samAdhAna prApta thAya che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-1-2 A rIte yogano artha karyA pachI "anuzAsana'no artha kare che. lakSaNa, bheda, upAya ane phaLavaDe jenAthI vyAkhyAna karAya te anuzAsana vyAkhyAna che ane prastuta graMthamAM lakSaNAdithI yoganuM vyAkhyAna karAya che, ane te yoganuM vyAkhyAna prastuta graMthanI samApti sudhI adhikRta che ema jANavuM. A rIte prastuta sUtramAM rahela matha, yogA ane anuzAsana zabdano artha karyA pachI A sUtrathI abhidheya zuM che? te spaSTa kare che - zAstrano abhidheya zAstrathI kahevA yogya viSaya, vyutpAdyapaNAthI sAdhanasahita, phaLa sahita yoga che; kema ke 'yoganuM vyAkhyAna karazuM' e pramANe pratijJA karI, tenAthI mAtra yoga abhidheya nathI, paraMtu yoganA sAdhana ane yoganA phaLa sahita evo yoga abhidheya che ane tenuM vyutpAdana yoganuM AtmAmAM niSpAdana, e zAstranA adhyayanuM phaLa che ane zAstrathI yogano bodha karyA pachI AtmAmAM vyutpAdita evA yoganuM phaLa kaivalya che=prakRtithI AtmAnI pRthaka prAptirUpa AtmAnuM kaivalya phaLa che. zAstra ane abhidheya evA yoga e benI vacce pratipAdya-pratipAdakabhAvasvarUpa saMbaMdha che arthAt zAstra pratipAdaka che ane zAstrathI pratipAdya evo yoga che mATe zAstra ane yoganI vacce pratipAdyapratipAdakabhAva saMbaMdha che. zAstrathI abhidheya evA yoganuM ane yoganA sevananA phaLarUpa kaivalyano sAdhya-sAdhanabhAvasvarUpa saMbaMdha che arthAt yoga sAdhana che. prakRtithI AtmAnI pRthaka prAptirUpa kaivalya sAdhya che, tethI yoga ane yoganA phaLa vacce sAdhya-sAdhanabhAva saMbaMdha che. AnAthI e kahevAyeluM thAya che ke, zAstrathI vyutpAdya evA=kahevA yogya evA, yoganA sAdhano zAstrathI batAvAya che ane te sAdhanothI siddha te sAdhanonA sevanathI AtmAmAM pragaTa thato yoga kaivalyanAmanA phaLane pragaTa kare che=AtmAne mukti prApta karAve che. I1-1aaaa avataraNikA: tatra ko yoga ityata Aha - avataraNitArtha : pAtaMjalayogasUtra 1-1mAM yoInuzAsanam kahyuM tyAM yoga zuM che ? ethI kahe che - sUtra : yogazcittavRttinirodha: I?-rA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-2 sUtrArtha : cittavRttino nirodha yoga che. I1-rA TI : 'yoga iti'-cittasya nirmalasattvapariNAmarUpasya yA vRttayo'GgAGgibhAvapariNAmarUpAstAsAM nirodho bahirmukhapariNativicchedAdantarmukhatayA pratilomapariNAmena svakAraNe layo yoga ityAkhyAyate, sa ca nirodhaH sarvAsAM cittabhUmInAM sarvaprANinAM dharmaH kadAcitkasyAJcid buddhibhUmAvAvirbhavati, tAzca kSiptaM mUDhaM vikSiptamekAgraM niruddhamiti cittasya bhUmayaH, cittasyA'vasthAvizeSAH, tatra kSiptaM rajasa udre kAdasthiraM bahirmukhatayA sukhaduHkhAdiviSayeSu vikalpiteSu vyavahiteSu sannihiteSu vA rajasA preritam, tacca sadaiva daityadAnavAdInAm, mUDhaM tamasa udrekAt kRtyAkRtyavibhAgamagaNayat krodhAdibhirviruddhakRtyeSveva niyamitam, tacca sadaiva rakSaHpizAcAdInAm, vikSiptaM tu sattvodrekAdvaiziSTyaina parihatya duHkhasAdhanaM sukhasAdhaneSveva zabdAdiSu pravRttam, tacca sadaiva devAnAm / etaduktaM bhavati-rajasA pravRttirUpaM, tamasA parApakAraniyataM, sattvena sukhamayaM cittaM bhavati, etAstisrazcittAvasthAM samAdhAvanupayoginyaH, ekAgraniruddharUpe dve ca sattvotkarSAdyathottaramavasthitvAtsamAdhAvupayogaM bhajete, sattvAdikramavyutkrame tvayamabhiprAyaH-dvayorapi rajastamasoratyantaheyatve'pyetadarthe rajasaH prathamamupAdAnaM, yAvanna pravRttirdazitA tAvannivRttina zakyate darzayitumiti dvayorvyatyayena pradarzanam, sattvasya tvetadarthe pazcAt pradarzanaM yattasyotkarSeNottare dve bhUmI yogopayoginyAviti, anayordvayorekAgraniruddhayo myoryazcittasyaikAgratArUpaH pariNAmaH sa yoga ityuktaM bhavati, ekAgre bahirvRttinirodhaH, niruddhe ca sarvAsAM vRttInAM saMskArANAM ca pravilaya ityanayoreva bhUmyoryogasya sambhavaH // 2 // TIvArtha: cittasya .... AkhyAyate, pAtaMzana prabhAe nakhasatyanA prie|35 yittanA sNgmaavpariNAmarUpa je vRttio che teno virodha yoga che=bahirmukhapariNatinA vicchedathI antarmukhapaNAne kAraNe pratiloma pariNAmathI cittanI vRttiono svakAraNamAM laya yoga e pramANe kahevAya che. ___sa ca ..... avasthAvizeSAH, mane sarva prAmonA savAyattabhUmimono tarodha dharma gyAre koI knI buddhibhUmimAM AvirbhAva pAme che ane te kSipta, mUDha, vikSipta, ekAgra ane niruddha e prakAre cittanI bhUmio che-cittanI avasthAvizeSa che. tatra ..... dAnavAdInAm, tyAM-kSipta, mUDha, vikSipta, mejaya mane niruddha me prakAre yittanI bhUmimo che tyAM, vikalpita, vyavahita athavA sanihita evA sukha-du:khAdiviSayomAM bahirmukhapaNAne kAraNe Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-2 rAgathI prerita rajanA udrathI asthira citta kSipta che ema anvaya che, ane te kSipta citta, sadA haMmezA ja, daitya-dAnava Adine che. mUDha upazIvIDInA, tamanA udrekathI kRtyAkRtyanA vibhAgane nahi gaNato krodhAdithI viruddha kRtyomAM ja niyamita citta mUDha che. ane te mUDhacitta, sadA haMmezAM ja, rAkSasa-pizAca Adine che. vikSipta . devAnAm, vaLI sattvanA udrakane kAraNe vaiziSTapaNAthI du:khanA sAdhanano parivAra karIne sukhanA sAdhanorUpa ja zabdAdimAM pravRtta citta vikSipta che. ane te vikSipta citta, sadA jahaMmezA ja, devone che. pata, mavati - A kahevAyeluM thAya che - rana ...... mavati, rAgathI pravRttirUpa citta hoya che, tamathI para apakAra niyata citta hoya che, sattvathI sukhamaya citta hoya che. hatA . manete, A traNa cittanI avasthA arthAt kSipta, mUDha ane vikSipta cittanI avasthA, samAdhimAM anupayogI che ane ekAgra ane nirudvarUpa be cittanI bhUmio yathottara sattvanA utkarSathI avasthitapaNuM hovAne kAraNe samAdhimAM upayogane bhaje che. kviAdri ti, vaLI sattvAdinA krama ane bhramamAM A abhiprAya che - raja ane tama baMnenuM paNa atyaMta heyapaNAmAM paNa A arthamAM A prayojanamAM, rajanuM prathama upAdAnaHgrahaNa che. pravRtti batAvAya nahi tyAM sudhI nivRtti batAvavA mATe zakya nathI, ethI baMnenuM raja ane tamanuM, vyatyayathI pradarzana che arthAt raja karatAM tama atyaMta kharAba hovA chatAM rajane prathama hevArUpa vyatyayathI raja ane temanuM pradarzana che, vaLI sattvanuM A arthamAM pazcAt pradarzana che, je kAraNathI tenA utkarSathI sattvanA utkarSathI, uttaranI be bhUmio ekAgra ane niruddharUpa be bhUmio, yoga mATe upayogI che. rUti zabda pratiku$ mata nA kathananI samApti sUcaka che. mana: samava: . A bemAM-ekAgra ane niruddha bhUmimAM je ekAgratArUpa pariNAma che te yoga che e pramANe kahevAyeluM thAya che arthAt sattAdinA krama ane vyutkramamAM A abhiprAya che e kathanathI kahevAyeluM thAya che. ekAgratA ane niruddha zuM che ? te spaSTa kahe che - ekAgratAmAM bahivRttino nirodha che ane niruddhamAM sarvavRttiono ane saMskArono pravilaya che, ethI A be ja bhUmimAM ekAgra ane niruddha ja bhUmimAM, yogano saMbhava che. ll1-rA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-2 bhAvArtha : yoga zabdano artha : pAtaMjalayogasUtra 1-2mAM kahela yoga zabdano artha kare che - nirmaLasattvanA pariNAmarUpa cittanI je vRttio che, temano nirodha yoga che ane yogamAM je cittavRttino nirodha che te sarva prANIonI sarva cittavRttino dharma che, chatAM te dharma kyAreka koI jIvanI buddhi bhUmimAM AvirbhAva pAme che, sadA AvirbhAva pAmato nathI. kema sarva prANInA cittamAM cittavRttino dharma hovA chatAM nirodha AvirbhAva pAmato nathI, tethI kahe che - cittanI bhUmionuM varNana: cittanI bhUmio kaI che te batAvavA arthe rAjamArtaDa vRttikAra bhojadeva kSiptAdi pAMca cittanI bhUmio che ema kahe che. te A pramANe - (1) kSipta, (2) mUDha, (3) vikSipta, (4) ekAgra ane (5) niruddha. A pAMca cittanI bhUmiomAMthI kSipta, mUDha ane vikSipta A traNa cittanI bhUmio samAdhimAM upayogI nathI ane ekAgra ane niruddha A be cittanI bhUmio samAdhimAM upayogI che, tethI je jIvomAM ekAgratA ane niruddha pariNAma varte che te jIvonI cittabhUmimAM yoga pragaTa thAya che. sattvAdinA krama ane vyutkamano abhiprAya : ahIM sattva, raja ane tama A traNano krama ane vyutkama kahevA pAchaLa A abhiprAya che - AtmA mATe raja ane tame baMne atyaMta heya che. ane raja ane tamamAM paNa tamane prathama na kahetAM rajane prathama kema kahyuM tethI kahe che - rajathI pravRtti thAya che ane tamathI nivRtti thAya che, kema ke tama aMdhakAratulya che, ane jyAM sudhI pravRtti batAvAya nahi, tyAM sudhI nivRtti batAvI zakAya nahi. tethI raja ane tamamAM pahelA raja kahyuM ane tyArapachI tema kahyuM che. raja ane tamamAM tama adhika heya hovA chatAM rajane prathama kahyuM te bukama che; kema ke pravRttisvarUpa raja batAvyA sivAya nivRttisvarUpa tama batAvI zakAya nahi mATe vyutkramathI kathana karela che. ekAgra ane niruddha cittabhUmimAM yogano saMbhavaH vaLI sattvanA utkarSathI yogane upayogI evI uttaranI ekAgra ane niruddha e be bhUmio pragaTe che ane sattvanA utkarSathI pragaTa thanArI uttaranI be bhUmiomAM ekAgratApariNAmarUpa yoga niruddhaavasthAmAM utkarSavALo thAya che, mATe yogano saMbhava ekAgra ane niruddha A be cittanI bhUmimAM che. kSipta, mUDha ane vikSipta A traNa cittanI bhUmimAM yogano saMbhava nathI. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-2 | sUtra-1-2nI upA. ma.sA.nI TippaNI ekAgratA ane niruddha cittavRtti vaccenA bhedanuM spaSTIkaraNa : ekAgratA ane niruddha vacceno bheda spaSTa kare che - ekAgratAkALamAM indriyonI ane mananI bahivRttino nirodha che, tethI yogI zAstravacana anusAra bahivRttino virodha karIne AtmAnA svabhAvamAM javAnA udyamavALA thAya che ane niruddhamAM mAtra bahivRttino nirodha nathI paraMtu bahiraMgavRtti ane aMtaraMgavRtti ema sarvavRttiono ane saMskArono pravilaya=nAza che, tethI AtmasvarUpamAM pratiSThAna che. ll1-rA. sUtra 1 - 1/2 upara upAdhyAya mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : aindravRndanataM natvA vIraM sUtrAnusArataH / vakSye pAtaJjalasyArthaM sAkSepaM prakriyAzrayam // 1 // [ya.] vyAkhyA-sarvazabdAgrahaNe'pyarthAttallAbhAdavyAptiH samprajJAta iti "kliSTacittavRttinirodho yoga" iti lakSaNaM samyag, yadvA "samitiguptisAdhAraNaM dharmavyApAratvameva yogatvam" iti tvasmAkamAcAryAH / taduktam - 'mukkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhammavAvAro' [ yogaviMzikA IT. ] artha : sarvazad .... ghampavAvA'' pAtaMjalasUtramAM sarva zabdanuM agrahaNa hovA chatAM paNa arthathI sarva zabdano lAbha hovAne kAraNe pAtaMjaladarzanakAre kareluM yoganuM lakSaNa saMprajJAtasamAdhimAM avyApta che, tethI "kliSTa-cittavRttino nirodha" yoga che e prakAranuM lakSaNa samyaka prApta thAya, athavA "samiti-gupti sAdhAraNa dharmavyApArapaNuM ja yogatva che," e pramANe amArA AcAryo kahe che. te kahevAyuM che - "mokSanI sAthe yojana hovAnA kAraNe sarva paNa dharmavyApAra yoga che." bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAre karela "cittavRttinirodharUpa" yoganA lakSaNamAM aspaSTatA batAvIne "kilaSTa cittavRttino nirodha yoga" che, e pramANe upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanuM samAlocana : pAtaMjaladarzanakAre cittavRttinA nirodharUpa yoga" che ema kahyuM, paraMtu sarvacittavRttino nirodha yoga che tema kahyuM nathI, topaNa arthathI sarva cittavRttinA nirodharUpa yoga che te prakArano artha prApta thAya che ane tema na svIkAravAmAM Ave to pAtaMjaladarzanakAra prajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhi ema be prakAranI samAdhi mAne che temAMthI saMprajJAtasamAdhimAM A yoganuM lakSaNa saMgata thAya nahIM, paraMtu asaMprajJAtasamAdhimAM ja sarvacittavRttino nirodha che mATe asaMprajJAtasamAdhi ja yogarUpa bane tethI 'kliSTracittavRttino nirodha' yoga che e pramANe pAtaMjaladarzanakAre lakSaNa karavuM joIe tethI te lakSaNa saMpUrNa yogamAM saMgata thAya ane 'klicittavRttino nirodha' yoga svIkAravAmAM Ave to Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-1-2nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-3 yoganI pahelI daSTimAM paNa rahelA jIvo jayAre jinamAM kuzala citta kare che ke anya prakAranA yogabIjo grahaNa kare che tyAre paNa kliSTracittavRttino nirodha hovAthI yoganuM lakSaNa tyAM paNa saMgata thaze ane anya paNa yoganI pravRttikALamAM klicittavRttino nirodha hovAthI yoganuM lakSaNa saMgata thaze, ane jIvo jyAre saMsAranI koI pravRtti kare che tyAre kliSTracittavRttio varte che te cittavRttio yoga nathI paraMtu yogathI viparIta avasthA che tema saMgata thaze. pUjya zrI haribhadrasUri mahArAjanA cogaviMzikAnA vacanathI "mokSanI sAthe cojana karanAra sarva paNa dharmavyApAra yoga" : athavA suripuraMdara pUjaya zrI haribhadrasUri mahArAjAe yogaviMzikA gAthA-1mAM yoganuM lakSaNa karyuM ke, "mokSanI sAthe yojana karanAro sarva paNa dharmavyApAra yoga che' tethI je muni samiti-gupti pUrvaka sarva pravRtti kare che te munino sarva paNa dharmavyApAra yoga che e prakAranuM yoganuM lakSaNa karavuM ucita che. vizeSArtha: pataMjaliRSie 'citta vRttinirodha yoganuM lakSaNa karyuM ane yama-niyamAdi ATheyane yoganA aMgo tarIke AgaLamAM kahe che tema svIkArIe to kevalajJAnanI prApti vakhate cittavRttino nirodha prApta thAya che te yoga che tema prApta thAya ane tenI pUrve ATha yogAMgo che e yoganI ATha dRSTisvarUpa che, tethI kSapakazreNi sudhIno sarva aMza yogAMgamAM aMtarbhAva pAme. vaLI pUjaya AcArya zrI haribhadrasUrimahArAjAe adhyAtmAdi pAMcane yoga tarIke grahaNa karela che tethI dezaviratidharazrAvakathI mAMDIne prApta thatA samyagadarzana, samyagrajJAna ane samyaphacAritrarUpa yoga che ane te adhyAtmAdi pAMca bhedovALuM che temAMthI adhyAtma, bhAvanA, dhyAna ane samatA e cAra yoga pAtaMjalane mAnya ATha yogAMgamAM aMtarbhAva pAme che. jo ke, pAtaMjalamAnya prathamanA pAMca yogAMgo adhyAtmanI pUrvabhUmikArUpa che, topaNa tyAM upacArathI adhyAtma ane bhAvanArUpa yoga vyavahAranaya svIkAre che, tethI pAtaMjalane abhimata ATheya yogAMgo adhyAtma, bhAvanA, dhyAna ane samatAmAM aMtarbhAva pAme che ane vRttisaMkSayayogasvarUpa bane che, je kevalajJAnanI avasthAsvarUpa che. avataraNikA: idAnIM sUtrakArazcittavRttinirodhapadAni vyAkhyAtukAmaH prathama cittapadaM vyAcaSTe - avataraNikArya : have pAtaMjalasUtrakAra yoganA lakSaNa aMtargata cittavRttinirodhanA padonuM vyAkhyAna karavAnI icchAvALA prathama cittapadanuM vyAkhyAna kare che - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pAtayogasUtra bhAga-1 | samAdhipA | sUtra-3-4 sUtra: tadA draSTaH svarUpe'vasthAnam // 1-3 // sUtrArtha : tyAre-yitavRttinirodhamAM , TAd=ySanu, spa35mAM gavasthAna che. // 1-3|| TI: 'tadeti'-draSTaH puruSasya tasmin kAle svarUpe cinmAtrarUpatAyAmavasthAnaM sthitirbhavati, ayamarthaH-utpannavivekakhyAtezcitsaMkramAbhAvAt kartRtvAbhimAnanivRttau pronmuktapariNAmAyAM buddhAvAtmanaH svarUpeNAvasthAnaM sthitirbhavati // 1-3 // TImArtha : ___ draSTaH ..... bhavati // 6STA sevA puruSarnu ta amAM-yittavRttinirodhamai, spa35mAM-yinmAtra35tAmA avasthAna thAya che sthiti thAya che. A artha che-utpana vivekakhyAtine kAraNe cittamAM saMkramano abhAva hovAthI kartutvanA abhimAnanI nivRtti thaye chate pronyukta pariNAmavALI buddhimAM mukAyelA pariNAmavALI buddhimAM, AtmAnuM svarUpathI savasthAna sthiti, thAya che. // 1-3|| avatarazi: vyutthAnadazAyAM tu tasya kiM rUpamityata Aha - avatarazidhArtha : vyutthAna dazAmAM tenuM cittanuM kevA svarUpavAnuM che ? ethI kahe che - sUtra: vRttisArUpyamitaratra // 1-4 // sUtrArtha : itaratra cittavRttinirodharUpa yogathI anyakALamAM, vRttionuM sArUpya che. ll1-4 TI: 'vRttIti'-itaratra yogAdanyasminkAle vRttayo yA vakSyamANalakSaNAstAbhiH sArUpyaM tadrUpatvam, ayamarthaH-yAdRzyo vRttayaH sukhaduHkhamohAtmikAH prAdurbhavanti tAdRgrUpa eva saMvedyate vyavahartRbhiH puruSaH, tadevaM yasminnekAgratayA pariNate viviktaH svasmin rUpe pratiSThito bhavati, yasmizcendriyavRttidvAreNa viSayAkAreNa pariNate puruSastadAkAra iva paribhAvyate, yathA jalataraGgeSu calatsu candrazcalanniva pratibhAsate taccittam // 1-4 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-3-4-5 TIkArya : ..... itaratra . puruSa: |itaratra-yogathI anyakALamAM AgaLamAM klevAze tevA svarUpavALI je vRttio temanI sAthe sArUpya=ta papaNuM, dRSTAnuM che. A artha che - jevA prakAranI sukha-du:kha ane mohasvarUpa vRttio pragaTa thAya che, tevA rUpavALo ja puruSa vyavahartA vaDe-vyavahAra karanAra vaDe, saMvedana karAya che. baMne sUtrano phalitArtha kahe che tadevaM zrRttam / A rIte ekAgrapaNAthI pariNata evA jemAM=je cittamAM, vivikta evo=prakRtithI pRthak evo puruSa, potAnA svarUpamAM pratiSThita thAya che ane indriyonI vRtti dvArA viSayAkArathI pariNata evA mAM=je cittamAM, puruSa tadAkAra jevo paribhAvana karAya che arthAt viSayAkAra jevo paribhAvana karAya che. je pramANe-cAlatA evA lanA taraMgomAM cAlatA evA caMdranI jema pratibhAsana thAya che te citta che. ||1-4|| bhAvArtha : ***** pAtaMjalamatAnusAracittavRttinirodhakALamAM daSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna vyutthAnadazAmAM vRttio sAthe tarUpapaNuM : 11 ane cittavRttinA nirodhakALamAM daSTA evo puruSa cinmAtrarUpa potAnA svarUpamAM avasthAnavALo hoya che, ane anyakALamAM=cittavRttino nirodha nathI te kALamAM, AgaLamAM kahevAze te pAMca vRttio sAthe sArUpyavALo puruSa hoya che. vRttipadaM vyAkhyAtumAha pAtaMjalamatAnusAra puruSa sadA nirlepa che, Ama chatAM jema caMdra pANImAM pratibiMbita thato hoya ane pANInA calananA kAraNe caMdranuM calana bhAse che. paramArthathI AkAzamAM rahelo caMdra sthira che, tema puruSa sadA potAnA svarUpamAM ja rahelo che, topaNa prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che ane te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane te buddhi AgaLamAM kahevAze te vRttivALI hoya che, tyAre puruSa te vRttivALo che ema bhAse che tene AzrayIne pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke jyAre cittavRttino nirodha thAya che tyAre puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya che ane jyAre cittavRttino nirodha nathI tyAre puruSa vRttionA sArUpyavALo bhAse che te citta che. II1-3/4 avataraNikA : avataraNikArya : sUtra-2mAM 'cittavRttinirodha' yoganuM lakSaNa batAvyuM. tyArapachI 'citta' zuM che tenuM spaSTIkaraNa sUtra-3/4mAM karyuM. have te cittanI vRttio keTalI che te batAvavA arthe kahe che - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-pa-6 sUtra: vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH // 1-5 // sUtrArtha : pAMca prakAranI vRttio liSTa ane akliSTa be bhedavALI che. ll1-pI. TIkA? 'vRttaya iti'-vRttayazcittasya pariNAmavizeSAH, vRttisamudAyarUpasyAvayavino avayavarUpA vRttayastadapekSayA tayappratyayaH / etaduktaM bhavati-paJca vRttayaH, kIdRzyaH ?, kliSTA akliSTAH, klezairvakSyamANalakSaNairAkrAntAH kliSTAH, tadviparItA akliSTAH // 1-5 // TIkArtha : vRtta... tayapratyaya: cittanI vRttio pariNAma vizeSa che. vRttinA samudAyarUpa je avayava tenA avayavarUpa vRttio che. tenI apekSAe tayam pratyaya che=pazcatathya:mAM tayam pratyaya che. takui mavati - A kahevAyeluM thAya che - paOM ... vitnaSTha: A pAMca vRttio che - kevA prakAranI pAMca vRttio che te batAve che - vakSyamANa svarUpa pAda 2-3mAM hevAze evA kleza vaDe AkrAMta kliSTavRttio che ane tenAthI viparIta akliSTa vRttio che. II1-pA. bhAvArtha : cittavRttionuM svarUpa : jainasiddhAMta anusAra jIvano je matijJAnano upayoga che te cittavRttisvarUpa che ane te cittavRttine pAtaMjaladarzanakAra pAMca svarUpe vibhAga kare che ane te pAMca vRttio kliSTa paNa hoya che ane azliSTa paNa hoya che. AtmakalyANane sAdhavA mATe pravartatI te cittanI vRttio alipta hoya che ane tenAthI viparIta vRttio kliSTa hoya che ane kliSTa vRttiomAM je klezo che te pAtaMjaladarzanakAra pAda-2, sUtra-3mAM batAvaze. ll1-pA avataraNikA: etA eva paJca vRttaya: saMkSipyoddizyante - avataraNikArya : saMkSepa karIne A sUtra 1-5mAM kahela e ja, pAMca vRttio udeza karAya che arthAt saMkSepathI kahevAya che - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda / sUtra-6-o sUtraH __ pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 1-6 // sUtrArtha : pramANa, viparyaya, vikalA, nidrA ane smRti e pAMca vRttio che. 1-6ll TIkA : pramAti -dA TIkAI: pramANa' e pramANe sUtra che. ll1-6II bhAvArtha : jainamatAnusAra pAMca vRttionuM svarUpa : matijJAnano upayoga yathArtha bodharUpa hoya te yathArtha bodhane pramANa kahevAmAM Ave che. kyAreka viparIta bodha hoya te viparyayathI grahaNa thAya che. saMzaya ane anadhyavasAyanuM viparyayamAM ja grahaNa thAya che ane vikalpa, nidrA ane smRti e traNeya pramANa ane viparyayamAM aMtarbhAva pAme che. e pramANe upAdhyAyamahArAjanI vyAkhyAthI prApta thAya che. I1-bA avataraNikA: AsAM krameNa lakSaNamAha - avataraNikArya : AnuMvRttionuM, krama vaDe lakSaNa kahe che - sUtraH pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 1-7 // sUtrArtha : pratyakSa, anumAna ane Agama pramANo che. ll1-gAM TIkA : 'pratyakSeti'-atrAtiprasiddhatvAt pramANAnAM zAstrakAreNa bhedanirUpaNenaiva gatatvAt lakSaNasya, na pRthak tallakSaNaM kRtam, pramANalakSaNaM tu avisaMvAdijJAnaM pramANamiti, Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtraindriydvaarenn bAhyavastUparAgAccittasya tadviSayasAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam, saGgRhItasambandhAlliGgAlliGgini sAmAnyAtmanA'dhyavasAyo 'numAnam, AsavanamAgama: / / o-II 14 TIkArya : atra..... KTE: II ahIM=jagatamAM, pramANonuM pratyakSAdi traNa pramANonuM, atiprasiddhapaNuM hovAne kAraNe zAstrakAra dvArA=pAtaMjalasUtrakAra dvArA, bhedanirUpaNathI pramANanA traNa bhedo batAvavAthI ja, lakSaNanuM gatArthapaNuM hovAthI=pramANanA lakSaNano bodha thaI to hovAthI, tenuM lakSaNa=pramANanuM lakSaNa, pRthak karyuM nathI. vaLI pramANanuM lakSaNa- "avisaMvAdi jJAna" pramANa che. indriya dvArA bAhya vastunA uparAgathI cittanI=bAhya vastunA saMbaMdhathI cittanI, tenA viSaya evA sAmAnya-vizeSarUpa arthanI vizeSa avadhAraNa pradhAna vRtti pratyakSa che. saMgRhIta saMbaMdhavALA=samyag grahaNa karAyela saMbaMdhavALA, liMgathI liMgImAM sAmAnyasvarUpathI adhyavasAya anumAna che. Aptavacana Agama che. ||1-7 bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAra cittanI pAMca vRttio mAne che te sUtra 1-5/6mAM kahyuM temAM pramANarUpavRttinA traNa bhedo svIkAre che. pAMca prakAranI vRttionuM svarUpa : (1) pramANavRttinuM svarUpa : ahIM prazna thAya ke, pramANanuM lakSaNa prathama kema na batAvyuM ? tethI rAjamArtaMDa TIkAkAra kahe che ke, pratyakSAdi traNa pramANo atiprasiddha che, tethI pramANanA bhedonuM nirUpaNa karavAthI pramANanA lakSaNano bodha thaI jAya che, tethI tenuM lakSaNa pAtaMjalasUtrakAre karela nathI. chatAM TIkAkAra pramANanuM lakSaNa batAve che. 'avisaMvijJAna pramAm'' avisaMvAdI jJAna pramANa che. AnAthI e prApta thAya che ke, saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAya e traNe jJAno che, paraMtu te jJAno pramANa nathI paraMtu yathArthajJAna pramANa che. .. jema-pratikramaNanI kriyAthI pApano nAza thAya che, te viSayamAM koI prakArano Uha jemane pravartato nathI paNa mugdhatAthI pratikramaNa kriyA kare che tevA jIvone pratikramaNanI kriyAthI pApa nAza pAme che Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-7-8 e viSayamAM anAbhogajJAna varte che je anadhyavasAya svarUpa che. keTalAka jIvone yathAtathA karAyela pratikramaNanI kriyAthI divasanA thayelA pApo nAza pAme che e pramANe viparIta bodha thAya che te viparyaya jJAna che ane je jIvone tIvra saMvegapUrvaka karAyelA pratikramaNathI divasanA thayelA pApo nAza pAme che tevA bodha thAya che te avisaMvAdI jJAna che. AthI ja yathArthajJAnavALA jIvo tIvrasaMvegapUrvaka AlocanAmAM yatna kare to AlocanAkALamAM ja te pApa nAza pAme che chatAM koIka rIte koIka sthAna anAlocita rahevAnA kAraNe te sthAnane AzrayIne tIvrasaMga na thayela hoya to pratikramaNakALamAM te sthAnane AzrayIne tIvrasaMga thavAthI te pApa nAza pAme che. vaLI pratikramaNakALamAM koIka sthAnamAM apratikAMta pApa hoya to te pApane AzrayIne kAyotsarga dvArA thatA tIvrasaMgathI te pApano nAza thAya che. tethI tevA jIvonuM pratikramaNanuM yathArtha jJAna yathArthapravRttinuM kAraNa bane che. mATe yathArtha pravRttinuM kAraNa bane tevuM jJAna pramANa che. pramANanA traNa bhedo batAvyA :- (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) Agama, tenuM lakSaNa kahe che. (1) pratyakSapramANanuM lakSaNa : indriya dvArA bAhyavastuno saMparka thAya tyAre te bAhyaviSayarUpa artha sAmAnya-vizeSarUpa che, temAMthI vizeSano nirNaya karavAne anukULa evI cittanI vRtti te pratyakSa che, tethI indriyo dvArA bAhyapadArthono yathArtha bodha thAya che te pratyakSapramANa che. (2) anumAnapramANanuM lakSaNa : liMgI sAthe grahaNa thayo che saMbaMdha jeno evA liMgathI liMgImAM sAmAnyarUpa adhyavasAya te anumAna che. jema-agninI sAthe saMbaMdhavALA evA dhUmarUpa liMgathI parvatarUpa liMgImAM agnino sAmAnyarUpa adhyavasAya thAya che arthAtu parvatamAM agni che e prakArano sAmAnya adhyavasAya thAya che te anumAnapramANa che. (3) AgamapramANanuM lakSaNa : AptapuruSonuM vacana Agama che=AptapuruSonA vacanathI thayelo yathArtha bodha Agama pramANa che. II1-oll avataraNikA: evaM pramANarUpAM vRttiM vyAkhyAya viparyayarUpAmAha - avataraNikArya : A pramANe sUtra-7mAM kahyuM e pramANe, pramANarUpa vRttinI vyAkhyA karIne viparyayarUpa vRttine batAve che - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-8-9 sUtra : viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham // 1-8 // sUtrArtha : atadrupapratiSTha evuM mithyAjJAna viparyaya che=vastunA ayathArtha svarUpamAM rahevAvALuM evuM jJAna viparyaya che. II1-8 // TIkA : 'viparyaya iti' - atathAbhUte'rthe tathotpadyamAnaM jJAnaM viparyayaH, yathA zuktikAyAM rajatajJAnam, atadrUpapratiSThamiti, tasyArthasya yadrUpaM tasmin rUpe na pratitiSThati, tasyArthasya yat pAramArthikaM rUpaM na tatpratibhAsayatIti yAvat, saMzayo'pyatadrUpapratiSThatvAnmithyAjJAnam, yathA sthANurvA puruSo veti -8 TIkArya : atathA bhUte .... veti 5 atathAbhUta arthamAM te prakAre utpanna thatuM jJAna viparyaya che. je pramANezaktimAM ratanuM jJAna. te arthanuM je rUpa, te rUpamAM apratiSTha che=rahetuM nathI-te arthanuM je pAramArthika svarUpa che te pratibhAsatuM nathI=jaNAtuM nathI te ata rUpa pratiSTha che. saMzaya paNa atadrupa pratiSThapaNuM hovAne kAraNe=te arthanuM je pAramArthika svarUpa te rUpamAM rahetuM na hovAne kAraNe, mithyAjJAna che. je pramANe sthANu che ke puruSa che. kRti zabda TIkAnA kzananI samApti sUcaka che. ||1-8 // bhAvArtha: (2) viparyayavRttinuM svarUpa : yathArthabodhathI viparIta bodha te mithyAjJAna che. mithyAjJAna kahevAthI viparIta bodhanI ja prApti thAya che. saMzayanI prApti thatI nathI tethI saMzayano viparyayamAM aMtarbhAva karavA mATe tadrupapratiSTha= 'atadrarUpamAM raheluM' e mithyAjJAnanuM vizeSaNa Apela che; kema ke saMzaya paNa je prakAre padArtha che te prakAranA padArthanA bodhasvarUpa nathI mATe viparyayasvarUpa che. 1-8 // avataraNikA : vikalpavRttiM vyAkhyAtumAha avataraNikArya : kramaprApta vikalpavRttinI vyAkhyA karavA mATe kahe che Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-9 sUtraH zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 1-9 // sUtrArtha : zabdajJAnane anupAtI=anusaranAra, vastuzUnya adhyavasAya vikalpa che. 1-9 TIkA H 17 'zabdeti'-zabdajanitaM jJAnaM zabdajJAnaM, tadanupatituM zIlaM yasya sa zabdajJAnAnupAtI, vastunastathAtvamanapekSamANo yo'dhyavasAyaH sa vikalpa ityucyate, yathA puruSasya caitanyaM svarUpamiti, atra devadattasya kambala iti zabdajanite jJAne SaSThyA yo'dhyavasito bhedastamihAvidyamAnamapi samAropyAdhyavasAyaH, vastutastu caitanyameva puruSaH // 1-9 // TIkArya : zabdajanitaM . puruSa: / / zabdathI nita evuM jJAna te zabdajJAna, tene anusaravAno svabhAva che jeno te zabdajJAnupAtI, vastunA tathApaNAnI anapekSA karato je adhyavasAya te vilpa che e pramANe kahevAya che. je rIte - 'puruSanuM caitanya svarUpa' e prakArano vacanaprayoga viklparUpa che. puruSanuM caitanyasvarUpa vikalparUpa kema che ? te spaSTa kare che - ahIM='puruSanuM caitanya' e prakAranA prayogamAM 'devadattanI kaMbala' e prakAranA zabdathI nita SaSThI dvArA je bheda adhyavasita che, te ahIM='puruSanuM caitanya' e pramANe prayogamAM avidyamAna paNa samAropa karIne adhyavasAya karAya che. vastuta: to caitanya ja puruSa che. II1-9 bhAvArtha : (3) vikalpavRttinuM svarUpa : vastu kevA svarUpavALI che tenI apekSA rAkhyA vagara zabdathI te prakAranA svarUpanuM jJAna karavAmAM Ave te vikalpa kevAya che. jema-jagatamAM zazazRMga nathI chatAM anumAna karavA arthe koI kahe ke zazazR nAsti te vakhate zazazRMgarUpa pakSanI upasthiti vikalpathI thAya che. tema-'puruSanuM caitanya' A pramANe prayogamAM puruSano caitanyanI sAthe bheda nathI chatAM SaSThInA prayoga dvArA bhedano adhyavasAya karAya che tethI puruSanuM caitanya e prakArano bodha vikalpathI thAya che. vastutaH to caitanya ja puruSa che. vizeSArtha : indriyone sanmukha rahelo padArtha je AkArathI rahelo che ane je svarUpe rahelo che, te svarUpe teno bodha thAya te yathArthajJAna kahevAya che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-9-10 vaLI indriyane sanmukha rahelo padArtha je AkAre rahelo che, te AkArathI anyarUpe grahaNa thAya to te jJAna mithyAjJAna-ayathArthajJAna che. bAhyapadArtho je AkArarUpe rahelA hoya te AkArarUpa indriya dvArA grahaNa thayA pachI ke anya AkArarUpe grahaNa thayA pachI A vastu mane iSTa che ane A vastu mane aniSTa che, e prakArano je jIvone bodha thAya che te bodha paNa paramArthathI vikalparUpa che; kema ke koI bAhya padArtha jIva mATe iSTa paNa nathI ane aniSTa paNa nathI, paraMtu jIvanA jJAnano viSayamAtra che tethI zeya che. Ama chatAM 'A mane iSTa che ane A mATe aniSTa che' tevA vikalpone kAraNe te padArthamAM rAga-dveSanA bhAvo thAya che tethI A padArtha mane iSTa che, A padArtha mane aniSTa che te vikalpajJAnarUpa che. I1-9IL. avataraNikA : nidrAM vyAkhyAtumAha - avataraNikArya : krama prApta nidrAvRttinuM vyAkhyAna karavA mATe kahe che - sUtra: abhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA // 1-10 // sUtrArtha : abhAvapratyayanA AlaMbanavALI vRtti nidrA che. ll1-1oll TIkA : 'abhAveti'-abhAvapratyaya AlambanaM yasyA vRtteH sA tathoktA / etaduktaM bhavati-yA santatamudriktatvAttamasaH samastaviSayaparityAgena pravartate vRttiH sA nidrA, asyAzca sukhamahamasvApsamitismRtidarzanAt smRtezcAnubhavavyatirekeNAnupapattervRttitvam // 1-10 // TIkArya : 3mAvapratyaya vRttitva / abhAvapratyaya bAhya padArthonA bodhano abhAva AlaMbana che je vRttine te tevI kahevAya che abhAva pratyaya AlaMbanavALI kahevAya che. A kahevAyeluM thAya che - aMdhakAranuM satata udriktapaNuM hovAne kAraNe samasta viSayanA parityAgathI je vRtti pravarte che te nidrA che, ane huM sukhapUrvaka sutelo' e prakAranI smRtinuM darzana hovAthI ane anubhava vagara smRtinI anupapatti hovAne kAraNe AnuM nidrAnuM, vRttipaNuM che. ll1-10 || Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10-11 bhAvArtha : (4) nidrAvRttinuM svarUpa : pAtaMjala matAnusAra nidrAkALamAM ghaTa-paTAdi koI padArthono bodha nathI tethI abhAvanI pratIti che ane abhAvanI pratItinA AlaMbanavAnI vRttine teo nidrA kahe che. nidrA cittanI vRtti kema che ? temAM teo yukti Ape che - jAgyA pachI "huM sukhapUrvaka sutelo' tevI smRti thAya che ane smRti haMmezA anubhavapUrvaka thAya che, tethI nidrAkALamAM jIvane sukhano anubhava varte che mATe nidrAne cittanI vRttirUpe teoe svIkArela che. jaina darzanAnusAra nidrAnuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA anusAra jJAna ane darzananI jIvamAM zakti che. temAMthI darzananI zaktine haNe tevI jIvanI avasthA che te nidrA che ane nidrAApAdaka karmanA udayathI jIvanI darzanazakti haNAya che tethI jIvanuM caitanya atyaMta avyakta bane che, tevI avyakta caitanya avasthArUpa nidrA che. II1-10mAM avataraNikA : smRtiM vyAkhyAtumAha - avataraNitArtha : krama prApta smRtivRttinuM vyAkhyAna karavA mATe kahe che - sUtra: anumUtaviSayAsapramoSa: zrutiH -zaza sUtrArtha : anubhUta-pUrvamAM anubhava karAyela, viSayano saMpramoSaapharIthI upasthiti, te, smRti che. ll1-11nA TIkA: ___ 'anubhUteti'-pramANenAnubhUtasya (pramANAdinAnubhUtasya ) viSayasya yo'yamasampramoSaH saMskAradvAreNa buddhAvupArohaH sA smRtiH, tatra pramANaviparyayavikalpA jAgradavasthA, ta eva tadanubhavabalAt prakSIyamANAH svapnaH, nidrA tu asaMvedyamAnaviSayA, smRtizca prmaannviparyayavinjanidrAnimittA I-22aa. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pAtaMjala yogasutra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-11 TIkArya : pramAnena smRti , pramANa dvArA pratyakSa, anumAna ane AgamapramANa dvArA, anubhUta viSayano je A asaMpramoSa saMskAra dvArA buddhimAM upAroha arthAt upasthiti, te smRti che. skRtinuM svarUpa batAvyA pachI pramANa vagere pAMce vRttiomAMthI kaI vRttio smRtinuM kAraNa che? te spaSTa karavA arthe kahe che - tatra ..... nidranimittA che tyAM pramANAdi pAMca vRttiomAM pramANa, viparyaya ane vikalparUpa jAgrata avasthA che ane tenA anubhavanA baLathI=jAgrata avasthAnA anubhavanA baLathI, prakSIyamANa=prakRSTa kSaya pAmatA evA, teo pramANa, viparyaya ane vikalpo ja, svapna che. vaLI nidrA asaMvedyamAna-saMvedana nahi thatA, viSayavALI che arthAta pramANa, viparyaya ke vikalporUpe saMvedana nahi pAmatA viSayavALI nidrA che ane smRti pramANa, viparyaya, vikalpa ane nidrAnimitta che arthAt pramANAdi nimitte thAya che. ll1-11 bhAvArtha : (5) smRtivRttinuM svarUpa : pratyakSa, Agama ane anumAna pramANathI anubhava thayelA viSayonA saMskAro AtmAmAM rahe che, ane tenA dvArA pharI te padArtha buddhimAM upasthita thAya che te smRti che. A pramANe rAjamArtaDakAre smRtinuM lakSaNa karyuM. te lakSaNamAM viparyayanuM, vikalpanuM ane nidrAnuM grahaNa na karyuM te nyUnatA che athavA pramANenAnubhUtI viSayasya yogasapramo: saMradvArA yuddhAvupAroha: sA: kRtiH' A pramANe smRtinuM lakSaNa karyuM temAM 'pramANenAnubhUtI'nA sthAne 'pramAvinAnubhUtI' pATha hovo joIe. jainadarzananI prakriyA anusAra smRtinuM lakSaNa : jainadarzananI prakriyA anusAra jJAna jIvano svabhAva che ane tenA AvAraka karmothI jJAna AvRtta che. AvRttajJAnakALamAM bodhane anukULa evA jIvanA vyApArathI te te AvaraNanA apagamathI te te aMzano bodha thAya che ane te bodha upayogakALa sudhI rahe che, tyArapachI te upayoga nahi hovAthI te bodha vidyamAna nathI, chatAM je vastuno bodha karyo hoya te vastune jANavA mATe Uha karavAmAM Ave to pUrvanA bodhano viSaya zIdhra upasthita thAya che, tenuM kAraNa zithilamUlavALA ane Uha dvArA upasthita karI zakAya tevA bodhanI saMskArarUpa dhAraNA che tema kahevAya che ane pUrvamAM anubhavAyelA arthane saMskAra dvArA upasthita karavAmAM Ave tyAre smRti thAya che te smRtirUpa dhAraNA che. pAtaMjalamatAnusAra jAgRta avasthA, svapnavasthA nidrAavasthA ane smRtiavasthAnA bhedanuM kathana : rAjamArtaDa vRttikAra bhojadeva jAgRtaavasthA, svapna avasthA, nidrAavasthA ane smRtiavasthAno bheda banAve che - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-11 / sUtra-pa-11nI upA. ma.sA.nI TippaNI 21 pramANa, viparyaya ane vikalparUpa je cittavRtti che te jAgRta avasthA che. A kathana chamasthajIvone AzrayIne saMgata thAya che. jAgRta avasthAmAM je bodha che te prakSIyamANa avasthAvALo prakRSTa kSaya pAmatI avasthAvALo, hoya te svapna che, tethI svapnamAM paNa pramANa, viparyaya ane vikalpo che. koI viSayonuM jemAM saMvedana na hoya tevI avasthA te nidrA che. pramANathI thayelA bodhathI, viparyayathI thayelA bodhathI, vikalpAtmaka bodhathI ane nidrAkAlIna bodhathI A cAre prakAranA bodhathI smRti thAya che. I1-11 pataMjaliRSie pramANa, viparyayAdi pAMca cittanI vRttio batAvI te pAMca vRttio paramArthathI pramANa ane viparyayamAM aMtarbhAva pAme che. te batAvavA arthe prathama vikalpa kaI rIte yathArtha-ayathArtha jJAnamAM aMtarbhAva pAme che. nidrA kaI rIte yathArtha-ayathArtha jJAnamAM aMtarbhAva pAme che ane smRti paNa kaI rIte yathArtha-ayathArtha jJAnamAM aMtarbhAva pAme che te batAvavA mATe kahe che - sUtra 1-5 thI 1-11 upara upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : ___ [ya.] vyAkhyA-atra vikalpaH zabdAnnA'khaNDAlIkanirbhAso'satkhyAtyasiddheH, kintu "asato Natthi Niseho" ityAdi bhASyakRdvacanAt khaNDazaH prasiddhapadArthAnAM saMsargAropa eva, abhinne bhedanirbhAsAdistu nayAtmA pramANaikadeza eva, nidrA tu sarvA nA'bhAvAlambanA, svapne karituragAdibhAvAnAmapi pratibhAsanAt, nApi sarvA mithyaiva, saMvAdisvapnasyApi bahazo darzanAt, smRtirapyanubhUte yathArthatattAkhyadharmAvagAhinI, saMvAdavisaMvAdAbhyAM dvaividhyadarzanAd, iti tisRNAmuttaravRttInAM dvayoreva yathAyathamantarbhAvAt paJcavRttyabhidhAnaM svarUcitaprapaJcArtham, anyathA kSayopazamabhedAdasaGkhyabhedAnAmapi sambhavAt, ityArhatasiddhAntaparamArthavedinaH // artha : 3tra ... saMsaropa Ava, ahIM pAtaMjalasUtramAM artha karyo ke, zabdajJAna-anupAtI vastuzUnya vikalpa che. tyAM spaSTatA karatA upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - vikalpa zabdathI thAya che paraMtu akhaMDa alInirmAsa nathI arthAt koI eka akhaMDapadathI vAcya koI vastu na hoya te viSayavALo vikalpa nathI; kema ke asakhyAtinI asiddhi che je vastu asat hoya tene kahevA mATe koI vacana nathI paraMtu koIka rUpe sat vastu hoya te anyarUpe nathI tema kahI zakaya. asatno niSedha nathI" ityAdi bhASyakAranA vacanathI khaMDathI prasiddha padArthono saMsargAropa ja che-saMsargAropa ja vikalpa che, jema zaza ane zRMga baMne prasiddha padArtho che ane te prasiddha evA zaza Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda / sUtra-5-11nI upA. ma.sA.nI TippaNI ane zRMgamAM saMsargano Aropa karIne zazazRMga che e prakAre prayoga karavAmAM Ave to e vikalpa viparyayamAM aMtarbhAva pAme che. 22 vaLI rAjmArtaMDa TIkAkAre aminne ..... . veza va, sUtra 1-9mAM kahyuM ke, 'puruSanuM caitanya' e viklpathI kahevAya che; kema ke puruSa caitanyarUpa che. chatAM bheda arthamAM SaSThIno prayoga viklpathI thAya che te sthAnamAM puruSathI abhinna evA caitanyamAM bhedanA nirbhrAsAdi nayasvarUpa pramANano eka deza ja che. bhAvArtha : puruSamAM caitanya guNa che te puruSanI sAthe eka pradezathI vaLagelo che mATe puruSano caitanya sAthe abheda che ane syAdvAdanI dRSTithI puruSanA guNarUpa caitanyano puruSathI kathaMcid bheda che; kema ke puruSa zabdathI AtmA vAcya che, tethI puruSanI sAthe eka pradezarUpe vaLagelA evA caitanyamAM puruSathI bhedano nirmAsa vagere thAya che te nayasvarUpa che ane naya pramANano eka deza ja che arthAt bhedAbhedAtmaka je pramANa che teno eka dezarUpe bhedano nirbhAsa che ane anya dezarUpa abhedano nirbhAsa che, tethI bhedano ane abhedano nirvyAsa pramANano eka deza hovAthI 'puruSanuM caitanya' e rUpa vikalpa pramANamAM ja aMtarbhAva pAme che. pataMjaliRSie nidrAne sUtra 1/10mAM abhAvapratyayaAlaMbanavALI kahI tyAM upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che nidrA tu ..... pratimAsanAt, nidrA vaLI sarva abhAva AlaMbanavALI nathI; kema ke svapnamAM hAthI, ghoDA vagere bhAvonuM paNa pratibhAsana che. bhAvArtha: gADha UMghamAM nidrA abhAva pratyayaAlaMbanavALI che ane svapna avasthAmAM hAthI-ghoDA vagere rUpa bhAvAtmaka padArthanA AlaMbanavALI paNa che. pUrvamAM kahyuM e rIte pAtaMjaladarzanakArane abhimata vikalpa apekSAe pramANanA eka dezarUpa che ane apekSAe viparyayarUpa che. te batAvyA pachI nidrA paNa apekSAe mithyA che ane apekSAe pramANasvarUpa che te batAvavA arthe che. nApi... varzanAt, vaLI sarvanidrA mithyA ja nathI; kema ke saMvAdisvapnanuM ghaNIvAra darzana che. bhAvArtha : keTalIka nidrAmAM je dekhAya che te dekhAyelI vastu svapnakALamAM nathI ane te svapnanuM kAMI phaLa paNa nathI, mATe te nidrAmithyA che ane keTalIka nidrAmAM AvelA svapna pramANe tevA prakAranA kAryo thAya che, tethI te nidrAmAM dekhAyelA padArtho samyak che mATe keTalIka nidrA pramANabhUta che ane keTalIka nidrA viparyayarUpa che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-pa-11nI upA. ma. sA.nI TippaNI | sUtra-12 23 mRtirapi.vidhyarjanAtu, smRti paNa anubhavAyela arthamAM yathArtha evA 'tattA' nAmano dharma che te tattA dharmane avagAhana karanArI che; (ane anubhavAyela artha yathArtha paNa hoI zake ane ayathArtha paNa hoI zake tethI anubhavelA arthanA yathArthapaNAne ane ayathArthapaNAne kAraNe smRti paNa be prakAranI che) kema ke saMvAda ane visaMvAda dvArA vaividhyanuM darzana che arthAt smRtinA vaividhyanuM darzana che. ti... paramArthani : . ethI pUrvamAM sthApana karyuM ke vikalpa paNa pramANano eka deza che, nidrAmAM saMvAdi svanuM paNa ghaNIvAra darzana thAya che ane smRti paNa saMvAdI hoya che ane arthathI traNeya visaMvAdI paNa hoya che ethI, traNe uttaravRttionuM bemAM pramANa ane viparyayamAM ja, yathAyogya aMtarbhAva hovAnA kAraNe pAMca vRttinuM kathana-cittanI pAMca vRttio che e prakAranuM pAtaMjalasUtrakAranuM kzana, svaracita prapaMca mATe che. anyathA=be vRttine paNa apekSA bhedathI pAMca vRttirUpe grahaNa karavAmAM Ave to, kSayopazamanA bhedathI asaMkhya bhedono paNa saMbhava che, e pramANe arihaMtanA siddhAMtane jANanArA kahe che. avataraNikA : evaM vRttIAkhyAya sopAyaM nirodhaM vyAkhyAtumAha - avataraNikA: A pramANe=1-5 thI 1-11 sUtramAM kahyuM e pramANe vRttionI vyAkhyA karIne have upAya sahita nirodhane batAvatAM kahe che - sUtra : gAsa-vairAgyamyAM tannirodha: I-22aa sUtrArtha : abhyAsa ane vairAgya dvArA teno cittanI vRttiono, nirodha thAya che. ll1-1rA TIkA : ___ 'abhyAseti'-abhyAsavairAgye vakSyamANalakSaNe, tAbhyAM prakAzavRttiniyamarUpA yA vRttayastAsAM nirodho bhavatItyuktaM bhavati, tAsAM vinivRttabAhyAbhinivezAnAmantarmakhatayA svakAraNa eva citte zaktirUpatayA'vasthAnam, tatra viSayadoSadarzanajena vairAgyeNa tadvaimukhyamutpAdyate, abhyAsena ca sukhajanakazAntapravAhadarzanadvAreNa dRDhaM sthairyamutpAdyate, itthaM tAbhyAM bhavati cittavRttinirodhaH // 1-12 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 TIkArya : abhyAsa..... .cittavRttinirodha: / / AgaLamAM vhevAze e lakSaNavALA abhyAsa ane vairAgya dvArA prakAzanI vRttinA niyamarUpa je vRttio-bodhanI pravRttinA niyamarUpa je pAMca cittanI vRttio, teno nirodha thAya che. e pramANe hevAyeluM thAya che. vinivRtta bAhyaabhinivezavALI teonuM=bAhya abhinivezo jemanA aTakI gayA che tevI pAMca cittavRttionuM, aMtarmukhapaNuM hovAnA kAraNe svakAraNa evA cittamAM ja zaktirUpapaNAthI avasthAna=rahevuM (te nirodha che.) tyAM=cittavRttinA nirodhamAM, viSayanA doSanA darzanathI utpanna thanAra vairAgya vaDe tenuM vaimukhya utpanna karAya che-cittavRttiono vimukhabhAva utpanna karAya che, ane abhyAsathI sukhanaka zAMtapravAhadarzana dvArA deDha thairya utpanna karAya che. A rIte baMne dvArA=abhyAsa ane vairAgya dvArA, cittavRttiono nirodha thAya che. II1-12 bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAre 'cittavRttinirodha' yoganuM lakSaNa karyuM. tyAM prathama cittanuM svarUpa batAvyuM. tyArapachI te cittanI vRttio pAMca batAvI ane have upAya dvArA nirodhane batAve che abhyAsa ane vairAgya dvArA cittavRttiono nirodha : matijJAnano upayogarUpa cittanI pAMca vRttio che ane te vRttiono nirodha karIne cittane AtmabhAvamAM sthira karavA mATe abhyAsa karavAmAM Ave ane te abhyAsane daDha karavA arthe bAhya viSayanA doSadarzanathI vairAgya utpanna karavAmAM Ave to cittavRttiono nirodha thAya che. Azaya e che ke, mokSanA arthIjIvo mokSanA upAyarUpa yoganA arthI bane che ane yoga cittavRttinA nirodharUpa che ane te cittavRttionA nirodha arthe prathama bAhyaviSayonA saMparkamAM AtmAne saMsAranA paribhramaNarUpa anarthanI prApti thAya che e rUpa doSadarzanane kAraNe bAhya padArtho pratye vairAgya thAya che, tethI citta viSayothI vimukhabhAvavALuM bane che, tyArapachI yogI bAhya padArtho pratye vimukhabhAvavALA thavAthI AtmAnA aMtarmukhabhAvavALA bane che ane aMtarmukhabhAva thayA pachI vAraMvAra aMtarmukha thavA mATe abhyAsa karavAmAM Ave to AtmAnA bhAvomAM vizrAMta thayeluM citta sukhajanaka zAMtapravAhavALuM thayuM che tevuM yogIne dekhAya che, tethI aMtaraMga bhAvomAM javA mATenuM dRDha thairya yogImAM utpanna thAya che. A rIte abhyAsa ane vairAgya dvArA yogI cittavRttiono nirodha prApta karI zake che. 1-12 avataraNikA : abhyAsaM vyAkhyAtumAha pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-12-13 avataraNikArtha : Ad abhyAsane vyAkhyA karavA mATe kye che - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-13-14 sUtraH tatra sthitau yatnobhyAsa: / -235 sUtrArtha: tyAM=abhyAsa ane vairAgyamAM, sthitimAM yatna abhyAsa che. ||1-13|| TIkA : 'tatreti' - vRttirahitasya cittasya svarUpaniSThaH pariNAmaH sthitistasyAM yatna=utsAhaH punaH punastathAtvena cetasi nivezanamabhyAsa ityucyate // 1- 13 // TIkArya vRttihitasya ..... rUtyute // vRttirahita evA cittanuM svarUpaniSTha pariNAma=svarUpamAM rahevA svarUpa pariNAma, sthiti che temAM--sthitimAM yatna=utsAha, pharI pharI te paNArUpe cittamAM niveza-cittamAM sthApana, abhyAsa e pramANe vhevAya che. ||1-13|| bhAvArtha: (1) abhyAsanuM svarUpa H cittavRttinA nirodha mATeno abhyAsa spaSTa kare che - vRttirahita evuM citta potAnA svarUpamAM rahe tevo pariNAma e sthiti che ane te sthitimAM javA mATeno yatna eTale utsAha che te abhyAsa che. ahIM prazna thAya ke, cittane potAnA svarUpamAM sthira karavuM hoya to kaMI rIte karI zakAya ? tethI kahe che - 25 pharI pharI cittanI vRttione cittamAM te rUpe niveza kare arthAt cittavRttio svarUpaniSTha bane te rIte cittavRttione cittamAM sthApana kare te abhyAsa kahevAya che. AnAthI e prApta thAya che ke cittane zAMta rasamAM sthira karavA mATeno aMtaraMga yatna te abhyAsa che ane te aMtaraMga yatnane upadaMbhaka evI bAhya kriyAo te abhyAsanuM aMga che. II1-13|| avataraNikA : tasyaiva vizeSamAha avataraNikArya : tenA abhyAsanA ja, vizeSane kye che arthAt sUtra 1-13mAM cittavRttionA nirodhanA upAyarUpe abhyAsanuM svarUpa batAvyuM. have te abhyAsa kaI rIte karAyelo sthira bane che te batAve che - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sUtra : sa tu dIrghakAlAdaranairantaryasatkArasevito dRDhabhUmi: // 1-14 // pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-14-15 sUtrArtha : vaLI te=cittavRttionA nirodhano abhyAsa, dIrghakALa sudhI, AdarapUrvaka, niraMtara5Ne ane satkArathI sevana karAyelo dRDha bhUmivALo=sthira thAya che. II1-14 // TIkA : 'sa iti' - bahukAlaM nairantaryeNA''darAtizayena ca sevyamAno dRDhabhUmiH sthiro bhavati dADhya prabhavatItyarthaH // 1-14 // TIkArya : vartuLAnaM .....pramavatItyartha: // bahukALa sudhI, niraMtarapaNAthI ane AdaranA atizayathI sevAto abhyAsa deDhabhUmivALo=sthira thAya che=deDhatA mATe samartha thAya che. II1-14|| bhAvArtha: cittavRttino abhyAsa sthira kaI rIte bane tenA upAyonuM kathana : koI mahAtmA cittavRttinA nirodha mATe yatna karatA hoya te yatna karavA mAtrathI cittavRttiono nirodha thato nathI, paraMtu te yatna dIrghakALa sudhI niraMtara sevana kare ane te paNa satkArathI--cittavRttinA nirodha pratye bahumAnabhAvathI, yatna kare to te abhyAsa dRDhabhUmivALo-sthira thAya che, ane daDhabhUmivALA=sthira, abhyAsathI cittavRttiono nirodha thAya che. 1-14|| avataraNikA : vairAgyasya lakSaNamAha avataraNikArya : vairAgyanuM lakSaNa kahe che-cittavRttino nirodha abhyAsa ane vairAgyathI thAya che ema sUtra 1-12mAM kahyuM tyArapachI sUtra 1-13/14mAM abhyAsanuM svarUpa batAvyuM. have cittavRttinA nirodha mATe vairAgya Avazyaka che ane te vairAgya be prakArano che temAM prathama aparavairAgyanuM svarUpa banAve che sUtraH dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaJjJA vairAgyam // 1- 15 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-15 sUtrArtha : daSTa ane Anuzravika viSayamAM vitRSNAvALA-tRSNArahita, evA puruSanI vazIkAra saMjJA vairAgya che. ll1-15ll TIkAH ___ 'dRSTeti'-dvividho hi viSayo dRSTa Anuzravikazca, dRSTa ihaivopalabhyamAnaH zabdAdiH, devalokAdAvAnuzravikaH, anuzrUyate gurumukhAdityanuzravo vedastata Agata AnuzravikaH, tayordvayorapi viSayayoH pariNAmavirasatvadarzanAdvigatagarddhasya yA vazIkArasajJA mamaite vazyA nAhameteSAM vazya iti yo'yaM vimarzastadvairAgyamityucyate // 1-15 // TIkArya : divigho ....rUtyucyate | be prakAranA viSayo che - (1) daSTa ane (2) AnuzrAvikA (1) daSTa viSaya ahIM A lokamAM, upalabhyamAna prApta thatAM, evA zabdAdi viSayo che. (2) devalokAdi Anugravika viSayo che. daivalokAdi Anuzravika kema che ? te spaSTa kare che - gurumukhathI saMbhaLAya che te anuzrava veda, tenAthI Agata-AveluM, Anugravika che vedathI devalokAdi jaNAya che tethI te Anuzravika che. te baMne paNa viSayonuM dekha evA zabdAdi viSayonuM ane Anuzravika evA devalokAdi viSayonuM, pariNAmaviratapaNAnA darzanane kAraNe vigatagRddhivALA= Asakti-tRSNArahita, evA puruSanI ja vazIkArasaMjJA "mane A vazya che huM temane vaza nathI' e prakArano vimarza, te vairAgya che. ll1-1pI. bhAvArtha : (2) vairAgyanuM svarUpa : aparavairAgyanuM svarUpa : viSayo be prakAranA che - (1) daSTa viSaya ane (2) AnuzrAvika viSaya. pAMca indriyonA viSayo daSTa viSaya che ane devalokAdi AnuzrAvika viSayo che. te baMne pariNAmathI asuMdara che. tenuM nirmaLa buddhinA kAraNe jemane dekhAya che temane viSayo pratye vitRSNA thAya che ane tevA jIvone vazIkAra saMjJA utpanna thAya che="A viSayo mane vaza che, huM temane vaza nathI" e prakArano adhyavasAya utpanna thAya che te vairAgya che. AnAthI e phalita thAya che ke, bAhya duSTa evA viSayomAM tRSNA rAkhavAthI pApa baMdhAya che Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-15-16 ane tenA pariNAme mAruM saMsAramAM paribhramaNa thAya che tevI buddhi thavAthI A lokanA viSayomAM vitRSNA thAya che. devalokAdinA bhogo paNa AyuSya kSaya thavAthI aMtane pAme che ane te bhogothI baMdhAyeluM pApakarma jIvone viDaMbaNA karAve che, tevo bodha thavAthI te devalokAdinA bhogothI paNa vitRSNA thAya che. A rIte daSTa ane anuzravika evA baMne prakAranA viSayomAM jemane vitRSNA thayelI che tevA mahAtmAo potAnA saMyamavRddhinA aMgabhUta ucita viSayone grahaNa kare che tyAre paNa te viSayone vaza thaIne grahaNa karatAM nathI paraMtu saMyamanA upAyanA arthI evA teone vaza te viSayo che, tethI tRSNA rahita saMyamanA aMgarUpe te viSayone grahaNa kare che, tethI nirmama evA mahAtmAone viSayo vaza thayelA che tema kahevAya che. vaLI sAdhu aNasaNa kare che tyAre icchA kare che ke, mArA saMyamanA phaLathI "mane puNya prApta thAva, dharma prApta thAva, svarga prApta thAva ane mokSa prApta thAva' te vakhate je svarganI icchA kare che te paNa svarganA bhogonA AkarSaNane vaza svarganI icchA karatAM nathI paraMtu mokSanI prApti mATe je asaMgabhAvane prApta karavo che, tene anurUpa zaktisaMcayanA aMgarUpe svarganI icchA kare che, tethI te mahAtmAne Anugravika evA devalokAdimAM paNa vitRSNA che mATe svarganI icchA hovA chatAM vairAgya avyAhata che-vairAgya nAza pAmato nathI. II1-1pa avataraNikA: tasyaiva vizeSamAha - avataraNikArya : tenA vairAgyanA ja, vizeSane kahe che - sUtra : tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam // 1-16 // sUtrArtha : tenAthI para=prathama vairAgyathI prakRSTa evuM, puruSakhyAtine kAraNe guNavetRzya bIjo vairAgya che. ll1-16ll TIkA : ___ 'taditi'-tadvairAgyaM paraM prakRSTaM, prathamaM vairAgyaM viSayaviSayaM, dvitIyaM guNaviSayamutpannaguNapuruSavivekakhyAtereva bhavati, nirodhasamAdheratyantAnukUlatvAt // 1-16 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-16 | sUtra 15-16nI upA. ma.sA.nI TippaNI 29 TIkArya : tIrtha .. nutravat che te vairAgya para prakRSTa che. prathama vairAgya viSayaviSaya viSayanA viSayavALo arthAt zabdAdi indriyonA viSayavALo che, utpana evI guNa ane puruSanI vikhyAti thavAthI ja bIjo vairAgya guNaviSaya guNanA viSayavALo vairAgya thAya che. ahIM prazna thAya ke, bIjo vairAgya prakRSTa kema che ? temAM hatu kahe che - nirodha.... manuvakRtnatthAt II nirodhasamAdhinuM atyaMta anukUlapaNuM che nirodhasamAdhine guNavaitRNya atyaMta anukULa che. ll1-16ll bhAvArtha : para vairAgyanuM svarUpa : prathama vairAgya pAMca indriyonA sarva viSayo viSayaka hoya che, tethI yogI indriyonA viSayonI niHsAratAnuM bhAna karIne tenA pratye viraktabhAvavALA thAya che ane bIjo vairAgya yoganI sAdhanAthI pragaTa thatA guNo pratye paNa vitRSNA bhAvavALo che; kema ke saMsAraavasthAmAM pragaTa thatA guNono siddhaavasthAmAM rahela AtmArUpa puruSathI bheda che, ane te puruSathI saMsAra avasthAmAM pragaTa thayelA guNonA bhedanA ciMtavanane kAraNe saMsAra avasthAmAM vartatA sarva guNo pratye vitRSNA thAya che, te prakRSTa vairAgya che. ahIM prazna thAya ke, guNo to AtmAnA kalyANanuM kAraNa che, tenA pratye yogI virakta bhAva kema kare che ? tethI kahe che - guNo pratyeno vaitRSNabhAva cittavRttinA nirodharUpa samAdhine atyaMta anukULa che. Azaya e che ke, potAne je guNo prApta thAya te guNomAM paNa tRSNA-Asakti thAya to uparanI bhUmikAmAM javA mATeno yatna skUlanA pAme che ane yogIne cittavRttinA nirodhanI prApti iSTa che, tethI nirodhasamAdhinA upAyarUpa guNo pratye paNa tRSNA utpanna na thAya tadarthe yogI saMsAravartI pragaTa thatAM sarvaguNothI potAnA AtmAnA=puruSanA bhedanuM ciMtavana karIne guNanA ane puruSanA bhedajJAnane sthira karavA yatna kare che, te bhedajJAnanA citavanathI potAnAthI bhinna evA guNovALI avasthA pratye yogInuM citta virakta bane che. II1-1ddA sUtra-1-15/16 upara upAdhyAya mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-viSayadoSadarzanajanitamApAtadharmasaMnyAsalakSaNaM prathamam, satattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyApUrvakaraNabhAvitAttvikadharmasaMnyAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgyam, yatra kSAyopazamikA dharmA api kSIyante kSAyikAzcotpadyante ityasmAkaM siddhAntaH // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra 15-16nI upA. ma.sA.nI TippaNI artha : viSayoSa .... siddhAnta: II viSayonA doSanA darzanathI utpanna thayela, ApAta dharmasaMnyAsarUpa prathama vairAgya che prathama dRSTithI dekhAtA bhagavAnanI bhakti AdirUpa, zrAvakonA AcArarUpa dharmonA saMnyAsarUpa prathama vairAgya che. sattattvanI citAthI para brahmarUpa te tattva che tenA ciMtavanathI, viSayo pratye udAsInabhAva thavAne kAraNe utpanna thayelA bIjA apUrvakaraNabhAvI tAttvika evA dharmonA saMnyAsarUpa bIjo vairAgya che. jemAM paravairAgyamAM, mAyopathamika evA dharmo paNa kSaya pAme che ane kSAyika evA dharmo utpanna thAya che e pramANe amAro siddhAMta che. bhAvArtha : viSayonA doSanA darzanathI utpanna thayelA ApAta dharmasaMnyAsarUpa prathama vairAgyanuM svarUpa : je gRhastho dharmapradhAna jIvana jIvanArA hoya che, temane potAnA dhanano vyaya guNavAnanI bhaktimAM sArthaka lAge che, tethI potAne je uttama dravyo AlAda upajAve che te uttama dravyono bhagavAnanI bhaktimAM upayoga karIne prathama bhUmikAnA dharmane seve che ane susAdhuonI bhakti karIne prathama bhUmikAnA dharmane seve che te ApAta dharma che. jyAre te zrAvakone A sarva indriyonA viSayo AtmAne saMzleSa karAvIne AtmAne malina karanArA che tevuM spaSTa darzana thAya che, tenA kAraNe indriyone anukULa evA bAhya viSayo pratye citta virakta bane che, tethI teo gRhastha avasthAmAM je ApAta dharmo sevatA hatA teno tyAga karIne sarvavirati grahaNa kare che te prathama vairAgya che. sattattvanI ciMtAthI viSayo pratye dAsIja thavAne kAraNe utpanna thayelA dvitIya apUrvakaraNabhAvI tAtvika dharmasaMnyAsarUpa bIjA vairAgyanuM svarUpa : saMyamavALA mahAtmAo jyAre te tattva che=zuddha AtmAnuM te pAramArthikasvarUpa che, tema ciMtavana kare tenA kAraNe viSayo pratye udAsInabhAva pragaTe che, tethI bAhya viSayomAM iSTa, aniSTanI buddhi utpanna thAya tevo pariNAma temane nAza pAme che, tenA kAraNe vikalpothI para evA nirvikalpa upayogamAM te mahAtmAo praveza pAme che ane nirvikalpa avasthA prApta thavAne kAraNe te mahAtmAo dvitIya apUrvakaraNane prApta kare che tyAre tAttvika evA dharmonA saMnyAsarUpa bIjo vairAgya pragaTe che arthAt munibhAvamAM vartatA evA tAttvika kSayopazamabhAvanA dharmono tyAga thAya tevo vairAgya varte che. te bIjA vairAgyamAM kSayopazamabhAvanA kSamAdi dharmo nAza pAme che ane kSAyika bhAvanA kSamAdi dharmo utpanna thAya che, e prakArano amAro siddhAMta che, ema pUjaya upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAja kahe che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra 15-16nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-10 31 vizeSArtha : saMsArI jIvone bAhya viSayone joIne "A mane iSTa che, A mane aniSTa che," tevA vikalpo saMganA pariNAmane kAraNe sadA varte che. te vikalpone dUra karavA mATe munio AtmAnA kSamAmArdavatA-ArjavatA-niSparigrahatA Adi bhAvonA vikalpo kare che arthAt kSamAdi bhAvo ja mArA mATe iSTa che anya sarva bhAvo aniSTa che e prakAranA vikalpo kare che ane te vikalponA baLathI layopazamabhAvanA dharmo munimAM skurAyamAna thAya che ane jayAre te kSayopazamabhAvanA kSamAdi dharmonA vikalpo daDha bhUmikAvALA thAya che tyAre nimittane pAmIne indriyonA viSayomAM iSTa-aniSTa buddhinA vikalpo te mahAtmAne usthita thatA nathI. tyArapachI te mahAtmA kSamAdi dharmonA vikalpono paNa tyAga karIne sarvathA saMga vagaranA pariNAmane ullasita karavA mATe daDha dhyAnamAM yatna kare che tenA baLathI asaMgapariNati prakarSavALI bane che, tenAthI kSapakazreNi pragaTe che te para vairAgya che ane kSapakazreNimAM kSamAdibhAvone sparzanArA rAgAdinA vikalpo paNa zAMta thAya che tyAre sthira samudra jevA sarvavikalpothI para evA nirAkulajJAnasvarUpa te mahAtmA bane che, te paravairAgyanuM phaLa che. avataraNikA : evaM yogasya svarUpamuktvA samprajJAtasvarUpabhedamAha - avataraNikArya : e pramANe sUtra 1-2 thI 1-16 sudhI yoganuM svarUpa pIne saMprajJAtasvarUpabhedane kahe che - bhAvArtha : jaina darzananI prakriyA pramANe mokSanuM kAraNa evo yogamArga adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSaya ema pAMca bhede rahelo che. vaLI anya rIte vicArIe to saMsAranA kAraNabhUta bhAvamala mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yogasvarUpa che. tenAthI viparIta evuM samyatva, virati, apramAda, akaSAya ane yoganirodhasvarUpa yogamArga anya rIte prApta thAya che. pataMjaliRSie mokSanuM kAraNa evo yoga cittavRttinirodharUpa che, tema batAvIne ane tenI pUrvanI yogamArganI pravRttine yogAMgarUpe svIkArIne ATha yogAMgone AgaLamAM kahevAnA che. vaLI mokSanA arthe yogIo jemAM yatna kare che te yogIo samAdhimAM yatna kare che. te samAdhi be prakAranI che te batAve che - (1) saMprajJAtasamAdhi ane (2) asaMprajJAtasamAdhi. A baMne prakAranI samAdhi yoganA bhedamAM ja aMtarbhAva pAme che, AthI ja pAtaMjaladarzanakArane svIkRta evA yoganA lakSaNamAM spaSTIkaraNa karatA upAdhyAya yazovijayajI mahArAje kahyuM ke, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 cittavRittinirodha' rUpa mAtra yoganuM lakSaNa karavAmAM Ave to A lakSaNa saMprajJAtasamAdhimAM avyApta thaze, tethI 'klicittavRttino nirodha' yoganuM lakSaNa karavuM ucita che, have yoganA bhedarUpa saMprajJAta svarUpa yoganA bhedane pAtaMjaladarzanakAra kahe che - sUtra : vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt samprajJAtaH // 1-17 // sUtrArtha vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnA svarUpanA anugamathI=anusaraNathI, saMprajJAtasamAdhi che. ll1-1NA TIkA : _ 'vitarketi'-samAdhiriti zeSaH, samyak saMzayaviparyayarahitatvena prajJAyate prakarSeNa jJAyate bhAvyasya svarUpaM yena sa samprajJAtaH samAdhirbhAvanAvizeSaH, sa vitarkAdibhedAccaturvidhaHsavitarkaH savicAraH sAnandaH sAsmitazca, bhAvanA-bhAvyasya viSayAntaraparihAreNa cetasi punaH punarnivezanam, bhAvyaM ca dvividham-IzvarastattvAni ca, tAnyapi dvividhAni jaDAjaDabhedAt, jaDAni caturviMzatiH, ajaDaH puruSaH, tatra yadA mahAbhUtendriyANi sthUlAni viSayatvenA''dAya pUrvAparAnusandhAnena zabdArthollekhasambhedena ca bhAvanA kriyate tadA savitarkaH samAdhiH, asminnevA''lambane pUrvAparAnusandhAnazabdollekhazUnyatvena yadA bhAvanA pravartate tadA nirvitarkaH, tanmAtrAntaHkaraNalakSaNaM sUkSmaviSayamAlambya tasya dezakAladharmAvacchedena yadA bhAvanA pravartate tadA savicAraH, tasminnevAvalambane dezakAladharmAvacchedaM vinA dharmimAtrAvabhAsitvena bhAvanA kriyamANA nirvicAra ityucyate, evamparyantaH samAdhiAhyasamApattiriti vyapadizyate / TIkArya : samAdhiriti zepa:-sUtramAM samAdhi: e zeSarUpe adhyAhArarUpe, grahaNa karela che arthAt vitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAnA svarUpanA anusaraNathI saMprajJAta saMprajJAtasamAdhi che. sI pavite ja samyakasaMzaya-viparyaya rahitapaNAthI, bhAvyanuM svarUpa prakarSathI jaNAya che jenA vaDe te saMprajJAtasamAdhi bhAvanAvizeSa che. te saMprajJAtasamAdhi, vitarkadi bhedathI cAra prakAranI che - (1) savitarka, (2) savicAra, (3) sAnaMda ane (4) sAsmita. saMprajJAtasamAdhi bhAvanAvizeSa che tema kahyuM tethI bhAvanAno artha kare che - viSayAMtaranA parihArathI bhAvyano pharI pharI cittamAM niveza bhAvanA che. bhAvya be prakAranuM che - (1) Izvara ane (2) tattvo. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-10 te paNa=tattva paNa, jaDa ane cetananA bhedathI be prakAranA che. 33 jaDatattvo covIza che, ajaDa-cetana puruSa che. tyAM=bhAvyanA viSayamAM, jyAre sthUla evA mahAbhUta ane indriyo viSayapaNAthI grahaNa karIne pUrva-apara anusaMdhAnathI zabdArthanA ullekhanA saMbhedathI bhAvanA karAya che tyAre savitarka samAdhi prApta thAya che. A ja AlaMbanamAM=savitarkasamAdhinA viSayabhUta sthUla evA mahAbhUta ane indriyorUpa AlaMbanamAM, pUrva-apara anusaMdhAna ane zabdollekha zUnyapaNAthI jyAre bhAvanA pravarte che tyAre nivitarkasamAdhi che. pAMca tanmAtrA ane aMta:karaNarUpa sUkSmaviSane AlaMbana karIne tenA-tanmAtrAdirUpa sUkSma viSayanA, deza, kALa ane dharmanA avacchedathI jyAre bhAvanA pravarte che tyAre savicArasamAdhi che. te ja AlaMbanamAM=savicAra samAdhinA viSayabhUta evA pAMca tanmAtrA ane aMta:karaNarUpa AlaMbanamAM, deza, kALa ane dharmanA avaccheda vagara dharmImAtranA avabhAsapaNAthI karAtI evI bhAvanA nivicArasamAdhi e pramANe hevAya che. ahIM sudhInI samAdhi=uparokta savitarkAdi cAra samAdhi batAvI te cAra samAdhi, grAhAsamApati e pramANe vyapadeza karAya che. bhAvArtha : saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa : saMprajJAtasamAdhino artha karatAM kahe che 'saMprajJAta' zabdamAM 'samya' zabda che te saMzaya ane viparyayathI rahita evA bodhane batAvanAra che. 'pra' zabdano artha prakarSane batAvanAra che ane 'jJAta' zabda che te bhAvyanuM svarUpa jenAthI jJAta thAya che te upayogane batAvanAra che. tethI e prApta thAya ke, saMzaya ane viparyayathI rahita prakarSathI bhAvyanuM svarUpa je upayogathI jJAta thAya che te saMprajJAtasamAdhi che ane te saMprajJAtasamAdhi bhAvyanA svarUpanA bhAvanane anukULa evI bhAvanAvizeSarUpa che ane te saMprajJAtasamAdhi pAtaMjalamatAnusAra cAra prakAranI che. - pAtaMjalamatAnusAra saMprajJAtasamAdhinA cAra bhedonuM svarUpa : (1) savitarkasamAdhi, (2) savicArasamAdhi, (3) sAnaMdasamAdhi ane (4) sAsmitasamAdhi. A cAra samAdhimAM je bhAvanAvizeSa karAya che te bhAvanA zuM che te spaSTa karatAM kahe che - bhAvanAnuM svarUpa : bhAvyapadArthonuM viSayAMtaranA parihArapUrvaka pharI pharI cittamAM sthApana thavuM te bhAvanA che. tethI e prApta thAya che ke, bhAvyanA svarUpamAM atyaMta upayukta thaIne pravartatuM citta te bhAvanA che ane te bhAvanA samAdhirUpa che ane tenA uparamAM batAvyA te savitarkAdi cAra bhedo che. bhAvanAnA viSayabhUta evA bhAvyanuM svarUpa batAve che - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 bhAvyanuM svarUpa : pAtaMjalamatAnusAra bhAvya be prakAranuM che - (1) Izvara ane (2) sAMkhya darzanane abhimata evA pacIsa tattvo e bhAvya che ane sAMkhyadarzanane abhimata evA pacIsa tattvo be prakAranA che - (1) jaDa ane (2) cetana. AnAthI zuM phalita thAya che te batAve che - sAMkhyadarzanane abhimata evA pacIsa tattvo che. temAMthI covIsa jaDa tattvo che ane puruSa ajaDacetana tattva che. AnAthI e prApta thAya che, saMsArI jIvo bAhya viSayone laIne cittane pravartAve che. teno tyAga karIne IzvaranA svarUpathI AtmAne bhAvita kare ke covIsa jaDa tattvonA svarUpathI AtmAne bhAvita kare ke ajaDa-cetana evA puruSatattvanA svarUpathI AtmAne bhAvita kare te bhAvananI kriyAne saMprajJAtasamAdhi kahevAya che. jainadarzanAnusAra saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa jainadarzananI prakriyA pramANe vicArIe to Izvaratattva ane jIvAdi navatattvo bhAvya bane che. ane IzvaratattvanuM bhAvana ke jIvAdi navatattvonuM bhAvana AlaMbanarUpa che. paramArthathI AtmAnuM zuddha svarUpa bhAvya che ane AtmAnuM zuddha svarUpa IzvaratattvamAM che, tethI Izvaratattvane avalaMbIne AtmAnuM zuddha svarUpa bhAvana karAya che ane jIvAdi navatattvonuM jJAna paNa AtmAnA svarUpanI prasiddhi mATe che, tethI jIvatattvanA jJAna dvArA zuddha AtmA kevo che ane zuddha AtmAthI bhinna evA ajIvAdi tattvo sAthe jIvano bheda che e prakAre bhAvana karIne ajIva sAthe ekatAnI pratItinA parihAra dvArA zuddha AtmAnA svarUpanuM jJAna pragaTa karavA mATe prayatna karAya che, tethI bhAvya evA zuddha AtmAnA svarUpanA bhAvanathI zuddha AtmAnA svarUpane pragaTa karavAne anukULa evo sarva vyApAra saMzayathI ane viparyayathI rahita prakarSathI pravartato hoya to tene saMprajJAtasamAdhi kahI zakAya. jema-koI sAdhu paDilehaNAdi kriyAmAM bhagavAnanA vacananuM smaraNa kare ane vicAre ke, bhagavAne potAnA tulya thavAnA upayarUpe A paDilehaNAdinI kriyA batAvI che tethI sarva jIvo pratye potAno samabhAvano pariNAma ullasita thAya te rIte paDilehaNAdi kriyA karavAnI kahI che, ane te rIte vidhimAM upayukta thaIne je sAdhu paDilehaNAdinI kriyA karatA hoya tyAre te sAdhune prathama vItarAganuM smaraNa thAya che ane tyArapachI smaraNa thAya che ke, vItarAgabhagavAne samabhAvanI vRddhi thAya te prakAranA upayogathI paDilehaNAdinI kriyA karavAnuM kahyuM che ane te rIte sAdhu paDilehaNAdinI kriyA kare tyAre ullasita thatA pariNAmanA baLathI te mahAtmA vItarAgabhAvanAthI bhAvita bane che te saMprajJAtasamAdhirUpa che. pAtaMjalamatAnusAra cAra prakAranI saMprajJAtasamAdhimAM savitarkasamAdhinuM svarUpa batAve che - (1) savitarkasaMprajJAtasamAdhi : jayAre yogI pAMcamahAbhUto ane indriyorUpa sthUla viSayone grahaNa karIne bhAvanA kare che tyAre bhAvanAnA viSayabhUta arthane upasthita karavA mATe zabda ane arthano ullekha kare che arthAt te te Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 35 zabdo dvArA te te arthonI upasthiti kare che ane pUrvamAM je zabda ane arthano ullekha karelo ane pAchaLathI je zabda ane arthano ullekha kare che te pUrva ane apara zabda ane artha vacce anusaMdhAna thAya te rIte bhAvanA kare che te savitarka saMprajJAtasamAdhi kahevAya che. jainadarzanAnusAra caityavaMdananI kriyAmAM 'namutthaNI sUtrane AzrayIne pravartatA upayogamAM savitarkasamAdhinI vicAraNA : koI mahAtmA 'namutthaNaM' sUtranA yathArtha arthanA bodhavALA hoya teo taccitta, tanmana, tallezyA ane tadapimAnavALA thaIne sUtro bolatA hoya tyAre te sUtronA dareka padono ane tenA arthono ullekha thato hoya che ane te padothI ane arthothI temano AtmA bhAvita thato hoya che te vakhate te sUtramAM bolAyelA pUrvanA pado ane artho ane vartamAnamAM bolAtA apara pado ane artho te baMne vacce anusaMdhAne varte che ane te anusaMdhAnane kAraNe namutthaNa' sUtrathI vAcya evA paramAtmAnA svarUpanI bhAvanA pravarte che te savitarkasamAdhi kahI zakAya. (2) nirvitarkasaMprajJAtasamAdhi pAtaMjalamatAnusAra bhUla evA pAMca mahAbhUto ane indriyo viSayaka upayoga pravartato hoya ane savitarka samAdhikALamAM je pUrvAparanuM anusaMdhAna hatuM ane zabdArthano ullekha hato tenAthI rahita upayoga bane ane tenA dvArA jayAre bhAvanA pravarte che tyAre nirvitarka saMprajJAtasamAdhi hoya che. jainadarzanAnusAra caityavaMdanI kriyAmAM nirvitarkasamAdhinI vicAraNA : koI mahAtmA atyaMta upayogapUrvaka namutthaNuM sUtra bolIne savitarkasamAdhivALA banyA hoya tyArapachI 'namutthaNaM' sUtranA baLathI upasthita thayela paramAtmAnuM svarUpa buddhirUpI cakSu sAme upasthita thatuM hoya tyAre zabda ane arthano ullekha hoto nathI ane sUtra bolavAnI pravRtti paNa nahi hovAthI pUrvAparanuM anusaMdhAna hotuM nathI, Ama chatAM "namutthaNa' sUtrathI bhAvya evA paramAtmAnuM svarUpa upayogarUpe upasthita hovAthI tyAre nivirtakasamAdhi kahI zakAya. (3) savicArasaMprajJAtasamAdhi : pAtaMjalamatAnusAra cUlaviSayone bhAvya banAvyA pachI yogI jayAre pAMca tanmAtrA ane aMtaHkaraNarUpa sUkSma viSayonuM AlaMbana karIne bhAvanA kare che ane te bhAvanA deza, kALa ane dharmanA avacchedathI kare che tyAre savicArasaMprajJAtasamAdhi pravarte che. jainadarzanAnusAra caityavaMdananI kriyAmAM savicArasamAdhinI vicAraNA : jainadarzanAnusAra vicArIe to savicArasamAdhimAM artha, vyaMjana ane yogono anyonya saMkrama hoya che tethI koI mahAtmA "namutthaNaM' sUtramAM atyaMta upayukta thaIne pravarte che ane te upayoga sUkSma vItarAgatAne abhimukha bane che tyAre te mahAtmA savicArasamAdhimAM jAya che ane te vakhate Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 sUtra ane arthamAM upayogano saMkrama thAya che arthAt sUtra uparathI arthamAM upayoga jAya che ane artha uparathI sUtramAM upayoga jAya che. vaLI sUtra bolatI vakhate kAyAnI te prakAranI mudrAmAM kyAreka upayoga hoya che to kyAreka vacanamAM upayoga hoya che to kyAreka mananA vyApAramAM upayoga hoya che, tethI mana, vacana ane kAyAnA yogono paraspara saMkrama varte che te savicArasamAdhi kahI zakAya. (4) nirvicArasaMprajJAtasamAdhi : pAtaMjalamatAnusAra samAdhinA AlaMbanabhUta pAMca, tanmAtrA ane aMta:karaNarUpa sUkSma viSayone avalaMbana karIne deza, kALa ane dharmanA avaccheda vagara dharmImAtranA avabhAsapaNAthI bhAvanA karAya che te nirvicAra saMprajJAtasamAdhi che. vastutaH jainadarzananI prakriyA anusAra savitarka Adi sarva samAdhi mukhyarUpe kSapakazreNImAM prApta thAya che tenI pUrve pUrvabhUmikArUpe ja te samAdhi hoI zake ane nirvicArasamAdhi to bAramA guNasthAnakavALA yogIne ja prApta thAya che chatAM tenA ja je kAMI aMzo pUrvabhUmikAmAM prApta thAya che tene AzrayIne caityavaMdana Adi anuSThAnamAM tenI vicAraNA thaI zake che AthI ja te prakAranA bhAvanA prakarSane kAraNe pUjA karatAM karatAM nAgaketune kevalajJAnanI paNa prApti thaI. grAhyasamApatinuM svarUpa : A rIte uparokta savitarka, nirvitarka, savicAra ane nirvicAra ema cAra prakAranI saMprajJAtasamAdhi batAvI te cAra samApatti grAhyasamApatti e pramANe pAtaMjalamatAnusAra kahevAya che; kema ke pAMcamahAbhUto, indriyo, pAMca tanmAtrA ane aMtaHkaraNarUpa grAhya viSayane AzrayIne ekAgratAno pariNAma vartano hovAthI grAhyaviSayaka samApatti che. TIkAH __yadA tu rajastamolezAnuviddhamantaHkaraNasattvaM bhAvyate tadA guNabhAvAccitizakteH sukhaprakAzamayasya sattvasya bhAvyamAnasyodrekAt sAnandaH samAdhirbhavati, asminneva samAdhau ye baddhadhRtayastattvAntaraM pradhAnapuruSarUpaM na pazyanti te vigatadehAhaGkAratvAdvidehazabdAvAcyAH, iyaM grahaNasamApattiH, tataH paraM rajastamolezAnamibhUtaM zuddhasattvamAlambanIkRtya yA pravartate bhAvanA tasyAM grAhyasya sattvasya nyagbhAvAccitizakterudrekAtsattAmAtrAvazeSatvena samAdhiH sAsmita ityucyate, na cAhaGkArAsmitayorabhedaH zaGkanIyaH yato yatrAntaHkaraNamahamityullekhena viSayAn vedayate so'haGkAraH, yatrAntarmukhatayA pratilomapariNAme prakRtilIne cetasi sattAmAtramavabhAti sA'smitA, asminneva samAdhau ye kRtaparitoSAH paramAtmAnaM puruSaM na pazyanti teSAM cetasi svakAraNe layamupAgate prakRtilayA ityucyante, ye paraM puruSaM jJAtvA bhAvanAyAM pravartante teSAmiyaM vivekakhyAtirgrahItRsamApattirityucyate, tatra samprajJAte samAdhau Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3o pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 catasro'vasthAH zaktirUpatayA'vatiSThante, tata ekaikasyAstyAga uttarottaratreti caturavastho'yaM saprati: samAdhi: I-27. TIkArya : yA tu... samAdha: e vaLI jyAre raja ane tamanA lezathI anuviddha evA aMta:karaNanA sattvanuM bhAvana karAya che tyAre citizaktino gauNabhAva hovAthI ane sukhaprakAzamaya evA bhAvyamAna=bhAvana karAtAM, sattvano udraka hovAthI sAnaMdasamAdhi thAya che. A ja samAdhimAM sAnaMdasamAdhimAM, jeo baddhavRttivALA pradhAnapuruSarUpa tattvAMtarane jotA nathI. teo vigatadehanuM ahaMkArapaNuM hovAthI videhazabdathI vAcya bane che. A grahaNa samApatti che. tyArapachI raja ane temanA lezathI anabhibhUta evA zuddha sattvane AlaMbana karIne je bhAvanA pravarte che temAMete bhAvanAmAM, grAhA evA sattvano cabhAva hovAthIegauNabhAva hovAthI, ane citizaktino udraka hovAthIadhikatA hovAthI, sattAmAtranA avazeSapaNAthI samAdhi thAya che te sAmitasamAdhi e pramANe kahevAya che. cAra prakAranI saMprajJAtasamAdhinuM varNana karyuM tyAM cothI samAdhi asmitA che te ahaMkArarUpa che evo koIne bhrama thAya tenA nivAraNarUpe kahe che - ane ahaMkAra ane asmitAno abheda che e pramANe zaMkA na karavI. ja kAraNathI jemAM aMta:karaNa 'ram' huM e prakAranA ullekhathI viSayonuM vedana kare che te ahaMkAra che, jemAM aMtarmukhapaNAne kAraNe pratilomapariNAmarUpa prakRtimAM lIna evA cittamAM sattAmAtra bhAse che te asmitA che. A ja samAdhimAM sAmitasamAdhimAM, jeo kRtaparitoSavALA=saMtoSa pAmelA, paramAtmarUpa puruSane jotA nathI, teonuM citta svakAraNamAM=potAnuM kAraNa evI prakRtimAM, laya pAme chate prakRtilaya prakRtimAM layane prApta karavAvALA, e pramANe kahevAya che. jeo paramapuruSane jANIne bhAvanAmAM pravarte che teonI A asmitAsamAdhi, vivekakhyAtirUpa grahItRsamApatti che e pramANe kahevAya che. tyAM=saMprajJAtasamAdhimAM, cAra avasthAo zaktirUpapaNAthI rahelI che tethI eka ekno tyAga uttara uttaramAM thAya che pAchaLa pAchaLanI samAdhimAM pUrva pUrvanI samAdhino tyAga thAya che, ethI cAra avasthAvALI A saMprajJAtasamAdhi che. ll1-17nA bhAvArtha : pUrvamAM vitarka ane vicAra A be samAdhi nirvitarka ane nirvicAra sahita batAvI. have AnaMdasamAdhinuM svarUpa rAjamArtaDa TIkAkAra spaSTa kare che - (3) sAnaMdasaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa : jayAre yogI raja ane temanA lezathI anuviddha sahita evA aMtaHkaraNarUpa sattvanuM bhAvana kare Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-10 che tyAre citizakti gauNabhAvavALI hoya che, kema ke raja ane temanA lezathI anuviddha-sahita evA aMtaHkaraNanuM bhAvana hovAthI temAM gauNarUpe citizaktirUpa zuddha AtmAnuM svarUpa che ane sukha ane prakAzamaya evA bhAvana karAtA evA sattvano uka=prabaLatA, che. pAtaMjalamatAnusAra sattva, raja ane tamavALuM aMtaHkaraNa che temAM raja ane temano leza varte che ane sarva pradhAnarUpe che ane te sarva sukha ane prakAzamaya che ane sattvapradhAna evuM aMtaHkaraNa bhAvyamAna=bhAvana karAtuM che, tethI sukha ane prakAzamaya evA bhAvyamAna sattvano udraka=prabaLatA, che, te vakhate yogI vizeSa prakAranA AnaMdamAM magna hoya che, tethI tene sAnaMdasamAdhi kahevAya che. vigatadehanuM svarUpa : A sAnaMdasamAdhimAM je yogIo baddhavRttivALA hoya che, teo pradhAnapuruSarUpa tattvAMtarane jotAM nathI teo vigata evA dehanA ahaMkAravALA hoya che arthAt teone potAnA dehamAM ahaMpaNAnI buddhi vartatI nathI, tethI dehathI karAtA kRtyomAM kartutvanA pariNAmavALA te yogIo nathI, tethI teo videha zabdathI vAcya che-deha vagaranA kahevAya che. A sAnaMdasamAdhi te grahaNa samApatti che; kema ke aMtaHkaraNa vastune grahaNa karanAra che ane prastutamAM bhAvyamAna=bhAvana karAtuM, aMta:karaNa che tethI grahaNaviSayaka A samApatti hovAthI sAnaMda samAdhi grahaNa samApatti che. (4) sAsmitasaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa : jyAre yogIne sAnaMdasamAdhirUpa grahaNa samApattinI prApti thayA pachI raja ane temanA lezathI anabhibhUta=parAbhava na pAmelA, zuddha sattvane AlaMbana karIne je bhAvanA pravarte che te bhAvanAmAM grAhya evuM sattva gauNa bane che ane caitanyazaktino udraka prabaLa, thAya che, tethI sattAmAtranA avazeSapaNAthI=bhAvya dravyamAtrarUpe rahevAthI, ekAgratA thavAne kAraNe je samAdhi thAya che te sAsmitasamAdhi che. A samAdhikALamAM vikAra vagaranA puruSanI sattAmAM ekAgratA varte che, tethI te huM chuM e prakAranI asmitAnI buddhi varte che, tethI tene sAsmitasamAdhi kahevAya che. asmitA ane ahaMkArano bheda : sAmAnyathI 'huM chuM e prakAranI asmitAnI buddhine sAsmitasamAdhi kahIe to asmitA ahaMkArarUpa che tevo bhrama thAya. te dUra karavA mATe kahe che - ahaMkAra ane asmitAno abheda che e pramANe zaMkA karavI nahi arthAt "huM A karuM chuM' e prakArano ahaMkAra che ane huM chuM' kArya karanAra huM chuM, e prakAranI asmitA che e baMne ekAryavAcI che e pramANe zaMkA karavI nahi. kema asmitA ane ahaMkAra enArthavAcI nathI te spaSTa kahe che - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-17 ahaMkAramAM aMtaHkaraNa 'ahaM' e prakAranA ullekhathI viSayone vede che arthAt 'A meM karyuM' e prakAre bAhya viSayone jANe che ane asmitAsamAdhimAM je asmitA che te 'A kArya meM karyuM' e prakAre asmitArUpa nathI paraMtu asmitAsamAdhimAM yogI aMtarmukha che, tethI pratilomapariNAmavALI prakRtimAM lIna evA cittamAM sattAmAtra bhAse che=koI paryAyane spardhA vagara dravyanI sattAmAtra bhAse che, tethI vikAra vagaranA puruSamAtranI sattAne jonAra sAsmitasamAdhi che. AnAthI e phalita thAya che ke, bAhya kRtyomAM 'meM A karyuM' e prakAranI asmitAnI buddhi ahaMkArarUpa che, paraMtu sAsmitasamAdhimAM raz2a ane tamanA lezathI anabhibhUta=abhibhUta nahi thayelI evI, zuddhasattvanI sattAmAtra bhAsatI hoya ane tenI sAthe ekatAnI buddhirUpa samAdhi che te sAsmitasamAdhi che mATe te ahaMkArarUpa nathI. prakRtilayanuM svarUpa : A sAsmitasamAdhimAM jeo kRtaparitoSavALA=saMtoSa pAmelA che, ane paramAtmArUpa puruSane jotA nathI ane temanuM citta sAsmitasamAdhikALamAM svakAraNamAM laya pAmeluM che=prakRtimAMthI utpanna thayeluM citta prakRtimAM laya pAmeluM che, teo 'prakRtilaya' che e pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe che. jeo paramapuruSane jANIne bhAvanAmAM pravarte che temane A sAsmitasamAdhi vivekakhyAtirUpa bane che, tethI tene grahItRsamApatti kahevAya che arthAt grahItR evA potAnA AtmA sAthe samApatti kahevAya che. saMprajJAtasamAdhimAM vitarkAdi cAra avasthAo zaktirUpe rahelI che, temAM je avasthA vyaktirUpe prApta thAya che=pragaTa thAya che, te avasthAno tyAga karIne yogI uttaranI avasthAne pAme che. jemaprathama bhUmikAmAM yogIne saMprajJAtasamAdhi vitarkasamAdhirUpa hoya che tyArapachI vitarkasamAdhino tyAga karIne vicArasamAdhine prApta kare che, tyArapachI yogI vicArasamAdhino tyAga karIne AnaMdasamAdhine pAme che ane AnaMdasamAdhino tyAga karIne asmitAsamAdhine pAme che. sArAMza : grAhyasamApatti | saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa (1) vitarkasaMprajJAtasamAdhi - savitarkasamAdhi nirvitarkasamAdhi (2) vicArasaMprajJAtasamAdhi- savicArasamAdhi nirvicArasamAdhi grahaNasamApatti - (3) sAnaMdasaMprajJAtasamAdhi grahItRsamApatti - (4) sAsmitasaMprajJAtasamAdhi. II1-17II Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-18 savataraeizas: asamprajJAtamAha - avataraNikArya : asaMprajJAtanuM svarUpa kahe che sUtra 1-17mAM cAra bhUmikAvALI saMprajJAtasamAdhi batAvI. have saMprajJAtasamAdhimAMthI asaMprajJAtasamAdhi pragaTe che, tethI have pAtaMjaladarzanakAra asaMprajJAtasamAdhinuM sva35 5 cha - sUtra: virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH // 1-18 // sUtrArtha : - virAmapratyaya abhyAsa che pUrvamAM jene evA saMskArazeSavALI cAnya che=badhI vRttio uparata thaI javAthI arthAta paravairAgyanA abhyAsapUrvaka badhI vRttiono abhAva thaI javAthI, saMskAramAtra zeSa anya saMprajJAtathI bhinna, bIjI asaMprajJAtasamAdhi che. ll1-18 TI : 'virAmeti'-viramyate'neneti virAmo vitarkAdicintAtyAgaH, virAmazcAsau pratyayazceti virAmapratyayastasyAbhyAsaH paunaHpunyena cetasi nivezanam, tatra yA kAcid vRttirullasati tasyA neti netIti nairantaryeNa paryudasanaM tatpUrvo'samprajJAtasamAdhiH, saMskArazeSo'nyastadvilakSaNo'samprajJAta ityarthaH, na tatra kiJcidvedyaM samprajJAyata ityasamprajJAto nirbIjaH samAdhiH, iha caturvidhazcittasya pariNAmaH-vyutthAnaM samAdhiprArambha ekAgratA nirodhazca / tatra kSiptamUDhe cittabhUmI vyutthAnaM, vikSiptA bhUmiH sattvodrekAtsamAdhiprArambhaH, ekAgratvaniruddhate ca paryantabhUmI, pratipariNAmaM ca saMskArAH, tatra vyutthAnajanitA: saMskArAH samAdhiprArambhajaiH saMskAraiH pratyAhanyante, tajjAzcaikAgratAjaiH, nirodhajanitairekAgratAjAH saMskArAH svarUpaM ca hanyante, yathA suvarNasaMvalitaM dhmAyamAnaM sIsakamAtmAnaM suvarNamalaM ca nirdahati evamekAgratAjanitAt saMskArAnnirodhajAH svAtmAnaM ca nirdahanti // 1-18 // ToDArtha : viramyate .... nirdahanti // mAnA dArA virAma 5mAya cha ta virAma-vitaha yitAno tyA, virAma evo pratyaya e virAma pratyaya, teno abhyAsa virAmapratyayano abhyAsa pharI pharI cittamAM niveza cittamAM rahevuM, tyAM virAmapratyaya abhyAsamAM, je koI vRtti ullAsa pAme che tenorate vRttino, nathI nathI' e pramANe niraMtarapaNAthI paryukasanaparityAga karavo te, virAmapratyaya abhyAsa, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-18 tatparva=te che pUrvamAM jene virAmapratyayano abhyAsa che pUrvamAM jene evI, asaMprajJAtasamAdhi che. vaLI te asaMprajJAtasamAdhi kevI che te batAve che - saMskarazeSavALI kevala saMskAramAtra zeSa rahevAvALI, anya asaMprajJAtasamAdhi che arthAt tenAthI vilakSaNa-saMprajJAtasamAdhithI bhinna svarUpavALI, asaMprajJAtasamAdhi che. tyAM-asaMprajJAtasamAdhimAM, koI vedya jaNAtuM nathI, ethI asaMprajJAtasamAdhi nirbasamAdhi che=AlaMbana vagaranI samAdhi che. ahIM saMsAramAM cAra prakAranA cittanA pariNAma che : (1) vyutthAna, (2) samAdhiprAraMbha, (3) ekAgratA ane (4) nirodha. tyAM=cAra prakAranA cittanA pariNAmamAM, kSipta ane mUDha evI cittanI bhUmi vyutthAna che. sattvano uddhaka hovAthI vikSipta evI cittanI bhUmi samAdhino prAraMbha che, ekAgratA ane niruddha ekAgra pariNAma ane nirodha pariNAma paryatabhUmi che ane pratipariNAma=cAre bhUmikAne AzrayIne saMskAra che arthAt vyutthAnAdi cittanI cAreya bhUmikAnA saMskAro che. tyAM samAdhinA prAraMbhathI utpanna thayelA saMskArathI vyasthAnathI utpanna thayelA saMskAro nAza pAme che ane ekAgratAthI utpanna thayelA saMskArothI tenAthI utpanna thayelA saMskArosamAdhinA prAraMbhathI utpanna thayelA saMskAro, nAza pAme che, nirodhathI utpanna thayelA saMskArothI ekAgratAthI utpanna thayelA saMskAro ane tenuM svarUpa nAza pAme che. je pramANe-suvarNathI yukta dhyAyamAna tapAvAtuM evuM, sIsu potAne ane suvarNanA malane bALe che, e rIte nirodhathI utpanna thayelA saMskAro ekAgratAthI utpanna thayelA saMskArono ane potAnA AtmAno nirodhathI utpanna thayelA saMskArorUpa potAnA svarUpano, nAza kare che. ll1-18nA bhAvArtha : asaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa : sUtra 1-17mAM saMprajJAtasamAdhinA cAra prakAro batAvyAM temAM vitakadinuM ciMtavana hoya che ane te vitakadi ciMtavanano tyAga te virAma che ane virAmano pratyaya pratIti thAya te prakArano abhyAsa pUrvamAM jene che evI asaMprajJAtasamAdhi che. ane virAmano abhyAsa karavA arthe yogI koI paNa prakAranI je cittavRttio ullasita thAya che tene neti neti'=A nathI, A nathI'="A mAruM svarUpa nathI, A mAruM svarUpa nathI', e prakAre niraMtara yatna karIne sarva prakAranA ciMtavanano tyAga karavA mATe yatna kare che te tyAgathI asaMprajJAtasamAdhi pragaTe che. vaLI A asaMprajJAtasamAdhi saMskArazeSarUpa che. rAjamArtaDakAre saMskArazeSano artha karyo che, jemAM saMskAramAtra che vedanuM jJAna nathI tevI asaMprajJAtasamAdhi che. vaLI A asaMprajJAtasamAdhi saMprajJAtasamAdhithI vilakSaNa che te batAvavA mATe prastuta sUtra 1-18mAM "anya' zabdano prayoga karyo che. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-18 have asaMprajJAtasamAdhino vyutpatti artha batAve che - asaMprajJAtasamAdhimAM koI jJAna thatuM nathI tethI asaMprajJAtasamAdhi che. 42 A asaMprajJAtasamAdhi nirbIja che=saMprajJAtasamAdhimAM jema bhAvyanuM AlaMbana karIne ciMtavana karAya che tevuM koI AlaMbana asaMprajJAtasamAdhimAM nathI, mATe AlaMbanarUpa bIjanA abhAvavALI asaMprajJAtasamAdhi che. asaMprajJAtasamAdhine vizeSa spaSTa karavA arthe rAjamArtaMDa TIkAkAra kahe che - saMsAravartI jIvomAM cAra prakAranA cittano pariNAma varte che : (1) vyutthAna, (2) samAdhino prAraMbha, (3) ekAgratA ane (4) nirodha. vyutthAnadazAmAM citta kSipta ane mUDhabhUmivALuM hoya che arthAt viSayomAM kSepa=AsaktivALuM hoya che athavA sunamuna avasthAvALuM hoya che. vikSiptadazAmAM jIvane yogamArgaviSayaka sattvano udreka hovAthI=prabaLatA hovAthI, samAdhino prAraMbha hoya che. A bhUmikAvALA jIvo saMsAramArgane choDIne yogamArgamAM prAraMbha karanArA hoya che. phakta ahIM ekAgratAno abhAva hoya che, tethI te yogamArganI pravRtti samAdhirUpa nathI paraMtu samAdhinI prAraMbha bhUmikA che. ekAgratA ane niruddha A baMne samAdhinI paryaMtabhUmi che arthAt ekAgratAkALamAM samAdhi spaSTa pragaTelI che ane niruddhakALamAM caramakakSAnI samAdhi che. A dareka cittanI avasthAnA pariNAmanA saMskAro AtmAmAM paDe che arthAt vyutthAnanA saMskAro paDe che, samAdhinA prAraMbhavALI cittanI bhUmikAnA saMskAro paDe che, ekAgratAnA saMskAro paDe che ane nirodhanA saMskAro paDe che. saMsArI jIvo vyutthAna dazAmAM je pravRtti karIne saMskAro nAMkhe che, te saMskAro samAdhinI prAraMbhanI bhUmikAthI haNAya che. AnAthI e prApta thAya che ke, saMsArI jIvo vyutthAnadazAmAM viSayomAM kSepa=Asakta cittavALA hoya che kAM sunamuna besI rahe tevI mUDha dazAvALA hoya che te sarvadazAnA je saMskAro AtmAmAM paDelA che te vyutthAna dazAnA saMskAro samAdhinI prAraMbhavALA cittathI haNAya che, AthI yogamArganI bhagavadbhakti Adi pravRtti karanArA mahAtmAonA vyutthAnadazAnA saMskAro samAdhinI prAraMbhavALA cittathI haNAya che, arthAt yogamArganI bhagavadbhakti Adi pravRtti karanArA mahAtmAonA vyutthAna dazAnA saMskAro kSINa-kSINatara thAya che ane yogamArganI prAraMbha dazAnA saMskAronuM AdhAna thAya che. A rIte samAdhinI prAraMbha dazAmAMthI te mahAtmA ekAgratAne prApta kare tyAre samAdhinA prAraMbhakALamAM thayelA saMskArono nAza ekAgratAnA saMskArothI thAya che. vaLI jema ekAgratAnA saMskArothI samAdhinA prAraMbhanA saMskAro nAza pAme che tema vyutthAna dazAnA avazeSa saMskAro paNa nAza pAme che. rAjamArtaMDa TIkAkAre tenI vivakSA karela nathI ane nirodhanA saMskArothI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipA / sUtra-18 / sUtra 17-18nI Baa. ma.sA.nI eueil 43 ekAgratAnA saMskAro nAza pAme che ane nirodhanA potAnA saMskAro paNa nAza pAme che. Azaya e che ke, yogInuM citta jayAre potAnA AtmAmAM niruddha bane che tyAre pUrvamAM ekAgratAvALA cittanAM je saMskAro hatA te saMskAro nAza pAme che ane niruddhacitta parAkASThAne prApta kare che tyAre nirodhanA saMskAro paNa nAza pAmI jAya che, kema ke AtmAne nirodha karavAnA yatnanI apekSA rahetI nathI, AthI jainadarzananI mAnyatA anusAra asaMprajJAtasamAdhirUpa kevalajJAna avasthAmAM nirodhanA saMskAro nathI paraMtu AtmA sahaja svabhAvapratiSThita-potAnA bhAvamAM rahelo che. ll1-18 sUtra-1-10 ane 1-18 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : __ [ya.] vyAkhyA-dvividho'pyayaM adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA-vRttikSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcamabhede'vatarati, vRtikSayo hyAtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmA hyAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNaniyamena granthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyantikabandhavyavacchedasya hetunA kramazo nivartate, tatra pRthaktvavitarkasavicAraikatvavitarkAvicArAkhyazukladhyAnabhedadvaye samprajJAtaH samAdhirvRttyarthAnAM samyagjJAnAt / taduktam - "samAdhireSa evAnyaiH samprajJAto'bhidhIyate / / samyak prakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA" // 1 // [ 418 yo. biM.] nirvitarkavicArAnandAsmitAni sastu paryAyavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeyaH, yannayamAlambyoktam "kA arai ke ANaMde ? itthaM pi aggaho care" ityAdi / kSapaka zreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasamprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM grAhyagrahaNAkArazAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra samyakparijJAnAbhAvAt, ata eva bhAvamanasA sajJA'bhAvAd dravyamanasA ca tatsadbhAvAt kevalI nosaJItyucyate / tadidamuktaM yogabindau "asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH / / 1 / / dharmamaghA'matAtmA ca bhavazatraH zivodayaH / sattvAnandaH parazceti yojyo'traivArthayogataH" // 2 // [ 420-21] ityAdi / saMskArazeSatvaM cAtra bhavopagrAhikarmAMzarUpasaMskArApekSayA vyAkhyeyam, matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt ityasmanmataniSkarSa iti dik // artha: dvividho'pi ..... avatarati, jane 59 / mA-sUtra 1-17 mane 1-18mA matAvesa saMprAtasamAdhi Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra 17-18nI upA. ma.sA.nI TippaNI ane asaMprajJAtasamAdhi e rUpa baMne paNa A, adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttikSayanA bhedathI pAMca prakAre hevAyelA yogabhedanA pAMcamAM bhedamAM=vRttikSayarUpa pAMcamAM bhedamAM, avatAra pAme che. ahIM prazna thAya ke vRttikSaya zuM che ? tethI kahe che ..... vRttiyo . sabhyajJAnAt, vRttikSaya AtmAnI karmanI sAthe saMyoganI yogyatAno apagama-dUra thavuM, vRttio sthUla ane sUkSma evI AtmAnI ceSTAo che. te vRttiono mULa hetu karmasaMyoganI yogyatA che ane te=karmasaMyoganI yogyatA, akaraNaniyamathI graMthino bheda thaye chate utkRSTa mohanIyarmanA baMdhanA vyavacchedathI te te guNasthAnamAM te te prakRtinA AtyaMtika baMdhanA vyacchedanA hetuthI kramasara nivartana pAme che. tyAM=akaraNaniyama dvArA vRtti saMkSaya thAya che tyAM, pRthaktvavitarkasavicAra ane ekatvavitarkaavicAra nAmanA zukladhyAnanA be bhedamAM saMprajJAtasamAdhi che; kema ke vRtti ane arthonuM samyajJAna che. - tavunm - te yogabiMdu zloka-418mAM vhevAyuM che. ''samAdhi. * tathA'' / A ja samAdhi anyo vaDe saMprajJAta kahevAya che; kema ke te prakAre samyak prakarSarUpathI vRtti ane arthonuM jJAna che." nivita ..... mAlavyom - nirvitarka, vicAra, AnaMda ane asmitAno nirvyAsa paryAyathI vinirmukta thayelA zuddha dravyanA dhyAnanA abhiprAyathI vyAkhyAna karavA yogya che. je nayanuM AlaMbana laIne-zuddha dravyane jonArA nayanuM AlaMbana laIne, vhevAyuM che ? A rIte agrahagraharahita, care=viSayazudgha dravyathI "nA sarapha ..... re. nRtyAdri // "arati zuM ? AnaMda anya evA viSayAMtarone grahaNa karyA vinA varte." nRtyavithI evA bIjApaNa kthano samajvA. kSapaka zreNi rUtyuddhate, vaLI kSapazreNinI parisamApti thaye chate kevalajJAnano lAbha asaMprajJAtasamAdhi che; kema ke grAhya-grahaNa AkArazAlI evI bhAvamanovRttiono avagrahAdikmathI tyAM=kevalajJAnamAM, samyak parijJAnano abhAva che. AthI ja bhAvamanathI saMjJAno abhAva hovAne kAraNe ane dravyamanathI teno sadbhAva hovAne kAraNe=saMjJAno sadbhAva hovAne kAraNe, kevalI 'nosaMjJI' e pramANe hevAya che. tavivamu yogavindro - te A yogabiMdu zloka-420-421mAM kahevAyuM che. "asamprajJAta anuvedhata:'' / / "A paNa=kaivalyasvarUpa avasthAntara prApta evo A paNa, yoga bIjAo vaDe asaMprajJAtasamAdhi vhevAya che; kema ke niruddha azeSavRttpAdirUpa tenA svarUpano=yoganA svarUpano, anuvedha che." (420) 'dharmamegho ahIM kevalajJAnakAlIna samAdhivizeSamAM ja, arcayogathI yojavA joI." (421) garthayota:'' // "dharmamegha, amRtAtmA, bhavazatru, zivodaya, para evo sattvAnaMda e pramANe Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra 17-18nI upA. ma. sA.nI TippaNI ityAdiAvA bIjA kathano grahaNa karavA. saMskAra ti vi ane ahIM-asaMprajJAtasamAdhine kahenArA pAtaMlayogasUtra 1-18mAM, saMskArazeSapaNuM bhavopagrAhI karyAzarUpa saMskAranI apekSAe vyAkhyAna karavuM; kema ke matijJAnanA bhedarUpa saMskAranuM tyAre kevalajJAnakALamAM, mULathI ja vinAza che. e prakAre amArA matano=jainadarzananA matano, niSkarSa che e pramANe dizAsUcana che. bhAvArtha : jenadarzananI prakriyA pramANe saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa : vRttisaMkSayarUpa yogamAM saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhino avatAra : pAtaMjaladarzanakAra saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhi ema be prakAre yoga kahe che - jainadarzananI prakriyA pramANe adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSayanA bhedathI pAMca prakAre kahevAyelA yoganA pAMcamAM bhedarUpa vRttikSayamAM avatAra pAme che; kema ke saMprajJAtasamAdhi kSapakazreNimAM svIkArela che ane vRttisaMkSaya kevalajJAnanI avasthAmAM svIkArela che, topaNa jema samyakatvakALamAM utkRSTa sthitibaMdhano kSaya thAya che tethI ja samyakatvanI prApti pachI pharI mithyAtvane pAmelA jIvo utkRSTa sthitine bAMdhatA nathI. tema saMprajJAtasamAdhikALamAM pApanA akaraNanA niyamane kAraNe have pachI saMsAramAM tevA prakAranA pApo kyAreya karI na zake tevA viruddha adhyavasAyane kAraNe je je prakAranI vRttiono saMkSaya thAya che te apekSAe saMprajJAtasamAdhino paNa vRttisaMkSayarUpa yoganA pAMcamAM bheda avatAra karela che. vRttikSayanuM svarUpa : vRttizaya zuM che te upAdhyAya yazovijayajI mahArAja spaSTa kare che - AtmAmAM rahela karmakSayanI yogyatAno apagama e vRttiono kSaya che. AnAthI e prApta thAya che ke, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga A pAMca jIvanA pariNAma che, te karmasaMyoganI yogyatA svarUpa che ane saMpUrNa vRtti kSaya yoganirodhakALamAM thAya che ane kevalajJAnakALamAM manoyoganI vRttirUpa vRttino kSaya thAya che ane tenI pUrve je je bhUmikAmAM je je vRttiono kSaya thAya che te apekSAe vRttikSaya nAmano yoga che, AthI ja apunabaMdhaka dazAmAM utkRSTa anaMtAnubaMdhInI vRttino kSaya thAya che. samyaktvanI prAptikALamAM baMdha vakhate je karmanI sthiti hatI tenAthI adhika karmonI sthiti kyAreya bAMdhe nahi tevI vRttiono kSaya che. saMprajJAtasamAdhikALamAM je je vRttio kSapakazreNimAM jayAre jyAre kSaya pAme che tyAre tyAre te prakAranI vRttikSaya nAmano yoga prApta thAya che. jema-kSapakazreNimAM navamAM guNasthAnake vedano baMdha aTake che tyAre te vedanA udayavALI vRttiono kSaya thayo kahevAya che ane te karmanA saMyoganI yogyatA, akaraNaniyamathI te prakAranA utkRSTa pApanA akaraNanA niyamathI, graMthibhedakALamAM utkRSTa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra 17-18nI upA. ma.sA.nI TippaNI mohanIyanA baMdhanA vyavacchedathI prApta thAya che, tethI te te guNasthAnakamAM te te prakAranI vRttino kSaya thAya che. 47 jainadarzananI mAnyatAnusAra zukladhyAnanA prathama be bhedomAM saMprajJAtasamAdhino avatAra : vaLI jainadarzananI prakriyA pramANe pRthavitarkasavicAra ane ekatvavitarkaavicAra nAmanA zukladhyAnanA be bhedomAM saMprajJAtasamAdhi varte che. ahIM prazna thAya ke, zukladhyAnakALamAM vartatA upayogane samAdhi kema kahI zakAya ? tethI kahe AtmAnI vRttinuM ane dvIpa-samudrAdi padArthonuM samyajJAna che, tethI zukladhyAnanA be bhedomAM saMprajJAtasamAdhi che. Azaya e che ke, prAtibhajJAnathI zreNino prAraMbha thAya che ane zreNikALamAM saMsAranA kAraNIbhUta evI AtmAnI vRttio ane caudarAjalokavartI padArthonuM samyajJAna pragaTa thAya che; kema ke matiAdi cAra jJAnanA prakarSanA uttarabhAvI evuM prAtibhajJAna che, tethI mohanI vRttionuM ane bAhya padArthonuM samyajJAna varte che jenA baLathI mahAtmA mohano nAza kare che. pAtaMjaladarzanakAre kahela saMprajJAtasamAdhinA cAra bhedo paryAyarahita zuddha dravyanA dhyAnamAM vartatA yogImAM saMgata : saMprajJAtasamAdhino ane asaMprajJAtasamAdhino vRttisaMkSayarUpa yogamAM avatAra batAvyA pachI saMprajJAtasamAdhi zukladhyAnanA prathama be bhedasvarUpa che tema batAvyuM. have pAtaMjaladarzanakAra savitarkasamAdhi ane uttarabhUmikAmAM nirvitarkasamAdhi svIkAre che ane savicArasamAdhi ane uttarabhUmikAmAM nirvicArasamAdhi svIkAre che. tyArapachI AnaMda ane asmitAsamAdhi svIkAre che. te kaI apekSAe saMgata thAya che te batAve che - jyAre yogIo paryAyane choDIne zuddhadravyanA dhyAnamAM varte che tyAre nirvirtaka, vicAra, AnaMda ane sAsmitasamAdhi varte che e pramANe vyAkhyAna karavuM. zuddhadravyanA dhyAnane batAvanArA nayanuM AlaMbana laIne zAstramAM kahevAyuM che. zuddhadravyanA dhyAnamAM arita zuM che ? AnaMda zuM che ? arthAt te vakhate arita paNa nathI ane AnaMda paNa nathI. A rIte agraha arthAt koI viSayone grahaNa karyA vagara yogI varte che. AnAthI e prApta thAya che ke, je yogI mohathI anAkuLa evA zuddha Atmadravyane lakSa karIne dhyAnamAM varte che tyAre bAhya anukULa viSayomAM koI AnaMda nathI ane bAhya pratikULa viSayomAM koI arita nathI, tevA yogIo svabhUmikAnusAra nivirtaka Adi cAra samAdhimAM varte che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra 17-18nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-19 40 jenadarzanAnusAra kSapakazreNinA aMte kevalajJAnanA lAbhArUpa asaMprajJAtasamAdhi : kSapakazreNinI parisamAptimAM kevalajJAnano lAbha che te asaMprajJAtasamAdhi che. kema kevalajJAna vakhate asaMprajJAtasamAdhi che ? tethI kahe che - grAhya evA bAhya padArthone grahaNa karavAnA AkAravALI evI bhAvamanovRttiono kevalajJAnakALamAM abhAva hovAthI avagrahAdinA kramathI kevalajJAnamAM samyak parijJAnano abhAva che mATe asaMmajJAtasamAdhi che. Azaya e che ke, kevalajJAna thayA pachI jJAna karavA arthe manano vyApAra kevalIne nathI, paraMtu joyanuM prakAzana jJAnAvaraNIya karmano vigama thavAthI svAbhAvika hoya che, tethI chadmastha avasthAmAM grAhyanA grahaNanA AkArazAlI evI bhAvamanovRttio thAya che tevI manovRttio kevalImAM nathI, mATe jema chabasthane matijJAna vakhate avagrahAdinA kramathI bAhya padArthonuM jJAna thAya che ane saMprajJAtasamAdhimAM avagrahAdinA kramathI ja thayela avizrutirUpa samyak parijJAna varte che tevuM samyaka parijJAna avagrahAdinA kramathI kevalajJAnamAM nathI paraMtu avagrahAdinA krama vagara samyak parijJAna che mATe saMprajJAtasamAdhithI vilakSaNa evI asaMprajJAtasamAdhi kevalajJAnakALamAM che. AthI ja kevalIne bhAvamanovRtti nathI AthI ja, kevalIne bhAva mana dvArA thatI saMjJAno abhAva che ane dravyamana dvArA thatI saMjJAno abhAva che; kema ke anuttaravAsI devone pUchAyelA praznonA samAdhAna dravyamanathI kevalI Ape che mATe kevalIne nosaMjJI' e pramANe kahevAya che. ahIM no' zabda deza niSedhamAM che, tethI apekSAe saMjJI che ane apekSAe asaMjJI che e prakArano artha prApta thAya che. pAtaMjalasUtrakAre asaMprajJAtasamAdhinuM saMskArazeSarUpa vizeSaNa ApyuM emAM saMskArazeSathI bhavopagrAhI kamazarUpa saMskAranuM grahaNa : asaMprajJAtasamAdhinuM prastuta pAtaMjalasUtra 1-18mAM ja lakSaNa karela che tyAM asaMprajJAtasamAdhine saMskArazeSarUpa kahela che ane kevalajJAna vakhate asaMprajJAtasamAdhi thAya che, tethI matijJAnanA saMskAro tyAM saMbhave nahIM mATe bhavopagrAhakarmAzarUpa saMskAranI apekSAe sUtranuM vyAkhyAna karavuM ema pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che. tethI e prApta thAya che ke, kevalajJAna vakhate bhavopagrAhI karmo vidyamAna che ane tenAthI kevalIno kAyika, vAcikavyApAra varte che te bhavopagraha karyo te pravRttinA kAraNabhUta saMskArarUpa che. avataraNikA: tadevaM yogasya svarUpaM bhedaM saMkSepeNopAyaM cAbhidhAya vistareNopAyaM yogAbhyAsapradarzanapUrvakaM vaktumupakramate - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-19 avataraNikArya : A prakAre pUrvamAM kahyuM e prakAre, yoganA svarUpane, bhedane ane saMkSepathI upAyane kahIne yoganA abhyAsanA pradarzana dvArA vistArathI upAyane yoganA upAyane, kahevA mATe prAraMbha kare che - bhAvArtha : pUrvamAM saMprajJAta ane asaMprajJAtasamAdhirUpa be prakAre yoganuM svarUpa batAvyuM ane saMprajJAtasamAdhimAM sAnaMdasamAdhi batAvI temAM yogIo deha pratyenA ahaMkAra vagaranA hoya che, tethI te yogIone videha kahevAya che ane sAsmitasamAdhimAM prakRtimAM laya pAmelA yogIo hoya che. A videha ane prakRtilaya yogIone yoganI prApti pratye bhava=saMsAra kAraNa che, tethI teone bhavapratyaya samAdhi che te batAve che - sUtraH bhavapratyayo videhaprakatilayAnAm // 1-19 // sUtrArtha : videha ane prakRtilayone bhavapratyaya samAdhi che. ll1-19ll TIkA : 'bhaveti'-videhAH prakRtilayAzca vitarkAdibhUmikAsUtre vyAkhyAtAH, teSAM samAdhirbhavapratyayaH, bhavaH saMsAraH sa eva pratyayaH kAraNaM yasya sa bhavapratyayaH / ayamarthaH-AvirbhUta eva saMsAre te tathAvidhasamAdhibhAjo bhavanti, teSAM paratattvAdarzanAdyogAbhAso'yam, ataH paratattvajJAne tadbhAvanAyAM ca muktikAmena mahAn yatno vidheya ityetadarthamupadiSTam // 1-19 // TIkArya : vidA: 3paviSTa II videhadehamAM, ahaMkAra vagaranA ane prakRtilaya prakRtimAM laya pAmelA, vitarkaTibhUmikasUtramAM sUtra 1-17mAM vyAkhyAna karAyA, teone videhavALA ane prakRtimAM laya pAmelA jIvone, bhavapratyaya samAdhi che. bhava-saMsAra te ja pratyaya bhava ja kAraNa che jene te bhavapratyaya. A artha che sUtrano A artha che - Avirbhata ja saMsAra hote chate teo videha ane prakRtilaya jIvo, tevA prakAranI samAdhivALA thAya che dehamAM ahaMkAra vagaranA ane prakRtimAM laya pAmelA evA prakAranI samAdhivALA thAya che. teone videhane ane prakRtilayone, paratattvanuM adarzana hovAthI A yogAbhAsa che teone A samAdhi yoga nathI paraMtu yogAbhAsa che. AthI ja paratatvanA jJAnamAM ane tenI bhAvanAmAM=paratattvanA svarUpanI bhAvanamAM, muktinI kAmanAvALA puruSe mahAyatna karavo joIe e prakAranA A arthane batAvavA mATe prastuta sUtra 1-19 upadiSTa=kahevAyeluM che. ll1-19II Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasutra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-19 | sUtra 19nI upA. ma.sA.nI TippaNI 49 bhAvArtha : videha ane prakRtilaya jIvone bhavapratyayasamAdhi : sUtra 1-17mAM saMprajJAtasamAdhinuM svarUpa batAvyuM ane temAM rAjamArtaDakAre kahyuM ke, keTalAka yogIo sAnaMdasamAdhimAM hoya che, temane dehano ahaMkAra hoto nathI, tethI teo 'videha kahevAya che, ane keTalAka yogIo sAsmitasamAdhimAM hoya che teo prakRtimAM laya pAmelA hoya che, tethI prakRtilaya kahevAya che. A videha ane prakRtilaya jIvone samAdhi bhavapratyaya che teone samAdhimAM bhava-saMsAra kAraNa che ane je samAdhinuM kAraNa bhava che te bhavapratyayasamAdhi kahevAya che ane bhavapratyaya jemane samAdhi che temane paratattvanA darzanano yoga nathI mATe teonI samAdhi yogabhAsa che ane tevI samAdhi mokSanuM kAraNa banatI nathI. AthI muktinI kAmanAvALA yogIe paratattvanuM jJAna ane paratattvanI bhAvanAmAM mahAna yatna karavo joIe, tethI yogabhAsarUpa samAdhi prApta thAya nahIM paraMtu mokSanuM kAraNa bane tevI samAdhi prApta thAya. ll1-19ll sUtra-1-19 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : - pravrutaM pratUyate - prakRtine prastuta kare chevideha ane prakRtilaya jIvone bhavapratyaya samAdhi che tene kahe che. __[ya.] vyAkhyA-upazAntamohatvenoktAnAM lavasaptamAnAM jJAnayogarUpasamAdhimadhikRtyedaM pravRttam, etadasmanmatam // artha : upazAnta . 35matam | upazAMtamohapaNAthI klevAyelA evA lavasaptamonI jJAnayogarUpa samAdhine AzrayIne A sUtra=pAtaMjalayogasUtra 1-19 pravRtta che. e prakArano amAro=jainadarzanakArono mata che. bhAvArtha : lavasaptamadevone AzrayIne bhavapratyayasamAdhine kahenAruM pAtaMjalayogasUtra 1-19nuM kathana : upazamaNi upara caDelA ane upazamazreNimAM kALa karIne je anuttara devabhavamAM jAya che tevA devone lavasaptamadevo kahevAya che ane teo aviratinA udayavALA hovA chatAM upazamazreNimAM upazAMtabhAvavALA hovAthI devabhavamAM paNa temane mohano pariNAma ati upazAMtabhAvavALo che, tethI aviratinA udayathI pAMceya indriyone AlhAda karanArA viSayomAM pravRtta hovA chatAM temanuM citta pradhAnarUpe zrutajJAnanA tattvaciMtanamAM pravRtta che, tethI teone jJAnayogarUpa samAdhi che ane tevA samAdhivALA devone AzrayIne bhavapratyayasamAdhine kahenAruM pAtaMjalayogasUtra 1-19 che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-20 avataraNikA: tadanyeSAM tu - avataraNitArtha : sUtra 1-17mAM saMprajJAtasamAdhinuM varNana kyuM, tyArapachI videha ane prakRtilaya yogIone bhavapratyaya samAdhi che. te sUtra 1-19mAM kaho. have te sivAyanA mokSa mATe udyama karatAM yogIone upAya pratyaya samAdhi che te batAve che ane te upAyo kayA che te batAve che - sUtra : zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 1-20 // sUtrArtha : zraddhA, vIrya, mRti, samAdhi ane prajJApUrvaka itarone videha ane prakRtaliyathI itayogIone, saMprajJAtasamAdhi hoya che. ll1-20II TIkA: 'zraddheti'-videhaprakRtilayavyatiriktAnAM yoginAM zraddhAdipUrvakaH zraddhAdayaH pUrva upAyA yasya sa zraddhAdipUrvakaH, te ca zraddhAdayaH kramAdupAyopeyabhAvena pravartamAnAH samprajJAtasamAdherUpAyatAM pratipadyante, tatra zraddhA yogaviSaye cetasaH prasAdaH, vIryamutsAhaH, smRtiranubhUtAsampramoSaH, samAdhirekAgratA, prajJA prajJAtavyavivekaH, tatra zraddhAvato vIryaM jAyateyogaviSaya utsAhavAn bhavati, sotsAhasya ca pAzcAttyAsu bhUmiSu smRtirutpadyate, tatsmaraNAcca cetaH samAdhIyate, samAhitacittazca bhAvyaM samyagvivekena jAnAti, ta ete samprajJAtasamAdherupAyAH, tasyAbhyAsAt parAcca vairAgyAdbhavatyasamprajJAtaH // 1-20 // TIkArtha : viprakRtitraya 3 prAta: videha ane prakRtilayathI vyatirikta bhinna evA yogIone, zraddhAdipUrvaka A samAdhi thAya che ema anvaya che ane te spaSTa kare che - zraddhAdi pUrvamAM upAyo che jene te zraddhAdipUrvaka, ane te zraddhAdi kramathI upAya-upeyabhAvathI pravartamAna-pravartI rahelA saMprajJAtasamAdhinI upAyatAne prApta kare che. tyAM zraddhAdi pAMcamAM, zraddhA yogaviSayamAM cittano prasAda che yogaviSayaka cittanI rUci che, vIrya utsAha che-ruci anusAra utsAhapUrvaka pravRtti che, smRti anubhavAyelAno asaMpramoSa utsAhapUrvaka karAyelI pravRttithI ja jAtanA bhAvono anubhava thayelo che tenI upasthiti che, samAdhi ekAgratA che utsAhapUrvaka karAtI yogamArganI pravRttiviSayaka baddhacittatA che. prajJA prajJAtavyano viveka che yogamArganI pravRttithI bhAvya evA padArthano sukSma bodha che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-20-21 tyAM=saMprajJAtasamAdhiviSayaka udyamanI pravRttimAM, zraddhAvAnA yogIone vIrya utpanna thAya che yogaviSayaka utsAhavALA thAya che ane sotsAhavALA evA te yogIne pAzcAtya bhUmimAM smRti utpanna thAya che pUrvamAM je yoganuM sevana karyuM tenA viSayamAM smRti thAya che, ane tenA smaraNathI pUrvamAM sevAyelA yogamArganA bhAvonA smaraNathI, cittamAM samAdhi thAya che, ane samAhitacittavALA evA te yogI bhAvyane samyam vivekathI jANe che teo=uparamAM varNana karyuM te zraddhAdi, saMprajJAtasamAdhinA upAyo che, tenA abhyAsathI saMprajJAtasamAdhinA upAyonA sevanathI utpanna thayela saMprajJAtasamAdhinA abhyAsathI, ane paravairAgyathI asaMprajJAtasamAdhi thAya che. ll1-20NI. bhAvArtha : videha ane prakRtilaya sivAyanA yogIone zraddhAdi pAMcamAM yatnathI saMprajJAtasamAdhinI prApti videha ane prakRtilayavALA yogIone bhavapratyaya saMprajJAtasamAdhi hoya che ane tenAthI anya yogIone zraddhAdi pAMcamAM karAyelA yatnathI saMprajJAtasamAdhi prApta thAya che, tethI je yogIone spaSTa nirNaya che ke, A yogamArganuM sevana karIne huM saMsArathI nistArane pAmIza teone yogamArgaviSayaka cittamAM prIti varte che, ane te prItine kAraNe teone utsAhapUrvaka yogamArga sevavAno baddhapariNAma thAya che ane tevA yogIo yogamArgamAM kaI rIte ucita yatna karavo joIe teno samyam bodha karIne svazaktine gopavyA vagara atyaMta utsAhathI yatna kare che ane tenAthI teonA AtmA bhAvita bane che ane te bhAvo daDha saMskAravALA thavAthI te bhAvonI uttaramAM smRti thAya che ane uttaramAM te bhAvonA smaraNanA kAraNe citta atyaMta zAMtarasane prApta kare che, tethI teomAM samAdhi varte che tethI potAnA yogamArganA prayatnaviSayaka ekAgratApUrvaka yatnane kAraNe prajJAtavyano= prakarSathI jANavA yogyano, viveka pragaTe che arthAt yogamArganI pravRttithI je sUkSmabhAvo potAnA AtmAmAM pragaTa karavAnA che te bhAvo viSayaka marmasparzI sUkSma prajJA pragaTe che, tethI te mahAtmAne saMprajJAtasamAdhi prApta che ane je mahAtmA A rIte saMprajJAtasamAdhimAM abhyAsa kare che ane tenA kAraNe guNo pratye paNa vaitRNyarUpa prakRSTa vairAgya pragaTa thAya che tenAthI asaMprajJAtasamAdhi pragaTe che. arthAt jainadarzanAnusAra kevalajJAna prApta thAya che. ll1-20II avataraNikA : uktopAyavatAM yoginAmupAyabhedAr3hedAnAha - avataraNikArya : kahevAyelA upAyavALA=sUtra 1-20mAM kahevAyelA zraddhAdi upAyavALA, yogIonA upAyanA bhedathI bhedone yogIonA bhedone, kahe chesUtra 1-20mAM saMprajJAtasamAdhivAnA yogIo kevA hoya che tenuM svarUpa batAvyuM, have tenA upAyone sevanArA saMprajJAtasamAdhivAnA yogIonA yogamArganA upAyanA sevananA bhedathI prApta thatAM yogIonA bhedone kahe che - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-21 sUtra : tIvrasaMzanAma sanna: I?-2 sUtrArtha : tIvasaMvegavALA evA yogIone samAdhibhAva Asanna che. II1-21 TIkA? ___ 'tIvra'-samAdhilAbha iti zeSaH, saMvegaH kriyAheturdaDhataraH saMskAraH, sa tIvro yeSAmadhimAtropAyAnAM teSAmAsannaH samAdhilAbha, samAdhiphalaM cA''sannaM bhavati zIghrameva sampata rUtyartha: 2-2aa. TIkArya : samAdhinAma ... zeSa:, sUtramAM "samAdhanAma:' A pramANe zeSa adhyAhAra che, tethI tIvra saMvegavALA evA yogIone samAdhilAbha Asana che e pramANe anvaya che. tIvrasaMgapadamAM rahelA saMvegano artha kahe che - saMveT: .... tyartha: II kriyAno hetu yogamArgaviSayaka samyak kriyAno hetu evo deDhatara saMskAra saMvega che, te saMvega, tIvra che jeone evA adhimAtra upAyavALA teone yogIone, samAdhilAbha Asana che arthAt je yogIone tIvra saMvega che ane samAdhinA upAyonuM atyaMta sevana kare che tevA yogIone samAdhino lAbha zIgha thAya che, ane samAdhinuM phaLa Asana thAya che zIgha ja samAdhinuM phaLa prApta thAya che, e pramANe artha jANavo. ll1-21|| bhAvArtha : tIvasaMvegavALA yogIone saMprajJAtasamAdhinA phaLarUpa asaMprajJAtasamAdhinI zIdhra prAptinuM kathanaH je yogIone tIvra saMvega varte che temanAmAM yogamArganI kriyAo samyagu niSpanna karavAne anukULa daDha yatna thaI zake tevA prakArano pariNAma varte che, te pariNAma saMvega che. AvA saMvegavALA yogIo sUtra 1-20mAM batAvelA samAdhinA zraddhAdi upAyone atizayathI sevatA hoya tyAre temanAmAM vartatA tIvra saMvegane kAraNe ane zaktinA prakarSathI yogamArganA upAyanA sevanane kAraNe samAdhinI prApti thAya che=saMprajJAtasamAdhinI prApti thAya che ane te saMprajJAtasamAdhi uttarottara vRddhine pAmI asaMprajJAtasamAdhinuM kAraNa bane che, tethI temane saMprajJAtasamAdhinA phaLarUpa asaMprajJAtasamAdhinI prApti Asanna zIdhra, thAya che. I1-2vA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-22 pa3 avataraNikA: ke te tIvrasaMvegA ityata Aha - avataraNitArtha : sUtra 1-21mAM kahyuM ke tIvrasaMvegavAnA yogIone samAdhino lAbha zIgha thAya che. tyAM prazna thAya ke, tIvra saMvegavALA evA te yogIo, koNa che ? tethI kahe che - sUtraH mRdumadhyAdhimAtratvAt tato'pi vizeSaH // 1-22 // sUtrArtha : mRdu, madhya ane adhimAlapaNuM hovAthI arthAta samAdhinA upAyanA sevananuM mRdu, madhya ane adhikArapaNuM hovAthI tenAthI paNa upAyanA bhedathI paNa, vizeSa che arthAta tIvra saMvegavALA yogIono paraspara bheda che. ll1-2zI TIkA? 'mRdu ityAdi'-tebhya upAyebhyo mRdvAdibhedabhinnebhyaH upAyavatAM vizeSo bhavati, madurmadhyo'dhimAtra ityupAyabhedAH, te pratyekaM mRdusaMvega madhyasaMvega tIvrasaMvegaM bhedAt tridhA, tadbhedena ca nava yogino bhavanti, mRdupAyo mRdusaMvego madhyasaMvegastIvrasaMvegazca, madhyopAyo mRdusaMvego madhyasaMvegastIvasaMvegazca, adhimAtropAyo mRdusaMvego madhyasaMvegastIvrasaMvegazca, adhimAtropAye tIvrasaMvege ca mahAn yatnaH kartavya iti bhedopadezaH // 1-22 // TIkArya : te....... mavati, tenAthImRdu Adi bhedothI bhinna evA upAyothI, upAyavALA evA yogIono vizeSa paraspara bheda, che. A rIte sUtrano artha karyA pachI te mRdu Adi traNa bhedo kayA che te spaSTa karatAM kahe che - pRthuM..... mati, mRdu, madhya ane adhimAtra e upAyanA bhedo che. te mRdu, madhya ane adhimAtrarUpa upAyanA bhedo, pratyeka mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMveganA bhedathI traNa prakAre che ane tenA bhedathI mRdusavegAdi traNanA bhedathI, nava yogIo thAya che arthAt nava prakAranA yogIo thAya che. kaI rIte nava prakAranA yogIo thAya che te spaSTa kare che - mRdupAyo . tIvraHveza; mRduupAyanuM sevana mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMga ema traNa bhedo thAya che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa4 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-22 madhyaupAyanuM sevana mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMvega ema traNa bhedo thAya che. adhimAtra upAyanuM sevana mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMge ema traNa bhedo thAya che. A rIte kula nava bhedo batAvyA. A prakAre nava bhedo banAvyA pachI have yogIe zuM karavuM joIe te kahe che - dhamatropAve evopadeza: A adhimAtra upAyamAM ane tIvrasaMgamAM mahAna yatna karavo joIe e prakAre bhedothI nava bhedonA varNanathI, upadeza che. ll1-22ii. bhAvArtha : yogImAM vartatA mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMvegathI thatA mRduupAya, madhyaupAya ane tIvraupAyanA bhedothI nava prakAranA yogInuM svarUpa : koI yogIne saMsArathI vimukhabhAva thayo hoya che ane mokSanI balavAnI icchA thaI hoya che. tethI tevA yogIo mokSane anukULa evI kriyAnuM sevana karatA hoya che ane tevA yogI saMprajJAtasamAdhinAM upAyomAM yatna kare che tyAre saMvegapUrvaka saMprajJAtasamAdhinI prAptinA upAyomAM yatna vartato hovAthI te yogI potAnA sevAyelA upAyone anusAra saMprajJAtasamAdhine prApta karIne uttarottaranI saMprajJAtasamAdhine prApta kare che ane aMte asaMprajJAtasamAdhine prApta kare che. tevA yogIonA kula nava bhedo prApta thAya che. te nava bhedo mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMganI sAthe mRduupAyanA sevanathI, madhyaupAyanA sevanathI ane tIvraupAyanA sevanathI thAya che. mRdusaMveganuM svarUpa : mUdusaMvega eTale saMsAranA svarUpanA paryAlocanathI yogamArgane sevavAno abhilASa thayo hoya, Ama chatAM te abhilASa utkRSTa kakSAno na hoya, tethI nimittane pAmIne ullasita thayelo hoya tyAre te pariNAma maMdamAtrAmAM hoya che te mRdusaMvega che. madhyasaMveganuM svarUpa : madhyasaMvega eTale saMsAranA svarUpanA paryAlocanathI mokSanA upAyane sevavA mATe thayelo abhilASa kAMIka vyakta hoya che, tethI vAraMvAra te abhilASa ullasita thayA kare che to paNa te abhilASa tIvrakakSAno nahIM hovAthI asmalitapravAharUpa vartato nathI te madhyamasaMvega che. tIvasaMveganuM svarUpa : tIvrasaMga eTale saMsArathI vimukhabhAva thayelo che tethI mokSane anukULa yatna karavAno abhilASa thayelo che ane te abhilASa tIvra hovAthI asmalita rIte te prakAranA pariNAmano pravAha dareka kriyAkALamAM varte che, AthI ja tIvrasaMvegavALA jIvo saMsAranI pravRtti karatAM hoya tyAre paNa saMvegano pariNAma jIvaMta hovAthI temanI saMsAranI pravRtti saMvega sArA bane che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-22 - papa jainadarzananI prakriyA anusAra mRdusaMvega, madhyasaMvega ane tIvrasaMganuM spaSTIkaraNa : jainadarzananI prakriyA anusAra samyagdaSTi jIvone tIvrasaMga hovAthI temanI saMsAranI pravRtti saMvegasArA hovAthI sakaMpapApapravRtti che. vaLI yoganI daSTionI apekSAe vicArIe to yoganI prathama be daSTimAM maMda bodha hoya che tethI prathamanI be daSTimAM mRdusaMvega che tema kahI zakAya, trIjI ane cothI daSTimAM yogamArgamAM gamana che, tethI trIjI ane cothI daSTimAM madhyamasaMvega che tema kahI zakAya ane samyagdaSTi jIvone tattvano spaSTa bodha hovAthI tIvrasaMga che tema kahI zakAya. saMvegane AzrayIne jema mRdu, madhya ane tIvra bheda batAvyA tema te saMvegavALA jIvo yogamArganI pravRtti kare che tyAre AtmAmAM yoganiSpattine anukULa je upAyo seve che te upAyonA sevanamAM paNa mRdu, madhya ane adhimAtrarUpa traNa traNa bhedo prApta thAya che. te A rIte - (1) mRdusaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana keTalAka mRdusaMvegavALA jIvo yogamArgaviSayaka pravRtti alpa karanArA hoya che ane kyAreka ja teo yogamArganI pravRtti kare che, pradhAnarUpe saMsAranI pravRtti kare che teo mRduupAyane sevanArA che. (2) mRdusaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana : keTalAMka mRdusaMvegavALA jIvo jIvanamAM pradhAnarUpe yogamArganI pravRtti karanArA hoya che, Ama chatAM prasaMge saMsAranI paNa pravRtti karanArA hoya che teo madhyamaupAyane sevanArA che. (3) mRdusaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana keTalAka mRdusaMvegavALA jIvo sarvazaktithI yogamArga upAyone sevanArA hoya che, tethI adhimAtrAmAM te upAyone sevanArA che. jema-jainadarzananI prakriyA mujaba yoganI pahelI, bIjI daSTine pAmelA keTalAka jIvo sarvaviratine grahaNa karIne satata sadanuSThAnanI ucita kriyAomAM rata rahe che, teo maMdasaMvegavALA hovA chatAM tIvraupAyane sevanArA hoya che. (4) madhyasaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana keTalAka jIvone mRdusaMvegavALA jIvo karatAM yogamArga viSayaka vivekacakSu adhika khulelI che, tethI teone pariNAmane sparze tevI kriyA pratyeno baddharAga che teo madhyamasaMvegavALA che, Ama chatAM teo yogamArganA upAyonuM alpasevana kare che; kema ke pramAda ApAdaka karmonuM prAcurya temanAmAM varte che, to paNa teo je je yogamArganI pravRtti kare chete kAMIka pariNAmane sparze te prakAranA vivekapUrvaka kare che, teo madhyamasaMvegavALA mRduupAyane sevanArA che. (5) madhyasaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana keTalAka madhyamasaMvegavALA jIvo pradhAnarUpe yogamArganI pravRtti kare che, Ama chatAM temanuM citta haju saMsAranI pravRttimAMthI virAma pAmyuM nathI, kema ke teonA pramAda ApAdaka karma kAMIka balavAna che, AvA jIvo yogamArganI je kAMI pravRtti kare che te sarva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-22 pravRtti pradhAnarUpe pariNAmane sAme rAkhIne kare che; kema ke madhyamasaMgane kAraNe temane viveka pragaTelo che, AvA jIvo madhyamasaMvegavALI madhyamaupAyane sevanArA che. (6) madhyasaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana keTalAka madhyamasaMvegavALA jIvo sarvazaktinA prakarSathI yogamArganA upAyone sevanArA hoya che, teo madhyamasaMvegavALA tIvraupAyane sevanArA che. (7) tIvrasaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana keTalAka jIvo tIvra saMvegavALA che, tethI satata saMveganA pariNAmapUrvaka saMsAranI ke yogamArganI pravRtti kare che. temanA vivekacakSu atyaMta spaSTa khulelA che. tethI temanAmAM vartato saMvegano pariNAma koI paNa pravRttimAM haNAto nathI, Ama chatAM tevA paNa jIvomAM yogamArganI pravRttimAM pramAda ApAdaka karmo balavAna hoya to yogamArganI pravRtti alpamAtrAmAM thAya che, teo tIvrasaMgavALA mRduupAyane sevanArA che. jema-jainadarzananI prakriyA anusAra aviratasamyagdaSTi jIvo bhagavadbhakti vagere alpa anuSThAnonuM sevana kare che, teo tIvrasaMvegapUrvaka mRduupAyane sevanArA che. (8) tIvrasaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana H keTalAka jIvo tIvrasaMgavALA che, teo pradhAnarUpe yogamArganA upAyone seve che, Ama chatAM prasaMge prasaMge saMsAranI pravRtti paNa kare che; kema ke temanA pramAda ApAdaka karma kAMIka balavAna che. AvA jIvomAM vartato saMvegano pariNAma sarva pravRttimAM asmalita vartato hovA chatAM saMsAranI pravRtti kare che tyAre tIvrasaMgane kAraNe te saMsAranI pravRtti zithilamULavALI bane che ane yogamArganI pravRtti kare che te tIvrasaMgane kAraNe atyaMta vivekavALI hoya che, tethI guNasthAnakanI vRddhine anukULa prayatnathI saMvalita kriyAo thAya che tevA jIvo tIvrasaMvegapUrvaka madhyamaupAyane sevanArA che. jema-jainadarzananI prakriyA anusAra uttarottara dezaviratine mATe udyama karanArA vivekasaMpanna samyagdaSTi jIvone tIvrasaMga hoya che ane madhyamaupAyanuM sevana che. (9) tIvrasaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana : keTalAka jIvomAM tIvrasaMga vartato hoya che, tethI tattvane jovAnI nirmaLaprajJA asmalita hoya che ane zaktinA prakarSathI yogamArgane teo sevanArA hoya che, teomAM pratidina akhkhalita yogamArganI pravRtti tIvrasaMvegathI niyaMtrita hovAnA kAraNe uttarottara guNasthAnakanI vRddhi karIne saMsAranA ucchedanuM atyaMta kAraNa bane che, tevA jIvo tIvrasaMvegapUrvaka tIvraupAyane sevanArA che. jema-jainadarzananI prakriyA anusAra saMyamamAM atyaMta apramAdI evA cAritrasaMpanna yogIo tIvrasaMgathI atyaMta jinavacanathI niyaMtrita sarvakriyAo kare che temanAmAM tIvrasaMga che ane adhimAtranuM-tIvraupAyanuM, sevana che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-22-23 yogImAM vartatA traNa prakAranA yogamArganA upAyonuM traNa prakAranA saMvegapUrvaka sevanathI yogInA navaprakAranA bhedo yogI (1) mRduupAyanuM sevana mRdu madhya tIvra saMvega saMvega saMvega pUrvaka pUrvaka pUrvaka sArAMza H madhyaupAyanuM sevana mRdu madhya tIvra saMvega saMvega saMvega pUrvaka pUrvaka pUrvaka (1) mRdusaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana (2) mRdusaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana (3) mRdusaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana (4) madhyasaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana (5) madhyasaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana (6) madhyasaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana (7) tIvrasaMvegapUrvaka mRduupAyanuM sevana (8) tIvrasaMvegapUrvaka madhyaupAyanuM sevana (9) tIvrasaMvegapUrvaka tIvraupAyanuM sevana. II1-22 // avataraNikA : tIvraupAyanuM sevana - mRdu saMvega pUrvaka madhya tIvra saMvega saMvega pUrvaka pUrvaka 50 idAnImetadupAyavilakSaNaM sugamamupAyAntaramAha avataraNikArya : have A upAyothI vilakSaNa-sUtra 1-20mAM samAdhinA upAyo kahyAM te upAyothI vilakSaNa, saraLa anya upAyane batAvatA kahe che bhAvArtha : pAtaMjalasUtra 1-20mAM samAdhinI prAptinA upAyo batAvyA. tyArapachI sUtra 1-21mAM kahyuM ke tIvrasaMvegavALA jIvone samAdhino lAbha zIghra thAya che ane tyArapachI sUtra 1-22mAM te tIvrasaMvego Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-23 AdinuM svarUpa ane tenA sevanathI thatAM yogIonA prakAro batAvyA. have te upAyothI judI anya samAdhi prAptinA saraLa upAyane pAtaMjalasUtrakAra batAve che - sUtraH 58 phaizvarapraNidhAnAr vA -235 sUtrArtha : athavA IzvaranA prANidhAnathI samAdhino lAbha thAya che. 1-23|| TIkA : 'Izvareti' - Izvaro vakSyamANalakSaNaH, tatra praNidhAnaM bhaktivizeSo viziSTamupAsanaM sarvakriyANAM tatrArpaNAM viSayasukhAdikaM phalamanicchan sarvAH kriyAstasminparamagurAvarpayati tatpraNidhAnaM samAdhestatphalalAbhasya ca prakRSTa upAya: // 1-23 // TIkArya : ro. . 35Aya: Izvara sUtra 1-24mAM klevAze tevA svarUpavALA che, temAM=IzvaramAM, praNidhAna eTale bhaktivizeSa viziSTa upAsana=sarva kriyAonI temAM=IzvaramAM, arpaNane kare che, e praNidhAna che ema anvaya che. te praNidhAna spaSTa kare che viSaya sukhAdi phaLane nahi icchatA evA yogI sarva kriyAone arthAt pote je koI paNa yogamArganA anuSThAno seve che te sarva kriyAone, paramaguru evA temAM=IzvaramAM, arpaNa kare che, te praNidhAna samAdhino ane tenA phaLalAbhano=samAdhinI phaLaprAptino, prakRSTa upAya che. II1-23 // bhAvArtha: pAtaMjalamatAnusAra IzvaranA praNidhAnathI samAdhinI prApti ane Izvara praNidhAnanuM svarUpa : pAtaMjalamatAnusAra IzvaranA praNidhAnathI samAdhino lAbha thAya che. Izvara praNidhAnano artha spaSTa karatAM rAjamArtaMDa TIkAkAra kahe che IzvaramAM bhaktivizeSa che te IzvaramAM praNidhAna che. ahIM prazna thAya ke, IzvaramAM bhaktivizeSa zuM che ? tethI kahe che vizeSa prakAranuM IzvaranuM upAsana e IzvaramAM bhaktivizeSa che. - ahIM prazna thAya ke, kaI rIte vizeSa prakAre IzvaranuM upAsana thaI zake ? tethI kahe che yogI je kAMI yogamArganI kriyAo kare che te sarvakriyAo Izvarane arpaNa kare che te IzvaranuM vizeSa upAsana che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-23-24 ahIM prazna thAya ke, kaI rIte sarvakriyAonuM Izvarane arpaNa thaI zake ? tethI kahe che - yogI je kAMI yogaviyaka anuSThAno seve che, tenA phaLarUpe viSayasukhAdinI icchA karatAM nathI paraMtu potAnI te sarvakiyAo paramaguru evA Izvarane arpaNa kare che te IzvaranI vizeSa upAsanA che. A prakAre vizeSa upAsanArUpa IzvaranuM praNidhAna saMprajJAtasamAdhi ane tenA phaLarUpa asaMprajJAtasamAdhinA lAbhano prakRSTa zreSTha, upAya che. jainadarzananI prakriyA anusAra IzvarapraNidhAnanI vicAraNA : jainadarzananI prakriyA pramANe vicArIe to je sAdhaka mahAtmAo sarvakriyAo vItarAganA vacananA smaraNapUrvaka vItarAganA vacanathI niyaMtrita thaIne je tAtparyathI je kriyAo karavAnI bhagavAnanI AjJA che te tAtparyamAM baddhacittavALA thaIne yatna kare che, teone te kriyAomAM viSayasukhAdi phaLanI icchA nathI, paraMtu vItarAganA vacanone sevIne ekamAtra vItarAga thavAnI AkAMkSA che, eTaluM ja nahi paNa je sAdhaka mahAtmAo vItarAgabhAvane anukULa evI asaMgazakti ullasita thAya te rIte kriyAone seve che te sarvakriyAo IzvaranA praNidhAnavALI che; kema ke vItarAgatulya thavAno daDha yatna che je IzvarapraNidhAna saMprajJAtasamAdhinA lAbhanuM prabaLa kAraNa che ane saMprajJAtasamAdhinA phaLarUpa kevalajJAnanuM prabaLa kAraNa che. ll1-23 avataraNikA : __Izvarasya praNidhAnAt samAdhilAbha ityuktaM, tatrezvarasya svarUpaM pramANaM prabhAvaM vAcakamupAsanAkramaM tatphalaJca krameNa vaktumAha - avataraNikArya : sUtra 1-23mAM kahyuM ke, IzvaranA praNidhAnathI samAdhino lAbha thAya che. tyAM IzvarapraNidhAnamAM kahela, IzvaranuM svarUpa, Izvarane svIkAravAmAM pramANa, Izvarano prabhAva, IzvaranuM vAcaka evuM bIja, IzvaranI upAsanAno krama ane tenuM phaLa=IzvaranI upAsanAnuM phaLa, kramapUrvaka kahevA mATe sUtra 1-24 thI 1-29 sudhI batAve che - sUtra: klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 1-24 // sUtrArtha : kaleza, karma, vipAka-karmano vipAka ane AzayathI cAparAkRSTa traNe DALamAM nahi pazayelA jovA puruSavizeSa Izvara che. ll1-24ll Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 TIDA : 'klezeti' - kliznantIti klezA avidyAdayo vakSyamANAH, vihitapratiSiddhavyAmizrarUpANi karmANi, vipacyanta iti vipAkAH karmaphalAni jAtyAyurbhogAH, A phalavipAkAcittabhUmau zerata ityAzayA vAsanAkhyAH saMskArAstairaparAmRSTastriSvapi kAleSu na saMspRSTaH puruSavizeSaH, anyebhya: puruSebhyo viziSyata iti vizeSa:, Izvara IzanazIla icchAmAtreNa sakalajagaduddharaNakSama:, yadyapi sarveSAmAtmanAM klezAdisparzo nAsti tathA'pi cittagattasteSAmupadizyante, yathA yogatau jayaparAjayau svAminaH asya tu triSvapi kAleSu tathAvidho'pi klezAdiparAmarzo nAsti, ataH sa vilakSaNa eva bhagavAnIzvaraH, tasya ca tathAvidhamaizvaryamanAdeH sattvotkarSAt sattvottkarSazcAsya prakRSTajJAnAdeva, na cAnayorjJAnaizvaryayoritaretarAzrayatvaM, parasparAnapekSatvAt, te dve jJAnaizvarye Izvarasattve vartamAne anAdibhUte, tena ca tathAvidhena sattvena tasyAnAdireva saMbandhaH, prakRtipuruSasaMyogaviyogayorIzvarecchAvyatirekeNAnupapatteH, yathetareSAM prANinAM sukhaduHkhamohAtmakatayA pariNataM cittaM nirmale sAttvike dharmAnuprakhye pratisaGkrAntaM cicchAyAsaGkrAnte saMvedyaM bhavati naivamIzvarasya, tasya kevala eva sAttvikaH pariNAma utkarSavAnanAdisambandhena bhogyatayA vyavasthitaH, ataH puruSAntaravilakSaNatayA sa evezvaraH, muktAtmanAM tu punaH klezAdiyogastaistaiH zAstroktairupAyairnivartitaH, asya punaH sarvadaiva tathAvidhatvAnna muktAtmatulyatvam, na cezvarANAmanekatvaM teSAM tulyatve bhinnAbhiprAyatvAt kAryasyaivAnupapattaiH, utkarSApakarSayuktatve ya evotkRSTaH sa evezvarastatraiva kASThAprAptatvAdaizvaryasya // 1-24 // TIDArtha : pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda / sUtra-24 kliznantIti , uddharaNakSamaH, keDaleza urAve te usezo avidyA vagere sAgajamAM hevAnArA svarUpavALA, vihita=zAstramAM vidhAna karAyelA, pratiSiddha-zAstramAM niSedha karAyelA, vyAmizrarUpa=vihita ane pratiSiddhathI mizrarUpa, karmo=kRtyo, vipAkne pAme che te vipAko-jAti, AyuSya ane bhogarUpa karmanA phaLo, karmanA vipAka sudhI cittabhUmimAM rahe che e Azayo=vAsanA nAmanA saMskAro, e cArethI=kleza, karmo, karmanA vipAko ane Azayo A cArethI aparAbhRSTa=traNe paNa kALamAM sparza nahi pAmelo, puruSavizeSa cheanya puruSothI vizeSa karAya che e vizeSa che, evo puruSavizeSa, Izvara-IzanazIla-icchA mAtrathI sakalajjatane uddhAra karavA mATe samartha che. A rIte sUtrano artha karyA pachI zaMkA karIne tenuM samAdhAna rAjamArtaMDa TIkAkAra TIkAmAM kare che - yadyapi ..... parasparAnapekSatvAt, bheDe, sarva AtmAkhone lezAhino sparza nathI tope| cittagata klezAdino sparza teone=IzvarathI anya AtmAone, che e pramANe kthana karAya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-24 je pramANe-yoddhAgata yoddhAmAM rahelA, jya ane parAjaya svAmInA kahevAya che. vaLI Amane=Izvarane, traNeya paNa kALamAM tevA prakArano paNa cittagata klezo thAya tevA prakArano paNa, klezAdino parAmarza-sparza, nathI, AthI vilakSaNa ja te bhagavAna Izvara che ane temanuM IzvaranuM, tevA prakAranuM aizvarya che arthAt parataMtratAno abhAva hovAne kAraNe aNimAdi labdhirUpa apratigha aizvarya che; kema ke anAdithI sattvano utkarSa che arthAt IzvaranA cittamAM sattvano utkarSa che. IzvaramAM sattvano utkarSa kema che ? tethI kahe che - emane Izvarane, prakRSTa jJAna hovAthI ja sattvano utkarSa che. A jJAna ane aizvaryanuM itaretara AzrayapaNuM nathI; kema ke paraspara anapekSapaNuM che. te ...... phaeNzvara:, te baMneete jJAna ane aizvarya baMne, IzvaranA sattvamAM anAdibhUta-anAdikALathI, rahelA che. te kAraNathI tevA prakAranA sattvanI sAthe arthAt anAdi jJAna ane aizvarya potAnAmAM varte che tevA prakAranA sattvanI sAthe, temano=Izvarano, anAdi ja saMbaMdha che. ahIM prazna thAya ke, tevA prakAranA sattvanI sAthe Izvarano anAdino saMbaMdha che ke sAdi saMbaMdha che ke kema nakkI thAya ? temAM hatuM kahe che - IzvaranI icchAnA vyatirekathI icchAnA abhAvathI prakRti ane puruSanA saMyoganI ane viyoganI anu5patti asaMgati che. (tethI saMsArI jIvono prakRti sAtheno saMyoga ane prakRti sAtheno viyoga karavAmAM IzvaranI icchAne kAraNe mAnavuM hoya to te kArya karavA mATe IzvaramAM te kAryane anukULa jJAna ane aizvarya che tema mAnavuM paDe ane te anAdinA hoya to ja anAdikALathI saMsArI jIvone prakRti sAtheno saMyoga ane prakRtino viyoga thAya che te saMgata thAya.) anya saMsArI jIvo karatAM Izvarano bheda che te spaSTa karatAM kahe che - je pramANe ItarajIvono sukha-du:kha mohAtmakapaNAthI, pariNata citta, dharma ane anuprakhyA svarUpa prakAza arthAt jJAnasvarUpa nirmaLa sAttvikamAM pratisaMkrAMta thayeluM cichAyAsaMkrama thaye chate saMvedya thAya che arthAt saMsArI jIvone sukha-du:kha-mohAtmakapaNAthI pariNata citta saMvedya thAya che, e rIte IzvaranuM citta saMvedya thatuM nathI arthAt saMkrama pAmatuM nathI, temane=Izvarane, kevala sAttvika pariNAma utkarSavALo anAdisaMbaMdhathI bhogyapaNArUpe vyavasthita che, AthI puruSAntaravilakSaNapaNAthI anyajIvo karatA vilakSaNapaNAthI, te ja Izvara che. pu tpanA ... ezvaryastha | vaLI klezAdino yoga te te zAstrokta upAyothI mukta AtmAono nivartana karAyo che. Amane Izvarane vaLI sadA ja tathAvidhapaNuM hovAthI muktAtmatulyapaNuM nathI ane IzvaranuM anekapaNuM nathI; kema ke teonuM IzvaranuM, tulyapaNuM hote chate bhinaabhiprAyapaNAthI kAryanI ja anupapattiasaMgati, che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-24 pUrvamAM kahyuM ke, Izvarane aneka mAnavAmAM Ave to te Izvarano bhinna abhiprAya thAya tethI koI kArya thaI zake nahIM tenA nivAraNa mATe koI kahe ke, Izvara aneka che ane teono bhinna abhiprAya thAya te vakhate je utkarSavALA hoya te kArya karI zake ane apakarSavALA hoya te kArya na karI zake tema svIkArIne aneka Izvara svIkArI zakAze. tenA nivAraNa mATe kahe che - utkarSa-apakarSayuktapaNe hote chate aneka Izvara svIkArIne temanAmAM utkarSa-apakarSayuktapaNuM hote chate, je utkRSTa che te ja Izvara che. anya nahIM; kema ke temAM utkarSavALA IzvaramAM ja, aizvaryanuM kASThAprAptapaNuM che parAkASThA che. ll1-24ll dharmAtmapracche yozirIre pratisAntam pATha che tyAM tharNAnupratre pratikriAntam pAThAMtara maLe che te saMgata jaNAvavAthI ame te pAThane laIne artha karela che. bhAvArtha: leza, karma, karmavipAka ane AzayathI asaMbaddha puruSavizeSa IzvaraH IzvaranuM svarUpa batAvatAM prastuta sUtramAM kahyuM ke, kleza, karma, vipAka ane AzayathI aparAkRSTanahi spardhAyelA evA, Izvara che. tethI klezAdinuM svarUpa batAve che - klezonuM svarUpa : je AtmAne lezo karAve che te lezo kahevAya che ane avidyAdi klezo che tenuM svarUpa svayaM pAtaMjalasUtrakAra 2-3mAM batAvavAnAM che. karmonuM svarUpa : vihitakriyAo, pratiSiddhakriyAo ane vyAmizrarUpa kriyAo arthAt vihita ane niSiddhanA mizraNarUpa kriyAo te karma che. vipAkonuM svarUpa : potAnA dvArA karAyelA karmanA phaLarUpa jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa vipAko che. AzayonuM svarUpa : phaLanA vipAka sudhI cittabhUmimAM ja rahe che te Azayo che=kriyAonA vAsanArUpa saMskAro che. saMsArI jIvo A kaleza karma, vipAka ane AzayathI sparzAvelA arthAt saMbaddha che ane Izvara traNeya paNa kALamAM kleza, karma, vipAka ane AzayathI spardhAyelo nathI arthAt asaMbaddha che mATe Izvara anya puruSo karatAM vizeSa puruSa che. temane Izvara kema kahyA ? tethI IzvarazabdanI vyutpatti batAve che - IzanazIla svabhAva che icchAmAtrathI AkhA jagatano uddhAra karavA mATe samartha che mATe Izvara che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-24 sAMkhyadarzana pramANe saMsArI jIvono AtmA kUTanitya che, tethI sarva saMsArI jIvo klezAdi sparza vagaranA che ane tema svIkArIe to Izvara klezAdi sparza vagaranA che tema kahI zakAya nahIM paraMtu sarva saMsArI jIvo tulya Izvara che tema prApta thAya. tethI kahe che - saMsArI jIvo karatAM traNe paNa kALamAM klezAdinA sparza vagaranA bhagavAna Izvara : jo ke sarva saMsArI jIvone klezAdino sparza nathI topaNa saMsArI jIvonA cittagata klezo teonA-te saMsArI puruSonA, che tema kahevAya che. arthAt kleza, karma, vipAka ane Azayano cittanI sAthe saMbaMdha hovAthI te cittanI sAthe saMbaMddha puruSomAM te cittagata klezono saMbaMdha upacArathI che. tema kahevAya che. jema-koI rAjA yuddha na kare ane tenA sainiko yuddha karavA jAya ane teo jaya ke parAjaya pAme to te rAjA jItyo ke parAjaya pAmyo tema kahevAya che. te rIte saMsArI jIvonA cittamAM vartatA klezAdi bhAvo te saMsArI puruSonA che tema kahevAya che, tethI saMsArI jIvo klezAdi sparza vagaranA nathI. vaLI Izvarane to traNe paNa kALamAM saMsArI puruSo jevo klezAdino sparza nathI mATe saMsArI puruSo karatAM vilakSaNa =viziSTa svarUpavALA ja, bhagavAna Izvara che. IzvaramAM prakRSTa jJAna hovAne kAraNe anAdithI sattvano utkarSa hovAthI aNimAdi labdhio rUpa apratigha aizvarya : vaLI IzvaranuM tevA prakAranuM aizvaryA che aNimA, garimA vagere labdhiovALuM apratigha aizvarya che; kema ke anAdithI sattvano utkarSa che=rAjasI, tAmasI ane sAttvika prakRtimAM Izvara sAthe joDAyelI sAttvika prakRtino utkarSa che. ahIM prazna thAya ke, saMsArI jIvone paNa rAjasI, tAmasI ane sAttvika prakRti sAthe saMbaMdha hovA chatAM saMsArI jIvomAM sattvano utkarSa nathI chatAM IzvaramAM sattvano utkarSa kema che? tethI kahe Izvarane prakRSTa jJAna hovAnA kAraNe temanAmAM sattvano utkarSa che. IzvaranA sattvamAM jJAna ane aizvarya anAdithI rahelA hovAne kAraNe paraspara anapekSa hovAthI itaretarAzrayatna doSanI aprApti : ahIM prazna thAya ke IzvaramAM prakRSTa jJAna che mATe aNimAdi labdhirUpa aizvarya che ke aNimAdi labdhirUpa aizvarya che mATe prakRSTa jJAna che, e prakAre paraspara AzrayapaNuM prApta thaze. tenA nivAraNa mATe kahe che - jJAna ane aizvaryane paraspara apekSA nathI. jo ke prakRSTa jJAnane kAraNe IzvaramAM sattvano utkarSa che ane anAdinA sattvanA utkarSane kAraNe IzvaramAM aizvaryA che topaNa prakRSTa jJAna utkarSanuM kAraNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-24 nathI ane sattvano utkarSa tathAvidha aizvaryanuM kAraNa nathI paraMtu prakRSTa jJAna sattvanA utkarSano anumApaka hetu che, AthI ja IzvaramAM anAdithI prakRSTa jJAna che ane anAdithI tevA prakAranuM aizvarya che. IzvaranuM jJAna ane aizvarya paraspara apekSAvALA nathI te spaSTa karatAM kahe che - IzvaranA sattvamAM arthAta sAttvika cittamAM te jJAna ane aizvarya baMne anAdibhUta varte che mATe te baMnenI paraspara apekSA nathI ane IzvaranA sattvamAM jJAna ane aizvarya anAdithI rahelA che te kAraNathI IzvaramAM jevo sattvano utkarSa che tevA prakAranA sattvanA utkarSanI sAthe Izvarano anAdino saMbaMdha che. prakRti ane puruSanA saMyoga ane viyoganI IzvaranI icchA vagara asaMgati hovAthI IzvaramAM anAdikALathI sattvano utkarSa : ahIM prazna thAya ke, anAdikALathI IzvaramAM sattvano utkarSa varte che tema svIkAravAmAM pramANa zuM ? temAM yukti Ape che - saMsArI jIvono prakRti sAthe saMyoga che ane sAdhanA karIne teo mukta thAya che tyAre prakRtino viyoga thAya che te saMyoga ane viyoga IzvaranI icchA vagara thaI zake nahi mATe anAdithI puruSonI sAthe prakRtino saMyoga thAya che ane prakRtino viyoga thAya che te karavA mATe IzvaramAM kevA prakArano anAdino sattvano utkarSa mAnavo Avazyaka che. IzvaramAM kevala utkarSavALo sAttvika pariNAma anAdi saMbaMdhathI bhogyapaNArUpe rahelo hovAthI anya jIvo karatAM IzvaranI vilakSaNatA : anya jIvo karatAM Izvara vilakSaNa kema che ? te spaSTa kare che - saMsArI jIvonuM citta sukha, duHkha ane mahAtmaka pariNAmothI pariNata hoya che vaLI dharma ane prakAzarUpa nirmaLa sAttvika pariNAmamAM te citta pratisaMkrAMta thAya che ane cichAyA puruSanI chAyA, temAM saMkrAMta thAya tyAre te citta saMvedya bane che ane Izvarane e rIte citta saMvedya banatuM nathI; kema ke Izvarane kevala utkarSavALo sAttvika pariNAma anAdi saMbaMdhapaNAthI bhogyapaNArUpe rahelo che, AthI ja anya jIvo karatAM Izvara vilakSaNa che. Izvara haMmezA klezAdi rahita hovAthI mukta AtmA karatAM IzvaranI vilakSaNatA : vaLI mukta thayelA jIvo karatAM paNa Izvara vilakSaNa che te batAve che - saMsArI jIvo zAstrokta upAyone sevIne kleza, karma, vipAka ane AzayanuM nivartana karIne mukta bane che, paraMtu anAdithI klezAdinA saMyoga vagaranA nathI. jayAre Izvara to sadA ja klezAdi bhAvo vagaranA che mATe IzvaranuM muktAtmatulyapaNuM nathI arthAt Izvara muktAtmA tulya nathI. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-24-25 Izvarane aneka svIkAravAmAM jagatanA kAryonI asaMgati : ahIM prazna thAya ke, Izvara aneka svIkArIe to zuM vAMdho che ? tethI kahe che Izvara aneka nathI; kema ke jo Izvara aneka hoya ane badhA Izvara tulya=samAna zaktivALA hoya ane te Izvaro bhinna bhinna abhiprAyavALA thAya to jagatanuM sarjanAdi kAryo Izvara kare che te thaI zake nahIM. utkarSa ane apakarSayuktapaNuM svIkAravAmAM aizvaryanI parAkASThA hovAthI je utkRSTa che temanI ja Izvara tarIke siddhi : 65 ahIM prazna thAya ke, Izvara aneka che ema svIkArIe ane teomAM keTalAka utkarSavALA che ane keTalAka apakarSavALA che, temAM je utkarSavALA che te jagatanuM kArya kare che tema svIkArIe to bhinna abhiprAyavALA paNa te IzvarothI kAryanI anupapatti=asaMgati thaze nahIM; kema ke je utkarSavALA che te Izvara kArya karI zakaze tethI kahe che - Izvarane aneka mAnIne kArya karavA mATe temanAmAM utkarSa ane apakarSapaNuM svIkAravAmAM Ave to je utkRSTa che te ja Izvara che; kema ke te IzvaramAM ja aizvaryanuM kASThAprAptapaNuM arthAt aizvaryanI parAkASThA che. 1-24] avataraNikA : evamIzvarasya svarUpamabhidhAya pramANamAha avataraNikArya : A pramANe-sUtra 1-24mAM IzvaranuM svarUpa batAvyuM e pramANe IzvaranuM svarUpa kahIne Izvarane svIkAravAmAM pramANa batAve che - sUtra : tatra niratizayaM sArvajJyabIjam // 1-25 // sUtrArtha : tyAM=IzvaramAM, niratizaya evuM sarvajJatvanuM bIja Izvarane svIkAravAmAM pramANa che. ||1-25|| TIkA : 'tatreti' - tasmin = bhagavati sarvajJatvasya yad bIjamatItAnAgatAdigrahaNasyAlpatvaM mahattvaM mUlatvAd bIjamiva bIjaM tattatra niratizayaM kASThAM prAptam, dRSTA hyalpatvamahattvAdInAM dharmANAM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-25 sAtizayAnAM kASThAprAptiH, yathA paramANAvalpattvasyA''kAze paramamahattvasya, evaM jJAnAdayo'pi cittadharmAstAratamyena paridRzyamAnAH kvacinniratizayatAmAsAdayanti, yatra caite niratizayAH sa IzvaraH, yadyapi sAmAnyamAne'numAnasya paryavasitatvAnna vizeSAvagatiH sambhavati, tathA'pi zAstrAdasya sarvajJatvAdayo vizeSA avagantavyAH, tasya svaprayojanAbhAve kathaM prakRtipuruSayoH saMyogaviyogAvApAdayatIti nA''zaGkanIyaM, tasya kAruNikatvAdbhutAnugraha eva prayojanam, kalpapralayamahApralayeSu niHzeSAn saMsAriNa uddhariSyAmIti tasyAdhyavasAyaH, yadyasyaSTaM tattasya prayoganam II-ro TIkArya : taman thara:, temAM bhagavAnamAM, sarvajJapaNAnuM je bIja te tyAM IzvaramAM, niratizaya kASThA prApta che arthAt parAkASThAne pAmeluM che. sarvajJANAnA bIjane spaSTa kare che. atIta-anAgatAdinA grahaNanuM alpatva ane mahattva bIjanA jevuM bIja che; kema ke mUlapaNuM che. sarvajJapaNAnuM bIja IzvaramAM kASThA prApta kema che ? te batAve che - sAtizaya evA alpatva-mahattvAdi dharmonI kASThAprApti parAkASThA, dekhAya che. je pramANe-paramANumAM alpatvanI, AkAzamAM paramamahattvanI kASThAprApti parAkASThA, dekhAya che. e rIte jJAnAdi paNa cittanA dharmo taratamapaNAthI paridRzyamAnadekhAtA evA, kyAMka koIka puruSamAM, niratizayatAne prApta kare che ane jemAM A=jJAnAdi cittadharmo, niratizaya che te Izvara che. yadyapi >> prayoganan jo ke sAmAnyamAtramAM anumAnanuM paryavasitapaNuM hovAthI vizeSanI avagati jJAna, saMbhavatuM nathI arthAt anumAna dvArA vizeSano bodha thato nathI. topaNa zAstrathI AnA IzvaranA, sarvajJatvAdi vizeSo jANavA. tenuM sarvajJanuM, svaprayojananA abhAvamAM kevI rIte prakRtinA ane puruSanA saMyogane ane viyogane ApAdana kare che saMpanna kare che e pramANe zaMka na karavI; kema ke IzvaranuM kaNikapaNuM hovAthI jIvono anugraha ja prayojana che. Izvarano kevA prakArano anugraha prayojana che te batAve che - kalpanA pralaya ane mahApralayamAM "sarva saMsArI jIvono huM uddhAra karIza' evA prakArano temano Izvarano, adhyavasAya che; kema ke je jene iSTa hoya te tenuM prayojana che arthAt Izvarane saMsArI jIvono uddhAra karavo iSTa che, tethI te temanuM IzvaranuM, prayojana che. ll1-2pa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-25 bhAvArtha : IzvaranI siddhimAM niratizaya sarvajJapaNAnuM bIja pramANa : pAtaMjalamatAnusAra saMsArI jIvone atIta, anAgata ane vartamAna padArthono je thoDo ke ghaNo bodha thAya che, te bodha cittano sAttvika pariNAma che ane te sAttvika pariNAma sarvajJapaNAnuM bIja che ane AvuM bIja parAkASThAne prApta IzvaramAM che tethI IzvaranI siddhi thAya che. jJAnAdicittanA dharmo parAkASThAne pAmelA je puruSamAM che te puruSanI Izvara tarIke siddhi : kaI rIte sarvajJapaNAnA bIjanA baLathI IzvaranI siddhi thAya che te spaSTa karavA arthe kahe che - je alpatva, mahattvAdirUpa sAtizaya dharmo hoya teonI parAkASThAnI prApti thAya che. jemaparamANumAM alpatvanI parAkASThA prApta thAya che ane AkAzamAM paramamahattvarUpa parAkASThA prApta thAya che. e rIte cittanA jJAna, vairAgya Adi dharmo taratamatAthI prApta thAya che mATe koIka ThekANe te dharmo niratizayatAne prApta kare che ane je puruSamAM jJAnAdi cittanA dharmo parAkASThAne pAme che. te puruSa Izvara che. AnAthI e phalita thayuM ke, saMpUrNa jJAnanA bIjabhUta evuM jJAna saMsArI jIvonAM cittamAM vidyamAna che ane tenuM jJAna koIka ThekANe parAkASThAne pAmeluM che ane je puruSamAM parAkASThAne pAmeluM jJAna svIkAravAmAM Ave te puruSa IzvararUpe abhimata che mATe IzvaranI siddhi che. ahIM prazna thAya ke, A rIte anumAna dvArA jJAnAdi dharmono utkarSa koIka puruSamAM che tema sthApana karyuM, paraMtu anumAnathI haMmezA sAmAnya bodha thAya che. jema dhUmane joIne agninuM anumAna thAya che tyAM dhUmanA baLathI parvatamAM agni che ema sAmAnya bodha thAya che, paraMtu te parvatamAM rahelo agni kevA varNavALo che ityAdi vizeSatAono bodha anumAnathI thato nathI, paraMtu pratyakSa jovAthI ja thAya che tema jagatamAM taratamatAvALA dharmo dekhAya che tenA baLathI parAkASThAnI kalpanA karavAmAM Ave to te parAkASThavALA jJAnAdi dharmono sAmAnyathI bodha thAya che, paraMtu te parAkASThAvALuM jJAna ke parAkASThAvALo vairAgya kevA svarUpavALo che teno vizeSa bodha anumAnathI thaI zakato nathI, tethI kahe che - IzvaranA cittanA jJAnAdi dharmonI vizeSatAnuM zAstrathI jJAna : IzvaranA sarvajJatvAdi cittanA dharmo kevA prakAranA vizeSatAvALo che teno bodha zAstrathI thAya che. jema IzvaranuM IzvarapaNuM AkhA jagatano uddhAra karavA samartha che tevA prakArano vizeSa bodha zAstrathI thAya che, paraMtu anumAna pramANathI thaI zakato nathI. ahIM prazna thAya ke, IzvaramAM parAkASThAne pAmelA jJAnAdi cittadharmo che tema svIkArIne Izvarane potAnI aizvaryazaktine kAraNe prakRti ane puruSano saMyoga ane viyoga ApAdana kare che arthAt Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-25-26 saMpanna kare che tema zAstrathI jANI zakAya che, paraMtu te prakArano prayatna karavA mATe Izvarane koI prayojana nathI. e prakAranI zaMkAnA nirAkaraNa mATe rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che - IzvaranuM kAruNikapaNuM hovAthI jIvo upara anugraha karavo e IzvaranuM prayojana : IzvaranuM evuM kANikapaNuM hovAthI jIvo upara anugraha karavo e IzvaranuM prayojana che, tethI kalpanA pralaya athavA mahApralaya Ave che temAM sarvasaMsArI jIvono huM uddhAra karIza e prakArano Izvarano adhyavasAya che. te adhyavasAyane kAraNe Izvara puruSano prakRti sAthe saMyoga ane viyoga ApAdana=saMpanna, kare che. ll1-25ll avataraNikA : __ evamIzvarasya pramANamabhidhAya prabhAvamAha - avataraNikArya : A pramANe sUtra 1-25mAM IzvaranuM pramANa arthAt Izvarane svIkAravAmAM pramANa batAvyuM, e pramANe, kahIne have prabhAva=Izvarano prabhAva, kahe che - sUtraH sa pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 1-26 // sUtrArtha : te Izvara, pUrvonA paNa arthAta Adha bhraSTA evA brahmAdinA paNa guru chekema ke kAlathI anavaccheda-anAdi, che. ll1-26ll TIkA : ___ 'sa iti'-AdyAnAM sraSTaNAM brahmAdInAmapi sa gururupadeSTA, yataH sa kAlena nAvacchidyate, nAhitnIt, teSAM punarAtipasvIti jonAvaccha: I?-raddo TIkArya : sadAnAM .... vannenAvache: Adya sraSTA sarjanahAra evA brahmAdinA paNa te=Izvara, guru-upadekhA-upadeza ApanAra, che. je kAraNathI te=Izvara, kAlathI avaccheda pAmatA nathI; kema ke anAdipaNuM che. vaLI teonuM brahmAdinuM AdimAnapaNuM hovAthI kAlathI avaccheda che. ll1-26ll. bhAvArtha : Izvarano prabhAva : pAtaMjalasUtra 1-25mAM IzvaranI siddhi karI ane te Izvara anAdikALathI Izvara che, tethI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaM yogasUtra bhAga - 1 / samAdhipAha / sUtra - 27 / sUtra- 25nI upA. ma. sA. nI TippaNI AdyasarjanahAra evA brahmAdinA paNa=sAMkhyadarzanakAranA mate A vizvanA AdyasarjanahAra brahmAdi che tenA paNa, upadeSTA=upadeza ApanAra Izvara che. A prakArano Izvarano prabhAva pataMjaliRSie pAtaMjalayogasUtra 1-26mAM batAvyo che. " pAtaMjalayogasUtra 1-26 upara pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-atra vayaM vadAmaH kAlenAnavacchedAdikaM nezvarasyopAsyatAvacchedakam, sArvajJyaM tu tathAsambhavadapi doSAkSayajanyatAvacchedakatvena nityamuktezvarasiddhau sAkSibhAvamAlambate, "nityamukta IzvaraH" ityabhidhAne ca vyakta eva vadato vyAghAtaH, mucerbandhanavizleSArthatvAd bandhapUrvasyaiva mokSasya vyavasthite:, anyathA ghaTAderapi nityamuktatvaM durnivAram, kevalasattvAtizayavataH puruSavizeSasya kalpane ca kevalarajastamo'tizayavatorapi kalpanApattiH, kathaM caivamAtmatvAvacchedenAnAdisaMsArasambandhanimittatopapatti: ? IzvarAtiriktAtmatvena tathAtvakalpane ca gauravam, kevalasattvotkarSavadadRSTapuruSakalpane ca nityajJAnAdyAzrayo naiyAyikAdyabhimata eva sa kiM na kalpyate ?, tasmAtsakalakarmanirmukte siddha eva bhavatIzvaratvaM yuktam, upAsanaupayikakevalajJAnAdiguNAnAM tatraiva sambhavAt, anAdizuddhazraddhApi pravAhApekSayA tatraiva pUraNIyA / yadAhuH zrIharibhadrAcAryA: " eso aNAimaM ciya suddho ya tao aNAisuddhoti / jutto ya pavAheNaM Na annahA suddhayA sammaM " // 1 // [ anAdiviMzatikA, 2-12] SC siddhAnAmanekatvAt "eka IzvaraH" iti zraddhA na pUryata iti cet, na, siddhetaravRttyatyantAbhAvapratiyogyatizayatvarUpasyaikatvasya siddhAnAmanekatve'pyabAdhAt saGkhyArUpasyaikatvasya cAprayojakatvAt, gamyatAM vA samaSTyapekSayA tadapi, svarUpAstitvAsAdRzyAstitvayoravinirbhAgavRttitvasya sArvatrikatvAt, jagatkartuH sarvathaikasya puruSasyAbhyupagame ca jagatkAraNasya zarIrasyApi balAdApattiH, kAryatve sakartRkatvasyeva zarIrajanyatvasyApi vyApterabhidhAtuM zakyatvAditi, tasya ca siddhasya bhagavata IzvarasyAnugraho'pi yogino'punarbandhakAdyavasthocitasadAcAralAbha eva, na tvanujighRkSArUpastasyA rAgarUpatvAt, tasya ca dveSasahacaritatvAt, rAgadveSavatazcetaravadanArAdhyatvAditi saGkSepaH // 1-26 // artha : atra vayaM vadAmaH sahIM jame DahIse chIkhe - kAlena . dunirvAram, ajathI janavaccheddAhi IzvaranI upAsyatAnuM avacche69 nathI = IzvaranI upAsyatA svIkAravAnuM kAraNa nathI. vaLI sarvajJapaNuM te pramANe saMbhavatuM paNa doSakSayajanyatAvacchedakapaNAthI che=doSakSayanA nyatA avacchedapaNAthI upAsyatAnuM avacchedaka che. nityamukta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI IzvaranI siddhimAM sAkSIbhAvanuM avalaMbana kare che sarvajJapaNuM upAsyatAnuM avacchedaka banatuM nathI paraMtu AtmA mATe jema zeyapadArtho sAkSIbhAvane prApta kare che tema IzvaranuM sarvajJapaNuM paNa sAkSIbhAvane prApta kare che. nitya mukta Izvara' e prakAranA abhiyAnamAM thanamAM, vyakta pragaTa ja, vadato vyAghAta che te vacanano paraspara virodha che. kema te vacanano paraspara virodha che tethI kahe che - mukta zabdamAM ku =mud ghAtanuM baMdhananuM vizleSArthapaNuM hovAthI baMdhapUrvaka ja mokSanI vyavasthita che. anyathA=baMdhapUrvaka ja mokSanI vyavasthiti na mAnavAmAM Ave ane Izvarane nityamukta svIkAravAmAM Ave to ghaTAdinuM paNa nityamuktapaNe durnivAra che ghaTAdi nityamukta nathI ema jhI zakyuM dunirvAra che. A rIte Izvarane nityamukta svIkAravo asaMgata che tema batAvyA pachI pAtaMjaladarzanakAra sattvanA atizayavALA Izvarane svIkAre che te ucita nathI te batAvatAM kahe che - vanasattva pUrapayA:, ane kevala sattvanA atizayavALA puruSavizeSanI lpanAmAM kevala rajanA ane kevala tamanA atizayavALA puruSanI kalpanAnI Apatti che. vaLI Izvarane nityamukta mAnIe to anya zuM doSa Ave che te batAve che - ane A rIte pAtaMjaladarzanakAra Izvarane nityamukta svIkAre che e rIte, AtmavAvacchedathI= AtmatvadharmathI, sarva AtmAone anAdi saMsAranA saMbaMdhanI upapatti saMgati, kevI rIte thaI zake ? arthAt na thaI zake. IzvaranI atirikta AtmatvathI te pramANenI kalpanAmAM anAdi saMsAranA saMbaMdhanA nimittapaNAnI kalpanAmAM, gaurava che. pAtaMjaladarzanakAra sattvanA utkarSavALA Izvarane svIkAre che te vAta yukta nathI te batAve che - ane kevala sattvanA utkarSavALA adRSTa puruSanI lpanAmAM taiyAyikadine abhimata janityajJAnAdinA Azraya evA te Izvara, kema lpanA karAtA nathI arthAt pAtaMjaladarzanakAre nityajJAnAdinA Azraya evA taiyAyikAdine abhimata ja Izvara svIkAravA joIe. A rIte pAtaMjaladarzanakAranI IzvaranI mAnyatAviSayaka aneka doSo batAvIne te sarvanuM nigamana karatAM kahe che - te kAraNathI pAtaMladarzanakAranI mAnyatA anusAra Izvarane svIkAravAthI uparamAM batAvela doSonI prApti che te kAraNathI, sakalakarmathI nirmukta evA siddhamAM ja IzvarapaNuM yukta thAya che; kema ke upAsanA mATe upayogI evA kevalajJAnAdi guNono tyAM saMbhava che. pUrvamAM nigamana karatAM kahyuM ke, siddhanA AtmAmAM ja IzvarapaNuM yukta che. tyAM prazna thAya ke, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 01 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI siddhanA dareka AtmAo pUrvamAM karmavALA hatA ane sAdhanA karIne mukta thayA che, tethI teone Izvara svIkArIe to anAdizuddha kaI rIte svIkArI zakAya tethI kahe che - anAdizuddhanI zraddhA paNa=Izvara anAdikALathI zuddha che e prakAranI zraddhA paNa, pravAhanI apekSAe tyAM RsiddhanA AtmAmAM ja, pUravI joIe. yadu: zrI harimadrAcAryo: - jene pU. AcArya haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA anAdirvizikA 12mAM kahe che - "paNo .... samai" | "AIzvara anAdimAna che ane zuddha che tethI anAdizuddha che e pramANe pravAhathI yukta che. anyathApravAhanI apekSAe anAdizuddha na mAnIe to samyaka zuddhatA nathI." siddhAnAsArvatriRtvItu, pUrvamAM kahyuM ke, siddhamAM ja IzvarapaNuM yukta che ane temAM anAdizuddhanI zraddhA paNa pravAhanI apekSA e saMgata che. tyAM siddhanA jIvonuM anekapaNuM hovAthI eka Izvara e prakAranI zraddhA pUrAtI nathI e prakAre pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che ke, e pramANe na kahevuM; kema ke siddhothI itaramAM vRtti evA atyaMtAbhAvanA pratiyogI evA atizayarUpa ekatvanuM siddhonA anekANAmAM paNa abAdha che ane saMkhyArUpa ekatvanuM aprayojaka che. athavA te paNa IzvaranuM ekatva paNa, samaSTi apekSAe jANavuM=sarvajIvonI apekSAe jANavuM; kema ke svarUpa astitvanuM ane sAdezya astitvanAM avinirbhAgavRttitvanuM sArvatrikapaNuM che. A rIte svamattAnusAra Izvara anAdi zuddha ane eka kaI rIte svIkArI zakAya tenuM sthApana karyuM. have pAtaMjaladarzanakAra sarvajIvothI pRthaka jagatanA kartArUpe eka puruSane svIkAre che te svIkAravAmAM zuM doSa Ave che te spaSTa kare che - najituM ..... zakyatvati, jagatanA kartA sarvathA eka puruSano svIkAra karavAmAM pUrvamAM graMthakArazrIe koIka nayadRSTithI kahyuM e rIte nahIM, paraMtu sarva prakAre eka puruSano svIkAra karavAmAM, jagatanA kAraNe evA zarIranI paNa balAbaLAtkAre Apatti che; kema ke kAryatvamAM sakartakatvanI jema zarIranyatvanI paNa vyAptinuM kahevA mATe zakyapaNuM che. rUti zabda kathananI samAptisUcaka che. A rIte pataMjaliRSine abhimata jagatkartA sarvathA IzvararUpe eka puruSano svIkAra thaI zake nahIM tema sthApana karyuM. vaLI svasiddhAMta pramANe siddhanA jIvone Izvara svIkArI zakAya tema pUrvamAM sthApana karyuM. have tevA Izvarano anugraha saMsArI jIvo pratye kevA prakArano svIkArI zakAya ? te spaSTa karavA arthe kahe che - tasya .... saMpa: ane te siddhabhagavaMtarUpa Izvarano anugraha paNa yogIone apunabaMdhakAdi avasthAne ucita evA sadAcArano lAbha ja che, paraMtu anujivRkSArUpa anugraha nathI; kema ke tenuM anujivRkSAnuM, rAgarUpapaNuM che. ane tenuM rAganuM, keSasahacaritapaNuM che. ane rAga-dveSavALA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI evA IzvaranuM ItaranI jema anya saMsArI puruSonI jema anArAdhyapaNuM che. e pramANe saMkSepa che pataMjaliRSinA sUtra 1-26nA kathananA viSayamAM graMthakArazrIe ame kahIe chIe ema jhIne prAraMbha karelA kathanano saMkSepa che. bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAre svIkArela Izvara kAlathI anAdinA che e kathananuM pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAja vaDe yuktipUrvaka nirasanaH pataMjaliRSi kahe che ke, Izvara Adya sraSTA evA brahmAdinA paNa guru che ane temAM temaNe yukti ApI ke kAlathI Izvarano anavaccheda che arthAt Izvara anAdinA che, mATe anAdithI Izvara evA teo Adya sraSTA evA brahmAdi sarvene upadeza ApanArA che te viSayamAM upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA kahe che - tyAM prathama kahe che ke, Izvara kALathI anAdi IzvararUpe hoya to Izvarano te dharma IzvaranI upAsyatAno avacchedaka nathI arthAt te dharmane kAraNe Izvara upAya banI zake nahi tethI prazna thAya ke, to kaI rIte Izvara upAsya banI zake ? tethI kahe che - IzvaramAM anAdinuM sarvazapaNuM che te IzvaranI upAsanA saMbhave topaNa te doSakSayajanyatA avacchedakapaNAthI saMbhave ane je Izvara doSano kSaya karIne sarvajJa thayelA na hoya ane nityamukta hoya to teomAM raheluM sarvazapaNuM paNa upAsanAno viSaya bane nahIM paraMtu sAkSIbhAvano viSaya bane. Azaya e che ke, upAsaka jIva upAsya evA IzvaranI bhakti karIne temAM tanmaya thAya to upAya evA IzvaranA jevuM svarUpa potAnAmAM che te IzvaranA svarUpamAM tanmaya thayelA upayogane kAraNe potAnAmAM AvirbhAva pAme che, tethI Izvara upAsya bane che. have jo Izvarane sarvajJarUpe svIkAravAmAM Ave ane temanuM sarvajJapaNuM anAdinuM che tema svIkAravAmAM Ave to tevuM sarvajJapaNe Izvarane sAdhanA dvArA doSono nAza karIne prApta thayeluM nathI tema mAnavuM paDe tevuM anAdinuM sarvajJapaNuM upAsakanA AtmAmAM nathI, tethI tevA IzvaranI upAsanA karIne temAM tanmayatA Ave topaNa tevuM sarvajJapaNuM potAnAmAM pragaTa thaI zake nahIM. jema-jaDa padArtha sAthe koI tanmaya thAya topaNa cetana jaDa bane nahIM mATe jaDa banavAnA arthI mATe paNa jaDa padArtha upAsanAno viSaya banato nathI, paraMtu upAsaka mATe jaDa padArtho jJAnanA viSayabhUta che, tethI jJAnanA viSayabhUta padArtho tenA mATe sAkSIbhAvarUpa che. tema IzvaramAM raheluM sarvajJapaNuM paNa jo doSonA kSayathI janya na hoya to upAsaka mATe upAsanAno viSaya te sarvajJapaNuM banatuM nathI, paraMtu jJAnanA viSayarUpa bane che tethI IzvaranuM sarvazapaNuM upAsaka mATe sAkSIbhAvano viSaya bane che. A rIte Izvarane anAdi zuddha svIkAravAthI upAsaka mATe Izvara upAsanAno viSaya banatA nathI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 03 pAtaMjalacogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI tema sthApana karyuM. have pataMjaliRSi Izvarane niyamukta svIkAre che te vacana zabdanI maryAdAthI paNa saMgata nathI te batAve che - Izvarane nityamukta svIkAravAmAM pAtaMjaladarzanakArane 'vadato vyAghAta' doSanI Apatti : niyamukta Izvara che tema kahevAmAM Ave to mArI mAtA vaMdhyA che." e kathananI jema vadato vyAghAta che. arthAt bolAyelA vacanano paraspara virodha che. kema virodha che ? te spaSTa karatAM kahe che - mukta zabdamAM rahela mun dhAtu baMdhanathI mukta avasthAne batAve che tethI baMdhapUrvaka ja muktinI prApti thAya mATe Izvarane mukta kahevo hoya to nitya kahI zakAya nahIM ane evuM na svIkAravAmAM Ave to ghaTAdi padArtho baMdhana vagaranA che temane paNa nityamukta kahevAnI Apatti Ave. kevala sattvanAM atizayavALA nityamukta evA puraSavizeSane Izvara svIkAravAmAM Ave to kevala rajanA ke kevala tamanA atizayavALA koI puruSa vizeSane svIkAravArUpa kalpanAnI pAtaMjaladarzanakArane Apatti : pataMjaliRSi Izvarane nityamukta kahe che. vaLI IzvaramAM kevala sattvano atizaya svIkAre che. tethI e prazna thAya ke, prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che ane buddhimAMthI citta utpanna thAya che. tevA cittano saMyoga Izvarane che, chatAM saMsArI jIvonI jema Izvara prakRtine parataMtra nathI paraMtu sattvano utkarSa thayelo hovAthI prakRti upara IzvaranuM prabhutva che mATe Izvara nityamukta che. tene sAme rAkhIne graMthakArazrI kahe che - kevala sattvanA atizayavALA puruSavizeSarUpe Izvarane svIkAravAnI kalpanA karavAmAM Ave to kevala rajanA atizayavALA ke kevala temanA atizayavALA koIka puruSavizeSa che tema kalpanA karavAnI Apatti Ave. vastutaH pAtaMjaladarzanakAra saMsArI jIvonA cittamAM raja, tama ane sattva ema traNa guNo svIkAre che, temAMthI kyAreka sattvano utkarSa hoya che, kyAreka rajano utkarSa hoya che ane kyAreka tamano utkarSa hoya che ema svIkAra che, paraMtu kevala sattvanA utkarSavALo koI puruSa jagatamAM nathI phakta Izvara ja anAdithI kevala sattvanA utkarSavALA che tema svIkAre che tene graMthakArazrI kahe che - jema kevala sattvanA utkarSavALA puruSavizeSa Izvara che tema koI puruSa kevala rajanA utkarSavALo hoya ke koI puruSa kevala temanA utkarSavALo hoya tema kalpanA karavAnI Apatti pAtaMjaladarzanakArane Ave che. IzvarathI atirikta AtmatvenA AtmAne anAdi saMsAranA saMbaMdhanuM kAraNa mAnavAmAM pAtaMjaladarzanakArane gauravanI prAptiH pUrvamAM kahyuM ke Izvarane nityamukta svIkArI zakAya nahIM, Ama chatAM Izvarane nityamukta svIkAravAmAM Ave to AtmatvadharmathI badhA AtmAone anAdi saMsAranA saMbaMdhanI nimittapaNAnI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI prApti che te kevI rIte saMgata thAya arthAt badhA saMsArI jIvo anAdikALathI bhAvamalathI yukta che. vaLI te sarvajIvomAM vartato Atmatva dharma che ane saMsAranA saMbaMdhanuM nimitta kAraNa te jIvomAM vartato bhAvamala che, tethI saMsArIjIvomAM vartatA bhAvamalamAM je saMsAranA saMbaMdhanI nimitta kAraNatA che teno avacchedaka Atmatva dharma che te dharma saMsAranA saMbaMdhanI nimitta kAraNatAno avacchedaka kaMI rIte saMgata thAya ? arthAta saMgata thAya nahIM ane tenI saMgati mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe ke, IzvarathI atirikta evA Atmatvana AtmA anAdi saMsAranA saMbaMdhanuM nimitta che to tema svIkAravAmAM gauravadoSanI prApti thAya arthAt Atmatvana AtmAne kAraNe svIkAravAne badale IzvarathI atirikta viziSTa AtmAne te prakAre kAraNa svIkAravAmAM upasthitikRta ane zarIrakRta gauravanI prApti thAya. kevalajyanA utkarSavALA adRSTapuruSanI kalpanA karatA naicAcikone abhimata nityajJAnAdinA AzrayavALo Izvara svIkAravo pAtaMjaladarzanakArane ucitaH vaLI upAdhyAya yazovijayajI pAtaMjaladarzanakArane anya doSa batAvatAM kahe che - pAtaMjaladarzanakAra kevala sattvanA utkarSavALA puruSavizeSane Izvara tarIke svIkAre che ane tema svIkAravAmAM temane prakRti, prakRtimAMthI thayelI buddhi ane buddhimAMthI thayela cittane svIkArIne IzvaramAM te citta kevala sattvanA utkarSavALuM che tema mAnavuM paDe che tenA badale naiyAyiko nityajJAnAdinA AzrayarUpe Izvarane mAne che tema kema svIkAratA nathI ? arthAt tema svIkAravAmAM Ave to nitya jJAnAdi guNonA AzrayavALo Izvara siddha thAya, paraMtu saMsArI jIvonA jevA cittavALo Izvara mAnavAnI jarUra rahe nahi, tethI Izvarane nityamukta mAnavo hoya topaNa nitya jJAnAdino Azraya che, tema svIkAravo ucita siddha thAya. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che te batAvatAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - siddhabhagavaMtomAM upAsanAne upayogI evA kevalajJAna-kevaladarzana Adi guNonA saMbhava hovAthI sakalakarmavinimukta siddhabhagavaMtamAM ja IzvarapaNuM saMgata : sarvakarmothI niryukta evA siddhabhagavaMtamAM ja IzvarapaNuM yukta che, paraMtu anAdithI sajvapradhAna prakRtivALA Izvarane mAnavA ucita nathI. ahIM prazna thAya ke sarvakarmothI nirmukta evA siddhabhagavaMta ja Izvara che tema mAnavuM kema yukta che ? tethI kahe che - upAsanAne upayogI evA kevalajJAna-kevaladarzanAdi guNo siddhabhagavaMtamAM ja saMbhave che. AnAthI e phalita thAya che ke, upAsaka vyakti upAsya evA siddhabhagavaMtonI upAsanA karIne temAM atyaMta tanmayatAne pAme to tatsadeza guNo potAnAmAM pragaTa karI che mATe guNanA prakarSavALA pUrNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o5 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI zuddha evA Izvara tarIke siddhabhagavaMtone ja svIkArI zakAya che anya koI anAdimukta sattvapradhAna puruSavizeSa svIkArI zakAya nahIM. anAdizuddhapaNAnI zraddhA paNa pravAhanI apekSAe siddhabhagavaMtamAM pUraNIya : ahIM prazna thAya ke, sarvakarmarahita evA siddhabhagavaMtane Izvara svIkArIe to koI siddhabhagavaMto anAdinA siddha nathI, paraMtu dareka siddhanA AtmAo koI ne koI kALamAM sAdhanA karIne siddha thayelA che. tethI anAdi zuddha evA Izvara tarIke koI siddhabhagavaMtane svIkArI zakAya nahIM ane tema svIkAravAthI anAdi zuddha evA Izvara che e prakAranI AsthA=ruci, kaI rIte pUrNa thAya. tethI kahe che - siddhabhagavaMtamAM anAdizuddha evA IzvaranI zraddhA paNa pravAhanI apekSAe ja pUravI joIe. IzvaranI upAsanAmAM saMkhyArUpa ekatva aprayojaka hovAthI siddho aneka hovA chatAM sarva mATe upAsya eka IzvaranI zraddhAnI saMgatiH ahIM prazna thAya ke, siddhabhagavaMtomAM anAdizuddha evA IzvaranI zraddhA pravAhanI apekSAe pUravAmAM Ave to siddhabhagavaMto saMkhyAthI anaMtA che, tethI upAsya eka Izvara che e prakAranI zraddhA pUrAtI nathI. tenuM samAdhAna karatAM kahe che - siddhabhagavaMtothI itara evA saMsArI jIvomAM vRtti=rahelo evo, je pUrNaguNano atyaMtabhAva tenuM pratiyogI evuM atizayaguNavAnapaNuM siddhabhagavaMtomAM che, te svarUpe siddhanA jIvo ekarUpa che mATe sarvasaMsArI jIvo karatA atizayaguNavAnarUpe saMkhyAthI aneka siddha hovA chatAM siddhAM eka che tema svIkArI zakAya che; kema ke upAsanAmAM saMkhyArUpa ekatvanuM aprayojakapaNuM che arthAt pUrNapuruSarUpa IzvaranI upAsanAmAM saMkhyArUpa ekatva prayojaka nathI. zuddha nizcayanayanI dRSTithI sarva jIvomAM eka IzvaranI zraddhAno svIkAra : A rIte sarva siddhone pUrNazuddhaavasthArUpe svIkArIne upAsya evA IzvaramAM zraddhAnI saMgata karI. have zuddhanayanI dRSTithI eka IzvaranI saMgatI batAve che - saMsAravartI jIvo ane siddhanA jIvo e sarvajIvonuM svarUpa karmanI avasthAthI rahita jovAmAM Ave to dareka jIvonA svarUpanuM astitva saMdeza che, tethI karmanI upAdhithI rahita evuM svarUpa astitva dareka jIvamAM che vaLI dareka jIvamAM vartatA sAdaDyuastitvano ane karmaupAdhi rahita evA svarUpaastitvano vibhAga na karavAmAM Ave to eka zuddha AtmA prApta thAya che, kema ke zuddhanayanI daSTithI zuddhatva ane sAdRzyatva badhA jIvomAM samAna che tethI eka AtmA che ane te svarUpathI tenI upAsanA karavAthI temAM tanmayatAnI prApti thAya to pote paNa zuddha bane che. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ os pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI jagatanA kartA evA sarvathA eka puruSane IzvararUpe svIkAravAmAM jagatanA sarjananA kAraNa evA zarIranI baLAtkAre pAtaMjaladarzanakArane prApti A rIte kevA Izvara upAsyarUpe svIkArI zakAya te svasiddhAMta anusAra na daSTithI pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje sthApana karyuM. have jagatanA kartA evA sarvathA eka puruSane IzvararUpe svIkAravAmAM Ave to zuM doSa Ave che ? te batAve che - pataMjaliRSi koI na vizeSathI nahi paraMtu sarvadaSTithI jagatanA kartA eka puruSane svIkAre che. ane tema svIkAravAmAM Ave to jagatanA kAraNa evA jagatanA sarjananA kAraNa evA, zarIranI paNa baLAtkAre prApti thAya; kema ke kAryatva ane sakatRtvanI jema vyApti prApta thAya che tema kAryatva ane zarIrajanyatvanI vyApti paNa karI zakAya che. AnAthI e phalita thAya che ke , saMsAramAM koIkanA prayatnathI kArya thAya che tema dekhAya che tema zarIradhArI evA koIkanA prayatnathI paNa kArya thatuM dekhAya che tethI je sthAnamAM kArya karanAra anya koI dekhAtuM nathI te sthAnamAM te kArya karanAra Izvara che tema jagakartA Izvarane svIkAranAra kahe che tethI te kArya karanAra koI zarIradhArI puruSa paNa che tema paNa teoe svIkAravuM joIe; kema ke zarIrathI kArya thaI zake che e prakAre anubhavathI dekhAya che. mATe je sthAnamAM kArya karanAra koI puruSa dekhAto nathI tevA kSiti Adi kAryanA kartA Izvara che ema sAMkhyadarzanakAra mAne che tema te kSiti Adi kAryanA karanAra koI zarIradhArI puruSa paNa che tema paNa teoe mAnavuM joIe. e prakArano graMthakArazrIno Azaya che. apunabaMdhakAdi avasthAne ucita sadAcArano lAbha ja siddha bhagavAna evA Izvarano anugrahaH ahIM prazna thAya ke, upAsya evA siddhabhagavaMtone Izvara svIkAravAmAM Ave to teonI upAsanA karavAthI jIvo upara teono kevo anugraha thAya che ke jethI te upAsanAnA baLe teone phaLanI prApti thAya. te batAvavA arthe kahe che - siddhabhagavaMto vItarAga che, tethI teone koInA pratye anugraha karavAnI vRtti nathI. Ama chatAM siddhabhagavaMtanI upAsanA karanArane je apunabaMdhakAdine ucita evA sadAcArano lAbha che. te lAbha ja temano anugraha che. AnAthI e prApta thAya che ke, sAkSAt siddhaavasthA upAya che evuM koI jJAna jemane nathI ane siddhabhagavaMtanI upAsanA karavA mATe evo koI yatna jemaNe karyo nathI. Ama chatAM hAthInA bhavamAM meghakumAranA jIvane 'du:vritapu yAtyAm' ityAdi je apunabaMdhakAdine ucita AghabhUmikAno pariNAma thayo te siddhaavasthAne abhimukha thayelo jIvano pariNAma che ane tenA pariNAmanI prApti te siddhanA jIvono AghabhUmikAno anugraha che, AvA prakArano AghabhUmikAno siddhabhagavaMtano anugraha prApta thayA pachI A siddhabhagavaMto upAya che, tevI buddhithI koI temanA pratyeno Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chao pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-26nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-20 bahumAnabhAva vRddhi pAme te rIte upAsanA kare to tenA kAraNe te avasthAnI prAptinA upAyarUpa je koI ucita kiyA te jIva kare tenAthI siddhabhAvane abhimukha vizeSa-vizeSatara prakAranA pariNAma te jIvane prApta thAya che. tethI tattvano bodha karIne mahAtmAo siddhabhagavaMtanA abhimukhabhAvanI vRddhi arthe temanI upAsanA kare che. vaLI pAtaMjaladarzanakAra kahe che te pramANe pralayakALamAM sarvajIvonA anugraha karavAnI icchAvALA Izvara svIkAravAthI te Izvarane rAgI svIkAravA paDe ane je rAgI hoya te dveSI paNa hoya che tethI tevA rAga-dveSI Izvara upAsya svIkArI zakAya nahIM arthAt saMsArIjIvo paNa rAgI-pI che, tethI jema ArAdhya nathI tema saMsArIjIvo jevA ja rAgI-SI Izvarane ArAdhya svIkArI zakAya nahIM. vizeSArtha: sAmAnyathI upAsya tIrthakara bhagavaMto che, e prakAranI jainazAstra anusAra prasiddhi che AthI ja arihaMtabhagavaMtane deva kahIne temanI upAsanA karAya che. te niyama pramANe Izvara tarIkenI prasiddhi tIrthaMkaradevamAM thAya che. tene choDIne graMthakArazrIe upAsya evA Izvara tarIke siddhane kema grahaNa karyA? tenuM tAtparya e che ke, AtmAnI zuddha avasthA AtmA mATe prAptavya che, AthI ja siddhaavasthA AtmA mATe upAya che ane tIrthaMkarabhagavaMto paNa tattvakAyaavasthAthI upAya svIkArIe tyAre siddhaavasthArUpe ja upAsya prApta thAya che. Ama chatAM karmakAyaavasthAmAM tIrthakaro siddhabhagavaMtone oLakhAvanArA che. ane siddhAvasthAnI prAptino sUkSmArga jIvonI yogyatA anusAra batAvanAra che, ane te mArga upara cAlanArA jIvone dharmasArathi tulya nimittarUpa avalaMbanarUpa bane che tethI paramaguru che mATe karmakAya avasthAthI bhagavAna paramagururUpe upAya che. upadezaka evA sAdhubhagavaMto gururUpe upAya che ane jIvane prAptavya avasthArUpe to tIrthakaro paNa siddhaavasthArUpe upAsya che, tethI jagatanA jIvo mATe upAsya evA siddhabhagavaMto che, anya koI upAsya nathI. avataraNikA : IzvaranA svarUpano vAcaka zabda batAve che - sUtraH tasya vIra: prava: 6-27 sUtrArtha : Izvarano vAcaka praNava che. II1-2NA TIkA : 'tasyeti' itthamuktasvarUpasyezvarasya vAcako'bhidhAyakaH, prakarSeNa nUyate stUyate'neneti nauti stautIti vA praNava oGkArastayozca vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandho nityaH saGketena Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 08 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-20-28 prakAzyate na tu kenacit kriyate, yathA pitAputrayovidyamAna eva sambandho'syAyaM pitAsyAyaM putra iti kenacit prakAzyate // 1-27 // TIkArya : tati-rUstham . praznAte che teno A pramANe klevAyelA svarUpavALA Izvarano, vAcaka abhighAyaka, praNava zabda che. praNava zabdanI vyutpatti batAve che - prakarSathI stuti karAya che AnA vaDe e praNava che athavA je zabda stuti kare che te praNava che ane te praNava oMkArarUpa che ane te beno Izvara ane kArarUpa praNavano, vAcyavAcakabhAvasvarUpa saMbaMdha nitya saMketa dvArA prakAzana thAya che, paraMtu koInA vaDe saMketa karAto nathI. je pramANe-pitA ane putrano vidyamAna ja saMbaMdha Ano A pitA che Ano=A pitAno, A putra che e pramANe koIknA vaDe prakAzana karAya che. te pramANe Izvarano praNava sAtheno saMbaMdha koInA vaDe prakAzana karAto nathI paraMtu nitya prakAzana thAya che. ll1-27mI avataraNikA : upAsanamAha - avataraNikArya : IzvaranI upAsanAne batAve che - sUtra : tajjapastadarthabhAvanam // 1-28 // sUtrArtha : temano japa Izvarano japa ane temanA vArthanuM bhAvana=IzvaranA arthanuM bhAvana, upAsana che. ll1-28II TIkAH 'tajjapa iti'-tasya-sArdhatrimAtrasya praNavasya, japo yathAvaduccAraNaM tadvAcyasya cezvarasya bhAvanaM punaH punazcetasi vinivezanamekAgratAyA upAyaH, ataH samAdhisiddhaye yoginA praNavo japyastadartha Izvarazca bhAvanIya ityuktaM bhavati // 1-28 // TIkArya : taNa ...mavati tenonasAI trimAtrAvALA evA praNavano=aDhImAtrAvALA evA praNavano Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-20-28 09 japa yathAva uccAraNa ane vAcya evA IzvaranuM bhAvanapharI pharI cittamAM vinivezanaHsthApana, ekAgratAno upAya che, AthI ja samAdhinI siddhi mATe yogI vaDe praNavano jApa karavA yogya che ane teno artha evo Izvara bhAvana karavA yogya che e pramANe kahevAyeluM thAya che e pramANe sUtra 1-28thI kahevAyeluM thAya che. ll1-28 bhAvArtha : IzvaranA vAcakanuM svarUpa : pAtaMjalayogasUtra 1-24mAM IzvaranuM svarUpa batAvyuM ane tevA Izvarano vAcaka praNava zabda che. praNava zabdamAM 'pra' upasargapUrvaka 'nu' dhAtu che ane 1 dhAtuno artha stuti thAya che, tethI koI vyakti dvArA prakarSathI praNava zabda dvArA stuti karAya te praNava kahevAya che, athavA praNava zabda ane praNava zabda bolanArano abheda karIne praNava zabda stuti kare che ema kahI zakAya che. praNavathI konI stuti thAya che te batAvavA mATe kahe che - praNava zabda Izvarano vAcaka che ane praNava zabdathI Izvara vAcya che ane praNava zabda ane Izvara vacce vAcyavAcakabhAvarUpa nityasaMbaMdha saMketa dvArA bodha thAya che, tethI praNava zabda dvArA IzvaranI stuti thAya che. IzvaranI upAsanAnuM svarUpa : A rIte Izvarano vAcaka praNava zabda che te batAvIne te praNava kArasvarUpa che tema batAvyuM. te praNavazabdanuM yathArtha uccAraNa karavAmAM Ave ane te praNavazabdanA upakALamAM praNavazabdathI vAcya evA IzvaranuM bhAvana karavAmAM Ave, to yogInuM citta IzvaranA svarUpamAM ekAgratAne prApta kare che, AthI yogIpuruSoe mohanI AkuLatAnA nivAraNa arthe ane samAdhinI siddhi mATe praNavano jApa karavo joIe ane japakALamAM te zabdathI vAcya evA IzvaranA svarUpanuM bhAvana karavuM joIe te IzvaranI upAsanA che. ll1-28 jenadarzananI prakriyA pramANe IzvaranA vAcaka ane IzvaranI upAsanAnuM svarUpa jainadarzananI prakriyA pramANe siddhanA AtmAo Izvara che ane oNkArarUpa praNava teno vAcaka che, tethI je yogIo svazakti anusAra zAstravacananA baLathI siddhanA svarUpanuM avadhAraNa kare che ane siddhanA svarUpano vAcaka praNava zabda che e prakAre pratisaMdhAna kare che ane te pratisaMdhAna karyA pachI oNkArasvarUpa praNavano japa kare che, te japakALamAM praNavazabdathI vAcya evA siddhanA svarUpane upasthita karavA mATe sUkSma UhapUrvaka yatna kare che teone te japathI siddhanA svarUpano bodha pUrva pUrva karatA atizayita thAya che, ane temAM cittanI sthiratA Ave che ane siddhanA svarUpamAM sthira thayeluM citta mohanI AkuLatA vagaranuM bane che, tethI mohanI anAkuLatArUpa samAdhinI prApti thAya che, te samAdhinI vRddhi prakarSane pAmIne siddhasadeza banavAnuM kAraNa bane che. I1-20/28ll Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-29 avataraNikA : upAsanAyAH phalamAha - avataraNikArya : pAtaMjala yogasUtra 1-28mAM IzvaranI upAsanA batAvI. have prastuta sUtramAM IzvaranI upAsanAnA phaLane kahe che - sUtra : tata: pratyakSatanAthamodhyantarayAmAvaza 7-2 sUtrArtha : tenAthI=praNavanA japathI ane praNavathI vAcya arthanA bhAvanathI pratyaka cetanAno adhigama thAya che ane aMtarAyano abhAva thAya che. II1-29ll TIkA : 'tata iti'-tasmAjjapAttadarthabhAvanAcca yoginaH pratyakcetanAdhigamo bhavati-viSayaprAtikUlyena svAntaHkaraNAbhimukhamaJcati yA cetanA dRkzaktiH sA pratyakcetanA tasyA adhigamo jJAnaM bhavati, antarAyA vakSyamANAsteSAmabhAvaH zaktipratibandho'pi bhavati // 1-29 // TIkArya : tamman ... arthAta | tenAthI japathI ane japathI vAcya evA IzvararUpa arthanA bhAvanathI yogIone pratyakracetanAno bodha thAya che arthAt je cetanA dezakti viSayanA pratikULapaNAthI svaaMta:karaNane abhimukha thAya che te pratyaka cetanA che teno pratyacetanAno, adhigama=bodha, thAya che. vakSyamANa svarUpavALA AgaLamAM klevAze te svarUpavALA aMtarAyo, teono=aMtarAyono, abhAva zaktino pratibaMdha paNa, thAya che. ll1-29IL bhAvArtha : IzvaranI upAsanAnA phaLanuM svarUpa : koI mahAtmA kAra zabda IzvaranA svarUpano vAcaka che tevo bodha karIne IzvaranA svarUpane zAstrathI jANIne kArano japa kare ane japakALamAM IzvaranA svarUpathI AtmAne bhAvita kare to tenAthI te mahAtmAne pratyaka cetanAnuM jJAna thAya che. pratyacetanA zuM che te spaSTa kahe che - viSayanA pratikULapaNAthI sva:aMtaHkaraNane abhimukha je daphazakti che te pratyacetanA che ane Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-29-30 tevI cetanAno bodha IzvaranA japathI thAya che ane yogamArgamAM javAmAM vijJabhUta evA aMtarAyono abhAva thAya che. vizeSArtha : pratyacetanA eTale mohathI anAkULa cetanA. je yogIo oNkArazabdathI vAcya mohathI anAkULa evA siddhanAsvarUpane upasthita karIne kArano japa kare che ane japakALamAM siddhanA svarUpane pharI pharI cittamAM bhAvana kare che te mahAtmAne sarvakarma rahita evI zuddha cetanAno pUrva pUrva karatA adhika spaSTa-spaSTatara bodha thAya tevuM jJAna thAya che. AvA yogIone yogamArgamAM pravRtti karavA mATe vyAghAtaka evA aMtaraMga karmarUpa aMtarAyo, cittanA astharyarUpa aMtarAyo ane bahiraMga vyAdhi vagere aMtarAyo dUra thAya che, tethI te yogI sukhapUrvaka uttara uttaranA yogamArgane evI zake che. I1-2lA avataraNikA : atha ke'ntarAyA ityAzaGkAyAmAha - avataraNikArya : pAtaMlayogasUtra 1-29mAM kahyuM ke, IzvaranI upAsanAthI aMtarAyono kSaya thAya che tethI have te aMtarAyo kayA che ? e prakAranI AzaMkAmAM kahe che - sUtra : vyaadhistyaansNshyprmaadaalsyaavirtibhraantidrshnaalbdhbhuumiktvaanvsthitvAni vittavikSepAstaMntarAyA: 2-3 | sUtrArtha : vyAdhi, tyAna jaDatA, saMzaya, pramAda, ALasa, avirati, brAnidarzana, alabdhabhUmikatva ane anavasthitatva cittanA vikSepo te aMtarAyo che samAdhinA vipno che. I1-3oll TIkA : ___ 'vyAdhIti'-navaite rajastamobalAtpravartamAnAzcittasya vikSepA bhavanti, tairekAgratAvirodhibhizcittaM vikSipyata ityarthaH, tatra vyAdhirdhAtuvaiSamyanimitto jvarAdiH, styAnamakarmaNyatA cittasya, ubhayakoTyAlambanaM jJAnaM saMzayo yogaH sAdhyo na veti, pramAdo-anavadhAnatA samAdhisAdhaneSyaudAsInyam, Alasya kAyacittayorgurutvaM yogaviSaye pravRttyabhAvahetuH, aviratiH-cittasya viSayasamprayogAtmA gardhaH, bhrAntidarzanaM-zuktikAyAM rajatavadviparyayajJAnam, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-30 alabdhabhUmikatvaM kutazcinnimittAtsamAdhibhUmeralAbho'samprAptiH, anavasthitatvaM labhdhAyAmapi bhUmau cittasya tatrApratiSThA , ta ete samAdherekAgratAyA yathAyogaM pratipakSatvAdantarAyA ityucyante I6-30 || TIkArya : nava ..... uccatte . raja ane temanA baLathI pravartatA evA AFsUtramAM kahA e, nava cittanA vikSepo thAya che. ekAgratAnA virodhI evA teo vaDe vikSepo vaDe, citta vikSipta thAya che e pramANe artha jANavo. tyAM vyAdhi vagere aMtarAyamAM, dhAtunA vaiSamyanimitta varAdi vyAdhi che, cittanI akarmaNyatA kArya karavAnI akSamatA, syAnasthAna nAmano aMtarAya che, ubhayakoTinA AlaMbanavAnuM jJAna saMzaya che. kevA prakAranuM ubhayakoTinuM jJAna yogamArgamAM saMzaya che te spaSTa kare che - yoga sAdhya che ke nahIM ? e prakArano saMzaya che. anavadhAnatA anAbhoga e pramAda che. pramAdanuM svarUpa spaSTa kare che - samAdhinA sAdhanomAM udAsInapaNuM pramAda che. kaya ane cittanuM gurupaNuM Alasya-ALasa che, te Alasya yogaviSayamAM pravRttinA abhAvano hetu che. viSayamAM saMprayogasvarUpa-saMbaMdhasvarUpa, cittanI vRddhi-tRSNA, avirati che. zaktimAM rajAnI pratItisamAna viparyayajJAna-viparItajJAna, bhrAntidarzana che. koIka nimittathI samAdhinI bhUmino alAbha-asaMprApti prApti na thavI te, alabdhabhUmikatva che. labdha paNa prApta paNa bhUmi hote chate samAdhinI bhUmi prApta thavA chatAM paNa, cittanI tyAM=samAdhinI bhUmimAM arthAt samAdhine anukULa vyApAramAM, apratiSThA anavasthitattva che. ekAgratAnuM ekAgratArUpa samAdhinuM, yathAyoga pratipakSapaNuM hovAthI te A pUrvamAM varNana karyA e vyAdhi vagere, aMtarAyo che, e pramANe kahevAya che. ll1-30|| bhAvArtha : samAdhimAM aMtarAyabhUta vyAdhi vagere cittanA vikSeponuM svarUpa : cittanA vikSepo rAga-dveSanA pariNAmathI pravarte che, tethI te cittanA vikSepo AtmAne potAnA svarUpamAM ekAgratAnI prAptimAM virodhI bane che, mATe samAdhinI prAptimAM teone aMtarAya kahevAmAM Ave che ane te cittanA vikSepo nava prakAranA che te kramasara batAve che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-30 (1) vyAdhi : dhAtunA vaiSamyathI dehamAM javarAdi thAya che ane je jIvone te javarAdi roga pratye aruci hoya che ane rogarahita avasthA pratye rAga hoya che temanuM citta vyAdhine kAraNe rAga-dveSathI AkuLatAvALuM bane che, tethI yogamArganI pravRtti karavAne anukULa ekAgratAnuM virodhI citta bane che, tethI vyAdhine samAdhimAM cittanA vikSeparUpa aMtarAya kahyo che. (2) sthAna : je mahAtmAo AtmakalyANa mATe japAdi ucita anuSThAna karatA hoya, Ama chatAM sthAna pariNAmane=kArya karavA mATe akSamatAne, kAraNe citta japAdinI sAthe lakSane abhimukha javA mATe koI prayatna na kare, tethI bAhyathI kRtya hovA chatAM paNa te kRtyano abhAva prApta thAya che tethI syAnadoSa japAdi anuSThAna dvArA samAdhinI prAptimAM aMtarAyarUpa che. (3) saMzaya : sAdhaka yogI je japAdi dvArA yogane sAdhavA mATe tatpara thayela hoya te yoganI pravRttithI niSpAgha evI samAdhi pote pragaTa karI zakaze ke nahi ? e prakArano saMzaya vartato hoya to te saMzaya yogI japAdinI pravRtti kare to paNa te kriyAthI te prakAranA bhAvonI niSpattimAM bAdhaka bane che, tethI saMzayadoSa samAdhimAM aMtarAyarUpa che. (4) pramAda : pramAda=anavadhAnatA=samAdhinI sAdhanamAM udAsInatA. koI sAdhaka yogI samAdhinA upAyabhUta japAdi anuSThAno seve che, Ama chatAM japAdithI niSpAghabhAvone niSpanna karavAne anukULa ucita yogone pravartAvavAmAM ayatnavALA hoya te yogI AtmAmAM samAdhi niSpanna karavAne anukULa vyApArarUpa samAdhinA sAdhanamAM udAsInapariNAmavALA=upekSAnA pariNAmavALA, che, te pramAda nAmano cittano vikSepa aMtarAyarUpa che ane A pramAdane kAraNe japAdi kriyAthI AtmAmAM te prakAranI samAdhi niSpanna thatI nathI, tethI pramAda samAdhimAM aMtarAyarUpa che. (5) ALasa : kAyA ane cittanuM gurupaNuM ALasa che ane te ALasa yogaviSayaka pravRttinA abhAvano hetu che. koI sAdhakayogI japAdi sadanuSThAna karatA hoya Ama chatAM kAyAnI jaDatAnA kAraNe te te prakAranA AsanamAM yatna kare nahi ane cittanI jaDatAne kAraNe cittane lakSyane anurUpa pravartAve nahi te jIvano ALasano pariNAma che ane te rIte japAdinI pravRtti zabdarUpe thatI hoya topaNa mokSamArgane anukULa guNavRddhinA vyApArarUpa yogaviSayaka pravRttino abhAva prApta thAya che, tethI ALasa samAdhimAM aMtarAyarUpa che. syAna, pramAda ane Alasya vacceno taphAvata : sthAna nAmanA cittavikSepamAM japAdi karanArane lakSyano bodha hoI zake, paraMtu koIka kAraNe citta lakSya tarapha javA mATe yatna na kare tevuM zithila bane che. pramAdamAM samAdhinA upAyone jANavAmAM ane sevavAmAM upekSA hoya che, mAtra bAhyakRtyone karavAmAM saMtoSa hoya che. Alasya nAmanA cittavikSepamAM koIka kAraNe kAyAnI ane cittanI jaDatA varte che, tethI sustIthI japAdinI pravRtti thAya che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-30-31 (6) avirati : avirati nAmanA cittavikSepamAM indriyonA viSayonA saMprayogarUpa-saMbaMdharUpa, gRddhibhAva=Asakti che. tethI je yogI samAdhinI niSpatti arthe japAdimAM udyama karatA hoya, cittamAM jaDatA na hoya Ama chatAM indriyonA viSayomAM utsukatAne kAraNe japAdimAM thato yatna samAdhinA anukULa vyApAramAM pravRtta hovA chatAM vAraMvAra viSayone abhimukha cittanA gamanane kAraNe samAdhine anukULa vyApAra samyagU thato nathI tethI avirati samAdhimAM aMtarAyarUpa che. (7) bhrAMtidarzana : zuktimAM rajatanI jema viparIta bodha bhrAMti che, tethI je yogIone AtmakalyANa arthe japAdinI pravRtti iSTa jaNAya che chatAM te japAdi dvArA kayA bhAvo sAdhya che teno mArgAnusArI bodha nathI paraMtu mAtra bAhya japathI ja sAdhyanI siddhi thaze tevo bodha che mATe viparIta jJAna varte che tenA kAraNe japAdinA baLathI paNa samAdhine anukULa yatna thato nathI, tethI uttarottara guNasthAnakanI vRddhirUpa samAdhi prApta thatI nathI mATe bhrAMtidarzana samAdhimAM aMtarAyarUpa che. (8) alabdhabhUmikatva : koI yogI samAdhi arthe je anuSThAna sevavA mATe tatpara thayelA hoya, te anuSThAnane anukULa samAdhinI bhUmi prApta thayelI na hoya to te anuSThAna dvArA paNa te prakAranI guNasthAnakanI vRddhirUpa samAdhi pragaTa thatI nathI. jema sarvaviratine anurUpa cittanI bhUmikArUpa samAdhi prApta thayelI na hoya to sarvaviratinA anuSThAnathI uttarottaranI bhUmikAnI prAptirUpa samAdhi prApta thatI nathI tethI alabdhabhUmikatva samAdhimAM aMtarAyarUpa che. (9) anavasthitatvaH labdhabhUmikA hovA chatAM paNa cittanI tyAM apratiSThA. koI yogIe ucita anuSThAnane sevIne te te prakAranI samAdhine anukULa vyApAra karIne viziSTa samAdhi prApta karI zake tevI bhUmikA prApta karI che ane te bhUmikA prApta karyA pachI te samAdhinA upAyabhUta anuSThAnamAM yatna kare Ama chatAM citta tyAM vyApAravALuM na thAya to anavasthitapaNArUpa cittano vikSepa prApta thAya che mATe anavasthitatva samAdhimAM aMtarAyarUpa che. bhikSAnI kriyAmAM labdhabhUmikatva hovA chatAM anavasthitatvacittano vikSepa samAdhimAM aMtarAyasvarUpa: jema koI mahAtmA zAstrathI yathArtha bodha karIne bhikSA arthe gayelA hoya ane bhikSAnI pravRttithI saMyamanA kaMDakonI vRddhi kaI rIte thAya che teno temane bodha che ane atyaMta avadhAnapUrvaka teo yatna kare to bhikSA lAvavAnI kriyA dvArA samabhAvanI vRddhinA kaMDakone prApta karI zake tevA che, tethI teo labdhabhUmikAvALA che, Ama chatAM koIka prakAranI ajAgRtinA pariNAmane kAraNe bhikSA lAvavAnA kALamAM citta te prakAranA vyApAravALuM na bane to bhikSA lAvavAnI kriyAthI saMyamanA kaMDakonI vRddhi thAya nahIM, tethI anavasthitapaNuM samAdhimAM aMtarAyarUpa che. II1-30nA avataraNikA : cittavikSepakArakAn anyAnapyantarAyAnpratipAdayitumAha - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-31 avataraNikArya : cittanA vikSepane karanArA nava aMtarAyo pAtaMjlayogasUtra-1-30mAM batAvyA. have cittanA vikSepane karanArA anya paNa aMtarAyone pratipAdana karavA mATe=hevA mATe, kle che sutra H duHkhadaurmanasyAGgamejayatvazvAsaprazvAsAvikSepasahabhuvaH // 1- 31 // sUtrArtha : duHkha, daurmanasya, aMgamejyatva=zarIranuM kaMpanapaNuM, zvAsa, prazvAsa vikSepanI sAthe rahenArA che. ||1-31 // 85 TIkA : 'duHkheti' - kutazcinnimittAdutpanneSu vikSepeSu ete duHkhAdayaH pravartante, tatra duHkhaM - cittasya rAjasaH pariNAmo bAdhanAlakSaNaH, yadvAdhAt prANinastadapaghAtAya pravartante daurmanasyaM= bAhyAbhyantaraiH kAraNairmanaso dauHsthyam, aGgamejayatvaM sarvAGgINo vepathuH AsanamanaH sthairyasya vAdhA:, prANo= yad bAhyaM vAyumAcAmati sa zvAsa:, yat kauSThyaM vAyuM niHzvasiti sa prazvAsaH, ta ete vikSepaiH saha pravartamAnAH yathoditAbhyAsavairAgyAbhyAM niroddhavyA ityeSAmupadezaH 5-265 TIkArya : vRzcik .... upaveza: // koIka nimittathI utpanna thayelA vikSepamAM A du:khAdi pravarte che, tethI du:khAdi vikSepanA sahabh=sAthe rahenArA che, ema anvaya che. tyAM=du:khAdi vikSepomAM, cittano bAdhanA svarUpa=bAdhA upasthita karavA svarUpa, rAjyapariNAma du:kha che. arthAt 'A mAruM du:kha dUra thAva' e prakAranA du:khanA abhAva pratyeno rAgano pariNAma che. jenA bAdhathI=je du:khanA bAdhathI, jIvo tene dUra karavA mATe pravarte che. bAhya ane ane atyaMtara kAraNothI mananuM du:sthapaNuM daurmanasya che. sarva aMgomAM kaMpana je kaMpana Asana ane mananA svairyano bAdhaka che te aMgamejyapaNuM che. prANa je bAhya vAyunuM Acamana kare che te zvAsa che. je kauThya vAyunuM=prANavAyunuM ni:zvana kare che te prazvAsa che. te A=sUtra-31mAM varNana karyA e du:khAdi vikSepanI sAthe pravartatA yathodita=sUtra 1-12thI 15mAM batAvAyela, abhyAsa ane vairAgya dvArA nirodha karavA yogya che ethI Amano-du:khAdi vikSepono, upadeza che. II1-31 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-31-32 bhAvArtha : cittanA vikSepanA karanArA anya aMtarAyonuM svarUpa : (1) duHkhaH yogamArgamAM pravartatA mahAtmAone AdhyAtmika, Adhibhautika ke Adhidaivika koI prakAranuM duHkha Ave tyAre te duHkhanuM bAdhana=bAdha, thAya evA rAjasa pariNAma-rAgano pariNAma, thAya che ane te du:khanA bApane kAraNe te jIvo te duHkhane dUra karavA mATe pravarte che, tethI japAdi dvArA samAdhi mATe prayatna thato hoya topaNa duHkharUpa vikSepane kAraNe japAdi guNavRddhine anukULa banatA nathI paraMtu japAdi kALamAM paNa citta to te duHkhone dUra karavAmAM varte che, mATe yogIe abhyAsa ane vairAgya dvArA teno nirodha karavo joIe=te du:kha pratye upekSA keLavavAno abhyAsa karavo joIe ane dehakRta sukha pratye viraktabhAva keLavavA yatna karavo joIe, jethI te duHkha samAdhimAM aMtarAyarUpa bane nahIM. (2) daurmanasya : bAhya koI nimittathI citta samAdhine anukULa zAMtarasathI viparItabhAvane pAme athavA atyaMtara evA koIka rAgAdinA saMskAro ubhuta thavAnA kAraNe mana samAdhithI viparIta sthitivALuM bane te daurmAsya che ane tevI mananI sthiti vartatI hoya to japAdinI pravRtti dvArA paNa yogI samAdhine prApta karI zake nahIM, tethI abhyAsa ane vairAgya dvArA daurmanasyano nirodha karavo joIe, jethI te darmanasya samAdhimAM aMtarAyarUpa bane nahIM. (3) aMgamejayatva : sarva aMgomAM kaMpana utpanna thAya tevo dehano astharyabhAva pragaTe te AsananA dhairyano bAdhaka hovAthI ane mananA dhairyano bAdhaka hovAthI abhyAsa ane vairAgya dvArA aMgamejayatvano nirodha karavo joIe, jethI te aMgamejayatva samAdhimAM aMtarAyarUpa bane nahIM. (4) zvAsa-prazvAsa vaLI zvAsocchavAsanA grahaNanI ane mocananI kriyA paNa=zvAsa levo ane zvAsa bahAra kADhavo te kriyA paNa, paramacairyamAM bAdhaka hovAthI abhyAsa ane vairAgya dvArA teno nirodha karavo joIe, jethI te zvAsa ane prazvAsa samAdhimAM aMtarAyarUpa bane nahIM. noMdha : - zvAsa ane prazvAsane pAtaMjaladarzanakAra samAdhimAM aMtarAyarUpa svIkAre che. jayAre jainadarzanakAranA mate ucchavAsano rodha karavAno niSedha che. uparamAM varNana karelA sarva vikSepono tyAga yogIoe abhyAsathI ane vairAgyathI karavo joIe tethI samAdhimAM AvatA aMtarAyo dUra thAya ane tenA balathI japAdi dvAro viziSTa-viziSTatara samAdhi thaI zake. I1-31TI avataraNikA : sopadravavikSepapratiSedhArthamupAyAntaramAha - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-32 avataraNitArtha : pAtaMlayogasUtra-1-30mAM cittanA vikSepo batAvyAM ane sUtra 1-31mAM te vikSepone karanArA upadravo batAvyA. have upadrava sahita vikSeponA pratiSedha mATe upAyAMtarane kahe che sUtra 1-31mAM te vikSeponA pratiSedhano upAya abhyAsa ane vairAgya batAvyo, have anya upAya batAve che - sUtra : tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 1-32 // sUtrArtha : tenA pratiSedha mATe vikSeponA pratiSedha mATe, ekatatvamAM abhyAsa karavo joIe arthAta koI ekaviSayamAM cittanuM pharI pharI sthApana karavuM joIe. ll1-3zA TIkA? ___ 'taditi'-teSAM-vikSepANAM pratiSedhArthamekasmin kasmiMzcidabhimate tattve'bhyAsazcetasaH punaH punarnivezanaM kAryaH, yadvalAt pratyuditAyAmekAgratAyAM vikSepAH praNAzamupayAnti TIkArya : teSa .... 35tti | teono vikSepono, pratiSedha karavA mATe arthAt nivAraNa mATe, koIka abhimata evA ekatattvamAM abhyAsa karavo joIe=cittanuM pharI pharI sthApana karavuM joIe. jenA baLathI-ekatattvanA abhyAsanA baLathI, pragaTa thayelI ekAgratAmAM vikSepo prakAzane prakRSTa nAzane, pAme che. ||1-32aa. bhAvArtha : sopadrava vikSeponA nAza mATe anya upAya: yogamArganI pravRttimAM cittanA vikSepo uttarottaranI bhUmikAmAM javA mATe aMtarAyabhUta che ane te vikSepone dUra karavA mATe yogIpuruSoe koI ekatattvamAM cittane sthApana karavA mATe abhyAsa karavo joIe pharI pharI te tattvanuM bhAvana karavuM joIe. jenA baLathI AtmAmAM ekAgratA Ave che, tethI cittanA vikSepo nAza pAme che. jenadarzanAnusAra cittanA vikSeponA nAza mATe upAya: jainadarzananI prakriyA anusAra cittanA vikSepone dUra karavA mATe arihaMta, siddha, sAdhu ke pravacanamAMthI koIka eka tattvanuM avalaMbana laIne zrutanA baLathI tenA svarUpamAM pharI pharI cittane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pAtalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipA | sUtra-32-33 sthApana karavAmAM Ave to arihaMtAdinA guNothI bhAvita thayeluM citta te bhAvomAM sthiratAne pAme cha, nA 26 vittn| vikSepo 62 thAya che. ||1-32|| mapatarazi: idAnIM cittasaMskArApAdakaparikarmakathanamupAyAntaramAha - avataraNiphArtha : pAtaMjalayogasUtra 1-32mAM cittanA vyomepone dUra karavAno upAyo batAvyA. have cittanA saMskAranA ApAdannacittanA uttama saMskAranA ApAdaka evA parikarmanA kyanarUpa upAyAMtarane kahe che arthAt cittanA vyAkSepanA parivAra mATe cittane parikarSita karavAnA upAyone kahe che - sUtra: maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 1-33 // sUtrArtha : sukha-du:kha puNya ane apuNyaviSayavALI maitrI, karuNA, muditA ane upekSAnA bhAvanathI yitanuM prasAhana yitanA vikSeponA parihArano BAya che. // 1-33|| TIs: 'maitrIti'-maitrI sauhArdam, karuNA kRpA, muditA harSaH, upekSaudAsInyam, etA yathAkrama sukhiteSu duHkhiteSu puNyavatsu apuNyavatsu ca vibhAvayet / tathAhi-sukhiteSu sAdhu eSAM sukhitvamiti maitrI kuryAnna tu IrSyAm, duHkhiteSu kathaM nu nAmaiSAM duHkhanivRttiH syAditi kRpAmeva kuryAnna tATasthyam, puNyavatsu puNyAnumodanena harSameva kuryAnna tu kimete puNyavanta iti vidveSam, apuNyavatsu caudAsInyameva bhAvayennAnumodanaM na vA dveSam, sUtre sukhaduHkhAdizabdaistadvantaH pratipAditAH, tadevaM maitryAdiparikarmaNA citte prasIdati sukhena samAdherAvirbhAvo bhavati, parikarma caitad bAhyaM karma, yathA gaNite mizrakAdivyavahAro gaNitaniSpattaye saGkalitAdikarmopakArakatvena pradhAnakarmaniSpattaye bhavati, evaM dveSarAgAdipratipakSabhUtamaitryAdibhAvanayA samutpAditaprasAdaM cittaM samprajJAtAdisamAdhiyogyaM sampadyate, rAgadveSAveva mukhyatayA vikSepamutpAdayataH, tau cet samUlamunmilItau syAtAM tadA prasannatvAnmanaso bhavatyekAgratA // 1-33 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-33 TIkArya : maitrI ..... vimAvat, maitrI-sauhArda, karuNA-kRpA, muditA-harSa, upekSA=audAsInya arthAt udAsInabhAva. A maitrI Adi sukhavALA jIvomAM, du:khavALA jIvomAM, puNyavALA jIvomAM ane apuNyavALA jIvomAM yathAkrama vibhAjana karavI joIe. tathAdi- te A pramANe - bruiteSu ..... rUM , sukhavALA jIvomAM emanuM sukhIpaNuM sAdhu-suMdara che, e pramANe maitrI karavI joIe, paraMtu irSyA karavI joIe nahi. 3HviteSa..... tAraNyam, du:khavALA jIvomAM kevI rIte emanA du:khonI nivRtti thAya e prakAre kRpA ja karavI joIe, paraMtu taTasthatA dhAraNa karavI joIe nahi. puchava-- .....vipa, puNyavALA jIvomAM puNyanA anumodanathI harSa ja karavo joIe, paraMtu kema A loko puNyavAnA che, e prakAre vidveSa karavo joIe nahi. puSyavastu na vA pam apuNyavALA jIvomAM audAsInya=udAsInabhAva, bhAvana karavo joIe, anumodana ke dveSa karavo joIe nahi. sUtre ... pratipavitA: A prastuta sUtramAM sukha-du:khAdi zabdathI taddAna-sukha-du:khAdivAkhA pratipAdita kahelA che. tethI TIkAkAre suvrata, 3:vita, pukhyavAna, ane putrInuM grahaNa karelA che. maitrI Adi cAra bhAvanAnuM nigamana karatAM kahe che - tavaM..... sapadyate, A rIte maitrAdi parikarmathI citta prasAda pAme chate arthAt prasanna thaye chate, sukhathI samAdhino AvirbhAva thAya che ane A maitrI, karuNA, muditA upekSArUpa parikarma bAhya karma che. je pramANe - gaNitamAM mizrakAdi vyavahAra saravALo ke guNAkAra Adi karavAno vyavahAra, gaNitanI niSpatti mATe gaNitanI siddhi mATe, saMkalitAdikarmanA upakArakapaNAthI pradhAnakarmanI niSpatti mATe thAya che gaNitanI saMkhyAnI prApti mATe thAya che. e pramANe dveSa-rAga AdinA pratipakSabhUta maitrI Adi bhAvanAthI samutpAdita prasAdavALuM utpanna thayelI prasannatAvALuM, citta saMprajJAtAdisamAdhi yogya thAya che. kema draSa-rAgAdinA pratipakSabhUta maitrI Adi bhAvanAthI saMprajJAtAdisamAdhine yogya citta bane te spaSTa karavA arthe kahe che - pAvea .. ThpratA | rAga-dveSa ja mukhyapaNAthI vikSepone utpAdana kare che ane te be rAga ane dveSa, jo mULa sahita unmalita thAya to=mULa sahita nAza pAme to, prasanapaNAne kAraNe mananI ekAgratA thAya che. ll1-33/l. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-33 | sUtra-33nI upA. ma.sA.nI TippaNI bhAvArtha : maMtrI, karuNA, muditA ane upekSAnA bhAvanathI cittanuM prasAdanA cittanA vikSeponA parivArano upAya : pAtaMjalamatAnusAra maitrI Adi bhAvanAo A pramANe che - (1) maitrIbhAvanAnuM svarUpa : saMsAravartI je jIvo sukhI che te jIvo pratye A jIvonuM sukhIpaNuM sAruM che e prakAranI buddhi thAya e maitrI che ane A prakAranI maitrI karavAthI sukhavALA jIvomAM irSyA thatI nathI (2) karuNAbhAvanAnuM svarUpa : saMsAravartI je jIvo du:khI che te du:khI jIvomAM kevI rIte emanA duHkhanI nivRtti thAya e prakArano kRpAno pariNAma karuNA che ane A prakAranI karuNA rAkhavAthI du:khavALA jIvo pratye upekSAnA pariNAma thato nathI. (3) muditAbhAvanAnuM svarUpa : saMsAravartI je jIvo puNyazALI che te jIvomAM temanA puNyanA anumodanathI harSa thAya e muditA che ane A prakAranI muditA thavAthI puNyavALA jIvo pratye A puNyavALA kema che e prakArano dveSa thato nathI. (4) upekSAbhAvanAnuM svarUpa : saMsAravartI je jIvo apuNyazALI che te apuNyavALA jIvomAM audAsInya=udAsInabhAva, e upekSA che ane A prakAranI upekSA rAkhavAthI apuNyavALA jIvonI anumodanA thatI nathI ane dveSa paNa thato nathI. methyAdi bhAvanAothI citta prasanna thaI javAthI sukhapUrvaka samAdhino AvirbhAva: A rIte maitrI, karuNA, muditA ane upekSA bhAvanAo karavAthI citta prasAdavALuM thAya che arthAta bIjA jIvone AzrayIne kaluSatAvALuM thatuM nathI tethI sukhapUrvaka samAdhino AvirbhAva thAya che. bAhyajIvone AzrayIne rAga-dveSanuM kAluSya na thAya to samAdhinA upAyanA sevanathI cittamAM ekAgratAnI prApti : A maitrI Adi cAranuM bhAvana pAtaMjaladarzanAnusAra bAhyakarma che, tethI saMsArI anya jIvone joIne cittamAM kAluSya-kaluSatA na thAya tevo pariNAma thAya che te svayaM samAdhinuM kAraNa nathI paraMtu samAdhimAM javA mATe sahAyaka aMga che; kema ke bAhya jIvone AzrayIne citta kAluSyayukta na thAya to arthAt bAhyajIvone AzrayIne rAga-dveSanuM kAluSya na thAya to, samAdhinA upAyanA sevanathI cittamAM ekAgratA Ave che, tethI samAdhi pragaTe che. ll1-33 pAtaMjala yogasUtra 1-33 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : pravRtaprastuta maitrI, karuNA, muditA ane upekSAnuM svarUpa prastuta che tene batAve che - [ya.] vyAkhyA-asmAdAcAryAstu Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-33nI upA. ma.sA.nI TippaNI " parahitacintA maitrI paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTirmuditA paradoSopekSaNamupekSA ||1||" iti lakSayitvA "upakArisvajanetarasAmAnyagatA caturvidhA maitrI / mohAsukhasaMvegA'nyahitayutA caiva karuNA tu // 2 // sukhamAtre saddhetAvanubandhayute pare ca muditA tu / karuNA tu bandhanirvedatattvasArA hyupekSeti" // 3 // iti bhedapradarzanapUrvaM "etA: khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNAM puMsAm / saMvRttAnAM satataM zrAddhAnAM pariNamantyuccaiH" // 4 // iti parikramavidhimAhuH / tattvamatratyamasmatkRtaSoDazakaTIkAyAm // artha : samavAcAryastu - pAtaMyogasUtra 1-33 sUtra upara amArA AcArya vaLI parahita mupekSA / / / / paranA hitanI ciMtA maitrI, paradu:khano vinAza karanArI karuNA, paranA sukhamAM tRSTi=AnaMda, muditA, paranA doSanuM upekSaNa=upekSA karavI e upekSA." pUrva nakSayitvA e pramANe lakSa karIne 91 'pAri kaLA tu r|| ''suraNumAtre ..... dhruvekSeti'' ||rU| "upakArI, svana, itara ane sAmAnyagata cAra prakAranI maitrI che arthAt upakArIviSayaka, svadhnaviSayaka, itaraviSayaka ane sAmAnyaviSayaka e pramANe cAra prakAranI maitrI che. ***** vaLI moha, asukha, saMvega ane anyahita yukta cAra prakAranI karuNA che arthAt moyukta, asukhayukta, saMvegayukta ane anyahitayukta e pramANe cAra prakAranI karuNA che. I // 2 // vaLI sukhamAtramAM, sahetumAM=sadvetumAM, anubaMdhayuktamAM ane paramAM=prakRSTamAM muditA che. vaLI karuNA, baMdha, nirveda ane tattvasAra upekSA che arthAt karuNAsAra, anubaMdhasAra, nirvedasAra ane tattvasAra e pramANe cAra prakAranI upekSA che. kRti zabda maitrI vagere bhAvanAnA thananI samApti sUcaka che." kRti mevapravarNanapUrva-A prakAranA bheda pradarzanapUrvaA prakAranA bheda batAvavApUrvaka ''tA ..... pariNamanyuZ:' // 4 // "vacanAnusArI, savRttavALA, zraddhAvALA evA puruSone kharekhara satata abhyAsathI krama vaDe A maitryAdi cAra, atyaMta pariNamana pAme che." kRti . Adu:=A prakAre parirmavidhine he che=maitryAdi cAra bhAvone bhAvana karIne cittanA parikarmanI vidhine kahe che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-33nI upA. ma.sA.nI TippaNI tatvam poDakTiIyam | A viSayamAM tattva amArAthI karAyelI=pU. upAdhyAya yazovijya mArAja vaDe karAyelI, SoDazanI TIkAmAM che. bhAvArtha : SoDazakagraMthamAM pU. AcArya haribhadrasUri mahArAjAe batAvela methyAdi cAra bhAvonuM svarUpa : amArA AcArya pUjaya haribhadrasUrIzvarajI mahArAje maityAdi cAra bhAvo pataMjaliRSie prastuta sUtramAM batAvyA tenA karatAM kAMIka judA svarUpe batAve che - (1) maitrIbhAvanAnuM svarUpa : 'parahitaciMtA' te maitrI che. tenAthI jagatanA jIvamAtra pratye sva Atmatulya hitaciMtAno pariNAma thAya che, tethI samabhAvanI vRddhinuM kAraNa evo maitrIno pariNAma thAya che. (2) karuNAbhAvanAnuM svarUpa : uparanA duHkhane nAza karavAvALI' karuNA che. tenAthI jagatanA jIvo pratye komaLa pariNAma varte che, te pariNAma krUratAno virodhI che ane vivekayukta karuNA sarvajIvonA bAhya duHkhone ane aMtaraMga duHkhone nAza karavA mATe ucita vyApAra karAve che. jema-vIrabhagavAne caMDakauzika upara karuNA karI tenAthI caMDakauzikane tattvano bodha prApta thayo. (3) muditAnuM svarUpa : "paranA sukhamAM tuSTi AnaMda' muditA che. vivekapUrvakanA paranA sukho sAnubaMdha yogamArganI pravRttithI thAya che. tethI vivekapUrvakanI yogamArganI pravRttine joIne je pramodano pariNAma che te muditA che, tenAthI guNa pratyeno pakSapAta vadhe che. (4) upekSAnuM svarUpaH 'paranA doSonI upekSA karavI" te upekSA che. tethI bIjAnA doSone joIne tenA pratye dveSa thato nathI paraMtu madhyasthabhAva pragaTe che. A rIte maitrAdi cAra bhAvo ucita pariNAmarUpa hovAthI saMyamanI vRddhinA kAraNo bane che tene lakSa karIne maitrI Adi cAra bhAvo jagatanA jIvomAM kevA kevA prakAranA saMbhavI zake te batAvavA arthe zloka-2-3mAM tenA cAra-cAra bhedo batAvyA che. tenuM vistArathI varNana pU. upAdhyAya mahArAje karela poDazakanI TIkAnA amArA vaDe karAyelA vivecanathI jANavuM. A rIte maitrI Adi darekanA cAra-cAra bhedo batAvavA pUrvaka SoDazakagraMthamAM pU. AcArya haribhadrasUri mahArAje kahyuM che ke, je sAdhupuruSo jinavacanAnusAra sarvapravRttio karanArA che, sancAritravALA che, satata jinavacanamAM sthira zraddhAvALA che tevA mahAtmAo zloka-1mAM batAvI tevA maMtrI Adi bhAvone lakSa karIne maitrI Adi bhAvono abhyAsa kare to kramathI A maitrI Adi bhAvo atyaMta pariNAma pAme che, tenAthI saMyamanA viziSTa prakAranA kaMDakonI prApti thAya che A prakAranI cittanA parikarmanI vidhine cittane bhAvanAothI bhAvita karavAnI vidhine, amArA AcAryazrI haribhadrasUri kahe che. tethI pAtaMjaladarzanakAre je maityAdi cAra bhAvo cittanA parikama Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda / sUtra-33nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUra-34 93 mATe batAvela che te kAMIka suMdara hovA chatAM je prakAranuM maitrAdi cAranuM svarUpa batAvyuM che te samabhAvanI vRddhine anukULa ucita pariNAmarUpa nahi hovAthI kAMIka asaMbaddha padArtharUpa che. avataraNikA : upAyAntaramAha - avataraNikArya : cittanA vikSepanA parivAra mATenA arthAt cittanI ekAgratAnA, upAyAMtarane anya upAyane, kahe che - sUtraH pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 1-34 // sUtrArtha : prANanA praccharzana ane vidhAraNa dvArA koThayavAyunA prANavAyunuM bahAra niHsAraNa ane bahAra gatinA viccheda dvArA, cittanA vikSepono parihAra thAya che coma anvaya che. ll1-34|| TIkA : ___ 'pracchardaneti'-pracchardanaM kauSThyasya vAyoH prayatnavizeSAnmAtrApramANena bahiniHsAraNam, vidhAraNaM mAtrApramANenaiva prANasya vAyorbahirgativicchedaH, sa ca dvAbhyAM prakArAbhyAM bAhyAsyAbhyantarApUraNena pUritasya vA tatraiva nirodhena, tadevaM recakapUrakakumbhakabhedena trividhaH prANAyAmazcittasya sthitimekAgratayA nibadhnAti, sarvAsAmindriyavRttInAM prANavRttipUrvakatvAt, manaHprANayozca svavyApAre parasparamekayogakSematvAjjIyamAnaH prANaH samastendriyavRttinirodhadvAreNa cittasyaikAgratAyAM prabhavati, samastadoSakSayakAritvaM cAsyA''game zrUyate, doSakRtAzca sarvA vikSepavRttayaH, ato doSanirharaNadvAreNApyasyaikAgratAyAM sAmarthyam -rUjhA TIkArya : pracchanne ..... sAmarthyam | prayatnavizeSathI kauSThayavAyunuM prANavAyunuM, mAtrA pramANa vaDe arthAt cokkasa mAtrA vaDe bahAra niHsAraNa bahAra kADhavuM e pracchedana-recaka che. mAtrA pramANathI ja arthAt cokkasa mAtrA vaDe ja prANavAyunI bahAra gatino viccheda e vidhAraNa che ane te vidhAraNa be prakArathI che - kayA be prakArathI vidhAraNa che te spaSTa kahe che - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-34 bAhyanuM atyaMtarapUraNathI-bAhyavAyune atyaMtara ApUraNa karavAthI, athavA ApUraNa dvArA purAyela vAyune tyAM ja nirodha karavAthI pUraka ane kuMbhakarUpa bebhedavALuM vidhAraNa che, e pramANe anvaya che. 94 uparamAM kahyuM e kathananuM nigamana karatAM kahe che A rIte-pracchadana ane be prakAranuM vidhAraNa batAvyuM e rIte, recaka, pUraka ane kuMbhanA bhedathI traNa prakArano prANAyAma cittanI sthitine ekAgratAthI bAMdhe che. - ahIM prazna thAya ke, prANAyAmathI cittanI ekAgratA kaI rIte thAya ? tethI kahe che -- sarva indriyonI vRttinuM prANavRttipUrvakapaNuM hovAthI ane mana ane prANanuM svavyApAramAM paraspara eka yoga-kSemapaNuM hovAthI arthAt paraspara eka prakAre pravRtta hovAthI, jItAto prANa=prANAyAma dvArA jItAto prANa, samasta indriyonI vRttinA nirodha dvArA cittanI ekAgratAmAM samartha bane che. ane AnuM=prANAyAmanuM, samasta doSakSayakArIpaNuM arthAt samastadoSane kSaya karavApaNuM, AgamamAM saMbhaLAya che. ane doSakRta=rAga-dveSa Adi doSo dvArA karAyelI, sarva vikSepavRttio che, AthI doSonA nirharaNa dvArA=doSonA vinAza dvArA paNa, AnuM=prANAyAmanuM, ekAgratAmAM sAmarthya che. ||1-34|| bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAranA mate cittanI ekAgratA mATe anya upAyanuM kathana : recaka-pUraka ane kuMbhakasvarUpa prANAyAma dvArA cittanI ekAgratA : pAtaMjaladarzanakAra cittanA svairya mATe prANAyAmane upAyarUpe svIkAre che ane te prANAyAma karavA mATe traNa prakriyA batAve che - (1) recaka, (2) pUraka ane (3) kuMbhaka. (1) recaka prANAyAmanuM svarUpa : koSThamAM rahela vAyune prayatnavizeSathI cokkasa mAtrA pramANathI bahAra kADhavAmAM Ave te kriyAne pracchadana kriyA kahevAya che te recaka prANAyAmasvarUpa che. (2) kuMbhaka prANAyAma ane pUraka prANAyAmanuM svarUpa : cokkasa mAtrA pramANathI prANavAyunI bahAra gatino viccheda karavAmAM Ave che tene vidhAraNa kahevAmAM Ave che-vizeSa prakAre prANane dhAraNa karavAnI kriyA kahevAmAM Ave che. prANane vizeSa prakAre dhAraNanI kriyA be prakAranI che. (1) bAhyavAyune atyaMtara pUraNa dvArA je vidhAraNa karAya che tene pUraka kahevAya che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-34 | sUtra-34nI upA. ma. sA.nI TippaNI 95 (2) atyaMtara pUraNa karAyelA vAyune tyAM ja dhArI rAkhavAmAM Ave tene kuMbhaka kahevAya che. A recaka, pUraka ane kuMbhaka traNa prakAranA prANAyAmathI cittanI sthiti ekAgratAvALI thAya che. ahIM prazna thAya ke zvAsa-ucchavAsanI kriyArUpa prANAyAma dvArA cittanI ekAgratA kaI rIte saMbhave ? tethI kahe che - mana ane prANanuM svavyApAramAM paraspara eka yogakSemapaNuM hovAthI prANAyAma dvArA samasta indriyonI vRttinA nirodhathI ekAgratA : dareka indriyonI pravRtti prANanI pravRttipUrvaka che, tethI dehamAM vartato vAyurUpa prANa je pramANe gati kare che te pramANe indriyo utsuka thaIne viSayo tarapha pravarte che ane mana ane prANanuM svavyApAramAM paraspara eka yogakSemapaNuM che, tethI jayAM prANa hoya tyAM mana jAya che, mATe prANAyAma dvArA prANane jItavAmAM Ave to indriyonI vRttiono nirodha thAya che ane citta je viSayamAM sthApana karavAmAM Ave te viSayamAM ekAgratAnI prApti thAya che mATe prANAyAma cittanI ekAgratAthI cittanA vikSeponA parihAranuM kAraNa bane che. vaLI prANAyAma dvArA cittanI ekAgratA kaI rIte saMbhave ? temAM pAtaMjaladarzanakAra bIjI yukti batAve che - AgamamAM prANAyAmanuM samasta doSakSayakAripaNuM saMbhaLAtuM hovAthI doSonA vinAza dvArA prANAyAmanuM ekAgratAmAM sAmarthya : AgamamAM prANAyAmanuM samasta doSone kSaya karavApaNuM saMbhaLAya che ane doSakRta sarva vikSepo che, tethI prANAyAma dvArA doSono nAza thAya che ane tenA kAraNe paNa ekAgratAmAM sAmarthya pragaTe che, tethI prANAyAma cittanA vikSeponA nivAraNa dvArA AtmakalyANanuM kAraNa bane che. II1-34nA pAtaMjalayogasUtra 1-34 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : pravakRtampAtaMjala yogasUtra 1-34mAM kahyuM ke prANanA pracchardhana ane vidhAraNa dvArA cittanA vikSepono parihAra thAya che te prakRtaviSayaka upAdhyAyajI mahArAja kahe che - [ya] vyAkhyA-anaikAntikametat, prasahya tAbhyAM manovyAkulIbhAvAt "UsAsaM Na NiruMbhaI" ( AvazyakaniyuktiH 1510) ityAdipAramarSe tanniSedhAcca, iti vayam // artha : naiRttin... vayam . A anaikAMtika che recaka, pUraka ane kuMbhakarUpa prANAyAmathI cittanA vikSepono parihAra thAya che ane tenAthI yogamArgamAM ekAgratA prApta thAya che e anekAMtika che. kema arnakAMtika che tethI kahe che - prasalhA evA tenA dvArAhaThapUrvaka thatAM evA prANAyAma dvArA, manano vyAkulIbhAva thAya che ane Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-34nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-35 "usAsanoucchavAsano nirodha karavo joIe nahi." (Avazyakaniryukti 1510) ityAdi "paramaRSinA vacanathI teno niSedha che. e pramANe ame pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba, kahe che. bhAvArtha : recaka, pUraka ane kuMbhaka prANAyAmAthI yogamArgaviSayaka ekAgratA anekAMtika : pataMjaliRSie recaka, pUraka ane kuMbhaka dvArA traNa prakArano prANAyAma batAvyo te ekAntika yogamArgaviSayaka ekAgratAnuM kAraNa nathI; kema ke zaktinA atizayathI prANAyAma karavAmAM Ave to mana vyAkuLa thAya che, tethI ekAgratA thatI nathI. vaLI AgamamAM ucchavAsanA nirodhano niSedha karelo che, tethI cittanI zuddhi arthe zvAsaucchavAsano nirodha iSTa nathI. phakta je jIvonuM mana aticaMcaLa che te jIvo prAthamika bhUmikAmAM cittane sthira karavA mATe zaktinA samAlocanapUrvaka prANAyAma kare to kAMIka rIte cittanI sthiratA prApta thAya che, te sthiratA AtmakalyANanuM aMga nathI, Ama chatAM sthira thayeluM citta yogamArganI pravRttimAM sahAyaka bane che, tethI prANAyAmane ekAMta doSarUpe kahela nathI paraMtu anaikAntika che, tema kahela che. bhAvaprANAyAma dvArA cittanA vikSepono parihAra thavAthI yogamArgaviSayaka ekAgratA ekAMtika : vastutaH cittanA dhairya mATe jinavacanAnusAra tattvanuM bhAvana karavuM iSTa che ane tenA mATe yogadaSTisamuccaya graMthamAM kahela che te pramANe bhAva prANAyAma iSTa che. temAM azubhabhAvonuM recana, zubhabhAvonuM pUraNa ane zubhabhAvonuM pUraNa karyA pachI tenuM kuMbhana karavAmAM Ave che. jema-dukRtanI niMdA karavA dvArA ke iryApathanA pratikramaNa dvArA azubhabhAvonuM recana karIne tyArapachI yogamArgane sparzanArA guNavAna puruSonA guNone kahenArA sUtro dvArA zubhabhAvonuM pUraNa karavAmAM Ave ke tIrthaMkarAdinA sukRtanI anumodanA karavAmAM Ave tenA dvArA zubhabhAvonuM pUraNa karavAmAM Ave ane te zubhabhAvone AtmAmAM sthira karavA mATe sUkSma prajJApUrvaka paryAlocana karavAmAM Ave to kuMbhana thAya te bhAvaprANAyAma svarUpa che ane te bhAvaprANAyAma dvArA cittanA vikSepo dUra thAya ane ekAgratApUrvaka yogamArganI pravRtti thAya che. avataraNikA : idAnImupAyAntarapradarzanopakSepeNa samprajJAtasya samAdheH pUrvAGgaM kathayati - avataraNitArtha : have upAyAMtaranA pradarzana dvArA upakSeparUpe-upAyAMtara dvArA AkSeparUpe, saMprajJAtasamAdhinA pUrvAgane kahe che - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-35 bhAvArtha: prastuta sUtramAM cittanI ekAgratAno je upAya batAvyo che, te upAyanA sevanathI yogIne yoganA mAhAtmyarUpa divya gaMdhAdinI prApti thAya che, tenA dvArA yogIne yoganA phaLamAM vizvAsa utpanna thAya che ane tenA dvArA saMprajJAtasamAdhinA pUrvAMgano AkSepa thAya che, tethI prastuta upAya e AkSeparUpe saMprajJAtasamAdhino pUrvAMga che te saMprajJAtasamAdhinA pUrvAMgane kahe che sUtra : viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhinI // 1-35 // sUtrArtha : utpanna thayelI viSayavALI pravRtti mananI sthitinuM kAraNa che. ||1-35]] clo noMdhaH bhojanA mate sUtramAM 'manasa:' e pramANe pada nathI, tethI bhoje potAnI rAjamArtaMDa TIkAmAM manasa rUti vAvyazeSa: e pramANe jaNAvela che. TIkA : 'viSayavatIti' - manasa iti vAkyazeSaH, viSayA gandha-rasa-rUpa- sparza - zabdAste vidyante phalatvena yasyAH sA viSayavatI pravRttirmanasaH sthairyaM karoti, nAsAgre cittaM dhArayato divyagandhasaMvidupajAyate, tAdRzyeva jihvAgre rasasaMvit, tAlvagre rupasaMvit, jihvAmadhye sparzasaMvit, jihvAmUle zabdasaMvit, tadevaM tat-tadindriyadvAreNa tasmiMstasmin divye viSaye jAyamAnA saMviccittasyaikAgratAyA heturbhavati, asti yogasya phalamiti yoginaH samAbhrAsotsAvanAt |-rUA TIkArya : manasaH utpAvanAt // manasa: e pramANe vAkyazeSa-sUtramAM adhyAhAra che. viSayavatIno artha kare che .... gaMdha, rasa, rUpa, sparza ane zabdo e viSayo che, te phaLarUpe je pravRttimAM vidyamAna che te viSayavALI pravRtti vhevAya che ane te viSayavALI pravRtti mananA svairyana=mananI sthiratAne, kare che. kaI rIte viSayavALI pravRtti mananI sthiratAne kahe che te spaSTa karavA mATe kahe che - nAsikAnA agramAM cittane dhAraNa karavAthI divyagaMdhanI saMvit-jJAna, thAya che. tevA prakAranI nAsikAnA agramAM cittane dhAraNa karavAthI divyagaMdhanI saMvit thAya che. tevA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-35 prakAranI ja, jihvAnA agramAM cittane dhAraNa karavAthI rasanI saMvit arthAt divyarasanuM jJAna, thAya che, tALunA agramAM cittane dhAraNa karavAthI rUpanI saMvat arthAt divyarUpanuM jJAna thAya che, jillAnA madhyamAM cittane dhAraNa karavAthI sparzanI saMvitradivya sparzanuM jJAna thAya che, jivAnA mULamAM cittane dhAraNa karavAthI zabdanI saMvitradivyazabdanuM jJAna, thAya che. A rIte te te indriya dvArA te te divya viSayamAM thatI saMvite te divyaviSayamAM thatuM jJAna, cittanI ekAgratAno hetu=kAraNa, thAya che; kema ke yoganuM phaLa che e pramANe yogIone vizvAsanuM utpAdana che, tethI vizvasta thayela=vizvAsa pAmela yogIo saMprajJAtasamAdhine anukULa dRDha yatna kare che mATe yoganA mAhAbhyarUpa utpanna thayela pragaTa thayela viSayavatI pravRtti saMprajJAtasamAdhinuM pUrvAga che, ema saMbaMdha che. ll1-rUpo bhAvArtha : yoganA mAhAbhyarUpe utpanna thayela viSayavatI pravRtti saMprajJAtasamAdhinuM pUrvAga : yogIo manane te te viSayamAM sthApana karI ekAgratApUrvaka cittane sthira kare to yoganA mAhAbhyarUpe te te indriyonA vizeSa prakAranA saMvedano thAya che ane te saMvedanane kAraNe yogIne vizvAsa utpanna thAya che ke, mArI yoganI pravRttinuM A sAkSAt phaLa che ane te vizvAsane kAraNe te yogI yogamArgamAM daDha yatna kare che, tethI krame karIne saMprajJAtasamAdhi pragaTe che, mATe saMprajJAtasamAdhinuM pUrvAga te te indriyomAM manane sthira karavAthI pragaTa thayelI gaMdha vagerenuM vizeSa prakAranuM saMvedana=jJAna che. te pramANe pataMjaliRSi kahe che. pAMce ya indriyoviyaka vizeSa prakAranuM saMvedana yogIone thAya che te A pramANe che - nAsikAnA agrabhAgamAM cittane dhAraNa karavAthI divyagaMdhanI saMvituM : koI yogI nAzAnA agrabhAgamAM cittane dhAraNa kare to cittanI sthiratAne kAraNe te yogIne divyagaMdhanuM saMvedana thAya che te yoganuM mAhAbhya che. jillAnA agrabhAgamAM cittane dhAraNa karavAthI divyarasanI saMvit : koI yogI jillAnA agrabhAgamAM cittane sthApana kare to cittanI sthiratAne kAraNe te yogIne divyarasanuM saMvedana thAya che te yoganuM mAhAbhya che. ahIM jillAnA agrabhAgamAM sthiratA karavAnuM kAraNa rasanuM saMvedana jillAnA agrabhAgathI thAya che ane tyAM cittanI ekAgratA thavAthI yoganA prabhAvane kAraNe yogIne divyarasanuM saMvedana thAya che. tAlunA agrabhAgamAM cittane dhAraNa karavAthI divyarUpanI saMvitH koI yogI tAlunA agrabhAgamAM cittane sthApana kare to temane tyAM cittanI ekAgratA thavAthI divyarUpanuM saMvedana thAya che te yoganuM mAhAbhya che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-35-36 jillAnA madhyabhAgamAM cittane dhAraNa karavAthI divyasparzanI saMvat : koI yogI jillAnA madhyabhAgamAM cittane sthApana kare to temane tyAM cittanI ekAgratA thavAthI divyasparzanuM jJAna thAya che te yoganuM mAhAbhya che. jihAnA mULabhAgamAM cittane dhAraNa karavAthI divyazabdanI saMvit : koI yogI jillAnA mULabhAgamAM cittane sthApana kare to temane tyAM cittanI ekAgratA thavAthI divyazabdanuM saMvedana thAya che te yoganuM mAhAbhya che. A rIte te te indriyo dvArA te te viSayanuM jJAna thavAnA kAraNe cittanI ekAgratA thavAthI divyarUpAdinI anubhUti thAya che te yoganuM phaLa che evuM jJAna thavAthI yogIne yoga pratye daDha vizvAsa utpanna thAya che tenA baLathI vizeSa prakAranA yogamAM te yogI udyama karI zake che mATe saMprajJAtasamAdhinuM pUrvAga yoganA mAhAbhyarUpe utpanna thayela viSayavatI pravRtti che. I1-3pa avataraNikA : evaMvidhopAyAntaramAha - avataraNikArya : pAtaMjala yogasUtra 1-35mAM mananI sthiratAno upAya batAvyo, evA prakArano mananI sthiratAno upAyAMtara=anya upAya, batAve che - sUtra : vizo vA jyotiSmatI ra-rUddA sUtrArtha : athavA vizokA=zokarahita, jyotikhatI=jyotirmaya=prakAzamaya, utpanna thayelI pravRtti cittanI sthitinuM=cittanI sthiratAnuM, kAraNa che. ll1-36ll TIkA : ___'vizoketi'-pravRttirutpannA cittasya sthitinibandhinIti vAkyazeSaH, jyotiHzabdena sAttvikaH prakAza ucyate, sa prazasto bhUyAnatizayavAMzca vidyate yasyAM sA jyotiSmatI pravRttiH, vizokA-vigataH sukhamaya sattvAbhyAsavazAcchoko rajaHpariNAmo yasyAH sA vizokA cetasaH sthitinibandhinI / ayamarthaH-hRtpadmasampuTamadhye prazAntakallolakSIrodadhiprakhyaM cittasattvaM bhAvayataH prajJAlokAt sarvavRttiparikSaye cetasaH sthairyamutpadyate // 1-36 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-36 TIkArya : | pravRtti: .... vIzeSa:, pravRttitpanna cittI sthitinizvinI' A pramANe vAkyazeSa che arthAt sUtramAM adhyAhAra che. zokarahita ane jyotirmaya prakAzamaya, utpanna thayelI pravRtti cittanI sthitinuM cittanI ekAgratAnuM, kAraNa che. e pramANe sUtrano artha che. Doti:Nana pravRtti:, jyotiSmatImAM rahela jyotir zabdathI sAttvika prakAza kahevAya che. te sAttvika prakAza prazasta atyaMta ane atizayavALo vidyamAna che jemAM te jyotiSmatI pravRtti che arthAt je pravRttimAM atizayavALo, bahupramANavALo ane prazasta sAttvika prakAza vidyamAna che te jyotiSmatI pravRtti cittanI vRtti che. vizIkAno artha kahe che - vizo ... vizvanI, vizoLAmAM rahela vi zabdano artha vimati =dUra thaI gayo che e pramANe che. sukhamaya sattvanA abhyAsathI dUra thaI gayo che. zokrUrajano pariNAma, jeno je vRttino, te vizokA, cittanI sthitinuM kAraNa che arthAt cittanI ekAgratAnuM kAraNa che. yamartha: - A artha che sUtrathI prApta thato A artha che - dRAsapuTaabbe..... satvadyate II hadayapaghanA hRdayakamaLanA saMpuTanA madhyabhAgamAM prazAMtakalolavALA zIrodadhi sarakhA cittasattvanuM bhAvana karatAM prajJAnA AlokathI arthAt prakRSTa jJAnanA prakAzathI, arthAt zokarahita prakAzamaya prajJAloka utpana thAya che tenAthI, sarvavRttino parikSaya thaye chate cittanI sarvavRttiono nAza thaye chate, cittanuM dhairya cittanI sthiratA, utpanna thAya che ||1-36ll bhAvArtha : zokarahita jyotirmaya utpanna thayelI cittavRtti mananI ekAgratAnuM kAraNa ? je yogIo potAnA hadayakamaLamAM prazAMtakallolavALA kSIrasamudra sarakhA cittasattvanuM bhAvana kare che arthAt mAruM pAramArthika citta jagatanA padArthonA sparza vagaranuM prazAMtabhAvavALuM che, e pramANe bhAvana kare che tenA kAraNe prajJAloka=prajJAno prakAza pragaTe che. arthAt vizokA jayotiSmatI pravRtti zokarahita jayotirmaya arthAt prakAzamaya cittavRtti pragaTe che arthAt prazasta ghaNo atizayavALo sAttvika pariNAma jemAM vidyamAna che evI bAhya padArthonA saMzleSa vagaranI cittanI pariNati pragaTe che. tenA kAraNe bAhya padArthonA viSama saMyogomAM cittamAM kyAMya zoka utpanna na thAya tevuM citta bane che, ane tevuM citta banavAthI cittanI sarvavRttino parikSaya thAya tyAre citta rAgAdithI anAkuLa evA dhairyabhAvane prApta kare che. ll1-3ghA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-30 101 avataraNikA : upAyAntarapradarzanadvAreNa samprajJAtasamAdheviSayaM darzayati - avataraNikArya : upAyAMtara batAvavA dvArA mananI sthiratAnA anya upAyane batAvavA dvArA, saMprajJAtasamAdhinA viSayane batAve che - sUtra : vItarAgaviSayaM vA cittam // 1-37 // sUtrArtha: athavA vItarAganA viSayavALuM citta mananI sthitinuM mananI sthiratAnuM, kAraNa thAya che. e pramANe anvaya che. II1-3NA TIkA : ___ 'vItarAgeti'-manasaH sthitinibandhanaM bhavatIti zeSaH, vItarAgaH-parityaktaviSayAbhilASastasya yaccittaM parihRtaklezaM tadAlambanIkRtaM cetasaH sthitiheturbhavati // 1-37 // TIkArya : manasa: marthIta mana: skritinivatthana mavati' e pramANe zeSagasUtramAM adhyAhAra che, tethI vItarAganA viSayavAnuM citta mananI sthiratAnuM kAraNa thAya che e pramANe sUtrano artha samajavo. vItarA.viparya e pramANe sUtramAM kahyuM temAM 'vItarI 'no artha kare che - parityakta viSayanA abhilASavALA vItarAga che arthAt viSayonI tRSNA jemaNe tyAga karI che te vItarAga che. temanuM je citta parihataklezavAnuM avidyA Adi klezothI rahita temanA AlaMbanathI karAyeluM evuM vItarAganA AlaMbanathI karAyeluM evuM, sAdhanuM citta te cittanI sthitino hetu che. ll1-3LA bhAvArtha : vItarAganA viSayavALuM citta mananI sthiratAnuM kAraNa : saMprajJAtasamAdhine niSpanna karavAnA AlaMbanabhUta viSaya vItarAga che, tethI je yogInuM citta vItarAgaviSayaka che te citta mananI sthiratAnuM kAraNa bane che. vItarAga kevA che? te spaSTa karatAM kahe che - jemaNe viSayonI abhilASA tyAga karI che arthAt choDI dIdhI che te vItarAga che, ane sAdhaka evA upAsaka vItarAgane viSaya karIne jayAre potAnA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-37-38 cittane vItarAganA guNomAM sthApana kare che tyAre upAsakanuM citta klezanA parihAravALuM=tyAgavALuM bane che ane vItarAganuM AlaMbana karIne upAsakanuM citta pravarte che. tevuM upAsakanuM citta samAdhine anukULa sthiratAmAM hetu bane che. mATe yogIoe saMprajJAtasamAdhinI prAptimAM utpanna thatAM aMtarAyonA parihAra mATe vItarAga viSayaka citta karavuM joIe. 51-3 // avataraNikA : evaMvidhamupAyAntaramAha avataraNikArya : pAtaMlayogasUtra 1-37mAM kahyuM ke, vItarAgaviSayaka citta cittanI sthiratAno hetu bane che enA jevA ja upAyAMtarane-cittanI sthiratAnA anya upAyane, batAve che sUtraH svapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 1-38 // sUtrArtha : athavA svapnanA jJAnanuM ane nidrAnA jJAnanuM AlaMbana cittanI sthiratAno hetu=kAraNa, bane che. II1-38|| TIkA : 'svapneti'-pratyastamitabAhyendriyavRttermanomAtreNaiva yatra bhoktRtvAmAtmanaH svapnaH, nidrA pUrvoktalakSaNA, tadAlambanaM nidrAlambanaM vA jJAnamAlambyamAnaM cetasaH sthitiM karoti 51-285 TIkArya : pratyastamita rotti / / svapnano artha kare che - pratyastamita=apravRtta evI bAhya indriyonI vRtti hovAthI manamAtrathI ja jyAM AtmAnuM bhoktApaNuM che te svapna che. nidrA pUrvokta pAtaMjalayogasUtra 1-10mAM vhelA lakSaNavALI che=abhAvapratyaya AlaMbanavALI che. tenA AlaMbanavALuM=svapnanAM AlaMbanavALuM athavA nidrAnA AlaMbanavALuM, AlaMbana karAtuM jJAna cittanI sthiti kare che-cittanI sthiratA kare che. ||1-38|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-38-39 103 bhAvArtha : svapnanA jJAnanuM AlaMbana ke nidrAnA jJAnanuM AlaMbana cittanI sthiratAnuM kAraNa : yogIo jema vItarAgaviSayaka cittane karIne cittanI sthiratA kare che, tema svapnamAM jevuM bAhya padArthonuM jJAna thAya che tevuM jJAna saMsAranI sarvabhoganI pravRttimAM che te prakAre AlaMbana karIne saMsAranA svarUpanI vicAraNA kare to temanuM citta virakta bane che, tethI cittanI sthiratA pragaTe che. Azaya e che ke, svapnadazAmAM bAhya indriyonI apravRtti hoya che, phakta mana ja pravRtta hoya che, chatAM svapnakALamAM AtmAne-potAne ahaMkAra thAya che ke, A bhogA meM karyA. vastutaH svapnamAM pote te bhoga karyA nathI tenA jevA ja saMsAranA sarva bhogo che; kema ke bAhya padArthamAMthI koI bhAva nIkaLIne AtmAmAM praveza pAmato nathI, paraMtu bAhya padArthono te te indriyo sAthe saMbaMdha thAya che tyAre te viSayano meM bhoga karyo e pramANe ahaMkAranI buddhi jevI svapnamAM thayela tevI ja ahaMkAranI buddhi jIvane bhogakALamAM thAya che. tethI paramArthathI koI padArthano jIva bhoga karato nathI, paraMtu svapariNAmono jIva bhoga kare che. A prakAre samAlocana karavAthI viSayo pratyeno saMzleSano pariNAma dUra thAya che tethI cittanI sthiratA thAya che, mATe svapnanA jJAnanuM AlaMbana cittanI sthiratAnuM kAraNa che. vaLI gADha nidrAkALamAM bAhya sarva padArthono abhAva che, te prakAranA abhAvanA AlaMbanavALI vRtti varte che. tema paramArthanI dRSTithI AtmA mATe bAhya sarva padArthono abhAva che te prakAre nidrAnA AlaMbananuM jJAna karAya to AtmA mATe paramArthathI bAhya bhogya padArtho nathI, tevI buddhi sthira thAya che tenA kAraNe bAhya padArtho viSayaka indriyonI utsukatA zAMta thAya che ane nirutsuka thayeluM citta sthira bane che mATe nidrAnA jJAnanuM AlaMbana cittanI sthiratAnuM kAraNa che. I1-38 avataraNikA. nAnArucitvAt prANinAM yasmin-kasmiMzcid vastuni yoginaH zraddhA bhavati tasya dhyAnenApi iSTasiddhiriti pratipAdayitumAha - avataraNikAI: jIvonI judI judI ruci hovAthI je koI vastumAM yogIne zraddhA hoya che te viSayanA dhyAnathI paNa arthAt A viSaya upara huM cittane sthira karIne nirlepa thaI zakuM chuM te viSayanA dhyAnathI paNa, ISTanI siddhi thAya che arthAt cittanI sthiratAnI siddhi thAya che, e pramANe pratipAdana karavA mATe he che - sUtra : yathafmamatadhyAnAr vI -rU Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-39-40 sUtrArtha : athavA yathAabhimatavastuviSayaka dhyAnathI citta sthira thAya che. ll1-39ll TIkAH _ 'yathetyAdi'-yathAbhimatavastuni bAhye candrAdAvAbhyantare nADIcakrAdau vA bhAvyamAne veta: sthiramavati -rUzA TIkArya : yathAmati .... thirImati | yathA abhimata bAhA caMdrAdi athavA atyaMtara nADIcakrAdi bhAvyamAnabhAvana karAtA hote chate, citta sthira thAya che. ll1-39ll bhAvArtha : cayA abhimata bhAvana karAtA bAhya caMdrAdi ke atyaMtara nADIcakrAdi sthiratAnA kAraNa : yogIo mokSane anukULa nirlepa citta niSpanna karavAnA arthI hoya che, Ama chatAM dareka jIvonI ruci judA judA prakAranI hoya che, tethI jema koI yogI vItarAgaviSayaka cittane karIne cittanI sthiratA kare che, to vaLI koI yogI ravapna jevA bhogo che, e prakAre ciMtavana karIne cittanI sthiratA kare che, to vaLI koI yogI potAnI ruci anusAra bAhya evA caMdrAdi vastunuM AlaMbana karIne tenA svarUpanuM bhAvana kare to anya viSayothI citta para thaI jAya ane bhAvyamAna evA=bhAvana karAtA evA caMdrAdiviSayaka sthiratAvALuM citta bane che. vaLI koI yogI potAnA dehamAM vartatA nADIcakrAdimAM cittane sthira karavA mATe prayatna kare to bhAvyamAna=bhAvana karAtA evA, nADIcakrAdimAM citta sthira thAya che, tethI paNa yogIonuM citta viSayo tarapha jaIne vikAro karavAnI vRttivALuM je pUrvamAM hatuM te sthiratAne kAraNe zAMta thAya che. ahIM vizeSa e che ke yoganI niSpattine lakSa karIne kevala bAhya ke abhyatara padArthomAM yatna karavAmAM Ave to cittanI sthiratA thAya che. anyathA rAganA viSayabhUta koI padArthamAM cittane sthApana karavAmAM Ave to temAM sthApana karAyelA cittathI rAgabhAvanI vRddhi thAya che, tethI te viSayomAM citta sthira hovA chatAM paramArthathI cittanI asthiratA ja thAya che. ll1-3lA avataraNikA : evamupAyAn pradarzya phalapradarzanAyAha - avataraNikArya : A rIte pAtaMjalayogasUtra 1-28mAM cittanA vikSepanA parivArano upAya Izvarano japa batAvyo tyArathI mAMDIne atyAra sudhI pAtaMjalayogasUtra 1-39 sudhI, cittanA vikSepanA parivAranA upAyo Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-40 batAvyA e rIte, upAyone batAvIne phaLa batAvavA mATe-cittanA vikSepanA parihAranA phaLa batAvavA mATe, kle che sUtra : - paramANuparamamahattvAnto'sya vazIkAraH // 1- 40 // sUtrArtha : paramANu ane parama mahattva aMtavALo Ano=cittano, vazIkAra che. ||1-40 // TIkA : 105 'paramANviti'-ebhirupAyaizcittasya sthairyaM bhAvayato yoginaH sUkSmaviSayabhAvanAdvAreNa paramANvanto vazIkAro'pratighAtarUpo jAyate, na kvacit paramANuparyante sUkSma viSaye'sya manaH pratihanyata ityarthaH, evaM sthUlamAkAzAdiparamamahatparyantaM bhAvayato na kvacit cetasaH pratiyAta utpadyate, sarvatra svAtantra mavatItyartha: ||6-40nA TIkArya : mi: . mavatItyartha: / / A upAyo dvArA=pUrvamAM cittanA sthira karavAnA upAyo batAvyA e upAyo dvArA, cittanA svairyane bhAvana karatAM yogIone sUkSmaviSayabhAvanA dvArA paramANu aMta sudhI apratighAtarUpa vazIkAra thAya che=koI paNa paramANuparyaMta sUkSmaviSayamAM AmanuM manayogInuM mana, haNAtuM nathI arthAt rAgAdi bhAvothI upaghAta pAmatuM nathI, e pramANe artha jANavo. e rIte sthUla AkAzAdi paramamahattparyaMta bhAvana karavAthI koI sthAnamAM cittano pratighAta utpanna thato nathI, paraMtu sarvatra svataMtrapaNuM thAya che arthAt yogInuM citta sarvatra rAgAdinI AkuLatA vagara gamana karI zake che, e pramANe artha jANavo. ||1-40 // bhAvArtha: cittanI sthiratA mATe pUrvamAM batAvelA upAya dvArA cittanI sthiratAne bhAvana karatAM yogIone thatAM phaLanuM pradarzana : (1) sUkSmaviSayanI bhAvanA dvArA paramANu aMta sudhI cittanA apratighAtarUpa vazIkAra : yogIo pUrvamAM batAvelA upAyo dvArA cittane sthira karavA prayatna kare ane cittanA svairyanuM bhAvana karatAM evAM te yogIo sUkSmaviSayavALA paramANu AdinI bhAvanA dvArA tevA prakAranA svairyane pAme che tethI koIpaNa sUkSma paramANu aMta sudhInA padArthamAM temanuM citta rAgAdinI AkuLatArUpa pratighAtane pAmatuM nathI. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ; tethI 106 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-40-41 (2) sthUlaviSayanI bhAvanA dvArA AkAzAdi paramamahatu paryata, cittanA apratighAtarUpa vazIkAra : yogIo pUrvamAM batAvelA upAyo dvArA jema sUkSma padArtha upara cittane sthira karavA prayatna kare che ane cittanA dhairyanuM bhAvana kare che tema sthUla AkAzAdinuM bhAvana kare to tenA kAraNe koI sthUla padArthamAM temanuM citta rAgAdinI AkuLatArUpa pratighAtane pAmatuM nathI. jema-saMsArI jIvone iSTa viSayonA darzanamAM rAgakRta pratighAta thAya che ane aniSTa viSayonA darzanamAM dveSakRta pratighAta thAya che, AthI viSTAdi padArthone joIne cittamAM jugupsAdi bhAvo thAya che te prakArano koI padArthamAM cittano upaghAta yogIne thato nathI, tethI citta potAne vaza thAya che, mATe viSayonA bhAvone grahaNa karIne yogInuM citta klezabhAvane pAmatuM nathI. ll1-40mAM avataraNikA : evamebhirupAyaiH saMskRtasya cetasaH kIdRgrUpaM bhavatItyata Aha - avataraNikArya : A rIte pAtaMjalayogasUtra 1-40mAM batAvyuM e rIte, A upAyo vaDe pUrvamAM batAvelA upAyo vaDe, saMskRta evuM citta saMskArita baneluM evuM citta, kevA prakAranuM thAya che ethI kahe che arthAt kevA prakArano cittano vazIkAra thAya che te batAve che - sUtra : kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH sUtrArtha : abhijAtya maNinI jema kSINavRttivALAnI arthAta kSINavRttivALA cittanI grahItR, grahaNa ane grAhyamAM tattva ane taraMjanadArUpa samApati thAya che. ll1-4ll TIkA : ___ 'kSINavRtteriti'-kSINA vRttayo yasya tatkSINavRtti, tasya grahItRgrahaNagrAhyeSu AtmendriyaviSayeSu tatsthatadaJjanatA samApattirbhavati, tatsthatvaM tatraikAgratA, tadaJjanatA tanmayatvaM-nyagbhUte citte viSayasya bhAvyamAnasyaivotkarSaH, tathAvidhA samApattiH tadrUpaH pariNAmo bhavatItyarthaH / dRSTAntamAha-abhijAtasyeva maNeryathA'bhijAtasya nirmalasya sphaTikamaNestattadupAdhivazAttattadrUpApattirevaM nirmalasya cittasya tattadbhAvanIyavastUparAgAttattadrUpApattiH, yadyapi grahItRgrahaNagrAhyeSu ityuktaM, tathA'pi bhUmikAkramavazAd grAhya-grahaNa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-41 grahItRSu iti bodhyam, yataH prathamaM grAhyaniSTha eva samAdhistato grahaNaniSThastato'smitAmAtrarUpo grahItRniSThaH, kevalasya puruSasya grahIturbhAvyatvAsaMbhavAt, tatazca sthUla-sUkSmagrAhyoparaktaM cittaM tatra samApannaM bhavati, evaM grahaNe grahItari ca samApannaM boddhavyam // 1-41 // TIkArya : kSaUT: ..... mavatItyartha:, kSINa che vRttio jenI te kSINavRttivALuM evuM citta tenI grahI, grahaNa ane grAhAviSayamAM arthAt grahItA-grahaNa karanAra evA AtmAnA viSayamAM, grahaNa evA indriyonA viSayomAM ane grAhA evA bAhA viSayomAM tattva ane taEjanatArUpa samApatti thAya che. tasthapaNe temAM grahItu AdimAM ekAgratA, taraMjanatA tanmayapaNuM arthAt citta gauNa thaye chate bhAvyamAna ja viSayano utkarSa tanmayapaNuM che. tathAvidha tevA prakAranI, samApatti e tarUpa pariNAma thAya che e prakAre samApattino artha che. hRSTAntaVIE - A rIte samApattinuM svarUpa batAvyA pachI sUtramAM batAvela daSTAMtane kahe che - manAtasya .... tadUpApatti, abhijAta evA maNinI jema samApatti thAya che e pramANe anvaya che. diSTAMta-dAstRtika bhAvane spaSTa kare che - je pramANe abhijAta nirmaLa sphaTika maNinI te te upAdhinA vazathI tat tat rUpanI prApti che arthAt te maNinI sanmukha rahela te te raMgavALA padArtharUpa upAdhinA vazathI te te rUpathI prApti che e rIte nirmaLa evA cittanI te te bhAvanIya bhAvana karavA yogya, vastunA uparAgathI te te rUpanI prApti che. A rIte daSTAMta-dArTItikabhAva spaSTa karyA pachI sUtramAM grahItR-grahaNa ane grAhyaviSayaka samApatti che tenA viSayamAM kramabheda spaSTa kahe che - - yadyapi . pravRni:, jo ke grahIta, grahaNa ane grAhmaviSayamAM e pramANe sUtramAM kahevAyuM che topaNa bhUmikAnA kramanA vazathI arthAt samApattimAM udyama karanAra yogInI bhUmikAnA kramanA vazathI grAhA, grahaNa ane grahomAM samApati thAya che, e pramANe jANavuM. ja kAraNathI yogIne prathama grAhA niSTha ja samAdhi thAya che, tyArapachI grahaNaniSTha samAdhi thAya che, tyArapachI asmitAmAtrarUpa grahItRniSTha samAdhi thAya che. asmitAmAtrarUpa grahItRniSTha samAdhi kema kahIM ? teno hetu kahe che - chevatnI... voTyam kevala puruSarUpa grahItRnA bhAvyapaNAno asaMbhava che ane tethI skUla ane sUkSma evA grAhAthI uparakta citta tyAMegrAhA samApattimAM, samApana thAya che, e rIte grahaNa ane grahItamAM paNa samApana jANavuM=samApattine pAmeluM jANavuM ||1-41II. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-41 bhAvArtha : cittane sthira karavAnA upAyo vaDe saMskArita banelA cittanuM svarUpa : pAtaMjalayogasUtra 1-40mAM kahyuM ke, cittanI sthiratAthI cittano vazIkAra prApta thAya che. have sthiratAne pAmeluM citta kevuM hoya che te batAvatAM kahe che - jema-nirmaLa evA sphaTikanI sAme je raMganA puSpAdi mUkavAmAM Ave te raMgavALI vasturUpa upAdhinA vazathI sphaTika te rUpavALuM bane che arthAt lAlavarNavALI vastunA vazathI sphaTika lAla dekhAya che ane kALI vastunA vazathI sphaTika kALuM dekhAya che. e rIte yogI jayAre grAhmaviSayamAM cittane ekAgra kare che tyAre te grAhya padArthamAM yogInuM citta ekAgra thatuM hovAthI tastha bane che arthAta te grAhyavasturUpa bane che ane tyArapachI cittamAM taraMjanatA prApta thAya che te vastumaya citta bane che arthAt citta gauNa bane che ane bhAvyamAna=bhAvana karAtI, vastuno utkarSa thAya che, tethI samApatti pUrva jema citta te te viSayamAM pravartatuM dekhAtuM hatuM tevuM te te viSayamAM pravartatuM citta dekhAtuM nathI paraMtu bhAvyamAna vastunA pariNAmarUpa citta dekhAya che arthAt citta sthiratAvALuM hovAthI gauNa dekhAya che ane bhAvyamAna viSayasvarUpa ja citta pratIta thAya che A prakAre yogI prathama bhUmikAmAM skUla evA grAhya padArthomAM samApatti kare, tenAthI saMpanna thAya tyArapachI grahaNa evA indriyonA viSayamAM ekAgra thavA yatna kare tyAre yogInuM citta tastha ane taraMjanatAvALuM bane che te vakhate grahaNa samApatti prApta thAya che ane jayAre te yogI asmitAnA uparAgathI grahItu evA AtmAmAM cittane sthira karavA prayatna kare tyAre yogInuM citta tattva ane taraMjanatAvALuM bane che te vakhate grahItR samApti prApta thAya che. pAtaMjaladarzanakAra kevala AtmAne bhAvyarUpe svIkAratA nathI, tethI asmitAnA uparAgavALA AtmAne bhAvya svIkAre che; kema ke temanA matamAM puruSa grahItu che, grAhya nathI ane jyAre puruSa grAhya na hoya to te viSayaka arthAt puruSaviSayaka samApatti thaI zake nahIM, Ama chatAM asmitAnA uparAgavALo puruSa cittathI grAhya bane che, tethI asmitAnA uparAgathI yukta evA AtmAne grahaNa karIne pravartatuM citta grahItu samApattirUpa bane che. sArAMza : nirmala evA cittanI te te bhAvanI vastunA uparAgathI te te rUpanI prApti te samApatti grAhya samApatti grahaNa samApatti grahItu samApatti tasthA tadejanatA tasthA tadejanatA tI tadejanatA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-41, 42-43-44 dRSTAMta : nirmaLa evA sphaTikamAM raktapuSpanI upAdhithI raktarUpanI prApti. dASkRtika : (1) nirmaLa evA cittanI viSayo svarUpa grAhyamAM tatsya ane tadaMjanatArUpa samApatti. (2) nirmaLa evA cittanI indriyo svarUpa grahaNamAM tatsya ane tadaMjanatArUpa samApatti. (3) nirmaLa evA cittanI asmitAmAtra svarUpa AtmArUpa grahItRmAM tatsya ane tadaMjanatArUpa samApatti. II1-41|| avataraNikA : idAnImuktAyA eva samApattezcAturvidhyamAha - 109 avataraNikArya : have ukta ja samApattinuM=pAtaMjalayogasUtra 1-41mAM klevAyela samApattinuM, cAturvidhya=cAra prakAra, batAve che - sUtra : tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA samApattiH // 1-42 // sUtrArtha : tyAM=pAtaMjalayogasUtra 1-41mAM je samApati batAvI temAM zabda, artha, jJAna ane vikalpa vaDe saMkIrNa savitarka samApatti che. 1-42aa TIkA : 'tatreti'-zrotrendriyagrAhyaH sphoTarUpo vA zabda:, artho jAtyAdiH, jJAnaM sattvapradhAnA buddhivRttiH, vikalpa uktalakSaNaH, taiH saGkIrNA, yasyAmete zabdAdayaH parasparAdhyAsena pratibhAsante gaurityartho gauriti jJAnamityanenA''kAreNa, sA savitarkA samApattirucyate 5-45 TIkArya : zrotrendriya uttpate / zrotrendriya grAhya athavA sphoTarUpa zabda che, jAtyAdirUpa artha che, sattvapradhAna buddhinI vRtti jJAna che. pUrvamAM kahevAyela lakSaNavALAM=pAtaMjalayogasUtra 1-9mAM kahevAyela zabdajJAnaanupAtI vastu zUnya viklpa che, tenAthI-zabda, artha, jJAna ane viklpathI saMkIrNa mizrita thayelI savitarka samApatti che, ema anvaya che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-42-43-44 jemAM A zabdAdi paraspara adhyAsathI pratibhAsa thAya che=au: e prakArano artha, nau: e prakAranuM jJAna, e prakAre A AkArathI paraspara adhyAsathI pratibhAsa thAya che, te savitarkasamApatti che. II1-42 // 110 avataraNikA : uktalakSaNaviparItAM nirvitarkAmAha avataraNikArya : uktalakSaNathI viparIta=pAtaMjalayogasUtra 1-42mAM vhela savitarkasamApattinA lakSaNathI viparIta, nivitarka samApatti kahe che - sUtraH smRtiparizuddha svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 1-43 // sUtrArtha : smRtinI parizuddhi thaye chate=zabda-arthanI smRtino lopa thaye chate, svarUpazUnyanI jema arthamAtrano nirmAsa nirvitarka samApti che. ||1-43 TIkA H 'smRtIti'-zabdArthasmRtipravilaye sati pratyuditaspaSTagrAhyAkArapratibhAsitayA nyagbhUtajJAnAMzatvena svarUpazUnyeva nirvitarkA samApattiH // 1-43 // TIkArya : zabdArtha samapatti: II zabdArthanI smRtino pravilaya thaye chate arthAt zabda ane arthanI upasthitipUrvaka thatA bodhano nAza thaye chate, pratyudita spaSTa grAhyAkAra pratibhAsipaNAnA kAraNe=AtmAmAM zabda ane artha dvArA je grAhya AkAranI upasthiti savitarkasamApattimAM thatI hatI te grAhya AkArano pratibhAsa zabda ane artha nirapekSa thato hovAnA kAraNe, tyabhUta jJAnAMzapaNuM hovAthI=jJAnAMzanuM gauNapaNuM hovAthI, svarUpazUnya jevI nivirtakasamApatti che. ||1-43 avataraNikA : bhedAntaraM pratipAdayitumAha avataraNikArya : pAtaMjvayogasUtra 1-42/43 dvArA savitarka ane nivitarkasamApatti ThThI enA karatAM bhedAMtarane=anya bhedane, kahevA mATe kye che - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-42-43-44 sUtraH etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA // 1-44 // sUtrArtha : AnA dvArA ja=pAtaMjalayogasUtra 1-42/43mAM savitarkasamApatti ane nirvitarkasamApatti batAvI enA dvArA ja, sUkSmaviSayavALI savicArasamApatti ane nirvicArasamApatti vyAkhyAna 5218. 119-8811 TIkA : 111 , 'etayaiveti'- etayaiva= savitarkayA ca samApattyA savicArA nirvicArA ca vyAkhyAtA / kIdRzI ? sUkSmaviSayA sUkSmastanmAtrendriyAdirviSayo yasyAH sA tathoktA, etena pUrvasyAH sthUlaviSayatvaM pratipAditaM bhavati sA hi mahAbhUtAlambanA zabdArthaviSayatvena zabdArthavikalpasahitatvena, dezakAladharmAdyavacchinnaH sUkSmo'rthaH pratibhAti yasyAH sA savicArA, dezakAladharmAdirahito dharmimAtratayA sUkSmo'rthastanmAtrendriyarUpaH pratibhAti yasyAH sA nividyArA II-445 TIkArya : etayA sahitatvana, AnAthI-savitarkasamApattithI ane haiM zabdathI nivitarkasamApattithI savicArasamApatti ane nivicArasamApatti vyAkhyAna karAI. kevA prakAranI savicArasamApatti ane nivicArasamApatti che ? (ethI he che --) sUkSmaviSayavALI= sUkSma tanmAtrA ane indriyAdi viSaya che jene te tevI vhevAya che. AnA dvArA=savicArasamApatti ane nivicArasamApatti sUkSmaviSayavALI che ema kahyuM enA dvArA, pUrvanI samApattinuM arthAt savitarkasamApatti ane nivitarkasamApattinuM sthUlaviSayapaNuM pratipAdita thAya che. te-pAtaMjalayogasUtra 1-42/43mAM kahevAyelI samApatti, mahAbhUtanA AlaMbanavALI zabda ane arthanA viSayapaNAthI ane zabda ane arthanA vilpasahitapaNAthI che. have savicAra ane nirvicArasamApattinuM svarUpa spaSTa kare che - rezAna... nivivAraT II deza, kALa ane dharmAdithI avacchinna sUkSma artha mAM pratibhAsa thAya che-prakAzita thAya che, te savicArasamApatti che. deza, kALa ane dharmAdithI rahita dharmamAtrapaNAthI tanmAtrA ane indriyarUpa sUkSma artha jemAM pratibhAsa thAya che=prakAzita thAya che, te nivicArasamApatti che. ||1-44]] Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda / sUtra-42-43-44 bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra cAra prakAranI samApattinuM svarUpa : (1) savitarkasamApatti : zabdanA, arthanA ane jJAnanA saMkIrNathI=mizrapaNAthI athavA zabda ane arthanA vikalpa ane jJAnanA saMkIrNathI=mizrapaNAthI savitarkasamApatti thAya che. jema-caityavaMdana sUtrakALamAM koI mahAtmA caityavaMdananA sUtranA dareka zabdonA uccAra dvArA te sUtrathI vAcya arthanI upasthiti karI zake to te 'namunthuNaM' sUtra, 'namunthuNaM' sUtranA padothI vAcya artha ane te arthanI upasthitithI thatuM arthanuM jJAna te traNeya pRthabhUta bhAse tyAre saMkIrNa nathI paraMtu jyAre atyaMta ekAgratApUrvaka te mahAtmA sUtra ane arthanA pArAyaNamAM yatna kare te vakhate te 'namunthuNaM' sUtranA dareka padothI vAcya arthanI upasthiti ane tenA dvArA potAne upasthita thatuM bhagavAnanA svarUpanuM jJAna paraspara saMkIrNa bhAse tyAre=ekAkArarUpe bhAse tyAre, savitarkasamApatti thAya che arthAt zrutanA vikalpothI te samApatti thAya che. vaLI koI mahAtmA bhagavAnanI pratimA joIne bhagavAnanI karmakAyaavasthA upasthita kare te vakhate karmakAyaavasthAne kahenArA zabdothI upasthita thatI karmakAyaavasthA sAkSAt pratimAmAM nathI tethI te artha vikalpathI upasthita thAya che mATe zabda ane arthano vikalpa ane arthanA vikalpathI thatuM jJAna saMkIrNa=ekAkArarUpe bhAse tyAre savitarkasamApati thAya che. (2) nirvitarkasamApatti : zabda ane arthanI upasthitipUrvaka thatA bodhano nAza thAya tyAre grAhya AkArano pratibhAsa zabda ane arthathI nirapekSa thato hovAnA kAraNe svarUpazUnyanI jema arthamAtrano nirvyAsa, nirvitarkasamApattimAM thAya che. jema-pUrvamAM kahyuM te prakAre namrutyu sUtranA upayoga dvArA arthanI upasthiti karIne savitarkasamApattivALA te mahAtmA zabda dvArA arthanI upasthiti karavAnuM baMdha kare Ama chatAM te artha dvArA vAcyasvarUpa spaSTa grAhyAkArarUpe pratibhAsa thAya tyAre te mahAtmAnA upayogamAM jJAnAMza gauNa bane che ane jJeyAMza mukhya bane che, tethI svarUpa zunya jevI nirvitarkasamApatti varte che arthAt jJAnanuM svarUpa jANe zUnya na hoya tevI ane jJeya padArthanA svarUpane sparzanArI nirvitarka samApatti thAya che. pAtaMjalamatAnusAra savitarka ane nirvitarkasamApattimAM skUlamahAbhUtAdi viSayane grahaNa karIne yogIonuM citta pravarte che. (3) savicArasamApatti : deza, kALa ane dharmAdithI avacchinna-yukta arthAt deza, kALa ane dharmAdithI saMbaddha=sahita, Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda / sUtra-42-43-44, 45 sUkSma artha jemAM pratibhAsa thAya che te savicArasamApatti che. jema-caityavaMdana kriyAkALamAM te mahAtmA jyAre 'namunthuNaM' sUtranA sUkSma arthane grahaNa karIne cittane sthira karavA prayatna kare ane te sUkSma arthanuM ciMtavana deza, kALa ane dharmathI avacchinna kare tyAre savicArasamApatti thAya che. (4) nirvicArasamApatti : deza, kALa ane dharmAdithI rahita dharmamAtrapaNAthI sUkSma artha jemAM pratibhAsa thAya che te nirvicArasamApatti che. jema-caityavaMdana kriyAkALamAM te mahAtmA jyAre namunthuNaM sUtranA sUkSma arthane grahaNa karIne cittane sthira karavA prayatna kare ane te sUkSma arthanuM ciMtavana deza, kALa ane dharmathI anavacchinna kare tyAre nirvicArasamApatti thAya che. pAtaMjalamatAnusAra savicAra ane nirvicArasamApattimAM sUkSma tanmAtrA ane indriyarUpa viSayane grahaNa karIne yogIonuM citta pravarte che. jainadarzananI prakriyA pramANe A cAre samApatti mukhyarUpe kSapakazreNimAM hoya che tenI pUrve abhyAsasvarUpa hoya che. sArAMza : pAtaMjalamatAnusAra cAra prakAranI samApattinuM svarUpa : 113 (1) savitarkasamApti (2) nivirtakasamApti (3) savicArasamApti (4) nirvicArasamApti - zabda, artha, jJAna ane vikalpathI sahita, sthUlaviSayavALI. - zabda, arthathI rahita svarUpazUnyanI jema arthamAtrano nirvyAsa, sthUlaviSayavALI. - deza, kALa ane dharmAdithI sahita, sUkSmaviSayavALI. - deza, kALa ane dharmAdithI rahita, sUkSmaviSayavALI. ||1-42/43/44|| avataraNikA : asyA eva sUkSmaviSayAyAH kimparyantaH sUkSmaviSaya ityAha avataraNikArya : - sUkSmaviSayavALI AnuM pAtaMjvayogasUtra 1-44mAM kahela savicAra ane nivicArasamApattino ja, sUkSma viSaya kyAM sudhI che ? ene kye che Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sUtra : pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-45 sUkSmaviSayaM cAliGgaparyavasAnam // 1-45 // sUtrArtha : ane sUkSma viSaya=savicAra ane nirvicArasamAdhino sUkSma viSaya, aliMgaparyavasAna= aliMga paryaMta che. 1-45 // TIkA : 'sUkSmeti'- savicAranirvicArayoH samApatyoryat sUkSmaviSayatvamuktaM tadaliGgaparyavasAnam, na kvacillIyate na vA kiJcilliGgati gamayatItyaliGgaM pradhAnaM tatparyantaM sUkSmaviSayatvam / tathAhi - guNAnAM pariNAme catvAri parvANi viziSTaliGgamaviziSTaliGgaM liGgamAtramaliGgaM ceti / viziSTaliGgaM bhUtAni, aviziSTaliGgaM tanmAtrendriyANi, liGgamAtraM buddhiH, aliGgaM pradhAnamiti / nAtaH paraM sUkSmamastItyuktaM bhavati // 1-45 // TIkArya : vicAra ..... mati / savicAra ane nivicArasamApattinuM je sUkSma viSaNapaNuM pAtaMjalayogasUtra 1-44mAM hevAyuM te aliMgaparyavasAna-paryaMta che. aliMga zabdano artha spaSTa kare che - kyAMya lIna thatuM nathI athavA koIne NAvatuM nathI e aliMga=pradhAna, tatparyaMta=tyAM sudhI arthAt pradhAna sudhI sUkSmaviSayapaNuM che. - te A pramANe - guNonA pariNAmanA cAra parvo che-cAra sthAno che - (1) viziSTa liMga, (2) aviziSTa liMga, (3) liMgamAtra ane (4) aliMga. kRti zabda cAra sthAnanA kzananI samApti sUcaka che. (1) viziSTaliMga pAMca bhUto che, (2) aviziSTa liMga tanmAtro ane indriyo che, (3) liMgamAtra buddhi che ane (4) aliMga pradhAna che=prakRti che. AnAthI para=pradhAnathI arthAt prakRtithI para, sUkSma nathI e pramANe hevAyeluM thAya che arthAt aliMgaparyaMta sUkSma viSaya che enAthI vhevAyeluM thAya che. II1-45 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-45 bhAvArtha : savicAra ane nirvicArasamApattino sUkSmaviSaya aliMga paryata : pAtaMjalayogasUtra 1-17mAM cAra prakAranI saMprajJAtasamAdhi che tema batAvela temAMthI savitarkasamApatti ane nirvirtakasamApattinuM svarUpa sUtra 1-4243mAM batAvyuM, ane savicArasamApatti ane nirvicArasamApattinuM svarUpa sUtra 1-44mAM batAvyuM ane te savicArasamApatti ane nirvicArasamApatti sUkSmaviSayavALI che tema kahyuM, tethI have sUkSma viSaya pUrve pUrva karatAM uttara uttaramAM che te batAvavA mATe prastuta sUtramAM kahyuM ke aliMgaparyata sUkSmaviSayatA che. pAtaMjalamatAnusAra aliMga pradhAna che arthAt prakRti che. prakRtine aliMga kema kahyuM? tethI aliMga zabdanI vyutpatti batAve che - prakRti koInAmAM lIna thatI nathI mATe aliMga che arthAt prakRtimAMthI utpanna thayelA buddhi Adi tattvo yogI jayAre sAdhanA kare che ane temanAmAM vivekakhyAti pragaTe che tyAre prakRtimAM lIna thAya che, paraMtu prakRti koInAmAM lIna thatI nathI, kema ke pAtaMjalamatAnusAra prakRti ane puruSa be svataMtra padArtha che ane prakRtimAMthI buddhi Adi tattvo pedA thAya che ane tenAthI bhavano prapaMca utpanna thAya che. yogI jyAre sAdhanA kare che tyAre prakRtimAMthI utpanna thayelA uttara-uttaranA tattvo pUrva-pUrvamAM lIna thAya che, paraMtu prakRti koIthI utpanna thayelI nathI, tethI te kyAMya koInAmAM lIna pAmatI nathI mATe prakRtine aliMga kahela che. athavA aliMganI bIjI vyutpatti batAve che - koIne jaNAve nahIM te aliMga kahevAya che. jema-vatimAMthI dhUma utpanna thAya che, tethI dhUma-dhUmADo vahnino bodha karAve che, tema prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che, tethI buddhi prakRtino bodha karAve che. buddhimAMthI ahaMkAra utpanna thAya che, tethI ahaMkAra buddhino bodha karAve che. te rIte uttara uttaranA kAryo pUrva-pUrvanA kAraNono anumAna dvArA bodha karAve che, paraMtu prakRti koInAmAMthI utpanna thaI nathI, tethI prakRti koIne jaNAvatI nathI mATe prakRtine pAtaMjaladarzanakAra aliMga kahe che. vaLI aliMga sudhI sUkSma viSaya che ema kahevAthI zuM prApta thAya che ? te spaSTa kare che - yogI sAdhanA dvArA guNono pariNAma prApta kare che te pariNAmamAM cAra parvo che cAra saMdhisthAno che te A pramANe - (1) pAMca bhUtarUpa viziSTaliMga, (2) tanmAtrA ane indriyarUpa aviziSTa liMga, (3) buddhirUpa liMgamAtra ane (4) pradhAnarUpa prakRtirUpa aliMga. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-45-46 AnAthI e prApta thAya che ke, yogI guNanI niSpatti mATe cittane sthira karavA mATe prayatna kare tenA AlaMbanarUpa viziSTaliMga pAMca mahAbhUto che te sthUla che tethI te pAMca mahAbhUto pUla AlaMbanarUpe jemAM prApta thAya te savitarka ane nirvitarka samApatti che ane tenA karatAM aviziSTa liMgarUpa tanmAtrA ane indriya che te sUkSma che tethI te tanmAtrA ane iMdriya sUkSma AlaMbanarUpe jemAM prApta thAya te savicAra ane nirvicAra samApti che ane tenA karatAM liMgamAtrarUpa buddhi che te sUkSma che, tethI tanmAtrA ane iMdriyanA AlaMbanathI samApattimAM yatna karyA pachI te buddhirUpa sUkSmaviSayane grahaNa karIne yogI samApattimAM yatna kare che ane tenA karatAM pradhAnarUpa=prakRtirUpa, aliMga che te sUkSma che, tethI buddhinA AlaMbanathI samApattimAM yatna karyA pachI te prakRtirUpa sUkSma viSayane grahaNa karIne yogI samApattimAM yatna kare che, tenAthI AgaLa koI sUkSma viSaya nathI. ll1-4pA avataraNikA: etAsAM samApattInAM prakRte prayojanamAha - avataraNikArya : A samApattionuM pAtaMjalayogasUtra 1-42/43/44mAM savitarka, nivitarka, savicAra ane nivicAra ema cAra prakAranI samApatti batAvI prakRta evI saMprajJAtasamAdhimAM e samApattionuM prayojanane kahe che - sUtra : tA prava vIna: samAdhi: 2-4ddA sUtrArtha : te ja pAtaMjalayogasUtra 1-42/43/44mAM batAvelI cAra prakAranI samApattio ja sabIja samAdhi che=saMprajJAtasamAdhi che. ll1-46ll TIkA : "tA iti'-tA evoktalakSaNAH samApattayaH saha bIjenA''lambanena vartata iti sabIjaH samprajJAtaH samAdhirityucyate, sarvAsAM sAlambanatvAt // 1-46 // TIkArtha : tA purva ..... savinatvati che te pAtaMjalayogasUtra 1-42/43/44mAM kahevAyela svarUpavALI savitarka, nivitarka, savicAra ane nirvicAra samApattio, bIjathI sahita AlaMbanathI sahita varte che, ethI sabIja che arthAt saMprajJAtasamAdhi e pramANe kahevAya che; kema ke sarvenuM cAre samApattionuM, AlaMbana sahitapaNuM che. ll1-46ll Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-46 | sUtra-46nI upA. ma.sA.nI TippaNI 11 bhAvArtha : sabIjasaMprajJAtasamAdhinuM svarUpa pAtaMjalayogasUtra 1-42 43/44mAM batAvela savitarka, nirvitarka, savicAra ane nirvicAra e cAra prakAranI samApatti bAhya AlaMbanane grahaNa karIne yogI prApta kare che, tethI tene sabIja samAdhi kahevAmAM Ave che ane A sabIja samAdhi e ja saMprajJAtasamAdhi che. vizeSArtha : savitarkasamApattimAM yogI zabda, artha ane jJAnathI saMkIrNa upayoga rAkhIne yatna kare che athavA zabda ane arthanA vikalpa ane jJAnathI saMkIrNa upayoga rAkhIne yatna kare che te vakhate te yogI pAMcamahAbhUtone avalaMbIne yatna kare che, tethI savitarkasamApattino pAMca mahAbhUtarUpa sthUla viSaya che, mATe savitarkasamApatti pAMca mahAbhUtanA AlaMbanathI pravarte che mATe sabIjasamApatti che ane savitarkasamApattimAMthI ja nirvitarka samApatti pragaTe che te vakhate svarUpazunya jevA pAMcamahAbhUtarUpa arthamAtrano nirmANa thAya che tethI nirvitarkasamApattimAM paNa pAMca mahAbhUta AlaMbanarUpa hovAthI te paNa sabIjasamAdhi che. tyArapachI yogI savicAra ane nirvicAra samApattimAM yatna kare che tyAre sUkSmaviSayarUpa pAMca tanmAtrA ane indriyane AlaMbana karIne arthAt grahaNa karIne pravarte che, tyArapachI tenAthI sUkSmaviSayarUpa buddhine grahaNa karIne pravarte che, tyArapachI tenAthI sUkSmaviSayarUpa prakRtine grahaNa karIne pravarte che ane tene AlaMbana karIne arthAt grahaNa karIne pravartatI savicAra ane nirvicArasamApatti hovAthI te baMne samApatti paNa sabIja samAdhi che. A pramANe pAtaMjaladarzanakAranI mAnyatA che. I1-4dA pAtaMjala yogasUtra 1-46 upara pUjya upAdhyAya cazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : __[ya.] vyAkhyA-paryAyoparaktAnuparaktasthUlasUkSmadravyabhAvanArUpANAmetAsAM zukladhyAnajIvAnubhUtAnAM cittaikAgryakAriNInAmupazAntamohApekSayA sabIjatvaM, kSINamohApekSayA tu nirbIjatvamapi syAt, iti tvArhatasiddhAntarahasyam // artha : paryAyapara rIm I zukladhyAnavALA jIvathI anubhUta-anubhavAyelI, cittanI ekAgratAne karanArI evI paryAyathI uparakta ane anuparakta evA sthUladravyanI ane sUkSmadravyanI bhAvanArUpa AmanuM=savitarka, nivitarka, savicAra ane nivicAra samApattionuM, vaLI upazAMtamohanI apekSAe sabIjApaNuM ane kSINamohanI apekSAe nirbejapaNe paNa thAya, e prakAre vaLI ahaMtasiddhAMtanuM rahasya che sarvajJanA siddhAMtanuM rahasya che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-46nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-40 bhAvArtha: savitarka, nirvitarka, savicAra ane nirvicAra A cAra samApatti upazAMtamohanI apakSAe sabIjasamAdhi ane kSINomohanI apekSAe nirbejasamAdhi: pAtaMjaladarzanakAra savitarkasamApattine paryAyathI uparakta evA sthala dravyanI bhAvanArUpa svIkAre che ane nirvitarkasamApattine paryAyathI anuparakta sthUla dravyanI bhAvanArUpa svIkAre che, kema ke savitarka ane nirvitarkasamApattimAM pAMca mahAbhUtarUpa sthUladravyanuM bhAvana karAya che. vaLI savicArasamApattine paryAyathI uparakta sUkSmadravyanI bhAvanArUpa svIkAre che ane nirvicArasamApattine paryAyathI anuparakta sUkSmadravyanI bhAvanArUpa svIkAre che, kema ke savicAra ane nirvicAra samApattimAM pAMcamahAbhUtothI uttaranAM pAMca tanmAtrA ane indriyAdirUpa sUkSma dravyanuM bhAvana karAya che. A (1) savitarkasamApatti (2) nirvitarkasamApatti (3) savicArasamApatti ane (4) nirvicArasamApattirUpa cAreya samApatti zukladhyAnavALA jIvathI anubhUta=anubhavAyelI che, ane cittanI ekAgratAne karanArI che, tethI upazamazreNIvALA ane kSapakazreNIvALA jIvone A cAra samApatti hoya che ane upazamazreNivALA jIvo upazAMtamohavALA hovAthI karmarUpa bIja temane upazAMtabhAvarUpe vidyamAna che mATe upazAMtamohavALA jIvone A cAra samApatti sabIjasamAdhi che ane kSINamohavALA jIvonA karmarUpa bIja kSINa thayelA hovAthI vidyamAna nathI; kema ke kSapakazreNImAM karmarUpa bIjano teo nAza kare che, tethI kSINamohavALA jIvonI apekSAe A cAra samAdhi nirbejasamAdhi paNa che e prakAre arihaMta bhagavAnanA siddhAMtanuM rahasya che. avataraNikA: athetarAsAM samApattInAM nirvicAraphalatvAnnirvicArAyAH phalamAha - avataraNikArya : have itarasamApattionuM=savitarka, nivitarka ane vicAra A traNa samApattionuM nivicAraphaLapaNuM hovAthI nivicAranA=nivicArasamApattinA, phaLane kahe che - sUtra: nirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAdaH // 1-47 // sUtrArtha : | nirvicAranA vaizAradhamAM nirvicAranI nirmaLatAmAM, adhyAtmano prasAda thAya che. II1-4ll. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-40 119 TIkA : ___ 'nirvicAreti'-nirvicAratvaM vyAkhyAtam, vaizAradyaM-nairmalyam, savitarkA sthUlaviSayAmapekSya nirvitarkAyAH prAdhAnyam, tato'pi sUkSmaviSayAyAH savicArAyAH, tato'pi nirvikalparUpAyA nirvicArAyAH, tasyAstu nirvicArAyAH prakRSTAbhyAsavazAdvaizAradye nairmalye satyadhyAtmaprasAdaH samupajAyate, cittaM klezavAsanArahitaM sthitipravAhayogyaM bhavati, etadeva cittasya vaizAradyaM yasthitau dAyam // 1-47 // TIkArya : nirvIratvam ..... TADharyam II nirvicAravaizAradyamAM raheluM nirvicArapaNuM pAtaMjala yogasUtra 1-44mAM vyAkhyAta karAyuM kahevAyuM. vaizAradya nirmaLapaNuM. sthUlaviSayavALI evI savitarkasamApattinI apekSAe nirvitarkasamApattinI pradhAnatA che arthAt adhika mahattva che, tenAthI paNa nirvitarka samApattithI paNa, sUkSma viSayavANI savicArasamApattinI pradhAnatA che arthAt adhika mahattva che. tenAthI paNa=savicArasamApattithI paNa, nirvilparUpa nirvicArasamApattinI pradhAnatA che arthAt adhika mahattva che. vaLI tenA nirvicArasamApattinA prakRSTa abhyAsanA vazathI vizAradapaNuM thaye chate nirmaLapaNuM thaye chate, adhyAtmano prasAda thAya che-klezavAsanAthI rahita sthitipravAhayogya citta thAya che. arthAt AtmA potAnA svarUpamAM sthiti kare tevA pravAhayogya citta thAya che. e ja cittanuM vizAradapaNuM je sthitimAM daDhatA che arthAt AtmA potAnA svarUpamAM sthiti karI zake tevuM dRDhapaNuM che. ||1-4thI . bhAvArtha : nirvicArasamApattinI nirmaLatAmAM adhyAtmaprasAdanI prApti H pAtaMjaladarzanakAranA mata pramANe yogI prathama bhUmikAmAM savitarkasamApattimAM yatna kare che, tenAthI saMpanna thayA pachI nirvitarkasamApattimAM yatna kare che tenAthI saMpanna thayA pachI nirvitarkasamApattimAM yatna kare che. te vakhate yogInA cittamAM vizeSa prakAranI sthiratA prApta thAya che ane nirvitarkasamApattithI saMpanna thayA pachI sUkSmaviSayavALI savicArasamApattimAM yatna kare che, tenAthI nirvitarka karatA paNa adhika dhairya pragaTe che tyArapachI nirvikalparUpa nirvicArasamApattimAM yatna kare che, tenAthI savicArasamApatti karatAM paNa adhika dhairya pragaTa che ane nirvicArasamApattino prakRSTa abhyAsa thAya tyAre nirvicArasamApattimAM paNa vizeSa prakAranI nirmaLatA pragaTe che, tenAthI adhyAtmano prasAda utpanna thAya che arthAt yogInuM citta klezavAsanAthI rahita bane che ane AtmA potAnI sthitimAM rahe tevA pravAhayogya bane che, te adhyAtmano prasAda che. I1-4oll Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-48 avataraNikA : tasmin sati kiM bhavatItyAha - avataraNikArya : pAtaMjala yogasUtra 1-47mAM kahyuM ke, nivicArasamApattinI nirmaLatAmAM adhyAtmano prasAda thAya che, tethI have te pote chate adhyAtmano prasAda hote chate, zuM thAya che ? ethI kahe che - sUtra: RtambharA tatra prajJA // 1-48 // sUtrArtha : tatrakate hote chate cAdhyAtmano prasAda hote chate, RtaMbharAprajJA thAya che. ll1-48 TIkA? 'Rtambhareti'-RtaM satyaM bibharti kadAcidapi na viparyayeNA''cchAdyate sA RtambharA prajJA tasminsati bhavatItyarthaH, tasmAcca prajJAlokAt sarvaM yathAvatpazyanyogI prakRSTaM yogaM prApnoti I6-48aaaa TIkArya : traTad.... prAkhoti che. RtaMbharAno vyutpatti artha kahe che - Rta=satya tene dhAraNa kare, kyAreya paNa viparyayathI AcchAdana na pAme te RtaMbharAprajJA, te hote chate thAya che adhyAtmaprasAda hote chate thAya che, ane tenAthI=RtaMbharAprajJAthI, sarvane yathAvat jotA yogI prakRSTa yogane prApta kare che. ll1-48|| bhAvArtha : adhyAtmano prasAda hote chate baDhataMbharAprajJAnI prApti : pAtaMjala yogasUtra 1-47mAM kahyuM ke, nirvicArasamApattinuM vizAradapaNuM thaye chate adhyAtmano prasAda thAya che ane adhyAtmano prasAda thaye chate yogIne RtaMbharA prajJA thAya che. RtaMbharA prajJAno artha batAve che - RtaMbharA prajJA kyAreya paNa viparyayavALI hotI nathI, paraMtu satyane dhAraNa kare che ane tevI prajJAthI yogI saMsAranuM sarvasvarUpa ane sAdhanAne anukULa yogamArganuM svarUpa yathAvat jue che ane tenA kAraNe te yogI prakRSTa evA yogamArgane prApta kare che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-48-49 121 AnAthI e phalita thAya che ke, savitarnAdisamApatti uttara uttaranI samApattinuM kAraNa bane che ane aMtima evI nirvicArasamApatti jyAre prakarSavALI thAya che tyAre adhyAtmano prasAda thAya che, tenA phaLarUpe yogIne RtaMbharA prajJA pragaTe che ane RtaMbharA prajJAnA baLathI yogIne prakRSTa evA yoganI prApti thAya che, tenA phaLarUpe saMsArano aMta thAya che. ll1-48II avataraNikA : asyAH prajJAntarAdvailakSaNyamAha - avataraNikArya : AnuM RtaMbharAprajJAnuM, prajJAMtarathI anya prajJAthI, vilakSaNapaNuM kahe che - sUtra : zrutAnumAnaprajJAbhyAM sAmAnyaviSayA vizeSArthatvAt // 1-49 // sUtrArtha : zrata - anumAna prajJA dvArA sAmAnyaviSayavALI prajJA thAya che mATe anya prajJAthI RtaMbharaprajJA vizeSa che; kemake vizeSArthapaNuM che arthAta mRta ane anumAnaprajJAthI RtaMbharAprajJA vizeSa arthane jANanAra che. ll1-49NI. TIkA? 'zruteti'-zrutamAgamajJAnam, anumAnamuktalakSaNam, tAbhyAM yA jAyate prajJA sA sAmAnyaviSayA, na hi zabdaliGgayorindriyavadvizeSapratipattau sAmarthyam, iyaM punarnirvicAravaizAradyasamudbhavA prajJA tAbhyAM vilakSaNA vizeSaviSayatvAt, asyAM hi prajJAyAM sUkSmavyavahitaviprakRSTAnAmapi vizeSaH sphuTenaiva rUpeNa bhAsate, atastasyAmeva yoginA paraH prayatnaH zartavya rUtyupaviThTha mavati 2-4 TIkArya : zrutam .... mati | AgamanuM jJAna zrata che. kahevAyelA lakSaNavALuM pAtaMjala yogasUtra 1-7nI TIkAmAM kahevAyelA lakSaNavAnuM anumAna che. te baMne dvArA zrata ane anumAna dvArA, je prajJA utpanna thAya che te sAmAnyaviSayavALI che. kema zrata ane anumAnathI thatuM jJAna sAmAnyaviSayavALuM che? temAM yukti batAve che - zabda ane liMganuM zrutajJAnanuM kAraNa evA zabdanuM ane anumAnanuM kAraNa evA liMganuM, indriyanI jema pratyakSathI dekhAtI vastune grahaNa karavAmAM indriyo pravRtti kare che tema, vizeSapratipattimAM vizeSa nirNaya karavAmAM sAmarthya nathI. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-49 vaLI A nivicAranA vizAradapaNAthI-nivicAranI nirmaLatAthI, utpanna thayelI prajJA tenA karatAM=zruta ane anumAnathI utpanna thayelI prajJA karatAM, vilakSaNa che; kema ke vizeSaviSayapaNuM che. kema RtaMbharAprajJAnuM vizeSaviSayapaNuM che, tethI kahe che hiM-je kAraNathI, A prajJAmAM=RtaMbharAprajJAmAM, sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa paNa arthono vizeSa spaSTarUpe ja bhAse che, AthI temAM RtaMbharAprajJAmAM ja, yogIe prakRSTa prayatna karavo joIe, e prakAre upadiSTa=hevAyeluM, thAya che. II1-49 bhAvArtha : 122 sAmAnya viSayavALI zruta ane anumAnaprajJAthI vizeSa arthapaNuM hovAne kAraNe RtaMbharAprajJAnI vilakSaNatA : pAtaMjalayogasUtra 1-48mAM pataMjaliRSie adhyAtmanA prasAdathI RtaMbharAprajJA pragaTe che tema batAvyuM ane RtaMbharAprajJAne pragaTa karavAno upAya zruta ane anumAna dvArA pragaTa thayela prajJA che; kema ke zruta ane anumAna dvArA pragaTa thayelI prajJAnA baLathI yogI savitarkAdi samApattimAM yatna kare che tenA phaLarUpe RtaMbharAprajJA pragaTe che. vaLI zruta ane anumAna dvArA pragaTa thayelI prajJA RtaMbharAprajJA jevI nathI paraMtu RtaMbharAprajJAnuM kAraNa bane tevI sAmAnyaviSayavALI che te batAvatAM kahe che - zrutajJAna zabdothI thAya che, ane zabdathI jJAna karyA pachI liMgo dvArA anumAna karAya che, tethI zruta ane anumAna dvArA yogamArgane upayogI evA sAmAnyano bodha thAya che. kema vizeSano bodha thato nathI te spaSTa karavA arthe kahe che jema indriyothI vizeSano nirNaya thAya che tema nahIM dekhAtA padArthono zabda ane liMga dvArA vizeSa nirNaya thato nathI, tethI pratyakSa jevo vizeSa nirNaya zruta ane anumAna dvArA thaI zakato nathI, Ama chatAM zruta ane anumAna dvArA yogamArgaviSayaka sAmAnya nirNaya karyA pachI yogI savitarkAdi samAdhimAM yatna kare ane aMte nirvicAranA vaizAraghathI arthAt nirvicAranI nirmaLatAthI utpanna thayelI evI RtaMbharAprajJA pragaTe temAM zruta ane anumAnathI pragaTelI prajJA karatAM vilakSaNapaNuM che; kema ke zruta ane anumAna dvArA pragaTelI prajJAmAM yoganA sevanathI pragaTa thayela anubhavajJAnane kAraNe atizayatA thAya che, tethI zruta ane anumAna dvArA pragaTa thayeluM sAmAnya jJAna ghaNA atizayavALuM bane che. A RtaMbharAprajJA pragaTa thAya tyAre yogIone sUkSma padArtho, vaLI anya vastuonA vyavadhAnamAM rahelA padArtho ane dUravartI padArtho vizeSa spaSTa bhAse che, tethI A prajJAmAM ja yogIe yatna karavo joIe, paraMtu mAtra zruta ane anumAna prajJAmAM udyama karIne saMtoSa mAnavo joIe nahIM. ||1-49 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-47-48-49nI upA. ma.sA.nI TippaNI pAtaMjalayogasUtra 1-40/48/49 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya] vyAkhyA-"sandhyeva dinarAtribhyAM kevalAcca zrutAtpRthag / budhairanubhavo dRSTaH kevalArkAruNodayaH" // 1 // [jJAnasAra-26, anubhavASTaka zloka-1] ityasmaduktalakSaNalakSitAnubhavAparanAmadheyA zAstroktAyAM dizi, tadatikrAntamatIndriyaM vizeSamavalambamAnA tattvato dvitIyApUrvakaraNabhAvisAmarthyayogaprabhaveyaM samAdhiprajJA, iti yu: sthA: . artha : divasa ane rAtrithI saMdhyAnI jema kevalathI ane zrutathI pRthaka kevalajJAnarUpI sUrya mATe aruNodayasvarUpa anubhava budha puruSo vaDe jovAyo che." e pramANe amArA vaDe karAyelA lakSaNathI lakSita jJAnasAra-anubhavASTaka 26 -1 zlokamAM jaNAvelA lakSaNathI jaNAtI, anubhava apara nAmavALI "anubhava" e pramANe bIjA nAmavALI, zAstrokta dizAmAM tene atikrAMta evA=zAstrane oLaMgI gayela evA, atIndriyaviSayane avalaMbana karatI A samAdhi prajJA che arthAt RtaMbharA samAdhi prajJA che. A samAdhiprajJA RtaMbharAmAdhiprajJA, tattvathI dvitIya=bIjA, apUrvakaraNabhAvI sAmarthyayogano prabhava che jenAthI evI arthAt sAmarthyayoganuM kAraNa bane evI, A samAdhiprajJA che, e prakAre yukta yogya paMthakamArga che. bhAvArtha : anubhavajJAnasvarUpa ja bIjA nAmavALI trAtaMbharAprajJAthI yogIne dvitIya apUrvakaraNakALabhAvI sAmarthyayoganI prApti pataMjaliRSie RtaMbharAmajJAnuM svarUpa batAvyuM ane kahyuM ke, zruta ane anumAna prajJA karatAM vizeSaviSayavALI RtaMbharA prajJA che. te artha pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjane saMmata che. tenI puSTi karatAM vacano batAvatAM kahe che - koI sAdhaka yogI zAstrokta dizAmAM yatna karatAM hoya tyAre prathama zAstrathI zAbdabodhanI maryAdA dvArA yathArtha bodha kare che, ane te padArthano nirNaya anumAna dvArA arthAt yukti dvArA kare che, tyArapachI te bodha anusAra ucita pravRtti karIne AtmAne bhAvita karavA prayatna kare che tyAre anubhavajJAna pragaTe che. A anubhavajJAna jayAre prakarSavALuM bane che tyAre te anubhavajJAna e ja RtaMbharA nAmanI samAdhi prajJA che, te zAstrathI atikAMta evA viSayane avalaMbana kare che, tethI zAstra ane anumAnathI vizeSa viSayavALI che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-47-48-49nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-50 A RtaMbharAprajJAnA baLathI yogIne bIjA apUrvakaraNakALamAM thanAro sAmarthyayoga pragaTe che, te mohano nAza karIne kevalajJAnanuM kAraNa bane che, mATe pataMjaliRSi je kahe che te paMtha mArga, yukta che. avataraNikA : masyA: prajJAyA: narmada - avataraNiyArtha: pAtaMjalayogasUtra 1-48mAM RtaMbharAprajJAnuM svarUpa batAvyuM ane te RtaMbharAprajJA zrata ane anumAna prajJA karatAM vizeSaviSayavALI che, tethI yogIne mRtathI ane anumAnathI pragaTa thayelI prajJA jema kalyANanuM kAraNa che, tenA karatAM adhika kalyANanuM kAraNa RtaMbharAprajJA che, tema phalita thayuM. have A prajJAnA=RtaMbharAprajJAnA, phaLane kahe che - sUtra : tajjaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI // 1-50 // sUtrArtha : tenAthI thayelo saMskAra=hataMbharapajJAthI thayelo saMskAra, anya saMskArono=vyatyAnathI thayela ane samAdhithI thayela saMskArono pratibaMdhI che. II1-5oll TIkA : 'tajja iti'-tayA prajJayo janito yaH saMskAraH so'nyAn vyutthAnajAn samAdhijAMzca saMskArAn pratibadhnAti-svakAryakaraNAkSamAn karotItyarthaH, yatastattvarUpatayA'nayA janitAH saMskArA balavattvAdatattvarUpaprajJAjanitAn saMskArAn bAdhituM zaknuvanti, atastAmeva prajJAmabhya-sedityuktaM bhavati // 1-50 // TIkArya : tayA ..... arthAta ! te prajJAthI=RtaMbharAprajJAthI, janita utpanna thayelo, evo je saMskAra te anya evA vyutthAnathI thanArA ane samAdhithI thanArA saMskArone pratibaMdhita kare che svakArya karavAmAM asamartha kare che. je kAraNathI tattvarUpapaNuM hovAnA kAraNe AnA vaDe RtaMbharA prajJA vaDe, janata-utpanna thayelA, evA saMskAro baLavAna hovAthI atatvarUpa prajJAthI janata-utpanna thayelA evA, saMskArone bAdha karavA mATe zaktimAna thAya che samartha thAya che, AthI te ja prajJAnoRtaMbharA prajJAno ja, abhyAsa karavo joIe, e pramANe kahevAyeluM thAya che. 1-50nI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / samAdhipAda | sUtra-50-51 bhAvArtha: RtaMbharAprajJAthI utpanna thayela saMskAra vyutthAnathI utpanna thayela ane samAdhithI utpanna thayela saMskArono pratibaMdhI : 125 yogIne RtaMbharAprajJA pragaTe che tyAre padArthanA pAramArthika svarUpane yathArtha avalokana karavAnI mArgAnusArI prakRSTa prajJA varte che, temAM leza paNa viparyaya nathI. te RtaMbharAprajJAthI AtmAne AtmAnA pAramArthika svarUpane sparze tevA jJAnanA saMskAro paDe che ane te saMskAro pUrvamAM kahela vyutthAnathI utpanna thayelA saMskArono ane savitarkAdi samAdhithI utpanna thayelA saMskArono pratibaMdha kare che arthAt RtaMbharAprajJAthI thayelA jJAnanA saMskArothI pUrvamAM utpanna thayelA saMsAra avasthAnA saMskAro ke samAdhikALamAM thayelA saMskAro potAnuM kArya karavA asamartha bane tevA thAya che, tethI yogInA cittamAM have anya koI saMskAro pravartatA nathI mAtra RtaMbharAprajJAthI utpanna thayelA saMskAro yogInA cittanA pravartaka bane che mATe RtaMbharAprajJAmAM ja abhyAsa karavo joIe. vizeSArtha : vyutthAnanA saMskAro bAhya evA padArthomAM rAga utpanna karAvIne manane bAhya padArthomAM bhaTakatuM rAkhe che, tethI AtmAnI svasthatAno vyAghAta thAya che ane yogIo zruta ane anumAna dvArA sAmAnyathI tattvano nirNaya karIne savitarkAdi samAdhimAM yatna kare che tyAre paNa zabda, artha vagerenuM avalaMbana laIne bhAvyanA viSayamAM citta pravarte che paraMtu atyaMta svairyarUpa=sthiratArUpa, citta pravartatuM nathI, tethI samAdhinA saMskAro AtmAnA thairyane abhimukhabhAvavALA hovA chatAM pUrNa thairyabhAvavALA nathI. RtaMbharAprajJAkALamAM yogI AtmAnA atyaMta svairyabhAvane anukULa saMskAronuM AdhAna kare che tenAthI vyutthAnanA saMskAro pratibaMdhita thAya che ane samAdhikALamAM karAyelA yatnathI je saMskAro paDelA teno paNa pratibaMdha thAya che, tethI RtaMbharAprajJAvALA yogI AtmAnA parama cairyane anukULa mahAudyama karIne svairyanA=sthiratAnA, saMskArone AdhAna kare che. II1-50 // avataraNikA : evaM samprajJAtaM samAdhimabhidhAyAsamprajJAtaM vaktumAha avataraNikArya : A rIte-atyAra sudhI RtaMbharAprajJA sudhInuM varNana karyuM e rIte, saMprajJAtasamAdhine kahIne have asaMprajJAtasamAdhine kahevA mATe pataMjaliRSi kle che sUtra H tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH // 1-51 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-51 sUtrArtha : tenA paNa nirodhamAM=saMprajJAtasamAdhinI caramabhUmikArUpa RtaMbharAprajJAnA paNa nirodhamAM, sarvanirodha thavAthI=sarvacittanI vRttiono nirodha thavAthI, nirbejasamAdhi thAya che. II1-51II TIkA : 'tasyApIti'-tasyApi samprajJAtasya, nirodhe pravilaye sati, sarvAsAM cittavRttInAM svakAraNe pravilayAdyA yA saMskAramAtrAd vRttirudeti tasyAstasyA neti netIti kevalaM paryudasanAnnirbIjaH samAdhirAvirbhavati, yasmin sati puruSaH svarUpaniSThaH zuddho bhavati // 1-51 // TIkAI: tasthApi ... mati . teno paNa-saMprajJAtasamAdhino paNa, nirodha thaye chate saMprajJAtasamAdhino pravilaya thaye chata, sarva cittavRttiono svakAraNamAM potAnA kAraNamAM, pravilaya thavAnA kAraNe je je vRttio saMskAramAtrathI udaya pAme che, te te vRttiono neti neti nathI e pramANe nathI e pramANe kevala paryadamana thavAthI sarvathA nirodha thavAthI, nirbejasamAdhi AvirbhAva pAme che, je hote chate nirbIja samAdhi hote chate, puruSa svarUpaniSTha potAnA svarUpamAM pratiSThita, zuddha thAya che. II1-51ll bhAvArtha : saMprajJAtasamAdhinA nirodhamAM sarva cittavRttiono nirodha thavAne kAraNe nirvIjasamAdhinI prApti pAtaMjalayogasUtra 1-48mAM saMprajJAtasamAdhinI caramabhUmikArUpa RtaMbharA prajJA pragaTe che tema batAvyuM ane A RtaMbharA prajJA zruta ane anumAna karatAM vizeSaviSayavALI che tema pAtaMjala yogasUtra 1-49mAM batAvyuM. tyArapachI RtaMbharA prajJAthI thayelA saMskAro anya sarva saMskArono pratibaMdha kare che te batAvyuM. have RtaMbharA prajJArUpa saMprajJAtasamAdhino nirodha thAya tyAre zuM thAya che te spaSTa karatAM kahe che - jayAre yogI RtaMbharAprajJAno nirodha kare che tyAre sarvacittavRttiono nirodha thAya che arthAt sarvacittavRttio potAnA kAraNarUpa cittamAM pravilaya pAme che, tethI je je vRttio saMskAramAtrathI udaya pAme che te te vRttione A nathI, A nathI e pramANe yogI kevala paryadAsa tyAga kare che ane tenA kAraNe yogIne nirbasamAdhi pragaTe che. je samAdhi hote chate arthAt nibajasamAdhi hote chate puruSa svarUpaniSTha zuddha bane che-puruSa potAnA svarUpamAM pratiSThita bane che. vizeSArtha : neti neti-nathI, nathI e pramANe kevala saMskArazeSano pathudAsa tyAga karAya che tyAM sudhI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | sUtra-51 | upasaMhAra saMprajJAtasamAdhi che ane jyAre te saMskAro paryudasta=sarvathA niruddha, thaI jAya che tyAre sarva citta vRttio potAnA kAraNamAM vilaya pAme che, tethI te vakhate cittanI pAMceya vRttio nahi hovAthI yogIne nirboja samAdhi prApta thAya che. ll1-5ll prathama samAdhipAdano upasaMhAra karatAM kahe che - TIkA? ___ tadatrAdhikRtasya yogasya lakSaNaM cittavRttinirodhapadAnAM ca vyAkhyAnamabhyAsavairAgyalakSaNaM tasyopAyadvayasya svarUpaM bhedaM cAbhidhAya, samprajJAtAsamprajJAtabhedena yogasya mukhyAmukhyabhedamuktvA, yogAbhyAsapradarzanapUrvakaM vistareNopAyAn pradarzya sugamopAyapradarzanaparatayezvarasya svarUpapramANaprabhAvavAcakopAsanAni tatphalAni ca nirNIya, cittavikSepAMstatsahabhuvazca duHkhAdIn vistareNa ca tatpratiSedhopAyAnekatattvAbhyAsa maitryAdIn prANAyAmAdIn samprajJAtAsamprajJAtapUrvAGgabhUtaviSayavatI pravRttirityAdIMzcA''khyAyopasaMhAradvAreNa ca samApattIH salakSaNAH saphalAH svasvaviSayasahitAzcoktvA samprajJAtAsamprajJAtayorupasaMhAramabhidhAya, sabIjapUrvako nirbIjaH samAdhirabhihita iti vyAkRto yogapAdaH / TIkArtha : tatrayonApaHi te kAraNathI=atyArasudhI samAdhipAdamAM varNana kyuM te kAraNathI, ahIM prathama samAdhipAdamAM, adhikRta evA yoganA arthAt muktaavasthAnI prAptinA kAraNabhUta svarUpe adhikRta evA yoganA lakSaNa ane cittavRttinirodhapadonA vyAkhyAno, abhyAsanA ane vairAgyanA svarUpane tenA upAyavayanA=cittavRttinirodhanA be upAyanA, svarUpane ane bhedane kvIne saMprajJAtanA ane asaMprajJAtanA bhedathI yoganA mukhyarUpa ane amukhyarUpa bhedane kahIne yoganA abhyAsanA pradarzanapUrvaka vistArathI upAyone batAvIne sugamaupAyapradarzanaparapaNAthI sugama upAyo batAvavAthI, IzvaranA svarUpano, pramANano, prabhAvano, vAcano ane upAsanAno ane tenA phalono-upAsanAnA phaLono, nirNaya karIne cittanA vikSepone ane cittanA vikSeponA sahabhUne cittanA vikSeponI sAthe thanArA evA duHkhAdine ane vistArathI tenA du:khAdinA pratiSedhanA upAyarUpa evA ekatattvanA abhyAsane, maitrAdi cAra bhAvone, prANAyAmAdine, saMprajJAtasamAdhino ane asaMprajJAtasamAdhino pUrvaaMgabhUta viSayavatI pravRtti ityAdine kvIne ane upasaMhAra dvArA lakSaNasahita, phaLasahita ane svasvaviSayasahita evI samApattione kahIne saMprajJAtasamAdhino ane asaMprajJAtasamAdhino upasaMhAra karIne sabIjapUrvaka nirbasamAdhi kahevAI. e pramANe yogapAda prathama samAdhiyogapAda vyAkhyAna karAyo. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | samAdhipAda | upasaMhAra bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtranA prathama samAdhipAdamAM AvatA viSayonuM digdarzana : adhikRtayoganuM lakSaNa. citta, vRtti ane nirodhapadanI vyAkhyA. ke cittavRttinirodhanA abhyAsa ane vairAgyasvarUpa be upAyanA svarUpanuM ane bhedanuM kathana. - saMprajJAtayoganA ane asaMprajJAtayoganA pradhAna ane gauNa bhedanuM kathana. ke yogAbhyAsanA pradarzanapUrvaka vistArathI upAyonuM kathana. asaMmajJAtasamAdhi ane tenA phaLanA lAbhano saraLa upAya IzvaranuM praNidhAna hovAthI IzvaranA svarUpa, pramANa, prabhAva, vAcaka, upAsanA ane upAsanAnA phaLanuM kathana. - cittanA vikSepo ane cittanA vikSeponI sAthe utpanna thanArA duHkhAdinA svarUpanuM varNana. ja cittanA vikSeponA pratiSedhanA upAyarUpa ekatattvaabhyAsa, maityAdibhAvo, prANAyAma Adi saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhinA pUrvaaMgasvarUpa viSayavatI pravRtti ityAdinuM kathana. ja lakSaNasahita, phaLasahita ane pota-potAnA viSayasahita samApattinuM svarUpa. ke saMprajJAtasamAdhi ane asaMprajJAtasamAdhino upasaMhAra, * sabIjasamAdhinA kathanapUrvaka nirbasamAdhinuM kathana. iti bhojadevaviracitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAtaJjalayogazAstrasUtravRttau samAdhipAda prathama: | Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-1 dvitIyaH sAdhanapAdaH // prathama samAdhipAda sAthe dvitIya sAdhanapAdanuM yojana: pataMjaliRSi mokSa arthe yogamArgano upadeza Ape che, mokSa iSTarUpe prAya: sarva darzanakArone mAnya hovAthI prathama mokSanuM varNana na karatAM yogyajIvone mokSano upAya samAdhi che tevuM jJAna thAya te mATe mokSanA upAyarUpa yogapAda samAdhi pAda, prathama batAvyo. have te samAdhine niSpanna karavA mATe tenA upAyabhUta sAdhanapAdane batAve che - maMgalAcaraNa : te te duSprApayogaddhisiddhaye yena darzitAH / upAyAH sa jagannAthastryakSo'stu prArthitAptaye // artha : du:khethI prApta thaI zake tevI yoganI RddhinI siddhi mATe te te upAyo jenA vaDe batAvAyA che te traNa-traNa netravALA, jaganAtha prArthitanI prApti mATe thAo. A prakAre bIjA pAdamAM rAjamArtaDa TIkAkAra bhojadeva maMgaLAcaraNa kare che. avataraNikA: tadevaM prathame pAde samAhitacittasya sopAyaM yogamabhidhAya vyutthitacittasyApi kathamupAyAbhyAsapUrvako yogaH sAtmyamupayAtIti tatsAdhanAnuSThAnapratipAdanAya kriyAyogamAha - avataraNikArya : A pramANe pUrvamAM varNana karyuM e pramANe, pAtaMjalayogasUtranA prathama samAdhipAdamAM samAhita cittavALAnA samAdhi pAmela cittavALAnA, sopAya evA upAya sahita evA, yogane kahIne vyasthita cittavALAne paNa kevI rIte upAyanA abhyAsapUrvaka yoga sAmyane pAme cheAtmasAt thAya che, ethI tenA sAdhanarUpa anuSThAnanA yoganA sAdhanarUpa, anuSThAnanA pratipAdana mATe kriyAyogane kahe che - bhAvArtha : prathama pAdamAM samAdhi zuM che? te prathama sUtramAM batAvyuM. tyArapachI te samAdhimAM udyama karI zake tevA zAMtabhUmikAne pAmelA yogIone te samAdhinI prAptinA upAyabhUta evA yogane batAvyo. have je yogIo 'cittavRttinirodha' rUpa samAdhinA upAyomAM sAkSAt yatna karI zake tevA nathI; kema ke temanuM citta vyutthAnadazAvALuM che, tevA vyutthAnadazAvALA yogIo kevA upAyomAM abhyAsa kare ke jethI yoganA upAyomAM yatna karI zake te batAvavA arthe tenA sAdhanarUpa yoganA sAdhanarUpa, anuSThAnane pratipAdana karavA mATe kriyAyogane batAve che. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sUtra-1 sUtra : tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 2-1 // sUtrArtha : tapa, svAdhyAya ane Izvara praNidhAna kriyAyoga che. ri-1 TIkA : 'tapa iti'-tapaH-zAstrAntaropadiSTaM kRcchcAndrAyaNAdi, svAdhyAyaH praNavapUrvANAM mantrANAM japaH, IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM tasmin paramagurau phalanirapekSatayA samarpaNam, etAni kriyAyo rUtyucyate raTIkArya : tapa:... phayucyate I zAstrAMtaramAM upadiSTa-anya zAstramAM kahevAyelA, kaccha ane cAMdrAyaNAdi tapa che, praNavapUrvaka oMkArapUrvaka, maMtrono japa svAdhyAya che, sarvakriyAono phaLanA nirapekSapaNAthI paramagurune samarpaNa IzvarapraNidhAna che. A traNa-tapa, japa ane IzvarapraNidhAna A traNa, kriyAyoga e pramANe kahevAya che. I2-1il. bhAvArtha : vyutthAnadazAvALA yogIne yoganA sAdhanarUpa kriyAyoganuM varNana: tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAna kriyAyoga svarUpa : je yogIo sAkSAt samAdhinA upAyamAM yatna karavA mATe samartha nathI tevA vyutthAnacittavALA, yoganI prAptinA arthI jIvoe, cittanI zuddhi mATe kurachu, cAMdrAyaNa Adi tapo karavA joIe. praNavapUrvaka kArapUrvaka, maMtrono jApa karavAsvarUpa svAdhyAya karavo joIe. vaLI vyutthAnadazAnI cittabhUmikAnA tyAga arthe ane samAhitadazAnI cittabhUmikAnA saMpAdanamAM je je kriyAo karavAmAM Ave te sarvakiyAomAM koI phaLanI apekSA rAkhyA vagara te sarva kriyAo Izvarane samarpaNa karavI joIe. A rIte tapa, japa ane IzvarapraNidhAna dvArA zuddha thayeluM citta yogamArgane sevavA samartha bane che. A pramANe kriyAyogane yogamArganI bhUmikAnA upAyarUpe pataMjali RSi kahe che. para Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-1nI upA. ma.sA.nI TippaNI pAtaMjalayogasUtra -1 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : pravakRtam - prakRtane kahe che arthAt pAtaMjalayogasUtra 2-1nA thanamAM kahe che - [ya] vyAkhyA-"bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaradhvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham" / / ityasmadIyAH / sarvatrAnuSThAne mukhyapravartakazAstrasmRtidvArA tadAdipravartakaparamagurorhadaye nidhAnamIzvarapraNidhAnam / taduktam "asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasmin niyamAt sarvArthasaMsiddhiH" // 1 // ityAdi, ityasmanmatam / "vA... paritRpArtha''mamIyA:, "parama duzcara evuM bAhyatA AdhyAtmiktapanA paribRhaNa mATe AcaravuM joIe" e pramANe amArA yogIo kahe che. sarvatra ..... zaraparAghAnam, mukhya pravartaka evA zAstranI smRti dvArA sarva anuSThAnamAM tenA Adipravartaka paramagurunuM hRdayamAM sthApana Izvara praNidhAna che. tadum - te zAstranA Adipravartaka evA paramagurunuM hRdayamAM sthApana IzvarapraNidhAna che te, SoDazakamAM kahevAyuM che. zmina .... saMsiddhiH" rUtyAdri pha nmatam | "A hRdayamAM hote chate vacana hRdayamAM hote chate, tattvathI manIndra hRdayamAM che. ti zabda pAdasamAptimAM che. te hRdayamAM hote chate munIndra hRdayamAM hote chate, niyamathI sarva prayojananI saMsiddhi che." rUtyAdri thI anya AvA zlokna uddharaNarUpe grahaNa karavuM. e prakAre amAro mata che=IzvarapraNidhAna viSayaka jainadarzanakArano mata che. bhAvArtha : jaina darzanakAranA mate tapanuM svarUpa : pataMjaliRSie pAtaMjala yogasUtra 2-1mAM tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnane kriyAyoga svarUpa kahela che. temAM "tapa" zabdathI bAhyatA grahaNa karela che. jainadarzananI prakriyA anusAra bAhya tapa kaI rIte iSTa che te pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba spaSTa kare che - "aMtaraMga nirlepa pariNatirUpa AdhyAtmika tapanI puSTi mATe parama duthara evuM bAhyatapa karavuM joIe." AnAthI e prApta thAya che ke, atyaMtaratapa jIvanI vItarAgagAmI nirlepapariNati che ane te ja mokSanuM kAraNa che ane temAM samyagU udyama karavAmAM pratibaMdhaka evo puSTa thayelo deha che ane Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda / sUtra-1nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-2-3-4 puSTa thayelA dehathI indriyo utsuktAvALI thAya che ane viSayo tarapha baLAtkAre jIvane laI jAya che, tethI yogIe dehane zithila karavA, indriyonA vikArone zAMta karavA ane deha pratyenA mamatvanA parivAra mATe te prakAre zakti anusAra bAhyatapa karavo joIe ke jethI atyaMtaratapamAM udyamano vyAghAta na thAya, paraMtu tapanA baLathI zithila thayelo deha indriyonA vikArothI AtmAnuM rakSaNa karIne potAne iSTa evA atyaMtara nirlepa bhAvone pragaTa karavA mATe udyama karI zake. jenadarzanakAranA mate IzvarapraNidhAnanuM svarUpa : IzvarapraNidhAnano artha karatAM kahe che - sAdhakayogI koIpaNa anuSThAna kare tyAre te anuSThAnanuM mukhya pravartaka zAstra che ane te zAstranI smRti kare tyAre te zAstranA Adi pravartaka paramagurunI mRti thAya arthAt paramaguru evA bhagavAne A anuSThAna A vidhithI karavAnuM kahyuM che e prakAre mRti thAya ane paramaguru pratyenA bahumAnane kAraNe te mahAtmA paramaguru evA bhagavAne batAvelI vidhi anusAra te anuSThAna kare to sarva anuSThAnakALamAM IzvaranuM praNidhAna varte che. avataraNikA : sa kimarthaM ityata Aha - avataraNitArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-1mAM traNa prakArano kriyAyoga batAvyo te kriyAyoga zA mATe karavo joIe ? te batAvavA arthe kahe che - sUtra: samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca // 2-2 // sUtrArtha: samAdhinA bhAvana mATe ane klezone a5 karavA mATe kriyAyoga sevavo joIe. Il2-za TIkA : 'samAdhIti'-klezA vakSyamANAsteSAM tanUkaraNaM-svakAryakaraNapratibandhaH, samAdhiruktalakSaNastasya bhAvanA cetasi punaHpunarnivezanaM so'rthaH prayojanaM yasya sa tathoktaH / etaduktaM bhavati-ete tapaHprabhRtayo'bhyasyamAnAzcittagatAnavidyAdIn klezAn zithilIkurvantaH samAdherupakArakatA bhajante, tasmAt prathamaM kriyAyogAvadhAnapareNa yoginA bhavitavyamityupadiSTam 2-2aa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-2-3 TIkArya : gneza : tatham:, klezo AgaLa hevAze-pAtaMjalayogasUtra 2-3thI 2-9mAM kahevAze te svarUpavAnA che. tenuM tanukaraNa-svakArya karavAmAM pratibaMdha svarUpa alpakaraNa che. kahevAyelA svarUpavALI pAtaMjala yogasUtranA prathama samAdhipAdamAM kahevAyelA svarUpavALI, samAdhi che. tenI bhAvanA=samAdhinI bhAvanA=cittamAM pharI pharI nivezanaHsthApana, te samAdhinI bhAvanA che. samAdhimAvanArthaka ane naitikULaRUArtha: A baMnemAM artha zabda che tenuM yojana spaSTa kare che - te artha=prayojana, che jene te te pramANe kahevAyuM che samAdhinI bhAvanA prayojana che jene te samAdhimAvanArtha che ane klezonuM tanUkaraNa zithilIkaraNa prayojana che jene te vartezatakULaRUTW: che. patalurUM mavati - AnAthI zuM phlevAyeluM thAya che te spaSTa kare che - ttei ..... sAviSTa I A tapa vagere abhyAsa karAtAM cittagata cittamAM rahelA avidyAdi klezone, zithila karatAM samAdhinI upakAratAne bhaje che. te kAraNathI prathama prathama bhUmikAmAM, kriyAyoganA avadhAnamAM paNa evA tatpara evA, yogIe thavuM joIe, e pramANe upadeSTi=kahevAyeluM che. Il2-2I. bhAvArtha : tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNighAnasvarUpa kriyAyoganuM prayojana : yogIo klezone zithila karavA mATe tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnasvarUpa kriyAyoga seve che ane samAdhinA bhAvana mATe yogIo kriyAyogane seve che, mATe samAdhinA arthIe samAdhimAM vijJabhUta evA klezonA nAza thAya te rIte tapAdi karavA joIe ane klezono nAza thAya te rIte vAraMvAra samAdhinuM bhAvana paNa tapAdinA sevanakALamAM karavuM joIe, tethI kriyAyoga phaLavALo thAya. IN2-2 avataraNikA: klezatanUkaraNArtha ityuktaM, tatra ke klezA ityata Aha - avataraNitArtha : pAtaMlayogasUtra 2-2mAM kahyuM ke klezone tanU karavA mATe zithila karavA mATe, kriyAyoga che. tyAM klezo kayAM ? ethI karIne kahe che - sUtra : avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH // 2-3 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-3-4 sUtrArtha : avidhA, amitA, rAga, dveSa ane abhiniveza klezo che. para-3 TIkAH 'avidyeti'-avidyAdayo vakSyamANalakSaNAH paJca, te ca bAdhanAlakSaNaM paritApamupajanayantaH klezazabdavAcyA bhavanti, te hi cetasi pravartamAnAH saMsAralakSaNaM guNapariNAmaM dRDhati ra-rA TIkArya : vidyAyo.... vRtti | AgaLamAM kahevAze te svarUpavAnA pAtaMjala yogasUtra 2-3thI 2-9mAM kahevAze te svarUpavALA, avidyA Adi pAMca klezo che ane te bAdhanAsvarUpa paritApane utpana karatAM evA avidyAdi kleza zabdathI vAcya thAya che. je kAraNathI teo-avidyAdi klezo, cittamAM pravartatA saMsArasvarUpa guNapariNAmane deDha kare che. ra-3ll. bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra klezonuM svarUpa : pAtaMjalamatAnusAra avidyA vagere pAMca klezone alpa karavA mATe kriyAyoganuM sevana yogI kare che ane avidyA vagere pAMceya AtmAnA svarUpane bAdha karanAra hovAthI AtmAne paritApa kare che mATe tene klezo kahevAya che. A klezo sAdhakanA cittamAM vartatA hoya tyAre saMsAranuM kAraNa bane tevo jIvano pariNAma daDha kare che, tethI te kleza yogamArgamAM bAdhaka bane che ane te klezone tanuM karavA mATe zithila karavA mATe, tapa, svAdhyAya ane IzvarapraNidhAnarUpa kriyAyoganuM sevana che. ra-3mA avataraNikA : satyapi sarveSAM tulye klezatve mUlabhUtatvAdavidyAyAH prAdhAnyaM pratipAdayitumAha - avataraNikArya : sarve paNa klezo klezatvarUpe samAna hovA chatAM paNa avidyAnuM mUlabhUtapaNuM hovAthI avidyAnA pradhAnapaNAne kahevA mATe pAtaMjalasUtrakAra che arthAt pAtaMjala yogasUtra-2-3mAM avidyAdi pAMca klezo che te batAvyuM. tethI have pAMce ya klezomAM avidyA mULabhUta hovAthI avidyA pradhAna che te kahevA mATe pAtaMjalasUtrakAra kahe che - sUtra : avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm // 2-4 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-4 134 sUtrArtha: prasupta, tana, vicchinna ane udAra evA uttaranA kalezonuM avidhA kSetra che. ri-4ll TI : 'avidyeti'-avidyA mohaH, anAtmanyAtmAbhimAna iti yAvat, sA kSetraM prasavabhUmiruttareSAmasmitAdInAM pratyekaM prasuptatanvAdibhedena caturvidhAnAm, ato yatrAvidyA viparyayajJAnarUpA zithilIbhavati tatra klezAnAmasmitAdInAM nodbhavo dRzyate, viparyayajJAnasadbhAve ca teSAmudbhavadarzanAt sthitameva mUlatvamavidyAyAH, prasuptatanuvicchinnodArANAmiti, tatra ye klezAzcittabhUmau sthitAH prabodhakAbhAve svakAryaM nA''rabhante te prasuptA ityucyante, yathA bAlAvasthAyAM, bAlasya hi vAsanArUpeNa sthitA api klezAH prabodhakasahakAryabhAve nAbhivyajyante, te tanavo ye svasvapratipakSabhAvanayA zithilIkRtakAryasaMpAdanazaktayo vAsanAvazeSatayA cetasyavasthitAH prabhUtAM sAmagrImantareNa svakAryamArabdhumakSamAH, yathA'bhyAsavato yoginaH, te vicchinnA ye kenacid balavatA klezenAbhibhUtazaktayastiSThanti, yathA dveSAvasthAyAM rAgaH, rAgAvasthAyAM vA dveSaH, na hyanayoH parasparaviruddhayoryugapat sambhavo'sti, ta udArA ye prAptasahakArisannidhayaH svaM svaM kAryamabhinivartayanti, yathA sadaiva yogaparipanthino vyutthAnadazAyAm, eSAM pratyekaM caturvidhAnAmapi mUlabhUtatvena sthitA'pyavidyA'nvayitvena pratIyate, na hi kvacidapi klezAnAM viparyayAnvayanirapekSANAM svarUpamupalabhyate tasyAM ca mithyArUpAyAM samyagjJAnena nivartitAyAM dagdhabIjakalpAnAmeSAM na kvacitpraroho'sti, ato'vidyAnimittatvamavidyAnvayazcaiteSAM nizcIyate, ataH sarve'pi avidyAvyapadezabhAjaH, sarveSAM ca klezAnAM cittavikSepakAritvAdyoginA prathamameva taducchede yatnaH kArya iti // 2-4 // ToDArtha : ___ avidyA ..... avidyAyAH, mavidyA bhoI che marthAt manAtmAmA mAmAna mamimAna mavidyA che je vastu je svarUpe nathI te vastumAM te svarUpano bhrama avidyA che. te avidyA, uttara evA asmitAdinuM kSetraprasavabhUmi che ane pratye*asmitA vagere pratyeka, prasupta, tanu Adi bhedathI catuvidha che cAra prakAre che, temanI utpatti bhUmi avidyA che, ema anvaya che. AthI=avidyA asmitA AdinI utpattibhUmi che AthI, jyAM=je puruSamAM, viparyayajJAnarUpa avidyA zithila thAya che, tyAM asmitA Adi klezono uddabhava dekhAto nathI ane viparyayajJAnanA sadbhAvamAM teonA asmitA Adi klezonA, udubhavanuM darzana hovAthI avidyAnuM mULapaNuM sthita Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-4 ja che arthAt asmitA AdinuM mULa avidyA che e padArtha sthita ja che. prasuta.. ti, asmitAdi cAra prakAranA klezo prasupta, tana, vicchinna ane udAra cAra bhedovALA che. rUti zabda cAra bhedanA svarUpanI samAptisUcaka che. tatra--nAmitrajanne, tyAM pramukha Adi cAra bhedomAM, je klezo cittabhUmimAM rahelA prabodhakanA abhAvamAM svakAryano AraMbha karatAM nathI te prasupta e pramANe kahevAya che. je pramANe-bAlyaavasthAmAM bALaknI vAsanArUpe rahelA paNa klezo prabodhaka evA sahakArInA abhAvamAM te prakAre sahAyaka thAya evA dehanA vikAsarUpa prabodhaka evA sahakArInA abhAvamAM, abhivyakta thatA nathI te klezo prasupta kahevAya che. te ... yoniH , te klezo tanu che je sva-sva pratipakSanA bhAvanathI zithilIkRta kAryasaMpAdananI zaktivALA vAsanAnA avazeSapaNAthI cittamAM rahelA prabhUta sAmagrI vagarabaLavAna nimitta sAmagrI vagara, svakArya karavA mATe asamartha che. je pramANe - abhyAsavALA yogInA klezo tanu=alpa, che. te ti, te klezo vicchinna che je koIka balavAna kleza vaDe abhibhUta zaktivALA rahe che. je pramANekaTheSaavasthAmAM rAga athavA rAgaavasthAmAM dveSa. je kAraNathI paraspara viruddha evA A beno rAga ane dveSano ekasAthe saMbhava nathI. te... rAyA, te klezo udAra che je prApta sahakArInI saMnidhivAnA sva-sva kAryane kare che. je pramANe-sadA ja yoganA paripaMthI evA klezo vyutthAnadazAmAM varte che. aSA - kArya kRti pratyeka cAra prakAranA paNa AmanA=amitAdinA, mUlabhUtapaNA vaDe sthita evI paNa avidyA anvayIpaNAthI pratIta thAya che. je kAraNathI viparyaya evA avidyAnA anvayathI nirapekSa evA klezonuM svarUpa kyAreya paNa prApta thatuM nathI ane samyagajJAnathI mithyAsvarUpa evI teavidyA, nivartita hote chate dagdhabIsamAna evA Amano=asmitAdi klezono, kyAreya paNa praroha nathI, AthI AmanuM asmitAdi klezonuM, avidyAnimittapaNuM ane avidyAno anvaya nizcita karAya che, AthI sarve paNa klezo avidyAvyapadezane bhajanArA che arthAta avidyA zabdathI vAcya che. ane sarva klezonuM cittavikSepArIpaNuM hovAthI tenA ucchedamAM=sarva klezonA ucchedamAM, yogIe prathama ja yatna karavo joIe yogaviSayaka pravRtti karatAM pUrve ja yatna karavo joIe. rUti zabda sUtranA kathananI samAptisUcaka che. 2-4ll bhAvArtha : prasupta, tanu vicchinna ane udAra evA asmitAdi klezonuM kSetra avidhA: pAtaMjalayogasUtra ra-3mAM pAtaMjalasUtrakAre pAMca prakAranA klezo batAvyA. temAMthI avidyAne Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-4 choDIne cAra klezonuM utpattisthAna avidyA che, ane te avidyA mohanA pariNAmasvarUpa che. te mohano pariNAma spaSTa karatAM kahe che - je padArtha je svarUpe na hoya te svarUpanuM abhimAna te moha che. jema-azucimaya dehamAM zucinI buddhi che te viparIta buddhi che, tethI te mohasvarUpa che. A mohane kAraNe jIvamAM asmitA vagere cAra klezo utpanna thAya che te A pramANe che : (1) asmitA, (2) rAga, (3) dveSa ane (4) abhiniveza. A asmitA vagere cAra prakAranA klezo cAra bhUmikAvALA che te A pramANe - (1) prasupta, (2) tana, (3) vicchinna ane (4) udAra. (1) prasupta lezonuM svarUpa : keTalAka klezo prabodhaka sAmagrInA abhAvane kAraNe cittamAM rahelA hovA chatAM kArya karatAM nathI te klezo prasupta kahevAya che. je pramANe bALaka avasthAmAM cittamAM kAmanA vikAro vidyamAna hovA chatAM zarIranA te prakAranA vikAsanA abhAvarUpa prabodhaka sAmagrInA abhAvane kAraNe te prakAranA vikAro bALakane thatA nathI te vikAro prasupta lezo kahevAya che. (2) tanu klezonuM svarUpa keTalAka klezo virodhIbhAvanAothI zithila karelA hoya che, tethI te klezomAM kAryasaMpAdananI zakita alpa thayelI che, chatAM sarvathA naSTa thayelI nathI tethI baLavAna ubodhaka sAmagrI maLe to te zithila thayelA phlezo usthita thAya che te klezo tanu kahevAya che. jema-siMhaguphAvAsI munine saMyamanA pAlanathI zithila thayelA kAmanA vikAro baLavAna evA kozAnA darzanarUpa nimittathI ullasita thayA tethI te kAmavikAro saMyamanA pAlanakALamAM zithila klezo kahevAya che. (3) vicchinna klezonuM svarUpa : keTalAka klezo paraspara eka sAthe upayogamAM pravartatA nathI, tethI je klezo vartatA hoya tenA virodhI klezo vicchinna kahevAya che. jema-rAganA upayogakALamAM vaiSano upayoga vicchinna klezarUpa che. te ja rIte dezanA upayogakALamAM rAgano upayoga vicchinna klezarUpa che, tethI AvA prakAranA klezo vicchinna klezo kahevAya che. (4) udAra lezonuM svarUpa : keTalAka klezo sahakArInA prAptinA baLathI vartamAnamAM upayoga svarUpe varte che te udAra phlezo kahevAya che. jema - vyutthAnadazAvALA jIvone yoganA virodhI evA rAgAdi bhAvo sadA varte che te klezo udAra klezo kahevAya che. amitAdi cAra phlezonA nimittapaNArUpe ane anvayarUpe avidhAnuM astitva: asmitAdi cAra klezonuM mULa jema avidyA che tema asmitAdi cAreya klezomAM anuvRttirUpe Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-4 | sUtra-2-3-4nI upA. ma.sA.nI TippaNI paNa avidyA che. AnAthI e prApta thAya che ke, avidyAnA kAraNe asmitAdi klezo UThe che ane asmitAdi klezonA kALamAM avidyA sahavartIrUpe rahIne te klezone jIvADe che ane avidyAno sahakAra dUra thAya tyAre te asmitAdi klezo paNa dUra thAya che, mATe avidyAno nAza karavo te sarvaphlezonA nAzanA upAya che, tethI yogIoe sarva klezonA nAzanA mATe avidyAnA nAzamAM atyaMta udyama karavo joIe. rajA pAtaMjala yogasUtra 2-2/3/4 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyAH [ya.] vyAkhyA-anAvidyAdayo mohanIyakarmaNa audayikabhAvavizeSAH, teSAM prasuptatvaM tajjanakakarmaNo'bAdhAkAlAparikSayeNa karmaniSekAbhAvaH, tanutvamupazamaH kSayopazamo vA, vicchinnatvaM pratipakSaprakRtyudayAdinA'ntaritatvam, udAratvaM codayAvalikAprAptatvam, ityvmeyam | artha : matra ... vayam ! ahIM pAMca prakAranA klezomAM, mohanIya karmanA audayikamAvavizeSo avidyA Adi che. teonuM-audayikabhAvasvarUpa avidyA Adi klezonuM, prasuptapaNuM tanakakarmanA abAdhAkALanA aparikSayathI karmaniSakno abhAva che. tanupaNuM e upazama ke kSayopazamarUpa che-klezonA upazama ke kSayopazamarUpa tanutva che. vicchinnapaNuM pratipakSI prakRtinA udaya vagere dvArA aMtaritapaNuM vicchinnapaNuM che. udArapaNuM udayAvalikAprAptapaNe cheHkarmo udayAvalikAmAM prApta thAya te udArapaNuM che. e pramANe jANavuM. bhAvArtha: jenadarzanAnusAra prasupta, tana, vicchinna ane udAra phlezonuM svarUpa : (1) prasuptaklezonuM svarUpa : dareka karmo baMdhAyA pachI abAdhAkALa sudhI vipAkamAM AvatA nathIkema ke abAdhAkALamAM karmanA niSekano abhAva che ane te abAdhAkALa pUro thAya tyAre te karmo vipAkamAM Ave che, tethI abAdhAkALamAM karmonA niSekano abhAva che te prasupta che. jema-ahaddattanA jIve sAdhupaNAmAM gurupratyenA iSa dveSane kAraNe durlabhabodhi bAMdheluM. tyArapachI te mahAtmA ArAdhanA karI devalokamAM jAya che, devalokamAM temane dharma pratye baddharAga varte che, AthI ja pote sulabhabodhi che ke durlabhabodhi che? e prakAre kevalIne prazna karIne pote durlabhabodhi che tevuM jANyA pachI te durlabhabodhinA nivAraNanA upAyarUpe ucita citA devabhavamAM kare che tyAre te Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-4nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-5 139 durlabhabodhi ApAdakakarmanA abAdhAkALano aparikSaya hato tethI te kALamAM karmono niSekano abhAva hato mATe devabhavamAM dharmanI ruci vidyamAna hatI. Ama chatAM uttaranA ahaMdaranA bhavamAM te karma vipAkamAM AvyuM tyAre dharma pratye dveSa thAya che, tethI ahaMduttanA bhava pUrve te karma prasupta hatuM. e rIte anya karmo mATe paNa samajavuM. (2) tanuddezonuM svarUpa : je kleza ApAdakaka pratipakSanA bhAvanathI upazamane pAmelA che arthAta vartamAnamAM temano udaya avaruddha che. te klezone tanu kahevAya che, athavA je avidyAdi klezo pratipakSanA bhAvanane kAraNe kSayopazamabhAvane pAmelA che arthAt te karmomAM kleza ApAdakazaktinuM vikhaMbhaNa varte che ane zaktinA vikhaMbhaNapUrvaka te kleza ApAdakakarmono udaya varte che, tevA karmo kSayopazamabhAvavALA kahevAya che ane kSayopazamabhAvavALA je sAdhakanA karmo hoya te klezo tanu kahevAya che. (3) vicchinnaklezonuM svarUpa : te te klezaApAdakakarmanA pratipakSa prakRtinA udaya ane udIraNAthI je lezo aMtarita hoya te vicchinna klezo kahevAya che. jema rAgano udaya ane udIraNA vartatI hoya tyAre tenAthI aMtarita evA Sa ApAdakakarmanA udaya ke udIraNA nathI, tethI te vakhate dveSa ApAdaka karmo vicchinna kahevAya che. (4) udAralezonuM svarUpa : je karmo udayAvalikAmAM prApta hoya te karmo potAno prabhAva batAve che, tethI udayamAna evA mohanIyakarmone udAra kleza kahevAya che. avataraNikA : avidyAyA lakSaNamAha - avataraNikArya : pAtaMjala yogasUtra 2-3mAM avidyA Adi pAMca klezo batAvyA. have avidyAnuM svarUpa batAve che - sUtra: anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA // 2-5 // sUtrArtha : anitya, azuci, duHkha ane anAtmapadArthomAM nitya, zuci, sukha ane AtmakhyAti= AtmAno bodha, avidhA che. ra-paII Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-5 TIkA : ___ 'anityeti'-atismiMstaditi pratibhAso'vidyetyavidyAyAH sAmAnyalakSaNam, tasyA eva bhedapratipAdanam-anityeSu ghaTAdiSu nityatvAbhimAno'vidyeti ucyate, evamazuciSu kAyAdiSu zucitvAbhimAnaH, duHkheSu ca viSayeSu sukhatvAbhimAnaH, anAtmani zarIra AtmatvAbhimAnaH / etenApuNye puNyabhramo'narthe cArthabhramo vyAkhyAtaH // 2-5 // TIkArya : niti.... vyAdhyAta: I atardhA tad e prakArano pratibhAsa avidyA che, e prakAre avidyAnuM sAmAnya lakSaNa che. tenA avidyAnA ja, bhedanuM pratipAdana kare che - anitya evA ghaTAdi padArthomAM nityapaNAnuM abhimAna avidyA e pramANe kahevAya che, e rIte azuci evA kayAdimAM zucipaNAnuM abhimAna ane duHkharUpa evA viSayomAM sukhapaNAnuM abhimAna, anAtma evA zarIramAM AtmapaNAnuM abhimAna avidyA che. AnA dvArA apuNyamAM puNyano bhrama ane anarthamAM arthano bhrama vyAkhyAta che avidyArUpa kahevAyelo che. ri-pI bhAvArtha: (1) avidhAnuM svarUpa : anitya evA ghaTAdi padArthomAM nityapaNAno bodha avidyA : mohanA kAraNa jIvamAM thato viparIta bodha avidyA che, tethI anitya evA ghaTAdi padArthomAM nityapaNAno bodha jIvane thAya che. joke ghaTAdi padArtho anitya che, e prakArano spaSTa bodha jIvone che, chatAM paNa te ghaTAdi padArtho nitya che te prakAranI buddhithI jIva temAM vyavahAra kare che, AthI ghaDo phUTe che tyAre jIvane zoka thAya che. A rIte padArthane nitya mAnIne je je vyavahAra pravarte che, te sarva vyavahAra anityamAM nityapaNAnI buddhithI thAya che, AthI potAno manuSyabhava anitya che chatAM pote zAzvata che tema mAnIne haMmezA manuSyabhavamAM sthira buddhipUrvaka dhanAdi mATe je koI pravRttio kare che te anityamAM nityapaNAnA bhramarUpa che. AnAthI e phalita thAya che ke, jeo jagatanA anityapadArthonuM anityapaNAthI bhAvana karIne jagatanA padArthone avalaMbIne klezo karatA nathI, teone anityapadArthomAM anityapaNAnI buddhi che. anya sarva jIvone anitya evA ghaTAdi padArthomAM nityapaNAnI buddhithI vyavahAra pravarte che. azucimaya evA dehAdimAM zucipaNAno bodha avidyA : vaLI azucimaya evA potAnA dehamAM ke paranA dehamAM zucipaNAnI buddhi te avidyA che, AthI ja saMsArI jIvone azucithI yukta evI potAnI ke anyanI kAyAmAM prIti thAya che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-pa-6 ahIM yAtipumAM gatithI azucimaya evI viSTAdimAM bhUMDanA jIvone zucipaNAnuM abhimAna thAya che tenuM grahaNa che. AnAthI e phalita thAya che ke, azuciya evA kAyAdinA azucipaNAnA bhAvanathI jemanuM citta sva-paranI kAyAne joIne koI klezone sparze nahi tevuM bane che temane azucimaya kAyAmAM azucipaNAnI buddhi sthira che. azucimaya evI kAyAmAM zucipaNAnI buddhithI anya sarva jIvonI . pravRtti thAya che. duHkharUpa evA viSayomAM sukhapaNAno bodha avidyA : vaLI du:kharUpa evA viSayomAM sukhapaNAnuM abhimAna avidyA che. vastutaH viSayonI icchA jIvanI vyAkuLa avasthA che, tethI du:kharUpa che mATe viSayonI icchA ane viSayomAM thato zrama duHkharUpa che, chatAM saMsArI jIvone viSayonI icchA ane viSayonI pravRtti sukharUpa jaNAya che te avidyA che. anAtma evA zarIramAM AtmapaNAno bodha avidyA : zarIra AtmA nathI chatAM zarIrarUpa huM chuM e prakAranI buddhithI saMsArI jIvo pravRtti kare che te anAtmarUpa zarIramAM AtmapaNAnI buddhirUpa avidyA che. apuNyarUpa kRtyamAM puNyapaNAno bodha avidyA : koIne apuNyarUpa evA kRtyomAM puSpapaNAno bhrama thAya che te paNa avidyA che, AthI ja ajJAnane vaza jIvo mohanA pariNAmane puSTa kare tevI dharmapravRtti karIne pote puNyakarma kare che tevo bhrama jIvomAM ajJAnane kAraNe varte che te avidyA che. anartharUpa kRtyamAM arthapaNAno bodha avidyA : klezanA zamanane anukULa vyApAra jIva mATe artharUpa che ane klezavRddhine anukULa sarva vyApAra jIva mATe anartharUpa che, Ama chatAM saMsArI jIvo klezavRddhinA upAyarUpa dhananuM arjana ke bhogAdimAM A mArA mATe artharUpa che tevA bhramathI pravRtti kare che te anarthamAM arthanA bhramarUpa temanI avidyA che. para-pA avataraNikA : asmitAM lakSayitumAha - avataraNikArya : asmitAnuM lakSaNa karavA mATe arthAt svarUpane batAvavA mATe kahe che - sUtra : varNana tyAre tmivAsmitA para-ddA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-6-0 sUtrArtha : dagazaktinI ane darzanazaktinI ekAtmatA ja amitA che. IIra-6ll TIkA? 'dRgiti'-dRkzaktiH puruSaH, darzanazakti rajastamobhyAmanabhibhUtaH sAttvikaH pariNAmo'ntaHkaraNarUpaH, anayo gyabhoktRtvena jaDAjaDatvenAtyantabhinnarUpayorekatAbhimAno'smiteti ucyate, yathA prakRtirvastutaH kartRtvabhoktRtvarahitA'pi karvyahaM bhokyhmitybhicitte, sozvamasmitAro vipa: sneza: Jra-dA TIkA? va$i: .... kveza: II dezakti puruSa che, darzanazakti raja ane tamathI abhibhUta abhibhUta na thayela, aMta:karaNarUpa sAtvika pariNAma che. jaDa ane ajaDapaNAthI atyaMta bhinnarUpa evA e benuM puruSa ane aMta:karaNarUpa sAtvika pariNAmanuM bhogya-bhoipaNAthI puruSa bhoktA che ane aMta:karaNa bhogya che e prakArathI, ekatAnuM abhimAna asmitA e pramANe kahevAya che. je pramANe - vastuta: kartutva ane bhoknatvathI rahita evI paNa prakRti "katra huM chuM, bhooI huM chuM' e pramANe abhimAna kare che te A asmitA nAmano viparyAsa kleza che. ra-6ll bhAvArtha : (2) asmitAnuM svarUpa : dazaktivALo puruSa che arthAt dazyane jovAnI zaktivALo puruSa che ane darzanazaktivALo raja ane tamathI abhibhUta na thayela evo aMtaHkaraNarUpa sAttvika pariNAma che buddhi che. prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI che tethI jaDa che ane puruSa ajaDa che, tethI jaDa ane ajaDapaNArUpe puruSa ane buddhino atyaMta bheda che, Ama chatAM bhAgya evI buddhino ane bhoktA evo puruSano bhogya-bhostRtvarUpe ekatAnuM abhimAna thAya che te asmitA che. uparamAM jaNAvela asmitAnA svarUpanuM tAtparya spaSTa kare che - vastutaH je pramANe prakRti kartRtva ane bhostRtvathI rahita che chatAM paNa 'huM kartA chuM, huM bhoktA chuM' e pramANe mAne che arthAt prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi kartA paNa nathI ane bhoktA paNa nathI chatAM buddhine bhrama thAya che ke huM A bAhyakRtyonI kartA chuM ane A bAhya viSayonI bhoktA chuM. A prakArano buddhimAM vartato bhrama asmitA nAmano viparyAsarUpa kleza che. vizeSArtha : jainadarzananI prakriyA anusAra asmitAnuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA pramANe jJAnAvaraNIyakarmarUpa prakRtimAMthI saMsArIjIvamAM matijJAnanA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 / sAdhanapAda | sUtra-6-o kSayopazamarUpa buddhi utpanna thAya che ane te buddhi vastuta: bAhya padArthone karanAra nathI ane bAhya padArthone bhogavanAra nathI, Ama chatAM saMsArI jIvone 'A kArya meM karyuM, A bhogo meM karyA' e prakAre kartRtva ane bhostRtva buddhi thAya che te asmitA nAmano vipaiyAsarUpa kleza che. vastutaH buddhithI joya padArthonuM jJAna AtmAne thAya che ane dehadhArI jIvo je bAhya kRtyo kare che te nRtyakALamAM buddhi te nimittane pAmIne potAnA bhAvo kare che bAhya padArthone karatI nathI ane bAhya padArthono pote upabhoga karyo che tevo saMsArIjIvone buddhimAM bhrama thAya che. paramArthathI bAhya padArthamAM vartato koI bhAva nikaLIne buddhimAM praveza pAmato nathI. phakta saMsArIjIvone matijJAnanA layopazamarUpa buddhimAM bhrama thAya che ke, kAyA dvArA meM Ano bhoga karyo che te asmitArUpa bhrama che. ra-brA avataraNikA : rAgasya lakSaNamAha - avataraNitArtha : rAganA lakSaNane svarUpane, kahe che - sUtra : sukhAnuzayI rAgaH // 2-7 // sUtrArtha : sukhAnuzayI rAga che. ra-NI TIkA : 'sukheti'-sukhamanuzeta iti sukhAnuzayI sukhajJasya sukhAnusmRtipUrvakaH sukhasAdhaneSu tRSNArUpo ga? rAgasaJakaH klezaH // 2-7 // TIkArya : suram .... neza: I sukhane anusare e sukhAnuzAyI, sukhane jANanAra puruSane sukhanI anusmRtipUrvaka sukhanA sAdhanomAM tRSNArUpa gRddhi Asakti, rAgasaMjJaka kleza che. ll2-LI bhAvArtha : (3) rAganuM svarUpa : koI padArthaviSayaka sukhano anubhava karyA pachI te sukhanI anusmRtipUrvaka sukhanA sAdhanomAM tRSNArUpa gRddhino pariNAma lokone anubhavAya che te rAgarUpa kleza che. ll-oll Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-8-9 avataraNikA : dveSasya lakSaNamAha - avataraNikArya : teSanA lakSaNane svarUpane, kahe che - sUtra: duHkhAnuzayI dveSaH // 2-8 // sUtrArtha : duHkhAnuzAyI TheSa che. ri-8 TIkA : 'duHkheti'-duHkhamuktalakSaNaM, tadabhijJasya tadanusmRtipUrvakaM tatsAdhaneSu anabhilaSato yo'yaM nindAtmakaH krodhaH sa dveSalakSaNaH klezaH // 2-8 // TIkArya : rum .... sneza: II duHkha uktalakSaNavALuM pAtaMjalayogasUtra 1-31mAM jhala svarUpavAnuM che, tenA du:khanA abhijJane jANakAra puruSane, tenI anusmRtipUrvadu:khanI anusmRtipUrvaka, tenA sAdhanomAM du:khanA sAdhanomAM, anabhilASane kAraNe je A niMdAtmaka krodha te dveSasvarUpa kleza che. ||ra-8II. bhAvArtha : (4) dveSanuM svarUpa : deha ane indriyone upaghAtaka bhAvo pratye jIvane duHkhanI buddhi hoya che ane te duHkhanA vedananA abhijJa=jANakAra evA puruSane, A padArtho mane duHkha utpanna kare che e prakAranI anusmRtipUrvaka te du:khanA sAdhanomAM anabhilASa hoya che arthAt "A sAdhano mane prApta na thAo evI abhilASA hoya che, tenA kAraNe te sAdhano pratye je niMdAsvarUpa krodha che te dveSarUpa kleza che. ra-8, avataraNikA : abhinivezasya lakSaNamAha - avataraNikArya : abhinivezanA lakSaNane svarUpane, kahe che - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-9 145 145 sUtra : svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH // 2-9 // sUtrArtha : varasavAhI=saMsArI jIvonA svAbhAvika pariNAmane vahana karanAra, vidvAnane paNa mUrkhane to kharo paNa vidvAnane paNa, te prakArano rUDha=je prakAre pUrvajanmamAM du:khano anubhava karyo tenAthI je mRtyu pratye bhaya pedA thayo te prakAre rUDha, abhiniveza che arthAta "mane mRtyu na thAva e prakArano daDha pariNAmarUpa abhiniveza che. ll-ell TIkAH _ 'svarasavAhIti'-pUrvajanmAnubhUtamaraNaduHkhAnubhavavAsanAbalAdbhayarUpaH samupajAyamAnaH zarIraviSayAdermama viyogo mA bhUditi anvahamanubandharUpaH sarvasyaivA''kRmebrahmaparyantaM nimittamantareNa pravartamAno'bhinivezAkhyaH klezaH // 2-9 // TIkArya : pUrvananma ... varteza: / pUrvajanmamAM anubhava karAyelA maraNanA du:khanA anubhavanI vAsanAnA baLathI utpanna thatAM bhayarUpa zarIrathI ane viSayAdithI "mane viyoga na thAva' e prakArano pratidivasa anubaMdharUpa abhiniveza nAmano kleza che. A abhinivezarUpa kleza kRmithI mAMDIne brahmAparyata sarvajIvone nimitta vagara pravartamAna che. ra-9l bhAvArtha : (5) abhinivezanuM svarUpa : saMsAravartI kRmithI mAMDIne brahmA sudhInA sarva jIvone mRtyuno bhaya varte che. te abhiniveza nAmano kleza che. saMsAravartI sarva jIvone mRtyuno bhaya kema varte che? tethI kahe che - pUrvajanmamAM anubhava karAyelA maraNanA duHkhanA anubhavane kAraNe AtmAmAM vAsanA paDela ane te vAsanAnA kAraNe maraNano bhaya sarvajIvone utpanna thAya che. A bhaya kevo che ? te spaSTa karatAM kahe che - zarIra ane bAhya bhogya evA viSayono "mane viyoga na thAva' e prakAranA pravAharUpa bhaya varte che ane A bhaya koI bAhya nimittathI thato nathI, paraMtu mRtyuthI saMsArI jIvo potAnuM rakSaNa karavA mATe sadA pravarte che te abhiniveza nAmano kleza che. ra-lA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-5-6-7-8-9nI upA. ma.sA.nI TippaNI sArAMza : pAtaMjalamatAnusAra pAMca prakAranA klezo avidyA asmitA rAga abhiniveza prasukha tanuM vicchinna udAra prasupta tanu vicchinna udAra prasupta tanu vicchinna udAra prasupta tanuM vicchinna udAra avidyA prasupta, tana, vicchinna ane udAra evI asmitAnuM kSetra=mULa. - avidyA pramukha, tana, vicchinna ane udAra evA rAganuM kSetra=mULa. - avidyA pramukha, tana, vicchinna ane udAra evA zreSanuM kSetra=mULa. ke avidyA pramukha, tana, vicchinna ane udAra evA abhinivezanuM kSetra=mULa. pAtaMjalayogasUtra 2-5/60/89 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : ___ [ya.] vyAkhyA-atrAvidyA sthAnAGgoktaM dazavidhaM mithyAtvameva / asmitAyA adRzye dRgAroparUpatve cAntarbhAvaH, (asmitAyA api dRzye dRzi vA dagAroparUpatve mithyAtve evAntarbhAva AropAnaGgIkAraM kRtvA) bauddhadRzyadRgaikyApattisvIkAre tu dRSTivAdasRSTivAdApattiH, ahaGkAramamakArabIjarUpatve tu rAgadveSAntarbhAva iti, rAgadveSau kaSAyabhedA eva abhinivezazcodAhRto'rthato bhayasaJjAtmaka eva, sa ca sajJAntaropalakSaNam, viduSo'pi bhaya ivAhArAdAvapyabhinivezadarzanAt, kevalaM viduSA(So')pramattatAdazAyAM dazasaJjAviSkambhaNe na kazcidayamabhinivezaH, sajJA ca mohAbhinivezaH, sajJA ca mohAbhivyaktaM caitanyamiti sarve'pi klezA mohaprakRtyudayajabhAva eva, ata eva klezakSaye kaivalyasiddhiH, mohakSayasya taddhetutvAt iti pAramarSarahasyam // tathA drArA parve vIntava: A pramANe pATha che tyAM mitIyA pa dRzya draSTi vI TrAra paratve mithyAtve vAstava mApanAruM svI pAThanI saMbhAvanA che. artha : tra .... ti, ahIMpAtaMjalamatAnusAra pAMca prakAranA klezonuM svarUpa batAvyuM emAM, avidyA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-5-6-7-8-9nI upA. ma.sA.nI TippaNI sthAnAMgamAM kahela daza prakAranuM mityAtva ja che. asmitA paNa dezyamAM=puruSa mATe dezya evI buddhirUpa dezyamAM denA=puruSarUpa denuM AroparUpapaNuM hote chate athavA daMpa buddhimAM, dRzyanA AroparUpapaNuM hote chate mithyAtvamAM aMtarbhAva pAme che. asmitA mithyAtvamAM aMtarbhAva pAme che ane Aropano asvIkAra karIne bauddha=buddhi saMbaMdhI dRzya ane denI ekya Apattino svIkAra karAye chate dRSTivAda ane sRSTivAdanI Apatti che. vaLI ahaMkAra ane mamakAranA bIjarUpapaNAmAM rAgadveSamAM aMtarbhAva che=asmitAno rAga-dveSamAM aMtarbhAva che. rUti zabda asmitAnA kzananA viSayamAM jainadarzananI prakriyA pramANe traNa viklponI samAptisUcaka che 147 rAgadveSI... paramavaMrahasyam / rAga ane dveSa kaSAyanA bhedo ja che ane abhiniveza arthathI bhayasaMjJAtmaka ja kahevAyo che, ane te-abhiniveza, saMjJAntaranuM upalakSaNa che-anya saMjJAnuM upalakSaNa che; kema ke vidvAnane paNa bhayanI jema AhArAdimAM paNa abhinivezanuM darzana che. phakta vidvAnane apramattadazAmAM daza saMjJAnuM vikhuMbhaNa thaye chate koI A=bhaya vagere abhiniveza, nathI ane saMjJA mohano abhiniveza che ane saMjJA mohathI abhivyakta caitanya che, ethI sarva paNa klezo mohanI prakRtinA udayathI utpanna thayelA bhAva ja che, AthI ja klezanA kSayamAM kaivalyanI siddhi che; kema ke mohakSayanuM tenuM hetupaNuM che=kevalajJAnanuM hetupaNuM che, e pramANe pAramarSarahasya che. bhAvArtha: pAtaMjaladarzanakAre kahela avidhAno sthAnAMgasUtramAM batAvela daza prakAranA mithyAtvamAM aMtarbhAva : pAtaMjaladarzanakAra anityamAM nityapaNAnI buddhi Adi rUpa jene avidyA kahe che te sthAnAMgasUtramAM kahela daza prakAranA mithyAtvamAM aMtarbhAva pAme che; kema ke sthAnAMgasUtramAM adharmamAM dharma buddhi ityAdi svarUpa daza prakAranA mithyAtva kahyA che te viparIta buddhisvarUpa che. tenI jema anitya evA padArthamAM nityapaNAnI buddhi mithyAtvasvarUpa che. ane azucimAM zucinI buddhi Adi paNa mithyAtvasvarUpa che. asmitAnA viSayamAM traNa vikalpo : prathama vikalpamAM asmitAno mithyAtvamAM aMtarbhAva : (1) pAtaMjaladarzanakAra dak ane dRzyanI ekatArUpa asmitA svIkAre che, e pramANe svIkArIe to dazyarUpa buddhimAM dar evA puruSanuM pratibiMba paDavAne kAraNe dazno Aropa thAya che=draSTA evA puruSano Aropa thAya che, tethI te viparyAyarUpa hovAthI mithyAtvamAM ja aMtarbhAva pAme che. vaLI buddhirUpa degmAM bAhyapadArthorUpa dazyanuM pratibiMba paDe che, tethI te bAhya padArthone huM bhogavuM chuM ane bAhya padArthone huM karuM chuM e prakArano buddhimAM bhrama thAya che te buddhirUpa damAM dazyanA AroparUpa hovAnA kAraNe mithyAtvamAM ja aMtarbhAva pAme che. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-5-6-7-8-9nI upA. ma.sA.nI TippaNI bIjA vikalpamAM pAtaMjaladarzanakArane dRSTisRSTivAdanI Apatti : (2) buddhisaMbaMdhI je dazya evA ghaTAdi padArtho ane darUpa buddhi tenA aikyanI prApti asmitA che tema svIkArAye chate arthAt prakRtimAMthI je buddhi utpanna thayela che temAM je ghaTapaTAdi padArthonuM pratibiMba paDe che tethI dazya evA ghaTAdi padArtho ane darUpa buddhi eka che te asmitA che ema pAtaMjaladarzanakAra vaDe svIkArAye chate daSTi-sRSTivAdanI prAptirUpa doSa prApta thAya che. te A pramANe - vedAMtavAdI brahmAdvaita mAne che, tethI kahe che ke, eka brahma satya che sarva jagatu mithyA che. A rIte brahmasvarUpa jagatane sthApyA pachI daSTa vyavasthAnI saMgati arthe teo kahe che ke, saMsArI jIvo pAramArthika brahmanA aMzo che ane teo sAdhanA karIne mukta thAya che tyAre paramabrahmamAM vilaya pAme che. vaLI saMsArI jIvo je brahmanA aMzarUpa che teone jyAre jyAre ghaTapaTAdi bAhyapadArthonuM jJAna thAya che tyAre tyAre te ghaTa-paTAdi dazyonI sRSTi thAya che ane jayAre jyAre ghaTa-paTAdinuM jJAna hoya che tyAre tyAre ja tenuM sattva hoya che anyadA hotuM nathI, tethI saMsArI jIvone jyAre jyAre ghaTa-paTAdinA jJAnarUpa dRSTi che tyAre tyAre ja ghaTa-paTAdinI sRSTi che, e prakArano dRSTi-sRSTivAdano mata che. A mata pramANe caitanyathI atirikta ajJAta evA padArthonuM sattva nathI, paraMtu jJAta je padArthonuM sattva che, tethI jJAta evo ghaTa ja sat che. jyAre ghaTa jJAnano viSaya nathI tyAre tenuM astitva paNa svIkArAtuM nathI. je pramANe-svapnamAM jJAta thayelA ghaTAdi padArtho sattvarUpe pratIta thAya che ane svapna vilIna thaye chate e ghaTa-paTAdi padArtho vilIna thAya che. e rIte jAgRta avasthAmAM jJAta thayelA ghaTa-paTAdi padArtho sabhAvane pAme che ane buddhi vilIna thaye chate te ghaTa-paTAdi padArtho paNa vilIna thAya che ane ajJAta padArthonI pratIti svapnanA jevI jANavI arthAt svapnamAMthI jAgyA pachI smRti thAya che ke tyAre meM ghaTane jANelo atyAre ghaTa nathI tema jAgRta avasthAmAM paNa purovartI ghaTAdi dekhAya che tyAre ghaTAdi padArthonI sRSTi che ane jayAre ghaTAdi dekhAtA nathI tyAre te ghaTAdi padArthonuM smaraNa che. A rIte A matamAM dezya evA ghaTAdinI ane dRSTinA=jJAnanA aikyanI prApti svIkArAya che, tethI jo pAtaMjaladarzanakAra raMgUnI buddhinI ane dazya evA ghaTAdinI ekatArUpa asmitA svIkAre to dRSTi-sRSTivAdanA svIkAranI Apatti Ave, tethI pAtaMjaladarzanakArane vedAMtadarzananA svIkAranI Apatti prApta thAya. saMkSepathI e prApta thAya che ke, zuddha brahmasvarUpa AtmA che, tenA aMzarUpa saMsArI jIvo che ane saMsArI jIvone ghaTa-paTAdinuM jJAna thAya che tyAre ghaTa-paTAdinuM sarjana thAya che, tethI vedAMtamatAnusAra brahmathI atirikta jagatamAM kAMI ja nathI. phakta zuddha eka brahmasvarUpa ja jagat teo mAne che ane saMsArI jIvo zuddha brahmanA aMzo che ane teonI darzanazaktirUpa dRSTithI ghaTa-paTAdirUpa sRSTinuM sarjana Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-5-6-7-8-9nI upA. ma.sA.nI TippaNI thAya che, paramArthathI to buddhithI dekhAtA ghaTa-paTAdinuM brahma sAthe aikya che. tema pAtaMjaladarzanakAra buddhithI dekhAtA dazyone buddhi sAthe aikya svIkArarUpa asmitA svIkAre to daSTi-sRSTivAdanA svIkAranI Apatti prApta thAya. trIjA vikalpamAM asmitAno rAga-dveSamAM aMtarbhAva : (3) asmitAne ahaMkAranA ane mamakAranA bIjarUpa pAtaMjaladarzanakAra svIkAre to te asmitAno rAga-dveSamAM aMtarbhAva thAya che, paraMtu rAga-dveSathI pRthar asmitA siddha thatI nathI. Azaya e che ke, dehamAM "huM chuMe buddhirUpa ahaMkAra ane potAnI dhanAdinI sAmagrI mArI che e rUpa mamakAra jIvamAM thAya che tenuM kAraNa asmitA che, tema pAtaMjaladarzanakAra svIkAre to te asmitA rAga-dveSamAM ja aMtarbhAva pAme che. rAga-dveSarUpa klezono kaSAyamAM ja aMtarbhAva : - rAga-dveSasvarUpa lezo kaSAyanA ja bhedo che arthAt pataMjaliRSie je rAga-dveSarUpa klezo kahyA che te krodhAdi cAra kaSAyonA bhedothI pRthapha nathI. abhinivezano bhaya saMjJAmAM aMtarbhAva ane abhinivezarUpa bhayasaMjJA AhArAdisaMjJAnuM upalakSaNa : pataMjaliRSi jene abhiniveza kahe che te arthathI bhayasaMjJArUpa ja che ane abhinivezarUpa bhayasaMjJA anya AhArasaMjJA, maithunasaMjJA ane parigrahasaMjJAnuM upalakSaNa che; kema ke vidvAna puruSane paNa jema maraNanA bhayarUpa abhiniveza leza varte che tema AhArAdimAM paNa abhiniveza varte che. je vidvAno sAdhanA karIne apramattaguNasthAnakamAM varte che teone dazeya saMjJAnuM vikhaMbhaNa varte che, tethI koI ThekANe A abhiniveza nathI arthAt mRtyuno paNa bhaya nathI ane AhArano paNa abhiniveza nathI, maithunano paNa abhiniveza nathI ane parigrahano paNa abhiniveza nathI. saMjJA e mohano abhiniveza che sarve klezo mohanA udayathI thanArA bhAvo hovAthI mohanA kSayathI kevalajJAnanI prApti : saMjJA e mohano abhiniveza che=mohanA udayane kAraNe te prakAranA bhAvo karavAnA jIvanA pariNAmarUpa che. AthI ja mohanA udayathI saMsArI jIvone mRtyuno bhaya thAya che ke AhArAdinI icchA thAya che. A saMjJA mohathI abhivyakta thatuM caitanya che, ethI karIne sarva paNa klezo pAtaMjaladarzanakAre svIkArelA badhA klezo, mohanI prakRtinA udayathI thanArA bhAvo che. AthI ja jeone klezono kSaya thAya che teone kevalajJAna pragaTe che; kema ke mohanA kSayanuM kevalajJAnanuM hetupaNuM che arthAta mohano kSaya thAya tyAre jJAnAvaraNAdi ghAtakarmono kSaya thAya ane jJAnAvaraNAdi ghAtI karmono kSaya thAya tyAre kevalajJAna thAya che. e pramANe paramaRSi evA sarvajJa bhagavAnanA vacananuM rahasya che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-10 avataraNikA : tadevaM vyutthAnasya klezAtmakatvAdekAgratAbhyAsakAmena prathamaM klezAH parihartavyAH, na cAjJAtAnAM teSAM parihAraH kartuM zakya iti tajjJAnAya teSAmuddezaM kSetraM vibhAgaM lakSaNaM cAbhidhAya sthUlasUkSmabhedabhinnAnAM teSAM prahANopAyavibhAgamA ha 150 avataraNikArya : te A pramANe=pAtaMjvayogasUtra 2-4mAM udAra klezonuM svarUpa batAvyuM ane kahyuM ke, vyutthAnadazAmAM sadA yoganA paripaMthI udAra klezo hoya che e pramANe, vyutthAnanuM klezAtmakapaNuM hovAthI ekAgratAnA abhyAsanI kAmanAvALA evA yogIe prathama klezono parihAra karavo joIe-vyutthAnadazAmAM udAra klezo cittamAM varte che teno parihAra karavo joIe, ane vyutthAnadazAmAM vartatA ajJAta evA teono=klezono, parihAra karavA mATe zakya nathI, tethI tenA jJAna mATe=klezonA jJAna mATe, teono-klezono uddeza=pAtaMjalayogasUtra 2-3mAM klezono uddeza, pAtaMjalayogasUtra 2-4mAM kSetra ane vibhAga, ane pAtaMlayogasUtra 2-5thI 9mAM klezonuM lakSaNa kahIne sthUla ane sUkSma bhedathI bhinna evA teonA=klezonA, nAzanA upAyanA vibhAgane kye che - sUtraH te pratipravahevA: sUkSmAH / / 2-05 sUtrArtha : te sUkSmaklezo arthAt je vAsanArUpe ja rahelA che te sUkSmalezo pratiprasavathI= pratilomapariNAmathI, heya che=tyAga karavA yogya che. II2-10|| TIkA : 'te iti' - te sUkSmAH klezA ye vAsanArUpeNaiva sthitA na vRttirUpaM pariNAmamArabhante te pratiprasavena=pratilomapariNAmena, heyA: = tyaktavyAH, svakAraNAsmitAyAM kRtArthe savAsanaM cittaM yadA praviSTaM bhavati tadA kutasteSAM nirmUlAnAM sambhavaH // 2- 10 // TIkArthaH te. ***** , sambhava: / / te sUkSma klezo je vAsanArUpe ja rahelA che, vRttirUpa pariNAmane AraMbha karatA nathI te klezone pratiprasavathI=pratilomapariNAmathI, heya=tyAga karavA joIe. AnAthI zuM phalita thAya che te batAve che - sAsmitasamAdhi kRtArtha hote chate vAsanAsahita citta=sAsmitasamAdhinA bhAvothI vAsita thayeluM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-10 | sUtra-10nI upA. ma.sA.nI TippaNI citta, jyAre svakAraNamAM cittanA kAraNabhUta evI prakRtimAM, praviSTa thAya che tyAre nirmaLa evA teono sUkSmaddezono, kyAMthI saMbhava hoya ? arthAt saMbhava hoya nahIM. l2-19ll - rAjamArtaDa TIkAmAM svAmitIyAM pATha che tyAM kAraNe samitIyAM pAThanI saMbhAvanA jaNAya che. ame te mujaba pATha grahaNa karIne artha karela che. bhAvArtha : pratilomapariNAmathI sUkSmaphlezo heya tyAga karavA yogyaH pAtaMjaladarzanakAra sUkSmaphlezonA nAzano upAya batAve che - te sUkSma lezo je vAsanArUpe ja cittamAM rahelAM che paraMtu vRttirUpa pariNAmano AraMbha karatA nathI. AnAthI e prApta thAya che ke, je yogIe pratipakSa bhAvanA Adi dvArA je klezone evA zithila karI nAMkhyA che ke te klezo vartamAnamAM vRttirUpa pariNAmasvarUpe upasthita thatA nathI, Ama chatAM cittamAM vAsanArUpe ja sUkSma rahelA che ane te sUkSma phlezone pratilomapariNAmathI yogIe tyAga karavA joIe. pratilomapariNAmathI te sUkSmaddezono tyAga kaI rIte thaI zake te batAvatAM kahe che - jyAre yogI savitakadi samAdhimAM udyama karIne chellI sAsmitasamAdhinI bhUmikAne pAme ane te sAmitasamAdhi paNa kRtArtha thAya arthAt atyaMta jIvanI prakRtirUpa bane tyAre klezonI vAsanAvALuM citta svakAraNamAM praveza pAme che arthAt cittanuM kAraNa prakRti che te prakRtimAM citta praveza pAme che. tethI prakRtimAM lIna evuM citta hoya tyAre nirmULa thayelA evA te klezono saMbhava kyAMthI thaI zake ? arthAt thaI zake nahIM. ri-10nA pAtaMjalayogasUtra 2-10 upara pUjya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-kSINamohasambandhiyathAkhyAtacAritraheyA ityarthaH / artha : sUkSma phlezo kSINamohasaMbaMdhI yathAkhyAtacAritrathI heya che. bhAvArtha : jenadarzanakAranA mate kSINamohasaMbaMdhI yathAkhyAtacAritrathI sUkSmaddezo heya-tyAga karavA yogyaH kSapakazreNi upara ArUDha thayela yogI bAramAM guNasthAnake kSINamohavALA thAya che tyAre yathAkhyAtacAritra varte che, te vakhate mohanIyakarmanA sarvasaMskAro nAza pAme che ane matijJAnanA upayogarUpa citta zuddha AtmabhAvamAM sthira hoya che, tethI koI klezono udaya saMbhavato nathI. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-11 avataraNikA : sthUlAnAM hAnopAyamAha - avataraNikAI: sthUla evA klezonA pAnano tyAganA, upAyane batAve che - sUtra : dhyAnadayAptavRttaya: ra-16 sUtrArtha : teonI vRttio=phlezonI vRttio, dhyAnathI heya che. ri-11|| TIkA : _ 'dhyAneti'-teSAM klezAnAmArabdhakAryANAM yAH sukhaduHkhamohAtmikA vRttayastA dhyAnenaiva cittaikAgratAlakSaNena heyA hAtavyA ityarthaH, cittaparikarmAbhyAsamAtreNaiva sthUlatvAt tAsAM nivRttirbhavati, yathA vastrAdau sthUlo malaH prakSAlanamAtreNaiva nivartate, yastu tatra sUkSmaH sa taistairupAyairuttApanaprabhRtibhireva nivartayituM zakyate // 2-11 // TIkAI: teSAM zakyate | teona=Arabdha kAryavALA evA klezonI, je sukha, du:kha ane mohasvarUpa vRttio che te cittanI ekAgratAsvarUpa dhyAnathI heya che tyAga karavA yogya che. cittanA parikarmanA abhyAsamAtrathI ja skUlapaNuM hovAne kAraNe teonI=phlezonI, nivRtti thAya che. je pramANe - vastrAdimAM sthUla mala prakSAlanamAtrathI nivartana pAme che. vaLI je tyAM vastramAM, sUkSma mala che te uttApana vagere ja te te upAyo vaDe nirvatana karI zakAya che. li2-11|| bhAvArtha : sthUla evA klezonA tyAgano upAyaH klezonI vRttio dhyAnathI heya tyAga karavA yogya : je klezo vartamAnamAM potAnuM kArya karI rahelA che, te klezonI vRttio cittamAM vartamAnamAM varte che, tevA klezono nAza karavA mATe yogIe klezanA nAzanA upAyabhUta evI yoganI pravRtti cittanI ekAgratApUrvaka karavI joIe, tethI e klezo nAza pAme che. jema-koI sAdhaka yogI sUtra ane arthamAM ekAgratApUrvaka cittane pravartAve to te vakhate saMsAranA nimittone pAmIne je klezanI vRttio vartatI hatI te nAza pAme che. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-11-12 AnAthI zuM phalita thAya che te spaSTa karatAM kahe che cittanA parikarmanA abhyAsamAtrathI ja te klezonI nivRtti thAya che; kema ke te klezo sthUla che. tethI e prApta thAya che ke, je klezo saMsAranA nimittothI vartamAnamAM cittanI bhUmimAM varte che te sthUla hovAthI yoganA arthI evA vicAraka puruSo tene jovA mATe yatna kare to potAnA cittamAM vartatA te klezone teo joI zake che, tethI te klezo sthUla che ane cittane parikarma karanAra mahAtmAnA abhyAsamAtrathI te sthUla klezo nAza pAme che. jema prathama samAdhipAdamAM cittanA parikarmanA aneka upAyo batAvyA. temAMthI koI paNa ucita upAyane grahaNa karIne yogI vItarAgaviSaya cittane ekAgra kare to avItarAgabhAvanAthI bhAvita cittane kAraNe utthita thayelA klezo nirvatana pAme che. A kathanane daSTAMtathI spaSTa kare che jema-vastrAdimAM sthUla maLa hoya hoya tene prakSAlana karavAmAtrathI te sthUla maLa dUra thAya che, tema sthUla klezo cittanA parikarmanA abhyAsamAtrathI dUra thAya che, ane jema vastramAM sUkSma maLa hoya to tene dUra karavA mATe tApana vagere te te upAyo karavA paDe che, tema cittamAM vartatA sUkSma klezonA nivartana mATe savitarkAdi samAdhiomAM kramasara yatna karIne aMte sAsmitasamAdhi prakarSavALI thAya che tyAre te sUkSma klezo nivartana pAme che. II2-11 avataraNikA : evaM klezAnAM tattvamabhidhAya karmAzayasyAbhidhAtumAha 153 avataraNikArya : A rIte=pAtaMlayogasUtra 2-3thI atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, klezonA tattvane=klezonA svarUpane, klIne rbhAzayane hevA mATe kye che sUtraH klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 2- 12 // sUtrArtha : klezamULavALo dRSTa-adRSTa janmavedanIya evo karmAzaya che. II2-12 // TIkA H 'klezeti'-karmAzaya ityanena tasya svarUpamabhihitam, yato vAsanArUpANyeva karmANi, klezamUla ityanena kAraNamabhihitam, yataH karmaNAM zubhAzubhAnAM klezA eva nimittam, dRSTAdRSTajanmavedanIya ityanena phalamuktam, asminneva janmani anubhavanIyo dRSTajanmavedanIyaH, janmAntarAnubhavanIyo'dRSTajanmavedanIyaH / tathAhi kAnicitpuNyAni karmANi devatArAdhanAdIni Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-12 tIvrasaMvegena kRtAnIhaiva janmani jAtyAyurbhogalakSaNaM phalaM prayacchanti yathA nandIzvarasya bhagavanmahezvarArAdhanabalAdihaiva janmani jAtyAdayo viziSTAM prAdurbhUtAH evamanyeSAM vizvAmitrAdInAM tapaHprabhAvAjjAtyAyuMSI, keSAJcijjAtireva, yathA tIvrasaMvegena duSTakarmakRtAM nahuSAdInAM jAtyantarAdipariNAmaH urvazyAzca kArtikeyavane latArUpatayA evaM vyastasamastarUpatvena yathAyonuM yogyam // 2-25 154 TIkArya : dharmAMzaya: ... yogyam // 'karmAzaya' enA dvArA tenuM svarUpa=karmanuM svarUpa kahevAyuM. je kAraNathI vAsanArUpa ja karmo che. 'klezamULa' enA dvArA kAraNa kahevAyuM arthAt karmonuM kAraNa hevAyuM. je kAraNathI zubha-azubha karmonA klezo ja nimitta-kAraNa, che. 'dRSTa-adRSTa janmavedanIya' enA dvArA phala kahevAyuM arthAt karmonuM phaLa hevAyuM. A jnmamAM anubhava karavA yogya karma dRSTajanmavedanIya che ane jnmAMtaramAM anubhava karavA yogya karma adRSTajanmavedanIya che. te A pramANe - koIka devatA ArAdhanAdi puNyakarmo tIvrasaMvegathI karAyelA A ja janmamAM jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLane Ape che. je pramANe-naMdIzvara nAmanA puruSane bhagavAna mahezvaranI ArAdhanAnA baLathI A ja janmamAM viziSTa jAti vagere prAdurbhAva pAmI. e rIte anya evA vizvAmitrAdine tapanA prabhAvathI jAti ane AyuSya prApta thayA. vaLI keTalAkne jAti ja prApta thaI . je pramANetIvrasaMvegathI dRSTakarma karanArA nahuSAdine jAetarAdi pariNAmo thayA. ane urvazInuM kArtikeya vanamAM latArUpaNAthI phaLa prApti thaI. A rIte vyastarUpapaNAthI ke samastarUpapaNAthI arthAt koIka ne koIka ekAda phaLanI prApti thavAthI ke koIne samasta phaLanI prApti thavAthI yathAyoga yojna karavuM. II2-12 // bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra karmAzayanuM svarUpa : klezamULavALo daSTa-adRSTajanmavedanIya karmAzaya H pAtaMjalayogasUtra 2-12mAM 'karmAzaya' zabdathI karmanuM svarUpa kahevAyuM che; kema ke pAtaMjalamannusAra karmo vAsanArUpa ja che, mATe karmAzaya e karmanuM svarUpa che. 'klezamUla' e vizeSaNa dvArA karmanuM kAraNa kahevAyuM che; kema ke klezanA nimitte ja zubhAzubha karmonI prApti thAya che. AnAthI prApta thAya che ke, jIvamAM rAgAdi klezo varte che, tenAthI AtmAmAM vAsanArUpa karmo niSpanna thAya che ane te karmonA vipAkathI phaLa prApta thAya che ane te Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-12-13 phaLa batAvavA mATe 'duSTa-aSTajanmavedanIya' vizeSaNa Apela che. je karmo karyA pachI A janmamAM ja phaLano anubhava thAya te daSTajanmavedanIya kahevAya, ane je karmo karyA pachI janmAMtaramAM tenA phaLano anubhava thAya te adaSTajanmavedanIya kahevAya. dRSTajanmavedanIya ane adRSTajanmavedanIya karmanA phaLane spaSTa kare che - koI puruSa tIvrasaMgathI devatA ArAdhanAdi karmo kare to tenAthI prApta thayelA puNyakarmo A janmamAM ja jAti, AyuSya ane bhogarUpa phaLa Ape che. jema-naMdIzvara nAmanA koIka puruSe bhagavAna mahezvaranI ArAdhanA karI tenA baLathI te naMdIzvarane A bhavamAM ja pUrva karatAM viziSTa jAti, viziSTa AyuSya ane viziSTa bhoganI prApti thaI arthAt manuSyapaNAno tyAga karIne devapaNAnI prApti karavAthI jAti, AyuSya ane bhogarUpa phaLo viziSTa prApta thayA. e rIte anya evA vizvAmitrane tapanA prabhAvathI mAtra jAti ane AyuSyarUpe be phaLonI prApti A bhavamAM thaI. vaLI keTalAka jIvo evA prakAranuM puNyakarma kare to mAtra viziSTa jAtirUpa phaLa maLe che. A pramANe pAtaMjalamatAnusAra karmanA phaLanI vyavasthA batAvI. vaLI koI tIvra kliSTabhAvathI duSTakarma kare to nahuSAdinI jema jAtyaMtarAdi pariNAma thAya arthAt nahuSa nAmano indra tIvra pariNAmathI kliSTakarma karIne pazubhAvane pAme che, to vaLI urvazI kArtikeyavanamAM duSTakarma karavAnA kAraNe lattArUpe bane che. A rIte potAnA zubha-azubha kRtya anusAra koIne eka phaLa maLe che to koIne traNe paNa phaLo maLe che, e prakAre yathAyoga yojana karavuM. ll2-12aaaa avataraNikA : idAnI karmAzayasya svabhedabhinnaM phalamAha - avataraNitArtha : have karbhAzayanA svabhedathI prApta thayelA evA bhinna phaLane batAve che - sUtraH sati mULe tadvipa nAtyAyu : iAra-rUA. sUtrArtha : mULa hote chate karbhAzayanuM mULa evo kleza hote chad, jAti, AyuSya ane bhogarUpe teno vipAka cheHkarmano vipAka che. ll2-13 TIkA : 'satIti'-mUlamuktalakSaNA: klezAH, teSvanabhibhUteSu satsu karmaNAM kuzalAkuzalarUpANAM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13 vipAkaH-phalaM jAtyAyu gA bhavanti, jAtirmanuSyatvAdiH AyuzcirakAlamekazarIrasambandhaH, bhogA viSayA, indriyANi, sukhasaMvid duHkhasaMvicca karmakaraNabhAvasAdhanavyutpattyA bhogazabdasya / idamatra tAtparyam-cittabhUmAvanAdikAlasaJcitAH karmavAsanA yathA yathA pAkamupayAnti tathA tathA guNapradhAnabhAvena sthitA jAtyAyurbhogalakSaNaM svakAryamArabhante TIkArya : mUtra ..... mo: zabdastha mUla kahevAyelA lakSaNavALA=pAtaMjalayogasUtra 2-3thI 2-9 sudhImAM kahevAyalA svarUpavALA, klezo che ane te klezo anabhibhUta hote chate kuzala ane akuzalarUpa karmono vipAkkaphaLa, jAti, AyuSya ane bhogarUpa thAya che. manuSyatvAdi jAti che, cirakALa sudhI lAMbAkALa sudhI, eka zarIrano saMbaMdha AyuSya che, viSayo, indriyo, sukhanuM saMvedana ane dukhanuM saMvedana bhogo che; kema ke bhoga zabdanI karma, karaNa ane bhAva sAdhana arthamAM vyutpatti che arthAt bhoga zabdanI karmasAdhana vyutpatti grahaNa karIe to bhoga zabdathI viSayonI prApti thAya che, jema mukhya yattat moDA:' e pramANe vyutpattithI bhoga zabdathI bhoganA viSayanI prApti che. karaNasAdhana vyutpatti grahaNa karIe to bhoga zabdathI indriyonI prApti thAya che jema mukhyatve manena ti mo:' e pramANe vyutpattithI bhoga zabdathI bhoganuM sAdhana indriya prApta thAya che. ane bhAvasAdhana vyutpatti grahaNa karIe to bhoga zabdathI sukhanI saMvat ke du:khanI saMvita prApta thAya che. jemAM mukhyatve Drati mo:' e prakAranI vyutpattithI bhoga zabdathI sukhadu:kharUpa bhoganuM grahaNa thAya che. rUpatra tAtparyam - ahIM A tAtparya che - cittadhUpa .... mAramane cittabhUmimAM anAdikALathI saMcita karmavAsanA je je prakAre pAkane pAme che, te te prakAre gauNa-pradhAnabhAvathI rahela karmavAsanA jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa svakAryano AraMbha kare che. l2-13ll bhAvArtha : kamazayanI svabhedathI bhinnaphaLanI prApti : pAtaMjaladarzanAnusAra cittamAM klezo anabhibhUta hoya tyAre abhibhUta thayela na hoya tyAre, kuzaLa ane akuzaLa karmonI jAti, AyuSya ane bhogarUpa phaLaprApti thAya che. AnAthI e phalita thAya che ke, je jIvoe klezono nAza karyo che te jIvo vItarAga che ane vItarAgane navA janmanI prApti nathI tethI jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa kuzaLa ane akuzaLa karmonuM phaLa teone thatuM nathI. paraMtu jemanAmAM klezo vidyamAna che teo navA janmane prApta kare Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13 / sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI 15 che ane te bhavamAM jAti, AyuSya ane bhogarUpa kuzaLa ane akuzaLa karmonA phaLane anubhave che. kuzaLa karmo hoya to suMdara jAti AdinI prApti thAya che ane akuzaLa karmo hoya to asuMdara jAti AdinI prApta thAya che. II2-13 pAtaMjalayogasUtra 2-13 upara pUjya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAvyA-atrenuM manAt mImAMsAmade-"nAtyAyuoMzA vivAda:" kRtyavadhArAmanupapatraM, gaGgAmaraNamuddizya kRtena trisandhyastavapAThAdinA janitamadRSTaM gaGgAmaraNe vipacyate ityasyApi zAstrArthatvAdAyuSa iva maraNasyApi vipAkakalpAtirekAt / kiJca janma - AdyakSaNasambandharUpamAyuHpratilambhanadvArA (ya)di pUrvakarmavipAkaH syAt tadottarottarakSaNAnAmapi tathAtvApattiH, AyuSaiva tadupasaGgrahe ca janmano'pi tenaivopasaGgraho yuktaH, tasmAjjanmapadaM gatijAtyAdinAmakarmakRtajIvaparyAyopalakSaNam, gatyAdibhogatvAvacchinne ca gatyAdinAmakarmaprakRtInAM pRthak pRthakkAraNatvamavazyameSTavyam, anyathA saGkarApatteH, Ayura manuSyAdyAyurbhedena jIvanaparyAyalakSaNaM caturvidhaM phalabhUtaM tajjanakamAyuSkarmA'pi ca caturvidhamavazyamabhyupagamanIyam, bhogapadenAvazeSakarmaSaTkaphalamupalakSaNIyam, jJAnAvaraNAdiphale jJAnAvaraNIyAdInAM pRthak pRthakkAraNatvasyAnvayavyatirekasiddhatvAt / artha : atra ..... * atireoAt, ahIM-pAtaMjalayogasUtra 2-13nA viSayamAM, kAMIka AAgaLamAM kahevAya che e, ame mImAMsA karIe chIe-ame vicAraNA karIe chIe "jAti, AyuSya ane bhogo vipAka che" e prakAranuM avadhAraNa anupapanna che=asaMgata che; kema ke gaMgAmaraNane uddezIne karAyelA trisaMdhyastavapAThAdi dvArA utpanna thayeluM adRSTa gaMgAmaraNamAM vipAkne pAme che. e prakAre AnuM paNa=gaMgAmaraNamAM vipAkne pAme che e prakAranA kathananuM paNa, zAstrArthapaNuM hovAthI=sAMkhyadarzanane abhimata zAstrArthapaNuM hovAthI, AyuSyanI jema maraNanuM paNa vipAkalparUpe atireka che=maraNanuM paNa vipAka tulya jAti-AyuSyathI bhinnapaNuM che. nnui ..... sadbhApatte:, vaLI AdyakSaNasaMbaMdharUpa jnma AyuSyanA pratilaMbha dvArA jo pUrvakarmanA vipAkavALuM thAya to tenA uttarakSaNonI paNa=janmanI bIjI, trIjI Adi kSaNonI paNa, tathApaNAnI=AyuSyanA pratilaMbha dvArA pUrvakarmanA vipAkarUpa svIkAravAnI Apatti che. (tethI jAtithI janmanI kSaNa sivAya bIjI-trIjI Adi kSaNono saMgraha nahi thato hovAthI te bIjI-trIjI Adi kSaNone paNa judI karmanA vipAkarUpe mAnavI joIe mATe avadhAraNa saMgata thAya nahIM ema saMbaMdha che.) ane AyuSyathI teno upasaMgraha karAye chate-bIjI-trIjI Adi kSaNono upasaMgraha karAye chate, janmano paNa tenA vaDe AyuSya vaDe ja, upasaMgrahayukta che. (mATe AyuSya ane bhogathI atirikta Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI janmane svIkArI zakAya nahIM) te kAraNathI=nmazabdathI prathama kSaNa svIkAravAmAM Ave to pUrvamAM batAvela doSa Ave che te kAraNathI, janmapada gati-jAtyAdinAmakarmakRta jIvaparyAyanuM upalakSaNa che ane gatyAdibhogatvAvacchinnamAM gati Adi nAmakarmanI prakRtionuM pRthak pRthak kAraNapaNuM avazya svIkAravuM joIe. anyathA-gatyAdi nAmakarmane pRthak kAraNa na svIkArIe to, saMkaranI Apatti che. Ayupi... amyupAmanIyam, AyuSya paNa manuSyAdi AyuSyanA bhedathI jIvanaparyAyasvarUpa cAra prakAranuM phaLabhUta che=AyuSyarksa kAraNa che ane jIvanaparyAyarUpa cAra prakAranuM phaLa e AyuSyakarmanuM phaLa che ane tenuM jana=cAra prakAranA jIvana paryAyanuM naka, AyuSyakarma paNa cAra prakAranuM avazya svIkAravuM joIe. ***** bhogapadena . siddhAt / bhogapadathI avazeSa=bAkInA, karmaSaTkkuM phaLa upalakSaNIya che; kema ke jJAnAvaraNAdi phaLamAM jJAnAvaraNIyAdinuM pRthakpRthak kAraNapaNAnuM anvaya-vyatirekathI siddhapaNuM che. bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakArane jAti, AyuSya ane bhogathI atirikta gaMgAmaraNane paNa karmanA vipAkarUpe mAnavAnI Apatti : 'sarva vAkyo sAvadhA2Na hoya che' e niyama pramANe, "mULa hote chate teno vipAka jAti, AyuSya ane bhogo che" e kathanamAM pAtaMjalAmatAnusAra avadhAraNanI prApti che. tethI e prApta thAya ke, karmano vipAka jAti, AyuSya ane bhogarUpa ja che, anya nathI te kathanamAM pUjya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che jAti, AyuSya ane bhogo vipAka che e prakAre avadhAraNa anupapatra=asaMgata, che kema avadhAraNa anupapanna che ? temAM hetuM kahe che - 1 pAtaMjalamatAnusAra koI puruSa potAne gaMgAmAM maraNanI prApti thAya te uddezathI traNa saMdhyAmAM stavapATha Adi kare, tenAthI baMdhAyeluM adRSTa te puruSane gaMgAmAM maraNanI prApti rUpa phaLa Ape che, te e prakAre temanA zAstranuM vacana che, tethI AyuSyanI jema maraNa paNa karmanA vipAkarUpe prApta thAya mATe jAti, AyuSya, bhoga ane gaMgAmAM maraNa ema cAra karmanA kAryo hovAthI jAti, AyuSya ane bhoga e traNa ja karmanA kAryo che. ema kahI zakAya nahIM. AyuSyathI janmano upasaMgraha thato hovAthI AyuSyathI atirikta janmarUpa jAtino svIkAra anucita hovAthI pAtaMjaladarzanakArane abhimata janmaarthamAM jAtivAcaka pada jainadarzanakArane abhimata gatijAti Adi nAmakarmakRta jIvanA paryAyanuM upalakSaNa : vaLI anya doSa ApatAM batAve che janma e AdyakSaNanA saMbaMdharUpa che=jIva je bhavamAM Ave che te bhavanI prathama kSaNa sAthe teno saMbaMdha thayo te janma che, te janma te bhavanA AyuSyanI prApti dvArA pUrvamAM karAyelo karmano vipAka Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI che tethI janmanI bIjI, trIjI Adi kSaNone paNa te prakAre svIkAravAnI Apatti che arthAt janmanI prathama kSaNa AyuSyanI prApti dvArA pUrvakano vipAka che tema navA janmanI bIjI, trIjI Adi jeTalI kSaNo che te sarva paNa kSaNo AyuSyanI prApti dvArA pUrvakano vipAka che, tethI AyuSyathI ja janmano upasaMgraha thAya che mATe AyuSyathI atirikta janmarUpa jAtine svIkAravI ucita nathI mATe pAtaMjaladarzanakAre jene jAti kahela che arthAt janma arthamAM je jAti kahela che te jainadarzanakArane abhimata gati, jAti Adi nAmakarmakRta jIvanA paryAyanuM upalakSaNa che saMsArI jIvone gati, jAti Adi nAmakarmakRta je jIvaparyAyanI prApti che, tene jaNAvanAra janmapada che. AnAthI e prApta thAya che ke, janmapadathI gati, jAti Adi nAmakarmanA paryAyanuM grahaNa che ane AyuSyakarmanA baLathI jIvane navA janmanI prApti thAya che, tethI je AyuSyakarma jIve bAMdhyuM hoya te pramANe tene te janmanI prApti thAya che mATe AyuSyathI atirikta janmanuM kAraNa koI karma nathI, tethI pAtaMjaladarzanakAre jAti padathI gati, jAti Adi nAmakarmanI prakRtionuM grahaNa karavuM joIe. gati-jAti Adi bhogarUpa kArya pratye nAmakarmanI prakRtionuM pRthaka pRthaka kAraNapaNuM na svIkArIe ane ekakAraNarUpe svIkArI to pAtaMjaladarzanakArane saMkaradoSanI prApti : ahIM prazna thAya che ke janmazabdathI gati, jAti Adi nAmakarmakRta jIvanA paryAyane grahaNa karIe topaNa te gati, jAti Adi nAmakarmanI prakRtionuM pRthaka pRthak kAraNapaNuM na svIkArIe paraMtu gati, jAti AdinA bhogarUpa kArya pratye te sarvane ekakAraNarUpe svIkArIe to aneka prakRti mAnavAno prasaMga Ave nahi tethI kahe che - gati-jAti Adi bhogavarUpa kArya pratye gati-jAti Adi nAmakarmanI prakRtionuM pRthaka pRthaka kAraNapaNuM avazya svIkAravuM joIe ane tevuM na svIkArIe to saMkara doSanI Apatti Ave arthAt eka karmathI paraspara saMkIrNa aneka kAryo thAya che tema svIkAravAnI Apatti Ave. vastutaH jIvamAM jeTalA kAryo thAya che te sarva kAryo pratye te te kAryane anukULa pRthaka pRthaka karma svIkAravuM ucita jaNAya che, tethI gatinA bhogarUpa kArya pratye gatinAmakarma kAraNa che, jAtinA bhogarUpa kArya pratye jAtinAmakarma kAraNa che, zarIranA bhogarUpa pratye zarIranAmakarma kAraNa che, tema svIkAravuM ucita che. cAra prakAranA jIvanaparyAyanuM kAraNa AyuSyakarma paNa cAra prakAre pAtaMjaladarzanakArane svIkAravuM ucita : vaLI AyuSya paNa manuSyAdinA bhedathI manuSya, deva, tiryaMca ane nArakanA bhedathI, jIvanaparyAyarUpa cAra prakAre anubhavAya che, tethI te cAra prakAranA jIvanaparyAyanuM janaka kAraNa, AyuSyakarma paNa cAra prakAranuM avazya svIkAravuM joIe. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI pAtaMjaladarzanakArane mAnya bhogazabdathI nAmakarma ane AyuSyakarmathI avazeSa cha karmonuM phaLa upalakSaNIya : 160 vaLI pAtaMjaladarzanakAra karmanA phaLarUpa bhoga svIkAre che te bhoga zabdathI nAmakarma ane AyuSyakarmathI avazeSa cha karmonuM phaLa upalakSaNIya che-upalakSaNa karavA yogya che; kema ke saMsArI jIvone jJAnAvaraNAdi karmonA udayanuM phaLa je ajJAnAdi bhAvo varte che, tenA pratye jJAnAvaraNIyAdi pRthak pRthak kAraNatvano anvaya-vyatireka siddha che, tethI jJAnAvaraNIyanA udayane kAraNe jIvamAM ajJAnarUpa phaLa maLe che, darzanAvaraNInA udayane kAraNe jIvamAM darzananA abhAvarUpa phaLa maLe che, mohanIyanA udayathI jIvamAM te te prakAranA mohanA bhAvo thAya che, vedanIya karmanA udayathI saMsArI jIvone zAtA ane azAtAnuM vedana thAya che, gotrakarmanA udayathI jIvane UMcA-nIcAkuLanI prApti thAya che ane aMtarAyakarmanA phaLarUpe te te prakAranA aMtarAyonI prApti thAya che. AnAthI e phalita thAya che ke, pAtaMjaladarzanakAre jAti svIkArI tenA dvArA nAmakarmanI sarvaprakRtiono saMgraha thAya che, AyuSya svIkAryuM tenA dvArA cAra bhavanA AyuSyanA bhedono svIkAra thAya che ane bhogo svIkAryA tenA dvArA AyuSyathI ane nAmakarmathI atirikta avazeSa cha karmonA phaLano svIkAra thAya che. vaLI pAtaMjaladarzanakAra gaMgAmaraNane uddezIne traNa saMdhyAe stavana pATha karanArane gaMgAmaraNanI prApti thAya che tema svIkAre che, tethI temanA matAnusAra gaMgAmaraNa paNa adRSTanuM=karmanuM, kArya che. mATe pAtaMjaladarzanakArane potAnA matane abhimata sarvakAryono saMgraha karavA mATe jAti, AyuSya bhoga ane gaMgAmaraNa e karmano vipAka che e pramANe svIkAravuM joIe, paraMtu pAtaMjaladarzanakAre gaMgAmaraNano saMgraha karyo nathI tethI sUtraracanAmAM temane nyUnatvadoSanI prApti che. [ya.] vyAkhyA-pUrvAparabhAvavyavasthitajanmAntarIyakarmapracayasya tAdRzottarajanmaphalabhoge hetutvaM tu durvacam, kvacit phalakramavaiparItyasyApi darzanAd, buddhivizeSaviSayatvAdInAM karmapracayaphalapracayAvanugamayya hetuhetumadbhAvAbhyupagame tu ghaTapaTAdikAryapracaye'pi daNDavemAdInAM tathA ( hetu - ) hetumadbhAvApattiH, ananyagatikatvAtkarmaphalabhogasthala evetthaM kalpyate nAnyatreti cet, na, avagatabhagavatpravacanarahasyasyAnanyagatikatvAsiddheH / tathAhiprAgjanmabaddhamekamevAyuSkarma prAyaNalabdhavipAkameva janma nirvartayati, karmAntarANi ca kAnicittajjanmaniyatavipAkAni kAnicinnAnAjanmaniyatavipAkAni kAnicidaniyatavipAkAni vA, tatrAdyairnAmagotravedanIyaiH saMvalitamAyurbhavopagrAhitAvyapadezamanute, yatrAnye prArabdhasaJjJAM nivezayanti, ekasminbhave Ayurdvayasya bandha udayazca pratiSiddha eveti na janmAntarasaGkarAdiprasaGgaH, nandIzvaranahuSAdInAmapyAyuH saGkarAbhyupagame janmasaGkaro durnivAra:, prAyaNaM vinA hi nAyuSkarmAntarodbodhaH, zarIrAntarapariNAme prAyaNAbhyupagame ca vaktavyaM , Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI janmAntaramiti, tasmAdvaikriyazarIralAbhasadRzo'yaM naikasmin janmanyAyurdvayamAkSipatItyalaM mithyAdRSTisaGghaTTena / artha : pUrvAparamAvanAt, pUrva-aparabhAva vyavasthita evA janmAMtarIya pracaya tevA prakAranA uttarajanmanA phaLanA bhogamAM hetupaNuM pAtaMjalasUtra 2-13 upara bhASyanA racita vyAsamuni svIkAre che te durvaca che; kema ke koIka vakhata phaLakramanA viparItapaNAnuM paNa darzana che. pAtaMjaladarzanakAra te te phaLa pratye te te karmane kAraNarUpe svIkAratA nathI, paraMtu je bhavamAM janmathI mAMDIne aMta sudhI phaLa prApta thAya che tenA pratye karmapracayane kAraNe mAne che tethI teo kahe che ke buddhivizeSa viSayavAdithI pUrvamAM baMdhAyela karmapracaya uttaranA bhavamAM prApta thatAM phaLa pratye kAraNa che. tene graMthakArazrI kahe che - vaddhivizeSa .... Apatti , buddhivizeSaviSayavAdinA karmapracayano ane phaLapracayano anugama karIne hetu-hetumabhAva svIkAra karAye chate kArya-kAraNabhAva svIkAra karAye chate, ghaTa-paTAdi kAryanA pracayamAM paNa daMDa-vemAdinI te prakAre hetu-hetumabhAvanI kArya-kAraNabhAvanI, Apatti che. ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke, ghaTa-paTAdi kAryasthaLamAM te prakAre hetu-hanumadbhAva nathI, paraMtu karmabhogathaLamAM anya koI gati nahi hovAthI karmapracaya ane phaLapracaya pratye kArya-kAraNabhAva che tema svIkAravuM joIe. tene graMthakArazrI kahe che - 3najAti.. siDa, ananyagatikapaNAne kAraNe karmaphaLanA bhogasthaLamAM A rIte kalpanA karAya che. anyatra nahi ghaTapaTAdi kAryasthaLamAM ghaTa-paTAdi pracaya pratye daMDa-vemAdino pracaya heturUpe svIkArAto nathI, e pramANe jo pAtaMladarzanakAra kahe to te barAbara nathI; kema ke avagata jANyuM che bhagavAnanA pravacananuM rahasya jeNe evA puruSane ananyagatipaNAnI asiddhi che te te kArya pratye te te karmone svIkAravAmAM jinavacananI prakriyA pramANe avirodha hovAthI phaLapracaya pratye karmapracaya kAraNa che temAM ananyagatipaNuM kAraNa che tema svIkAravAnI jarUra nathI. tathAdi. mithyAchina che te A pramANe-pUrvabhavamAM baMdhAyeluM eka ja AyuSya karma prAyaNalabdhavipAkvALA A bhavanA dehanA tyAgarUpa prAyaNathI prApta thayelA vipAkavAnA ja, janmanuM nivartana kare che. ane karmAntaro=AyuSyakarmathI anya karmo, keTalAka tanma niyatavipAkavALA che vartamAna janmanA uttaramAM prApta thatA janmamAM niyata vipAkavAnA che, keTalAka karmo judA judA janmamAM niyatavipAkvALA che ane keTalAka karmo aniyatavipAkavAnA che. tyAM A traNa prakAranA karmomAM, Adya evA tajanmaniyatavipAkkAnA karmonanAma, gotra ane vedanIya karmothI saMvalita AyuSyarUpa karmo, bhavopragrAhIpaNAnA vyapadezane pAme che. jemAM anyadarzanAro prArabdhasaMjJA niveza kare che ane eka bhavamAM Ayudvayano=be AyuSyano baMdha ane udaya pratiSiddha ja Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI che, tethI jnmAMtararUpa saMkarAdino prasaMga nathI. naMdIzvara, nahuSAdine paNa AyuSyano saMkara svIkAra karAye chate janmasaMkara durnivAra che. pAtaMjalamatAnusAra naMdIzvara, nahuSAdine IzvaranI upAsanAdithI eka bhavamAM viziSTa jAtiAdino lAbha svIkAre che te rUpa AyuSyano saMkara iSTa nathI. te batAvavA arthe kahe che - prAyaNa vagara=A bhavanA dehanA tyAga vagara, AyuSyarmAMtarano udbodha nathI=vartamAnabhavanA AyuSyakarmathI anya AyuSyarmano udbodha nathI, ane jo naMdIzvarAdine zarIrAMtaranA pariNAmamAM prAyaNano abhyapagama karAye chate-pAtaMjladarzanakAra vaDe svIkAra karAye chate jnmAMtara vaktavya che= naMdIzvarAdine jnmAMtaranI prApti svIkAravI joIe. rUti zabda bhASyanA vaktavyamAM AvatA doSonI samAlocanAnA vaktavyanI samAptisUcaka che. vyAsaracita bhASyanA kathananI samAlocanAnuM nigamana pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kare che - te kAraNathI=bhASyanA racayitA vyAsamuninuM vacana asaMbaddha che ema pUrvamAM batAvyuM te kAraNathI, vaikriyazarIranA lAbhasadeza A=naMdIzvarAdinA viziSTa AyuSyano lAbha, eka janmamAM be AyuSyano AkSepa karato nathI, ethI mithyArdaSTinA saMghaTTa vaDe saryuM=mithyArdaSTi evA vyAsamuninA padArthanA yojana vaDe saryuM. bhAvArtha: pUrvAparabhAva vyavasthita janmAMtarIya pracayanuM koIka vakhata phaLakramanA viparItapaNAnuM darzana hovAthI tevA prakAranAM uttara janmanA phaLanA bhogamAM hetupaNuM durvaca : pAtaMjalayogasUtra 2-13 upara vyAsamuninA bhASyamAM kahela che ke, dareka jIvo pUrvanA bhavamAM A bhava yogya karma bAMdhe che ane pUrvabhavamAM te karmo te rUpe ja bAMdhe che ke prathama A karma udayamAM Ave pachI anyakarma udayamAM Ave tethI pUrva-aparabhAvarUpe vyavasthita evuM janmAMtaramAM vipAka Ape tevuM karmapracaya dareka jIvo dareka bhavamAM bAMdhe che ane te karmapracaya pramANe tevA prakArano uttara janmamAM phaLabhoga thAya che, tethI uttara janmanA phaLabhoga pratye pUrvabhavamAM te prakAre baMdhAyelA karmano pracaya kAraNa che e vacana durvaca che; kema ke koIka vakhata phaLakramanuM viparItapaNuM paNa dekhAya che. Azaya e che ke, pAtaMjalayogasUtra upara bhASyanA racayitA vyAsaRSinA vacanAnusAra te te phaLa pratye te te karma kAraNa nathI paraMtu jIva dareka bhavamAM uttara janmane anukULa janmathI mAMDIne mRtyu sudhI vipAka Ape tevA karmapracaya bAMdhe che ane te Akho karmapracaya uttaranA janmanA phaLa pracaya pratye kAraNa che ane tene sthApana karavA mATe vyAsaRSi kahe che ke, pUrvabhavamAM je karmapracaya baMdhAyelo te uttarabhavamAM "prathama A prakAre udayamAM Avaze, pachI A prakAre udayamAM Avaze' te kramathI ja uttaranA bhavanI prApti thAya che, mATe te te kArya pratye te te karma kAraNa nathI, paraMtu Akho karmano pracaya uttarabhavanA phaLapracaya pratye sAmAnyathI kAraNa che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI vyAsaRSinuM uparokta kathanayukta nathI te batAvavA mATe pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja kahe che - 163 keTalAka jIvone ati nAnI uMmaramAM bAlyabhAvane badale buddhimAna puruSa jevuM phaLa dekhAya che. vaLI te ja jIvane pAchalI uMmaramAM koIka karmanI asarathI mUrkha jevo bhAva paNa prApta thAya che, tethI bAlyaavasthAmAM AvuM phaLa maLe, yuvAvasthAmAM AvuM phaLa maLe ane vRddhAvasthAmAM AvuM phaLa maLe tevA phaLa pratye pUrvabhavamAM baMdhAyeluM karmapracaya kAraNa kahIe to dareka jIvone bAlyaavasthAmAM samAnarUpe phaLa prApta thavuM joIe, paraMtu koIka jIvone bAlyaavasthAmAM ja ghaNI buddhi maLe che ane pAchaLathI mUrkha paNa bane che, tethI phaLakramanA viparItapaNAnA darzanathI svIkAravuM joIe ke, je je prakAranuM kArya thAya che tene anurUpa judA judA karyo che ane tene kAraNe je jIvane jyAre je karmano vipAka prApta thAya tyAre te karmane anurUpa phaLa prApta thAya che, paraMtu pUrvabhavamAM baMdhAyeluM karma pracaya uttarabhavanA phaLapracaya pratye sAmAnyathI kAraNa che evo niyama svIkAravo ucita nathI. ahIM pUrvapakSI kahe ke, buddhivizeSaviSayapaNAthI karmapracaya ane phaLapracayano anugama karIne ame kArya-kAraNabhAva svIkArazuM, tethI phaLapracaya pratye karmapracayane kAraNa svIkAravAmAM koI doSanI prApti thaze nahIM. Azaya e che ke, je bhavamAM jIvane je prakAranA phaLonI prApti che, te prakAre ja pUrvabhavamAM te jIve karma bAMdheluM ane te karmano pracaya te prakAre pUrva-aparabhAvarUpe vyavasthita che e prakAre buddhivizeSanA viSayapaNAthI karmapracayane ane phaLapracayane paraspara kArya-kAraNabhAvarUpe svIkArazuM, tethI koIka ThekANe phaLakramanuM viparItapaNuM dekhAya che te doSarUpa thaze nahIM; kema ke te jIve te prakAre ja te karmapracaya pUrvabhavamAM karyo che arthAt bAlya avasthAmAM buddhimAna thAya ane vRddhAvasthAmAM mUrkha thAya te prakAre ja te karmapracaya te jIve pUrvabhave karela tethI te pramANe phaLa prApta thayuM. pUrvApakSInA A kathananuM nirAkaraNa karatAM pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che - buddhivizeSaviSayatvAdi dvArA karmapracaya ane phaLapracayano anugama karIne kAryakAraNabhAva svIkAra karAye chate ghaTapaTAdikAryanA pracayamAM paNa daMDa-vemAdinI te prakAre kAryakAraNabhAvanI vyAsamunine AvatI Apatti H buddhivizeSanA viSayapaNAthI karmapracayane heturUpe svIkAravAmAM Ave ane je prakAre uttarabhavamAM phaLa prApta thAya che te prakAre phaLapracayane kAryarUpe svIkAravAmAM Ave to arthAt uttaranA bhavamAM je prakAre kArya thatuM dekhAya che te kAryane buddhivizeSano viSaya karIne te kAryanA kAraNarUpe karmapracayane hetu svIkAravAmAM Ave to ghaTa-paTAdi kAryapracayamAM paNa daMDa-vemAdikAraNapracayano kArya-kAraNabhAvarUpe svIkAra karI zakAya e prakAranI Apatti pUrvapakSIne prApta thAya che. arthAt ghaTa-paTAdi aneka prakAranA kAryano pracaya vidyamAna hoya te sarva kAryapracaya pratye daMDa-vemAdi kAraNano samUha sAmAnyathI kAraNa che tema svIkAravAnI Apatti Ave. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI vastutaH ghaTa pratye daMDa kAraNa che ane paTa pratye vemA kAraNa che, tethI te te kArya pratye te te vastu kAraNa che tema svIkAravuM joIe. te rIte uttarabhavamAM je je prakAranA kAryo thAya che, te te kAryo pratye te te karmo kAraNa che tema svIkAravuM joIe, paraMtu vyAsaRSi kahe che tema pUrvabhavamAM saMcita karAyelo karmapracaya sAmAnyathI uttarabhavanA phaLa pratyaya pratye kAraNa che te prakAre sAmAnya kAryakAraNabhAva mAnavo ucita nathI. 164 uparokta kathanamAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje sthApana karyuM ke, pUrvabhavamAM baMdhAyeluM karmapracaya uttarabhavanA phaLa pratye kAraNa che, tevo kArya-kAraNabhAva svIkAravAmAM Ave to ghaTa-paTAdi kAryanA samUha pratye daMDa-vemAdi kAraNono samUha kAraNa che tema svIkAravAnI Apatti Ave tyAM pUrvapakSI evA vyAsaRSi kahe che - ananyagatipaNuM hovAthI karmaphaLanA bhogasthaLamAM karmapracaya ane phaLapracaya pratye kAryakAraNabhAvano svIkAra thAya che paraMtu ghaTa-paTAdi kAryasthaLamAM ghaTa-paTAdi kAryapracaya pratye daMDa-vemAdi kAraNapracayane heturUpe svIkArato nathI e pramANe vyAsamuni kahe che : karmanA bhogasthaLamAM bIjI koI gati nathI, mATe te sthaLamAM ja A rIte kalpanA karAya che, paraMtu anyatra ghaTa-paTAdi kArya pracaya sthaLamAM sarvakAryanA kAraNapracayane hetu tarIke svIkArato nathI. vyAsaRSino Azaya e che ke, manuSyabhavamAM dareka jIvone devabhava jevA ke narakabhava jevA karmo vipAkamAM AvatA nathI, paraMtu manuSyabhavane anurUpa saMbhavita sArA ke kharAba phaLo prApta thAya che, tethI nakkI thAya che ke, manuSyabhavane pAmanArA jIve pUrvabhavamAM te prakArano ja karmapracaya bAMdhela, jethI uttaranA bhavamAM te prakArano phaLapracaya prApta thAya che ane jo tema svIkAravAmAM Ave ke, te kArya pratye te karma kAraNa che ane te rIte bhava daramyAna prApta thatA te te phaLo pratye te te karmo kAraNa che te prakArano dareka phaLa ane dareka karma vacce judo judo kAryakAraNabhAva svIkAravAmA Ave to koIka jIvane manuSyabhavamAM paNa devabhava jevA bhogo ane devabhava jevuM dIrghAyuSya prApta thavuM joIe; kema ke badhA jIvo te prakAranA puNyane na bAMdhI zake topaNa koIka jIva manuSyajanmanuM karma bAMdhe tyAre paNa devabhava jevuM dIrgha AyuSya ke devabhava jevA dIrgha bhogo maLe tevA prakAranA karmane bAMdhI zake, paraMtu tevuM jagatamAM dekhAtuM nathI tethI nakkI thAya che ke, pUrvabhavamAM janmathI mAMDIne mRtyu daramyAna je karmapracaya jIva bAMdhe che te karmapracayane anurUpa uttaramAM phaLapracaya prApta thAya che ane tema svIkAravAthI koIne devabhava jevuM phaLa manuSyabhavamAM prApta thatuM nathI te saMgata thAya che, mATe anya koI gati nahIM hovAthI karma ane karmanA phaLanA sthaLamAM A prakAre karmapracaya ane phaLapracaya pratye sAmAnyathI kAryakAraNabhAvanI kalpanA karAya che ane anyatra evA ghaTa-paTAdi kArya sthaLamAM kAryapracaya pratye kAraNapracayane kAraNarUpa svIkArAtuM nathI paraMtu ghaTa kArya pratye daMDa kAraNa che, paTa kArya pratye vemA kAraNa che tema vizeSathI kArya-kAraNabhAva svIkArAya che. uparokta vyAsaRSinA kathanano uttara ApatAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI jemaNe bhagavAnanA pravacananA rahasyane jANyuM che temane te te kArya pratye te te karmane kAraNa svIkAravAmAM bAdha dekhAto nathI ane phaLapracaya pratye karmapracaya kAraNa che tema svIkAravAmAM ananyagatipaNuM dekhAtuM nathI. kaI rIte bhagavAnanA vacanAnusAra bodhavALAne karmapracaya ane phaLapracaya pratye kArya-kAraNabhAva mAnavAmAM ananyagatipaNuM dekhAtuM nathI te tathAdithI spaSTa kare che. pUrvajanmamAM baMdhAyelA eka ja AyuSyakarma dvArA prAyaNathI labdhavipAkavALA janmanI niSpatti : pUrvanA bhavamAM baMdhAyeluM eka ja AyuSyakarma prAyaNathI labdhavipAkavALA janmane niSpanna kare che. Azaya e che ke, bhagavAnanA vacanAnusAra jIvo AyuSyakarma, jIvanamAM eka ja vakhata bAMdhe che ane te AyuSyakarma pUrvajanmamAM jIve bAMdheluM che ane pUrvabhavamAM baMdhAyeluM AyuSya karma A bhavanA prAyaNathI labdha evA=vartamAnabhavanA dehanA tyAgathI prApta thayelA evA, vipAkavALA janmane niSpanna kare che. AnAthI e phalita thAya che ke, pUrvabhavamAM je jIve je prakAranuM AyuSyakarma bAMdhyuM te prakAranA AyuSyakarmane kAraNe mRtyu pachI te prakArano janma temane prApta thAya che ane te janma ja te bhavanI maryAdAmAM phaLa Ape tevA sarvakano niyatA che, AthI ja bhagavAnanA pravacanamAM kahela che ke, dravya, kSetra, kALa, bhAva ane bhavane AzrayIne karmanA kSaya, kSayopazama, udaya Adi thAya che, tethI je jIvoe je bhavanuM AyuSya bAMdhyuM hoya te bhavanuM AyuSya temane prApta thAya che, ane te AyuSya anusAra anya karmo vipAkamAM Ave che, tethI manuSyajanmamAM koIne devabhava jevuM dIrgha AyuSya ke devabhava jevA bhogo prApta thatAM nathI tenuM niyaMtraNa manuSya AyuSya kare che, chatAM manuSyabhavamAM je je prakAranA kAryo thAya che te sarva kAryomAMthI te te kArya pratye te te prakAranuM karma kAraNa che, paraMtu pUrvabhavamAM baMdhAyeluM karmapracaya uttaranA phaLapracaya pratye kAraNa che, tema svIkAravAnI AvazyaktA nathI. AyuSya sivAyanA keTalAka te janmamAM niyatavipAkavALA, keTalAka judA judA janmamAM niyata vipAkavALA to keTalAka aniyatavipAkavALA anya karmonuM svarUpa : (1) te janmamAM niyatavipAkavALA anya karmonuM svarUpa : uparamAM jaNAvyuM e rIte pUrvabhavamAM baMdhAyeluM AyuSyakarma vipAkamAM Ave che tyAre anya karmomAMthI keTalAka karmo te janmamAM niyatavipAkavALA hoya che tethI je AyuSkayakarma baMdhAyuM hoya te AyuSyakarmane anurUpa niyatavipAkavALA hoya che, tethI koIe manuSya AyuSya bAMdheluM hoya to te jIvane manuSyabhavamAM saMbhavI zake tevo jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama thAya che, paraMtu devabhavamAM saMbhavI zake tevo jJAnAvaraNIyakarmano kSayopazama thato nathI. vaLI manuSyabhavamAM saMbhavI zake tevo lAbhAMtarAya Adi karmano kSayopazama hoya che, tethI manuSyabhavanI maryAdA pramANe bhogAdinI prApti thAya che, paraMtu devabhava jevI bhogAdinI sAmagrI prApta thatI nathI. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI (2) judA judA janmamAM niyatavipAkavALA anya karmonuM svarUpa : AyuSya sivAyanA anya karmomAMthI keTalAka karmo judA judA janmamAM niyatavipAkavALA hoya che, tethI te karmo jema manuSyabhavamAM vipAkamAM Ave che tema devAdibhavamAM paNa vipAkamAM Ave che, AthI ja manuSyabhavamAM jema jJAnAvaraNIyAdino udaya che tema devabhavamAM paNa jJAnAvaraNIyAdi karmono udaya che. vaLI manuSyabhavamAM jema dehAdikRta zAtA-azAtArUpa karmano vipAka che tema devabhavamAM paNa dehAdikRta zAtA-azAtArUpa karmano vipAka che. (3) aniyatavipAkavALA acakarmonuM svarUpa : AyuSya sivAyanA anya karmomAMthI keTalAka karmo aniyatavipAkavALA hoya che arthAt koI paNa bhavamAM kyAreka te karmo udayamAM Ave ane kyAreka udayamAM na paNa Ave. jema manuSyabhavamAM koIka roga ApAdaka karma kyAreka hoya to kyAreka na paNa hoya. te janmamAM niyatavipAkavALA nAma, gotra ane vedanIyakarmothI saMvalita ApuNyakarmane 'bhavopagrAhI saMjJAno vyapadeza : A traNa prakAranA anya karmonA vipAkamAMthI nAma, gotra ane vedanIyarUpa tajjanmaniyata vipAkavALA evA karmothI saMvalita AyuSyakarma bhavopagrAhitAnA vyapadezane pAme che. jenA viSayamAM anyadarzanakAro prArabdhasaMjJAno niveza kare che. AnAthI e prApta thAya che ke, je bhavanuM AyuSya baMdhAyuM hoya te bhAvane anurUpa nAma, gotra ane vedanIyakarma te janmamAM niyata vipAka ApanAruM bane che, tethI koIka jIve manuSyabhavanuM AyuSya bAMdheluM hoya te AyuSyane anurUpa nAmakarma, gotrakarma ane vedanIyakarma te jIvane vipAkamAM Ave che, paraMtu deva ane nAraka jevuM nAma, gotra ane vedanIyakarma vipAkamAM AvatuM nathI tene zAstrIya zabdomAM "bhavopagrAhI'no vyapadeza karAya che arthAt A bhavamAM upagrAhI evuM AyuSyakarma che, je AyuSyakarma A bhavane anurUpa nAma, gotra ane vedanIyakarmathI saMvalita che. pAtaMjalayogasUtra 2-12nI rAjamArtaDa TIkAmAM kahela ke, keTalAka karmo A bhavamAM ja vipAkane ApanArA che. jema IzvaranI upAsanAthI naMdIzvarane viziSTa jAti Adino prAdurbhAva thayo ane tIvra saMkalezathI duSTakarma karanArA nahuSane jAtyaMtarAdino=anya jAtino, pariNAma thayo tenuM nirAkaraNa karavA arthe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - eka bhavamAM be AyuSyano baMdha ane be AyuSyano udaya jainazAstramAM pratiSiddha hovAthI janmAMtaranA saMkarano aprasaMga, naMdIzvara, nahuSAdine AyuSyanA saMkaranA svIkAramAM janmasaMkara durnivAra, prAyaNa vinA AyuSyakarmAtarano anurbodha, zarIramaMtara pariNAmarUpa prAyaNanA svIkAramAM janmAMtara vaktavyaH eka bhavamAM be AyuSyano baMdha ane be AyuSyano udaya jainazAstramAM pratiSedha karAyo che, tethI janmAMtarano saMkara ke be AyuSyanA saMkarano prasaMga prApta thato nathI. jayAre pAtaMjalamatAnusAra Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16o pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI naMdIzvara ane nahuSAdine be AyuSyano saMkara svIkAravAmAM Ave to be janmano saMkara durnivAra che arthAt be janmano saMkara mAnavo paDe. arthAt naMdIzvarane manuSyabhavamAM ja mahezanA anugrahathI devabhava jevA jAti AdinI prApti svIkAravAmAM Ave to manuSyaAyuSya ane devaAyuSyanA saMkarano svIkAra thAya ane tema svIkAravAmAM Ave to manuSyajanma ane devajanmanA saMkarano prasaMga prApta thAya ane tema svIkAravuM ucita nathI; kema ke prAyaNa vagara=A bhavanA dehano tyAga vagara, AyuSyakarmAtarano uddhodha nathI ane naMdIzvarane prAyaNapUrvaka devabhavanA AyuSyakarmano udbodha svIkAravAmAM Ave to te karma dRSTavipAkavALuM che tema kahI zakAya nahIM, paraMtu janmAMtaranI prApti hovAthI aSTajanmavipAkavALuM svIkAravuM joIe, ane jo pataMjaliRSi naMdIzvarAdine manuSyanA zarIra karatA anya zarIranA pariNAmarUpa prAyaNa svIkAre to janmAMtara kahevo joIe anya janma kahevo joIe arthAt naMdIzvarane anya janmanI prApti thaI tema kahevuM joIe ane pAtaMjaladarzanakAra naMdIzvarAdine janmAMtara prApta thayo tema svIkAre to daSTajanmavedanIyamAM te dRSTAMta grahaNa karI zakAya nahi, paraMtu aSTajanmavedanIyamAM ja naMdIzvarAdinuM daSTAMta grahaNa karI zakAya. pUrvamAM kahyuM ke, eka bhavamAM be AyuSyano baMdha ke udaya pratiSiddha che te sarvakathanathI zuM phalita thAya che te kahe che - vaikriyazarIranA lAbha jevo, viziSTa AyuSyano lAbha eka janmamAM be AyuSyano AkSepa karato na hovAthI pAtaMjaladarzanakAranuM naMdIzvarAdine viziSTa AyuSyanA lAbhanuM kathana asaMbaddhapralAparUpa : vaikriyazarIranA lAbha jevo=manuSyabhavamAM koIne vaikriyalabdhi prApta thAya to eka bhavamAM audAyika zarIrano ane vaikriyazarIrano lAbha thAya che tevo A naMdIzvarAdine viziSTa AyuSyano lAbha, eka janmamAM be AyuSyano AkSepa karI zake nahIM, tethI mithyASTi evA pAtaMjaladarzanakAranuM naMdIzvarAdine daSTajanmavedanIya karma batAvavA viziSTa AyuSyanA lAbhanuM kathana asaMbaddhapralAparUpa che. __[ya.] vyAkhyA-tasmAdekabhavikaH karmAzaya iti bhavopagrAhikarmApekSayaiva yuktam, nAnyathA, karmAnubhavanirmitAnAM vAsanAnAmanekajanmAnugamAbhyupagame'rthataH karmAntarANAmeva tathopagamAt, vAsanAnAmapi mohanIyakarmabhAvarUpatvAt, anyathA jAtivyaktipakSayorvAsanAyA durnirUpatvAditi pratipattavyam / artha : tamAn ... topati , te kAraNathI pUrvamAM atyAra sudhI sthApana karyuM ane aMte kahyuM ke mithyAdeSTi evA pAtaMjaladarzanakAranA saMghaTTana vaDe saryuM te kAraNathI, ekabhavika karbhAzaya e bhavopacAhikakarmanI apekSAe ja yukta che arthAt pUrvamAM jaNAvyA mujaba nAma, gotra ane vedanIyathI saMvalita AyuSya bhavopagrAhI karma kahevAyuM che te apekSAe ja yukta che, anyathA nathI; kema ke karmanA anubhavathI nirmita evI vAsanAno aneka janmamAM anugAmano svIkAra karAye chate arthathI karmAntarono Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI mohanIyakarmarUpa karmAntarono ja, te prakAre upagama-svIkAra, che. ahIM prazna thAya ke krodhAdi kaSAyonI vAsanAno aneka bhavamAM anusaraNa thatuM hoya teTalA mAtrathI te kaSAyonA niSpAdaka karmonuM paNa aneka bhavamAM anusaraNa che tema kema svIkArI zakAya ? temAM hetuM kahe che - vAsanAnAm * pratipattavyam ! krodhAdi vAsanAonuM paNa mohanIyakarmanuM bhAvasvarUpapaNuM che. anyathA karmAnubhavathI nirmita krodhAdi vAsanAnuM aneka bhavamAM anusaraNa svIkAravA chatAM arthathI te krodhAdi kaSAyonA niSpAdaka karmonuM aneka bhavamAM anusaraNa svIkAravAmAM na Ave to, jAtivyakti-pakSamAM krodhAdi viSayonI sAmAnyajAti ane te te krodhAdirUpa vyakti svIkAranAra pakSamAM, vAsanAnuM durnirUpapaNuM che du:khethI nirUpaNa karI zakAya che, e pramANe svIkAravuM joIe. bhAvArtha : ekabhavikakamazayanuM bhavopagAhI karmanI apekSAe yuktapaNe anyathA ayuktapaNuMH pUrvamAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje sthApana karyuM ke, eka bhavamAM be AyuSyano baMdha ane udaya zAstramAM pratiSiddha che, tethI janmAntaranA saMkarAdino prasaMga nathI. ane pAtaMjaladarzanakAra naMdIzvara, nahuSAdinA AyuSyanA saMkara svIkAre to janmasaMkara temane prApta thAya mATe teonuM te kathana yukta nathI, te kAraNathI ekabhavika karbhAzaya e bhavopagrAhI karmanI apekSAe ja yukta che arthAt pUrvamAM sthApana karyuM ke, nAma, gotra ane vedanIyathI saMvalita evuM AyuSyakarma bhavopagrAhI vyapadezane pAme che te bhavopagrAhI evA karmanI apekSAe ekabhavika svIkAravuM joIe, paraMtu anyathA jema pAtaMjalabhASyakAra vyAsaRSi ekabhavika svIkAre che tema svIkAravuM joIe nahIM arthAt vyAsaRSi svIkAre che ke, pUrvabhavanA janmathI mAMDIne maraNa sudhImAM je karmapracaya baMdhAya che te uttaranA bhavamAM prApta thatAM phaLapracaya pratye kAraNa che e prakArano eka bhavika karbhAzaya svIkAravo ucita nathI. vaLI pAtaMjalayogasUtra 2-13 upara vyAsaRSinuM bhASya che temAM kahyuM che ke, karmanA anubhavathI nirmita evI kaSAyonI vAsanAno aneka janma sudhI anugama thAya che ane anekabhava pUrvanA karmo vartamAnabhavamAM vipAkamAM Ave che tema svIkAratA nathI paraMtu pUrvabhavano karmapracaya ja uttarabhavanA phaLapracaya pratye kAraNarUpe svIkAre che te vacana teonuM yukta nathI, te batAvavA arthe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - karmAnubhavanirmita vAsanAonuM aneka janmamAM anugama svIkAra karAye chate arthathI karmAntarono te prakAre svIkAra : karmanA anubhavathI nirmita evI kaSAyonI vAsanAnuM aneka janmamAM anusaraNa thAya che tema svIkAravAmAM Ave to arthathI te kaSAyone niSpanna karanArA evA karmAntaronuM ja aneka janmamAM anusaraNa thAya che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI ahIM prazna thAya ke, karmanA anubhavathI nirmita kaSAyonI vAsanAnuM aneka janmomAM anusaraNa thatuM hoya topaNa je karma pUrvabhavamAM baMdhAyeluM hoya te ja uttarabhavamAM vipAkamAM Ave che, paraMtu pUrva bhavamAM baMdhAyelA karmo ghaNA bhavo sudhI anusaraNa thatAM nathI tema svIkArIe to zuM vAMdho che? tethI kahe che - vAsanAnuM anekabhavamAM anusaraNa svIkAravAmAM Ave ane karmanuM aneka bhavamAM anusaraNa nA svIkAravAmAM Ave to krodhAdikaSAyonI vAsanAo mohanIyakarmanA bhAvasvarUpa hovAthI jAtivyaktipakSamAM vAsanAnuM durnirUpaNa krodhAdi kaSAyonI vAsanAonuM paNa mohanIyakarmanuM bhAvasvarUpapaNuM che, tethI jo vAsanA anekabhavamAM anusaraNa thAya che tema svIkAravAmAM Ave ane vAsanA ApAdaka karmo anekabhavamAM anusaraNa thatAM nathI tema svIkAravAmAM Ave to jAti-vyaktipakSamAM vAsanAnuM samyagU nirUpaNa thatuM nathI paraMtu durnirUpaNa thAya che. Azaya e che ke ahaMduttanA jIve pUrvabhavamAM saMyama svIkArela ane temane dharmano tIvrarAga hato, tethI dharmanA rAgapUrvaka saMyamanuM pAlana karela, Ama chatAM guru pratye eka vakhata iSad Sa thayela ane te dveSa guNavAna guru pratye hovAthI yogamArga pratye dveSano pariNAma hato ane te dveSanA pariNAmathI baMdhAyeluM guru pratye dveSa karAve tevuM karma uttaranA devabhavamAM vipAkamAM AvyuM nahIM paraMtu pUrvanA bhavamAM pALelA saMyamanA rAgathI baMdhAyeluM karma guNa pratye rAga karAve tevuM devabhavamAM vipAkamAM AveluM, tethI devabhavamAM temane dharma pratye rAga varte che ane devabhava pUrNa thatAM ahaMdattanA bhavamAM guNa pratye karAyelA dveSathI baMdhAyeluM karma vipAkamAM AvyuM tethI ahaMduttanA bhavamAM dharma pratye dveSa thAya che. A prakAranI guNa pratye dveSa karAve tevI karmarUpa vyakti ahaMdattanA bhavamAM vipAkamAM AvIne guNa pratye dveSa karAve che, tenI saMgati karavA mATe vAsanAnI jema te karmarUpa vyaktinuM paNa aneka bhavamAM anusaraNa thAya che tema mAnavuM ucita che. vaLI keTalAka karmo jAtirUpe vipAkamAM Ave che jema koI jIva bhUMDanA bhavamAM viSTA pratye rAga kare che ane te rAgano pariNAma viSTA pratye nathI paraMtu indriyane anukULa viSaya pratye che, tethI indriyane anukULa evA viSaya pratyeno rAga janmAMtaramAM paNa indriyanA viSaya pratye rAga utpanna karAve che, tethI rAga ApAdaka karmanuM te te vyaktirUpa vastu pratye anusaraNa thatuM nathI paraMtu rAgajAtivALA karmanuM bIjA bhavamAM rAgarUpe anusaraNa thAya che, tethI brUDanA bhAvamAM viSTA pratyenA rAgavALA jIvane manuSyabhavamAM viSTA pratye dveSa hovA chatAM indriyonA anukULa viSayo pratye rAga utpanna thAya che. AnAthI e phalita thAya che ke, rAga ApAdaka karmanuM jAtirUpe bIjA aneka bhavamAM anusaraNa thAya che ane guNa pratye karAyelo vaiSa vyaktirUpe bIjA aneka bhavamAM anusaraNa thAya che tema svIkArIe to ahaMdattano guNa pratyenA dveSano prasaMga saMgata thAya che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI vIrabhagavAnane marIcinA bhavamAM tridaMDIno veza dhAraNa karelo tyAre paNa susAdhu pratye rAga hato, tridaMDInA veza pratye rAga na hato, tethI upadeza ApIne sarva jIvone saMyamamArge mokalatA hatA. Ama chatAM kapila pratibodha pAme che tyAre kapilane "ahIM paNa dharma che" e prakAre jayAre kahe che tyAre tridaMDInA veza pratye iSAga utpanna thAya che ane te iSAganuM anusaraNa anekabhavo sudhI thavAthI ghaNA bhavomAM marIcinA AtmAne tridaMDI dharma pratye ruci thAya che, tethI te tridaMDInA veza pratye rAga ApAdaka karma, vAsanAnI jema aneka bhavo sudhI anugata thAya che tema svIkAravAmAM Ave to jAti-vyaktipakSamAM vAsanAnuM durnirUpaNa thAya nahIM, kema ke tema na svIkArIe ane ema kahevAmAM Ave ke vAsanA aneka bhavomAM jAya che ane te vAsanAne jAgRta karanAra karma mAtra bIjA ja bhavamAM phaLa Ape che to pachInA bhAvomAM te prakAranA karmanA abhAvane kAraNe te karmathI te prakAranA rAgAdibhAvo thAya che te saMgata thAya nahIM. vastutaH ahaddattanI guNa vaiSanI vAsanA jema aneka bhavomAM anusaraNa karela tema tenuM karma paNa ghaNA bhavomAM sAthe jaIne te prakArano dveSa kare che. AthI ja uttasUtrabhASaNa karyA pachI mArga pratyenA daiSanA ApAdaka karmonA anusaraNane kAraNe te jIvone mArganI ruci ghaNA bhavo sudhI thatI nathI. pUrvamAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje yuktithI sthApana karyuM ke, nAma, gotra ane vedanIyathI saMvalita AyuSya bhavopagrAhitAnA vyapadezane-saMjJAne pAme che, tethI eka bhavikakarbhAzaya e prakAranuM vyAsaRSinuM vacana bhavopagrAhI karbhAzayanI apekSAe yukta che paraMtu je rIte teo mAne che ke eka bhavamAM karAyela karmapracaya uttaranA bhavamAM vipAkane Ape che te pramANe ekabhAvika karbhAzayano artha karavo ucita nathI. tyAM koI pAtaMjaladarzana taraphathI zaMkA karatA kahe che - [ya.] vyAkhyA-bhavopagrAhikarmaNo'pyAyuSkarUpasyaikabhavikatve kathaM saptajanmavipratvapradakarmavipAkopapattiH ? iti cet, devanArakayorekameva bhavagrahaNaM paJcendriyatiryaGmanuSyayoH saptASTau bhavagrahaNAni, pRthvIkAyikAdInAmasaMkhyeyAni kAyasthitiH ityAdisiddhAntoktakrameNa tAdRk tAdRzagatijAtinAmakarmAdisaJcayasadhrIcInatAdRzanavanavAyuHparamparAnubandhAneyamanupapattirasmAkam / bhavatAM naikameva karma prArabdhatAmaznute, kintu tattatkSaNavartibahvalpasukhaduHkhahetugurulaghukarmaNAmanekeSAM prAyaNakAlobuddhavRttikAnAM prArabdhatetyekatra janmani janmasaptakabhogAkarmasyApattireva (iti ataH eka) janmakRtasya tAdRzakarmapracayasya prAyaNasaptakena "yaM yaM cApi smaran bhAvaM" [gItA. a. 8, zlo. 6] ityAdismRtyanurodhena prAyaNasaptakakAlotpAditadehAntaraviSayAntimapratyayairvA kramazo labdhaprArabdhatAkasya saptajanmavipratvopapAdakatvAbhyupagame gatamaikabhavikakarmAzayapratijJayA, evamanantabhavavipAkitAyA api vaktuM zakyatvAt / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma. sA.nI TippaNI artha : navo grAdi ... 35pattiH ? rUti vet, AyuSyakarmarUpa bhavopagrAhikakarmanuM ekamavikapaNuM hote chate kvI rIte sAta janma sudhI viprapaNuM ApanAra=brAhmaNapaNuM ApanAra, karmavipAknI upapatti=saMgati thaze ? e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - revanArajo.... kSama, deva ane nArakone eka ja bhavanuM grahaNa che ane paMcendriya tiryaMca, manuSyanA sAta-ATha bhavonuM grahaNa che ane pRthvIkAyAdinI asaMkhyaya (bhavo) kAyasthiti che. ityAdi siddhAMtamAM kahelA krama vaDe, tevA tevA prakAranA gati, jAti Adi nAmakarmAdinA saMcayathI saghAcIna sahita, tevA prakAranA navA navA bhavanA AyuSyanI paraMparAnA anubaMdhanA kAraNe amAre A anupapatti-asaMgati nathI=sAta janma sudhI vipratvane ApanAra karmanA vipAkanI kevI rIte saMgati thaze e amane jaina siddhAMta pramANe asaMgata nathI. A rIte jainadarzananusAra sAta janma sudhI vipratvane ApanAra karmanA vipAkanI saMgati batAvyA pachI pAtaMjalamatAnusAra karbhAzayanI saMgati thatI nathI te batAvavA mATe pUjaya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che - bhavatAM naimeva .... zakyatvIt ! tamArA matAnusAra pAtaMjalamatane kahenAra vyAsamatAnusAra, eka ja karma prArabdhapaNAne pAmatuM nathI. paraMtu prAyaNakALathI ubuddhavRttivALA aneka te te kSaNavartI bahu ke alpa sukha-du:khanA hetubhUta guru ke laghukarma prArabdhatA che, ethI eka janmamAM klasaptaka bhogakarmanI bhogakarmanA vipAkanI, Apatti che. (ethI) jema eka janmamAM sAta janma sudhI viprapaNuM ApanAra karmanA vipAkanI prApti che e rIte eka janmamAM karAyela tevA prakArano karmapracaya prAyaNasaptaka dvArA "caM caM vAI man mAva' ityAdi gItAnA adhyAya-8, zloka-6nI smRtinA anurodhathI athavA prAyaNasaptakanA kALathI utpanna karAyela evA dehAntara viSaya-anya deha viSaya, aMtima pratyayo vaDe kramathI prApta thayela prArabdhatAvALA karmanuM sAta janma sudhI viprapaNAnA upapAdakto svIkAra karAye chate Abhavika karbhAzayanI pratijJA vaDe sarya arthAt ekabhavikakarbhAzaya svIkAravAnI pratijJAno bhaMga thAya che. A pramANekavyAsaRSi eka bhavamAM baMdhAyeluM karma sAta janma sudhI viprapaNuM Ape che ema svIkAre to ekabhavamAM baMdhAyeluM karma uttaranA eka bhavamAM vipAka Ape che te kyananuM to nirAkaraNa thAya che, paraMtu eka bhavamAM baMdhAyeluM karma sAta janma sudhI viprapaNAnA phaLane Ape che e rIte, anaMtabhavavipAkIpaNAnuM paNa eka bhavamAM baMdhAyeluM karma anaMta bhavo sudhI phaLa Ape evA karbhAzayanuM paNa, hevA mATe zakyapaNuM che. bhAvArtha : AyuSyarUpa bhavopagrAhikarmanuM ekabhAvikapaNuM hovAthI sAta janma sudhI viprapaNAnA phaLane ApanAra karmavipAkanI saMgati kevI rIte thaze tenuM pU. upAdhyAyajI mahArAja dvArA samAdhAna : pUjaya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje pAtaMjaladarzanakArane kahyuM ke ekabhavika karbhAzaya e Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI bhavopagrAhI karmanI apekSAe ja yukta che, anya rIte yukta nathI. tethI e prApta thAya che ke, AyuSyakarmarUpa bhavopagrAhI karmathI AkhA bhavamAM te AyuSyane anurUpa sarva karmo vipAkamAM Ave che ane A rIte ekabhavikapaNAnI saMgati karavAmAM Ave to koIka jIvane sAta janma sudhI brAhmaNapaNAnA janmane ApanAra karmanA vipAkanI saMgati kaI rIte thaI zake ? arthAt na thaI zake; kema ke AyuSyakarmarUpa bhavopagrAhI karma to eka bhavanA phaLanI maryAdA nakkI kare che, tethI sAta bhavanA phaLanI maryAdA tenAthI svIkArI zakAya nahIM. tenA samAdhAnarUpe pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che 102 bhavopagrAhIkarmanuM paNa AyuSyarUpa ekabhavikapaNuM hovA chatAM jainasiddhAMtAnusAra svakAyasthitinI apekSAe saptajanmavipratvapradakarmavipAkanI saMgati : jainasiddhAMta anusAra deva, nArakanA eka ja bhavanuM grahaNa che, paMcendriyatiryaMca ane manuSyanA satata paMcendriya tiryaMca ane manuSyarUpe sAta ke ATha bhavonuM grahaNa che ane pRthvIkAyAdinI asaMkhya bhavorUpa kAyasthiti che arthAt asaMkhya bhavo sudhI pRthvIdAyAdinA bhavonI pharI pharI prApti thAya che ityAdi siddhAMtamAM kahelA karmathI vicArIe to sAta bhavamAM brAhmaNapaNAne ApanArA karmanI saMgati amArA matamAM=jainadarzananA matamAM, thaI zake che; kema ke tevA tevA prakAranA gati, jAti Adi nAmakarmAdinA saMcayathI yukta tevA prakAranA navA navA AyuSyanI paraMparAno anubaMdha eka jIva karI zake che, tethI AyuSyarUpa bhavopagrAhI karmathI sAta bhava sudhI brAhmaNapaNAnI prApti thatI nathI topaNa eka jIva pharI pharI brAhmaNabhavane anukULa karmo bAMdhIne sAta bhavo sudhI brAhmaNa thaI zake che. eka ja janmamAM sAta janma sudhI bhogakarmanI ApattinI prApti pAtaMjaladarzanakArane Ave che tenA nivAraNa mATe eka janmanA tevA karmapracayano saMcaya prAyaNasaptaka dvArA vipAkamAM Ave che athavA to gItAnI smRtinA vacana dvArA te karma sAta janma sudhI brAhmaNapaNAnuM utpAdaka bane che e pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe to tenuM pU. upAdhyAya ma. dvArA nirAkaraNa : pAtaMjaladarzanakAra bhojamatAnusAra pUrvajanmanA ja bhavanA baMdhAyelA karmono samUha uttaranA bhavanA phaLanA samUhane Ape che ema kahIne eka bhavika karmAzaya svIkAre che te saMgata nathI tema sthApana karIne AkhA bhavanA karmanI saMgati bhavopagrAhI karmanA svIkArathI pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje karI tyAM pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke jainasiddhAMta anusAra bhavopagrAhI karma eka ja bhavanuM niyaMtraNa karanAra hoya to koIne sAta janmo sudhI brAhmaNapaNAnI prApti thAya che tenI saMgati thaze nahIM. tenuM samAdhAna pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje karyuM ke, jainasiddhAMta anusAra koI jIva brAhmaNanA bhavamAM hoya ane pharI tatsadaza tevuM brAhmaNabhavanuM AyuSya bAMdhe to tatsadaza AyuSyanI paraMparA dvArA sAta bhava sudhI brAhmaNapaNAnI saMgati thaI zake che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI 103 have jo pAtaMjaladarzanakAra eka bhavamAM karAyelo karmasaMcaya uttaranA ekabhavanA phaLapracayanuM kAraNa che tema svIkAre to temanA matamAM sAta janma sudhI brAhmaNapaNAnI prAptinuM karma saMgata thAya nahIM, tene batAvavA graMthakArazrI kahe che ke tamArA mate eka ja karma uttaranA bhavanI prArabdhatAne prApta karatuM nathI, paraMtu eka janmanA AkhA jIvana daramiyAna sevAyelA che te kSaNavartI ghaNA sukhano hetu ke alpa sukhano hetu athavA ghaNA du:khano hetu ke alpa duHkhano hetu evA bhAre karmano ke alpakarmano samUha mAyaNakALathI ubuddhavRttivALA thavAthI uttaranA janmanI prArabdhatAne utpanna kare che, tethI eka ja janmamAM sAta janma sudhInA bhogakarmanI Apatti prApta thAya arthAt koIka brAhmaNane te eka bhavanA karmanA saMcaya dvArA sAta bhavanA brAhmaNanA bhavo dvArA je karmo bhogavI zakAya te sarva karmo eka ja janmamAM prApta thavAnI Apatti Ave. te ApattinA nivAraNa mATe pAtaMjaladarzanakArane kahevuM paDe ke eka ja janmamAM tevA karmapracayano je saMcaya thayo che te prAyaNasaptaka dvArA sAta bhavamAM kramasara vipAkamAM Ave che. athavA to gItAnA adhyAya-8, zloka-8nuM vacana "caM caM vApi bhava' e vacanane grahaNa karIne kahe ke, prAyaNasaptakathI utpAdita evA te dehAntara viSaya aMtima pratyaya, te pratyaya dvArA te karma kramasara labdha=prApta prArabdhatAvALuM che, tethI sAta janma sudhI brAhmaNapaNAnuM utpAdaka bane che. A rIte pAtaMjaladarzanakAra kahe to tene pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja kahe che - pAtaMjaladarzanakArane ekabhavikakarbhAzayanI pratijJAno tyAga karavAnI Apatti : ekabhavika karbhAzayanI pratijJA je pAtaMjaladarzanakAra kare che te pratijJAno tyAga thAya che; kema ke eka bhavamAM saMcaya kareluM karma uttaranA eka bhavamAM vipAkamAM AvatuM nathI, paraMtu kramasara sAta bhava sudhI vipAkamAM Ave che, mATe ekabhavika karbhAzaya uttaranA ekabhavanA phaLapracaya pratye kAraNa che te siddhAMtano amalApa thAya che. bhagavadgItAnA uddhAraNarUpa smRtino artha : ahIM gItAnuM adhyAya-8, zloka-danuM "caM caM vApi man bhava''. je uddharaNa ApyuM te zlokano artha A pramANe che - "je je bhAvone smaraNa karato puruSa dehano tyAga kare che, te bhAvothI bhAvita evo te tarata te te bhAvane prApta kare che" tethI koI brAhmaNa brAhmaNabhAvane smaraNa karato dehano tyAga kare to te bhAvathI bhAvita evo te brAhmaNa pharI uttaranA bhavamAM brAhmaNabhavane prApta kare che mATe sAta bhavonA je sAta prAyaNasaptaka che te kALamAM je tenA dehathI anya brAhmaNa dehanA viSayavALuM je aMtima mRtyu, te vakhate je pratyaya che te pratyayathI te jIva uttaranA brAhmaNabhavane Aja prakriyAthI sAta vakhata prApta kare che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI eka bhavamAM baMdhAyeluM karma sAta janma sudhI phaLa Ape che tema siddha thavAthI vAsanAnI jema anaMtabhava vipAkavALA anyanA karmo svIkAravAnI pAtaMjaladarzanakArane Apatti : A rIte sAta janma sudhI brAhmaNapaNAnI saMgati karavA jatAM pAtaMjalamatAnusAra eka bhavamAM baMdhAyeluM karma uttaranA eka bhavamAM ja phaLa Ape che e niyamano bhaMga thAya che, paraMtu ekabhavanuM badhAyeluM karma pharI tevo Azaya karAvIne sAta janma sudhI phaLa Ape che tema siddha thAya che, ane e rIte svIkAravAthI anaMtabhavanA vipAkavALuM karma che tema kahI zakAya che, mATe pAtaMjaladarzanakAra jema vAsanAne anekabhava sudhI anugata svIkAre che tema vAsanAnA ApAdakakarmane ane brAhmaNapaNAnA ApAdakakarmane anekabhava sudhI anusaranArA svIkAravA joIe, tethI jema mohanIyakarma aneka bhavo sudhI phaLa Ape che tema anya paNa karmapracaya anekabhavo sudhI phaLa Ape che tema svIkAravuM ucita che. ane tema svIkAravAthI keTalAka karmo anaMtabhava sudhI vipAkane ApanArA che tema svIkArI zakAya che. AthI utsutrabhASaNa karIne sAvaghAcAryane anaMta covIsI sudhI sanmArganI prApti na thAya tevA karmanI prApti thaI te vacana yuktithI saMgata thAya che. __[ya.] vyAkhyA-kiJca tasya tajjanmabhogapradatvAvacchedena prArabdhatvaM tadanyAvacchedena ca saJcitatvaM vAcyam, anyathA tattvajJAnino'pi tAdRzakarmavato dehAntarotpattyApattiH, saJcitaM hi karma tattvajJAnanAzyaM na tu prArabdham, janmAntarAvacchedena ca tasya saJcitatvAttattvajJAnena nAzAnnoktaprasaGga iti, evaM ca tajjanmabhogapradatvAvacchedena tajjanmaprArabdhatvam, tajjanmaprArabdhatvAvacchedena ca tajjanmabhogapradatvamiti vyakta evAnyo'nyAzrayaH, tasmAdAyuSkarmaiva prArabdhaM tadeva ca karmAntaropabaMhitaM tattadbhavabhogapradam, ata eva jAtinAma( niyantrita )nidhattAyuSkAdibhedo'pi siddhAntasiddhaH, kevalinazcAyuradhikakarmasattve kevalisamuddhAtena tatsamIkaraNAnna kA'pyanupapattiriti anyatrAyuSo naikabhavikatvaniyamaH karmAzayasya zraddheyaH / artha : vimarza... zraddhA vaLI tenuM sAta janma sudhI viprapaNAne ApanAra karmanuM, tajjanmabhogaprada-AvacchedathI prArabdhapaNuM ane tadanyAvacchedathI saMcitapaNuM prApta thayelA janmathI anya janmanA avacchedathI saMcitapaNuM, kahevuM joIe arthAt pAtaMjaladarzanakAre svIkAravuM joIe. anyathA sAta janma sudhI viprapaNAne ApanAra karmanuM A rIte prArabdha ane saMcitarUpe vibhAga na kare to, tevA prakAranA karmavALA tattvajJAnIne paNa dehAntaranI upapattinI Apatti Ave arthAt sAta janmanA dehanI saMgatinI Apatti Ave, je kAraNathI saMcita karma tattvajJAnathI nAzya che, paraMtu prArabdha karma tattvajJAnathI nAzya nathI ane janmAntarAvacchedathI tenuM sAta janma sudhI viprapaNAne ApanArA karmanuM, saMcitapaNuM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI hovAthI tattvajJAna vaDe nAza thavAthI ukta prasaMga nathI tattvajJAnIne dehAMtaranI upapattinI Apattino prasaMga nathI. ane A rIte pAtaMjaladarzanakAre potAnA matanI saMgati karavA arthe tanmabhogaprada-Avacchedana prArabdha karma che ane tadanyAvacchedena saMcita karma che tema mAnavuM paDe che e rIte, tajjanmabhogaprada-Avacchedena tajjanmaprArabdhapaNuM che ane tajjanmaprArabdhatvAvacchedena tanmabhogapradatva, che. e pramANe vyakta kapragaTa ja, anyonyAzraya doSa che, mATe pAtaMjaladarzanakAra saptajanmabhogapradatvanI je saMgati kare che te yukta nathI. te kAraNathI AyuSyakarma ja prArabdha che ane karmAntarathI upabhraMhita evuM te AyuSya karma ja, te te bhavanA bhogane ApanAruM che, AthI nAmakarmAdithI upabhraMhita evuM AyuSya karma ja te te bhavanA bhogane ApanAruM che AthI ja, jAtipradhAna evA nAmakarmathI niyaMtrita AyuSkAdino bheda paNa siddhAMta siddha che ane kevalIne AyuSyathI adhika nAmakarmAdi traNa karma hote chate kevalisamughAtathI tenuM samIkaraNa thatuM hovAthI koI paNa anupatti nathI kevalIne AyuSyakarmanA kSaya sAthe sarvakarmono kSaya thAya che tema svIkAravAmAM koI asaMgati nathI, ethI AyuSyathI anyatra-AyuSyakarmane choDIne, karbhAzayanA ebhavikapaNAno niyama zraddheya zraddhA karavA yogya nathI. bhAvArtha : saptajanmavipratvapradakarmane saMgata karavA mATe pAtaMjaladarzanakArane tajanmabhogaprada-Avacchedena prArabdha karma ane tadanyAvacchedena saMcita karmanA svIkAranI ApattiH pAtaMjala yogasUtra upara bhASyanA racayitA vyAsamuni sAta janma sudhI viprapaNAne ApanAruM karma svIkAre che te karmane saMgata karavA mATe vyAsaRSine svIkAravuM paDe ke prathamabhavanuM viprapaNuM maLyuM te tajajanmabhogapradatvakarmathI te janmamAM bhoga ApanArA karmathI, maLyuM che te prArabdhakarma che; kema ke te karma vipAka ApavA mATe prArabdha thayeluM che ane bAkInA cha bhavamAM viprapaNAne ApanAruM karma saMcita karma che. saptajanmavipratvaprada karmano prAraMbha ane saMcitarUpe pAtaMjaladarzanakAra vibhAga na kare to tevA prakAranA karmavALA tattvajJAnIne paNa anya dehanI prAptinI Apatti : jo vyAsaRSi A rIte sAta janma sudhI viprapaNAne ApanArA karmane prArabdha ane saMcitarUpe vibhAga na kare to tevA prakAranA viprapaNAne ApanArA karmavALA tattvajJAnIne paNa te karmanA udayathI dehAntaranI anyadehanI prAptinI, Apatti che; kema ke tattvajJAnathI nAzya saMcita karma che, prArabdha karma nathI, tethI jo pAtaMjaladarzanakAra sAtabhavamAM viprapaNAne ApanArA karmane prArabdhakarmarUpe svIkAre to tattvajJAnI puruSa tattvajJAnanA baLathI te prArabdha karmano nAza karI zake nahIM mATe tattvajJAnIne paNa sAta janma sudhI viprapaNAnA bhavone karavAnI Apatti Ave. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI cha janmavipravaprada karmane saMcitarUpe pAtaMjaladarzanakAra svIkAre to tattvajJAnathI te saMcita karmano nAza thavAthI tattvajJAnIne muktinI prApti : jo pAtaMjaladarzanakAra che bhavomAM viprapaNAne ApanArA karmane saMcitakarmarUpe svIkAre to tattvajJAnathI te saMcita karmono nAza thAya che, tethI sAta janma sudhI viprapaNAne ApanAruM karma tattvajJAnI tattvajJAnanA baLathI nAza karIne mukta thaI zake che tema pAtaMjaladarzanakAra sthApana karI zake che. eka bhavamAM prApta karmane prArabdharUpe ane saMcitarUpe pAtaMjaladarzanakArane svIkAra karavo paDato hovAthI anyonyazrayadoSanI prApti AvavAthI AyuSyakarma ja prArabdhakarma ane nAmakarmAdithI upabhraMhita AyuSyakarma te te bhavamAM bhogaprada : A rIte pAtaMjaladarzanakArane eka bhavamAM prApta karmone prArabdharUpe ane saMcitarUpe ema be vibhAgarUpe svIkAravA paDe tethI eka bhavamAM prApta bhogaprada-Avacchedana=bhogane ApavApaNAthI, te janmanuM prArabdhapaNuM che ane saMcitakarmathI prArabdhakarmane pRthapha karavA mATe te janmanA prArabdhatAvacchedana= prArabdhapaNAthI, te janmamAM bhoga ApavApaNuM che e pramANe vyAsaRSine svIkAravuM paDe tethI vyakta ja anyonyAzraya doSa Ave che. jema-koI kahe ke A pitAthI A putra janmyo che ane A putrathI A pitA janmyA che, e kathana baMnenI paraspara utpattimAM anyonyAzraya hovAthI asaMgata che, tema te janmamAM saMcita karmothI pRthaka evA bhogane ApanArA karmanA avacchedathI te janmanuM prArabdhapaNuM saMcita karmothI pRthaka evA ane te janmanA prArabdhapaNAne kAraNe te janmamAM bhoga ApavApaNuM svIkAravAmAM paraspara anyonyAzraya doSa Ave che, mATe te kathana saMgata thAya nahIM, tethI nAmakarmAdi karmAntarathI upabhraMhita evuM AyuSya karma ja te te bhavanA bhogane ApanAruM che tema mAnavAmAM anyonyAzraya doSa Avato nathI; kema ke tema svIkAravAthI nAmakarmAdi karmAtarathI upabhraMhita AyuSyakarma uttaranA bhavamAM bhogane ApanAra che ane anya saMcita karyo te te nimittane pAmIne te te bhavomAM vipAkane prApta kare che ane tattvajJAnathI te saMcita karmono nAza karI zakAya che te sarva kathana saMgata thAya che. tethI vyAsaRSie AyuSyakarmane prArabdhakarma svIkAravuM joIe. tenI puSTi karavA arthe kahe che - karmAntarathI upabhraMhita AyuSyakarma ja uttaranA bhavamAM bhoga ApanAra hovAthI jaina siddhAMtane mAnya nAmakarmAdithI niyaMtrita AyuSyakarmanA bhedanI saMgati : karmAntarathI upabhraMhita evuM AyuSyakarma ja uttaranA bhavomAM bhogane ApanAra che, AthI ja jAtipradhAna evA nAmakarmathI niyaMtrita AyuSyakarma, gotrakarma niyaMtrita AyuSyakarma ane vedanIyakarmathI niyaMtrita AyuSyakarmano bheda jainasiddhAMtane mAnya saMgata thAya. Azaya e che ke, keTalAka jIvone samAnajAtivALA nAmakarmathI niyaMtrita AyuSyakarmano udaya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI hoya che, tethI te bhavamAM te sarva jIvone samAna jAtinI prApti thAya che paraMtu samAna gotra teone na paNa hoya. vaLI keTalAka jIvone samAna gotrathI niyaMtrita AyuSya karmano udaya hoya che, tethI te bhavamAM te sarva jIvone samAna gotranI prApti thAya che. vaLI tevA samAna jAtivALA ane samAna gotravALA jIvone paNa zAtA-azAtArUpa vedanIya karma judA judA prakAranuM prApta thAya che. je jIvone tevA prakAranA puNyanA vipAkavALuM ke pApanA vipAkavALuM vedanIyakarma samAna prApta thayela hoya te vedanIyakarmathI niyaMtrita AyuSyakarma samAna hoya to prAyaH te bhavamAM samAna rIte zAtAnuM ke azAtAnuM vedana thAya che, AthI samAna zAtAvedanIyakarmanA niyaMtraNathI niyaMtrita evA AyuSyakarmane kAraNe ghaNA devone devabhavamAM sadA zAtAno anubhava thato hoya che ane samAna azAtAvedanIyakarmanA niyaMtraNathI niyaMtrita evA AyuSyakarmane kAraNe nArakIone narakamAM sadA azAtAno anubhava thato hoya che. 177 pUrvamAM kahyuM ke, jainasiddhAMta anusAra nAmakarmAdirUpa karmAntarathI upaihita evuM AyuSyakarma prArabdha karma uttaranA bhavamAM bhogane ApanAruM che. tyAM prazna thAya ke, A niyama pramANe sAmAnyathI anya saMsArI jIvone je nAmakarmAdi tadbhavabhogaprada karmamAM aMtarbhAva pAmatAM nathI te anya bhavamAM bhogavAya che, paraMtu kevalIne to A bhava pachI anya bhava nathI ane je caramazarIrI evA kevalIne AyuSyakarmathI adhika nAmakarmAdinI sattA che te karmo tadbhavabhogapradakarmamAM praveza pAmaze nahIM, tethI te karmo AyuSyanI samApti pachI paNa avazeSa rahe tema svIkAravAnI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe kahe che - kevalIne AyuSyakarmanA sattva karatAM adhika nAmakarmAdinuM sattva hoya to kevalIsamuddAta dvArA kevalI tenuM samIkaraNa karatAM hovAthI=AyuSya tulya karatA hovAthI, koI anupapatti nathI= tadbhavabhogapradakarmamAM teno saMgraha svIkAravAmAM koI asaMgati nathI. atyAra sudhI sthApana karyuM e rIte AyuSyane choDIne anyatra karmAzayamAM ekabhavikapaNAno niyama zraddhA karavA yogya nathI=vyAsamuni kahe che tema eka bhavanA baMdhAyelo karmano samUha uttaranA bhavamAM phaLa Ape che e prakAre eka bhavikapaNAno niyama mAtra AyuSyamAM ja saMgata thAya che, anya karmomAM saMgata thato nathI mATe te prakArano niyama zraddhA karavA yogya nathI, paraMtu AyuSyakarma ja ekabhavika karma che tema svIkAravuM joIe. vyAsamuni prayANane pUrvabhavamAM karAyelA karmapracayanA udbodhaka tarIke svIkAre che te kathana saMgata nathI te batAvatA arthe pUjya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che [ya.] vyAkhyA-prAyaNameva prAgbhavakRtakarmapracayodbodhakamityapi du:zikSitAbhidhAnam, pudgalajIvabhavakSetravipAkabhedena karmaNAM nAnAvipAkatvAdbhavavipAkyAyuSprakRtivipAkasya prAyaNodbodhyatve'pi sarvatra tathA vaktumazakyatvAt dRzyate hi nidrAdivipAkodbodhe kAlavizeSasyApi hetutvam, na ca dRSTe'nupapannaM nAma, svAnantarakarmavipAkodbodhadvArA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI prAyaNasyAgrimasantatyudbodhakatvasvIkAre cAtiprasaGgaH, nAnAbhavasantatidvAraghaTanAyAstatra tatpUrvaM ca vaktuM zakyatvAt, pradhAnatvamapi karmaNa ekAyuSparigrahaM vinA durvacam, na hyekatra bhave nAnAgatiyogyakarmopAdAne'nte idameva phalavadityatrAnyanniyAmakamasti, Ayustvekatra bhave ekavArameva badhyata iti tadanusAreNAnte tAdRglezyopagamAt, "yallezyo mriyate tallezyeSUtpadyate" iti prAgbhavabaddhamAyustAdRzalezyayA vipAkaprAptaM pradhAnIbhavadanya yupapRhAtIti sarva (4)cchate artha : prayaUThva ..... chate . prAyaNa ja prAbhavamAM karAyelA karmapracayano ubodhaka che e paNa du:zikSitanuM abhidhAna che arthAt padArthavyavasthAnA yathArthabodhanA abhAvavALAnuM kathana che; kema ke pugala, jIva, bhava ane kSetranA vipAkanA bhedathI karmonuM juduM juduM vipAkapaNuM hovAthI bhavavipAkI evI AyuSyanI prakRtinA vipAkanuM prAyaNathI udbhodhyapaNuM hovA chatAM paNa sarvatra-uttarabhavamAM AvatA sarvakarmomAM, te prakAre kahevA mATe azakyapaNuM che. AyuSyakarma sivAya anya karmomAM prAyaNa uddhodhaka nathI tema mAnavA mATe yukti batAve che - je kAraNathI nidrAdinA vipAkanA ubodhamAM kALavizeSanuM paNa hetupaNuM dekhAya che ane dekhamAM nidrAdinA vipAkamAM rAtri Adi kALavizeSa hetu che e prakAranA daSTamAM, anupana kaMI nathI arthAt asaMgata kaMI nathI. pAtaMjaladarzanakAra nidrAdiviSayasthaLamAM prAyaNa ja uddhodhaka che tema svIkAravA mATe kahe ke prAyaNanuM potAnuM potAnA anaMtara karmanA vipAkanA ubodha dvArA agrimasaMtatinuM udbodhakapaNuM che, tethI AkhA bhavamAM jayAre jayAre nidrAdino vipAka Ave che tyAre tyAre anantara karmonA vipAkanA ubodha dvArA nidrAdinA vipAkano paNa uddhodhaka bane che mATe prAyaNane ja pUrvabhavamAM karAyelA karmapracayano udbodhaka svIkAravAmAM doSa nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - ane svaanantara karmavipAknA uddhodha dvArA prAyaNanuM agrimasaMtatinuM uddhodhakapaNe svIkAravAmAM atiprasaMga che eka janmanA karmane vipAka ApIne uttara uttaranA janmanA vipAka pratye prAyaNane kAraNa tarIke svIkAravAno atiprasaMga che; kema ke judA judA bhavanI saMtatinI dvAraghaTanAnuM tyAM ane tapUrva kahevA mATe zakyapaNuM che. vyAsaRSipraNIta pAtaMjala bhASyamAM kahela che ke, janma ane prAyaNanA ataMrAlamAM karAyeluM puNya ane pAparUpa karbhAzayanA pracaya vicitra prakAranA pradhAna-upasarjanabhAvathI rahelo che ane prAyaNathI abhivyakta thayelA eka praghaTakathI kAraNane sAdhIne samucchinna raheluM te karma eka ja janmane kare che tethI pAtaMjalamatAnusAra bhava daramyAna baMdhAyelA keTalAka karmo pradhAna hoya che mATe te bhavamAM vikama Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma. sA.nI TippaNI 109 Ave che ane keTalAka gauNa hoya che mATe te bhavamAM vipAkamAM AvatA nathI paraMtu pradhAnanA vipAkamAM aMtarbhAva pAmIne pradhAnanA phaLane ApanArA thAya che. A prakArano pradhAna-gauNabhAva AyuSyakarmathI ja thaI zake che. e sivAya thaI zake nahi ane vyAsaRSie AyuSyakarmathI pradhAna-gauNabhAva thAya che tevuM sthApana karela nathI. tethI kahe che - eka AyuSyanA parigraha vagara karmanuM pradhAnapaNuM paNa durvaca che. kema AyuSyanA parigraha vagara karmanuM pradhAnapaNuM durvaca che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - kharekhara koI eka bhavamAM judI judI gati yogya karmonuM upAdAna hovA chatAM te bhavanA aMtamAM ja Aja gatinuM karma phaLavAnuM che e prakAranA svIkAramAM anya niyAmaka nathI ja arthAt AyuSya sivAya anya koI karma niyAmaka nathI ja. kaI rIte AyuSyakarma judI judI gatiyogya karmamAMthI uttaranA bhavamAM uttaranA bhavanI gatinuM niyAmaka bane che te spaSTa karatAM kahe che - vaLI AyuSyakarma to eka bhavamAM eka vAra ja baMdhAya che ethI tenA anusArathI AyuSyakarmanA anusArathI, aMtamAMebhavanA aMtamAM, tevI vezyAno upagama hovAthI arthAt "je legyAmAM jIva mRtyu pAme che te legyAmAM utpanna thAya che" e prakAranA vacanathI bhavanA aMtamAM tevI vezyAno svIkAra hovAthI pUrvabhavamAM baMdhAyeluM AyuSya tevA prakAranI vezyAthI vipAkane prApta karIne pradhAnapaNAne pAmatuM anya karmone upagrahaNa kare che arthAt te AyuSyane anurUpa sarva anya karmone vipAkamAM lAve che ethI sarva saMgata thAya che sarva karmomAM AyuSyakarma ja pradhAna svIkAravAthI sarva saMgata thAya che. bhAvArtha : prAyaNa ja pUrvabhavakRtakarmapracayanuM ubodhaka che e vyAsamuninuM kathana duHzikSita abhidhAna : pAtaMjalayogasUtra upara vyAsamuni praNIta bhASyamAM kahela che ke, pUrvabhavamAM karAyela karmanA pracayano uddhodhaka prAyaNa ja che mRtyu ja che. tethI e phalita thAya che ke, dareka jIvo vartamAna bhavamAM je karmano pracaya bAMdhe che te vartamAna janmanI samAptirUpa ane anya janmanI prAptirUpa prAyaNathI uttaranA janmamAM ubodhane pAme che. A kathana jinavacanAnusAra karmavyavasthAnA ajJAnane kAraNe vyAsamunie karela che temanuM te kathana yukta nathI temAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjA yukti Ape che - pugalavipAkI, jIvavipAkI, bhavavipAkI ane kSetravipAkInA bhedathI karmono judo judo vipAka hovAthI bhavavipAkI vartamAna AyuSyaprakRtinA vipAkamAM prAyaNa ubodhaka hovA chatAM sarva karmonA vipAkamAM prAyaNa udghodhaka nathI te kathananuM yukti dvArA samarthana : jinavacanAnusAra karmo judA judA vipAkavALA che, tethI keTalAka karmo pudgalamAM vipAkane batAvanArA che, to vaLI keTalAka karmo jIvamAM vipAkane batAvanArA che, to vaLI keTalAka karmo bhavamAM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI vipAkane batAvanArA che, to vaLI keTalAka karmo kSetramAM vipAkane batAvanArA che. temAMthI manuSya AkArasvarUpa bhavamAM vipAkane batAvanAra manuSyaAyuSya prakRti che. te rIte je je prakArano bhava prApta thAya te te bhavamAM vipAkane batAvanAra te te AyuSyakarmanI prakRti che ane te AyuSyakarmanI prakRtinuM prAyaNa udbodhaka che; kema ke anya janmanuM AyuSya baMdhAyA pachI mRtyu thAya che tyAre uttaranA bhavamAM te AyuSyanI prakRti vipAkamAM Ave che, Ama chatAM sarva prakRtiono prAyaNa udbodhaka che ema je vyAsaRSi kahe che te saMgata nathI; kema ke sarva karmonuM prAyaNa udbodhaka nathI. kema sarva karmonuM prAyaNa udbodhaka nathI ? temAM yukti batAve che - nidrAdi karmanA vipAkanA udbodhamAM kALavizeSanuM paNa hetupaNuM dekhAya che arthAt rAtri vagere kALa hoya tyAre sAmAnyathI jIvone nidrAdi karmonA vipAka Ave che tethI nidrAnA vipAka pratye kALa udbodhaka che, prAyaNa udbodhaka nathI tema anubhavane anusAre vyAsamunie svIkAravuM joIe. svaanantarakarmanA vipAkanA udbodha dvArA prAyaNanA agrimasaMtatinA udbodhakatvanA svIkAramAM atiprasaMganI prApti : ahIM vyAsamuni nidrAdinA vipAkamAM prAyaNane udbodhaka svIkAravA mATe kahe ke, prAyaNa potAnA pachInA janmanA prathama samaye udayane prApta thatA karmanA vipAkano udbodha kare che ane tenA dvArA uttaranA janmanI bIjI-trIjI Adi kSaNanA karmorUpa agrimasaMtatino udbodhaka prAyaNa bane che, tethI prAyaNa pachI anya bhavanuM karma vipAkamAM Ave che ane tenA dvArA tyAra pachInuM karma vipAkamAM Ave che, e krama pramANe prAyaNane anaMtarakarmanA vipAka dvArA AgaLanA sarva karmonA vipAka pratye kAraNa svIkAravAthI nidrAdino udbodha thAya che te paNa prAyaNa dvArA ja thAya che tema saMgata thaze; kema ke prAyaNa uttaranA janmathI mAMDIne nidrAdinA kALanA avadhi sudhI karmonA vipAka dvArA nidrAnA ApAdaka karmonA vipAka pratye kAraNa tarIke svIkArI zakAze, tethI uttaranA janmanA sarva karmonA vipAka pratye prAyaNane kAraNa svIkArI zakAze. e prakAranA vyAsamuninA kathananA nirAkaraNa mATe pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahe che - prAyaNane potAnA anantarakarmanA vipAkanA udbodha dvArA agrimasaMtatino udbodhaka svIkAravAmAM Ave to prAyaNa jema uttaranA karmanA vipAka dvArA agrima saMtatino udbodhaka bane che tema te prAyaNane AkhA bhavanI saMtati dvArA uttaranA bhavanI saMtati pratye paNa udbodhaka mAnavAno atiprasaMga Avaze; kema ke jema prAyaNa uttaranA prathama samayanA karmanA udbodha dvArA bIjA samayanA karmano udbodhaka bane che ane te prAyaNa bIjA samayanA karmanA udbodha dvArA trIjA samayanA karmono udbodhaka banI zake che. tema ekabhavanA karmonA vipAkanA udbodha dvArA aMte mRtyu ApAdakakarmano paNa udbodhaka svIkArI zakAze ane tenA dvArA uttaranA anya bhavanA vipAkanA udbodhaka tarIke paNa prathamanA ja prAyaNane kAraNarUpe svIkArI zakAya che, tethI prAyaNane ekabhavanA karmonA vipAkanA udbodhaka tarIke svIkAravAnuM choDIne eka ja prAyaNa ghaNA uttara uttaranA anya anya bhavonA karmono udbodhaka Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI svIkAravAno atiprasaMga Avaze ane te rIte koI bhavamAM thayelA prAyaNathI nAnA bhavanI saMtati dvArA ghaNA pachInA bhAvomAM vipAkamAM AvatA karmonA vipAka pratye paNa pUrvanA ja prAyaNane ubodhaka svIkArI zakAze, tethI prAyaNane pUrvabhavamAM karAyelA karma pracayano udbodhaka svIkAravo ucita nathI paraMtu AyuSyakarmano ja udbodhaka prAyaNa che tema svIkAravuM ucita che. karmanuM pradhAnapaNuM paNa eka AyuSyanA svIkAra vagara durvaca: vaLI vyAsaRSi kahe che ke, eka bhavamAM baMdhAyelo karma pracaya hoya che te karmapracayamAM keTalAka karmo pradhAna hoya che ane keTalAka karmo gauNa hoya che ane je karmo pradhAna hoya che te uttara bhavamAM vipAkamAM Ave che tene pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjA kahe che - eka AyuSyakarmane svIkAryA vagara karmanuM pradhAnapaNuM durvaca che. arthAt AyuSyakarmanI pradhAnatAne AdhIna anya karmanI pradhAnatA che, paraMtu AyuSyakarma nirapekSa anya karmanI pradhAnatA nathI. tethI je AyuSya baMdhAyela hoya tene anurUpa sarvakarmono vipAka prApta thAya che. AyuSyakarmanI pradhAnatAnuM spaSTIkaraNa : saMsArI jIvo koIka eka bhavamAM judA judA kALe judA judA adhyavasAyo karIne judI judI gati yogya karmo bAMdhe che, temAMthI uttaranA bhavamAM amuka ja karma phaLavALuM thaze anya nahIM, tenuM niyAmaka AyuSya choDIne anya koI karma nathI ane je jIvo je prakAranuM AyuSya bAMdhIne uttaranA bhAvamAM jAya che te jIvomAM aneka gati yogya karma baMdhAyelA hovA chatAM te AyuSyane anurUpa ja karma vipAkamAM Ave che ane AyuSyakarma eka bhavamAM eka vAra ja baMdhAya che ane te AyuSyakarma anusAra te bhavanA aMtamAM te jIvane te vezyAnI prApti thAya che, tethI pUrvabhavamAM baMdhAyeluM AyuSyakarma tevI vezyAnA vipAkane prApta karIne uttaranA bhavamAM baMdhAyelA sarva karmomAM pradhAna bane che ane te karmanA anusAra anya sarva karmone te AyuSyakarma vipAkamAM lAve che, tethI AyuSyakarmane pradhAna svIkAravAthI sarva vyavasthA saMgata thAya che. vyAsaRSi aniyatavipAkavALA baMdhAyelA karmanA viSayamAM traNa vikalpo batAve che - (1) karAyeluM karma vipAkamAM AvatuM nathI tenI pUrve te karmono nAza thAya che. (2) pradhAnakarmamAM gauNa karmanuM AvAgamana thAya che. jema-zAtA ApAdaka pradhAna karma vipAkamAM Ave tyAre azAtA ApAdaka gauNakarma pradhAnakarmamAM AvA pagamana pAme che arthAt aMtarbhAva pAme che. (3) niyatavipAkavALA pradhAnakarmathI abhibhUta thayeluM te karma cirakALa sudhI rahe che. A traNe vikalpo kaI rIte saMgata thaI zake te batAvavA arthe pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - [ya.] vyAkhyA-pradhAnakarmaNyAvApagamanAdikamapi / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI "mUlaprakRtyabhinnAH, saGkramayati guNata uttarAH prakRtIH / nanvAtmA'mUrtatvAdadhyavasAyaprayogeNa" / ityAdyuktanItyA saGkramavidhiparijJAnaM vinA nApAdayituM zakyam, anyathA kiM kutra saGkrAmati ? iti vinigantumazakyatvAt , tasmAdatrArthe 'smatkRtakarmaprakRtivRtti samyagavalokya vItarAgasiddhAntAnurodhi karmAzayasvarUpaM vyAkhyeyamiti kRtaM vistareNa // artha : pradhAnamafor ... vistare cheT | pradhAna karmamAM AvA pagamanAdi paNa "mainaprakRtyamannA: .. adhyavasAyaprayoga' ityAdi kahevAyela nItithI saMkramavidhinA parijJAna vagara ApAdana karavA mATe zakya nathI; kema ke anyathA A prakAranA kammapayaDInA pAThane grahaNa karyA vagara, kyuM karma kyAM saMkrama pAme che e pramANe vinigamanA karavA mATe nirNaya karavA mATe, azakyapaNuM che. te kAraNathI A arthamAM amArA vaDe karAyela pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja vaDe karAyela karmaprakRtinI vRttinuM samyam avalokana karIne vItarAganA siddhAMtane anurodhI evA anusaranAra evA, karmAzayanuM svarUpa vyAkhyAna karavuM joIe. rUti zabda pAtaMjalayogasUtra 2-13nI pUjya upAdhyAya mahArAjanI vyAkhyArUpa TippaNInI samAptisUcaka che. vistArathI saryuM. karmaprakRtino "nUnaprabhRtyamatrI ..... madhyavasAyaprayogo || zlokano artha A pramANe che - mainaprakRti prayo' | "mULa prakRtithI abhinna evI=jJAnAvaraNAdi mULa prakRtithI abhina evI uttaraprakRtione jIva AtmAnuM amUrtapaNuM hovAthI adhyavasAyanA prayogathI prakRtinA guNathI yogyatA anusAra, saMkramaNa kare che." bhAvArtha : pAtaMjala yogasUtra upara vyAsaracita bhASya anusAra aniyatavipAkavALA karmonA traNa prakAro : pAtaMjala yogasUtra upara racAyela vyAsanA bhASya anusAra aniyatavipAkavALA karmo traNa prakAranA che : (1) pUrvamAM karAyelA evA karmo, jeno pakvakALa thayo nathI tenI pUrve ja te karmono nAza thAya che. jaina prakriyA anusAra te baMdhAyeluM karma apavartanAkaraNa dvArA udayAvalikAmAM prakSepa karIne jIva nAza kare che. A rIte apakvakarmono nAza karIne jIva karmanI sthiti alpa kare che, tenAthI guNasthAnakanI prApti thAya che. (2) keTalAka karmo pradhAnakarmamAM AvAgamana pAme che. jema-koIka jIve cAreya gatinA nAmakarmane bAMdheluM hoya chatAM manuSyabhavane AdhIna udayamAM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-13nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-14 pAmela manuSyagatirUpa pradhAna karmamAM bAkInA traNa gatinAmakarmarUpa karmonI prakRtinuM AvAgamana thAya che, tethI manuSyagatinA vipAkamAM aMtarbhAva pAmIne te traNe gatinA karmono bhoga thAya che. jainadarzana prakriyA anusAra manuSya AyuSyavALA jIvane manuSyagati sivAyanI traNa gatio stibukasaMkramaNathI manuSyagatimAM saMkramaNa pAme che. A prakriyAne vyAsaRSi pradhAnakarmamAM AvA pagamana kahe che. (3) niyatavipAkavALA pradhAnakarmathI abhibhUta thayeluM te karma cirakALa sudhI avasthAne pAme che. jema-ahaMduttanA jIve guru pratye iSad TheSa karIne durlabhabodhi karma bAMdheluM. tyArapachI saMyamanI samyagu ArAdhanA karIne jinavacanamAM sthira ruci karIne sulabhabodhi evuM karma bAMdhyuM. jainadarzananI prakriyA anusAra koTAkoTI karmanI sthitino abAdhAkALa so varSano hoya che, Ama chatAM te ahaMdattanA jIvane abAdhakALanA so varSa pachI te durlabhabodhi karma vipAkamAM AvyuM nahIM paraMtu pachInA devabhava daramyAna sulabhabodhi karma vipAkamAM AvyuM tethI bhagavAnanA vacanamAM sthira raci vartatI hatI, tethI te devabhavamAM niyatavipAkavALA pradhAna evA sulabhabodhi karmathI abhibhUta thayeluM evuM durlabhabodhikarma cirakALa sudhI avasthAna pAmI ane devabhavanA uttaranA bhavamAM te vipAkamAM AvyuM. vyAsahaSie karelA traNe bhedonA ucita yojanA mATe karmaprakRtinA uddharaNathI kahelI saMkramavidhinuM jJAna Avazyaka : A traNeya prakAranA vyAsaRSie karelA bhedonI saMgati "mRtaprakRtyamatrI. ityAdi kahevAyelI nItithI saMkramanI vidhinA parijJAna vagara kahevA mATe zakya nathI, kema ke jainadarzananI prakriyA anusAra jJAna karavAmAM na Ave to kaI prakRti kyAM saMkramaNa pAme che teno nirNaya thaI zake nahIM, mATe vyAsaRSie karelA traNeya bhedonuM ucita yojana karavA mATe saMkramaNavidhinuM jJAna Avazyaka che, tethI A arthamAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje racela karmaprakRtinI vRttinuM samyam avalokana karavuM joIe ane vItarAganA siddhAMtane anusAra karbhAzayanuM vyAkhyAna karavuM joIe, tethI jJAna thAya che ke, anya darzanakAroe karmanA viSayamAM yatkiMcit mArgAnusArI Uha karela hovA chatAM jinavacana jevuM parizuddha karmaprakRtinuM varNana kyAMya prApta thatuM nathI. avataraNikA: uktAnAM karmaphalatvena jAtyAdInAM svakAraNakarmAnusAreNa kAryakartRtvamAha - avataraNiyArtha: karmanA phaLapaNAthI hevAyelA jAti vagerenuM potAnA kAraNa evA karmanA anusArathI kAryanuM kapaNuM che tene kahe che - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhAvArtha: pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-14 pAtaMjalayogasUtra 2-13mAM karmAzayanA jAti, AyuSya ane bhogarUpa traNa vipAko batAvyA. tethI phalita thAya che ke, jAti vagere karmanA phaLo che. vaLI te jAti vagere jIvamAM sukha-duHkharUpa kArya kare che, te sukha-duHkharUpa kArya potAnA kAraNa evA karmanA anusAre kare che te batAvavA mATe kahe che sUtra : te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 2- 14 // sUtrArtha : puNyarUpa ane apuNyarUpa hetupaNuM hovAthI te=jAti vagere, AhlAda ane paritApa phaLavALA che. II2-14|| TIkA : 'te kRti'-srAva:=mustuM, paritApo-vu:NuM, dvAparitApI taM yemAM te tathottA:, puNya=kuzalaM karma, tadviparItamapuNyaM, te puNyApuNye kAraNaM yeSAM te (tathA) teSAM bhAvastasmAt etaduktaM bhavati-puNyakarmArabdhA jAtyAyurbhogA hlAdaphalA apuNyakarmArabdhAstu paritApaphalAH, etacca prANimAtrApekSayA dvaividhyam // 2- 14 // TIkArya hlAdaH tasmAt, hAda=sukha, paritApa-du:kha, hAda=AhvAda ane paritApa phaLa che jeone te tevA hevAyelA che=AhlAdaphaLavALA ane paritApaphaLavALA hevAyelA che. puNya-kuzaLa karma, ane tenAthI viparIta-puNyathI viparIta apuNya te-puNya ane apuNya kAraNa che jeone te tevA che=puNya ane apuNya hetuvALA che teno bhAva puNyahetupaNuM ane apuNyahetupaNuM, tenAthI=puNyahetupaNAthI ane apuNyahetupaNAthI jAti vagere AhlAdaphaLavALA ane paritApaphaLavALA che, ema anvaya che. etaduktaM bhavati A kahevAyeluM thAya che=sUtranA kzanathI A hevAyeluM thAya che. puchyuM .... daividhyam / puNyakarmathI Arabdha evA jAti, AyuSya ane bhogo AhvAda phaLavALA che. vaLI apuNyarksathI Arabdha evA jAti, AyuSya ane bhogo, paritApaphaLavALA che ane A prANImAtranI apekSAe vaividhya che-be prakAre che. II2-14|| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-14-15 bhAvArtha : kamazacanAM phaLasvarUpa jAti, AyuSya ane bhoga puNyarUpa ane apuNyarUpa hetuthI AhAdaphaLa ane paritApaphaLa : pAtaMjaladarzanakAre sUtra 2-13mAM kaheluM ke, karmano vipAka jAti, AyuSya ane bhoga e traNa phaLasvarUpa che. te jAti, AyuSya ane bhoga puNyakarmathI paNa prApta thAya che ane pApakarmathI paNa prApta thAya che, tethI je jIvone puNyakarmathI suMdara jAti vagere prApta thAya che te jIvone AnaMda ApavAnA phaLavALA che ane je jIvone pApakarmanA udayathI asuMdara jAti vagere prApta thAya che te jIvone paritApa ApavAnA phaLavALA che, AthI ja devone te jAti vagere puNyanA kAraNe maLe che, tethI devanA jIvone te jAti Adi atyaMta AlhAdanuM kAraNa bane che ane nArakone te jAti vagere atyaMta pApanA kAraNe maLe che, tethI narakanA jIvone te jAti Adi atyaMta paritApanuM kAraNa bane che. I2-14 avataraNikA : yoginastu sarvaM duHkhamityAha - avataraNitArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-15mAM kahyuM ke, puNyathI maLela jAti vagere AhAdaphaLavALA che ane pApathI maLela jAti vagere paritApaphaLavALA che, tethI have yogIne sarvapuNyathI ke pApathI maLela sarva jAti vagere, du:kharUpa jaNAya che e batAvavA arthe kahe che - sUtra : pariNAmatApasaMskArairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH // 2-15 // sUtrArtha: pariNAmane kAraNe, tApane kAraNe, saMskArane kAraNe ane guNavRttinA virodhane kAraNe sarva=puNya ane pApa e baMnethI maLela sarva jAti vagere, vivekIne du:kha ja che. ra-15ll TIkA? 'pariNAmeti'-vivekinaH parijJAtaklezAdivivekasya paridRzyamAnaM sakalameva bhogasAdhanaM saviSaM svAdvannamiva duHkhameva pratikUlavedanIyamevetyarthaH, yasmAdatyantAbhijAto yogI duHkhalezenApyudvijate, yathA'kSipAtramUrNAtantusparzamAtreNaiva mahatIM pIDAmanubhavati netaradaGgaM tathA vivekI svalpaduHkhAnubandhenApi udvijate kathamityAha-pariNAmatApasaMskAraduHkhaiH, viSayANAmupabhujyamAnAnAM yathAyathaM gardhAbhivRddhestadaprAptikRtasya Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-15 duHkhasyAparihAryatayA duHkhAntarasAdhanatvAccAstyeva duHkharUpateti pariNAmaduHkhatvam, upabhujyamAneSu sukhasAdhaneSu tatpratipanthinaM prati dveSasya sarvadaivAvasthitatvAt sukhAnubhavakAle'pi tApaduHkhaM duSpariharamiti tApaduHkhatA, saMskAraduHkhatvaM ca svAbhimatAnabhimataviSayasannidhAne sukhasaMvid duHkhasaMviccopajAyamAnA tathAvidhameva svakSetre saMskAramArabhate, saMskArAcca punastathAvidhasaMvidanubhava ityaparimitasaMskArotpattidvAreNa saMsArAnucchedAt sarvasyaiva duHkhatvam, guNavRttivirodhAccetiguNAnAM sattvarajastamasAM yA vRttayaH sukhaduHkhamoharUpAH parasparamabhibhAvyAbhibhAvakatvena viruddhA jAyante tAsAM sarvatraiva duHkhAnuvedhAd duHkhatvam / etaduktaM bhavati - aikAntikImAtyantikIM ca duHkhanivRttimicchato vivekina uktarUpakAraNacatuSTayAt sarve viSayA duHkharUpatayA pratibhAnti tasmAt sarvakarmavipAko duHkharUpa evetyuktaM bhavati // 2- 15 // 186 TIkArya : vivekinaH nite, vivekIne-parijJAtaklezAdivivekvALA jIvane=jANyo che klezAdino viveka jemaNe evA jIvane, paridezyamAna dekhAtuM evuM sakla, ja bhoganuM sAdhana viSasahita evA svAdiSTa annanI jema du:kha ja che=pratikULa vedanIya ja che, je kAraNathI atyaMta abhijAta evA yogI arthAt tattvane jovAmAM atyaMta upayogavALA evA yogI du:khanA lezathI paNa udvega pAme che. je pramANe-akSipAtra=AMkhonuM pAtra, UrthAtaMtunA sparzamAtrathI ja moTI pIDAne anubhave che. itara aMga anubhavatuM nathI. te pramANe-vivekI jIva alpa du:khanA anubaMdhathI paNa udvega pAme che. thamityAha- kevI rIte vivekI jIva svalpa du:khanA anubaMdhathI udvega pAme che te mhe che pariNAma ... :a:, pariNAma, tApa ane saMskAranA du:kho vaDe udvega pAme che ema anvaya che. yogIne pariNAmathI jAti vagerethI prApta bhogo kaI rIte duHkharUpa pratIta thAya che te batAve viSayALAm ..... pariNAmavuM:svatvam, bhogavAtA viSayonI yathAyogya mRddhinI=AsaktinI, abhivRddhi hovAthI tenI aprAptikRta=viSayonI aprAptikRta, du:khanuM aparihAryapaNuM hovAnA kAraNe arthAt atyAga hovAne kAraNe, ane du:khAMtaranuM sAdhanapaNuM hovAne kAraNe=bhogavAtA viSayonuM anya du:khanuM sAdhanapaNuM hovAne kAraNe, du:kharUpatA che ja, ethI pariNAmathI du:khapaNuM che. yogIne tApathI jAti vagerethI prApta bhogo kaI rIte du:kharUpa pratIta thAya che te batAve che upabhujyamAneSu tApavuM:vratA, bhogavAtA sukhanA sAdhanomAM tenA pratipaMthI pratye-sukhanA sAdhananA vyAghAtaka pratye, dveSanuM sarvadA=haMmezA avasthitapaNuM hovAthI sukhanA anubhavakALamAM paNa tApanuM du:kha duSparihara che=du:khethI tyAjya che, ethI tApathI du:khapaNuM che. ***** Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-15 yogIne saMskArathI jAti vagerethI prApta bhogo kaI rIte du:kharUpa pratIta thAya che te batAve che - saM5:tvam, ane saMskArathI du:khapaNuM svaabhimata ane anabhimata evA viSayonA saMnidhAnamAM sukhanI saMvitrasukhanuM saMvedana, ane du:khanI saMvitradu:khanuM saMvedana thatuM tevA prakAranuM ja svakSetramAM saMskArano AraMbha kare che ane vaLI saMskArathI tevA prakAranA saMvedanano anubhava thAya che ethI aparimita evA saMskAranI utpatti dvArA saMsArano anuccheda thavAthI sarvanuM puNya ane pApanA phaLarUpa jAti vagere sarvanuM ja, du:khapaNuM che. yogIne guNavRttinA virodhathI jAti vagerethI prApta bhogo kaI rIte duHkharUpa pratIta thAya che te batAve che - TUvRttiDuM vRtvam ane guNavRttinA virodhathI du:khapaNuM sattva, raja ane tamArUpa guNonI je sukha, du:kha ane moharUpa vRttio paraspara abhibhAvya-abhibhAvakapaNAthI viruddha thAya che teomAM traNa prakAranI guNavRttiomAM, sarvatra ja du:khano anuvedha hovAnA kAraNe du:khapaNuM che arthAt saMsAranA sarva bhogomAM du:khApaNuM che. ti6 mavati- A kahevAyeluM thAya che - sUtranA kathanathI AgaLamAM je kahevAya che te kahevAyeluM thAya che - pAntiIm mavati che ane aikAMtika ane Atmattika du:khanI nivRttine icchatA evA vivekI puruSane dhevAyelA svarUpavALA kAraNa catuTyane kAraNe pariNAmathI, tApathI, saMskArathI ane guNavRttinA virodhathI e cAra kAraNothI, sarva viSayo du:kharUpatAthI pratIta thAya che, te kAraNathI sarvakarmano vipAka du:kharUpa ja che e pramANe dhevAyeluM thAya che. ra-1pa bhAvArtha : yogIne puNyathI ke pApathI maLela jAti, AyuSya ane bhogarUpa sarvamAM duHkharUpatAnI pratItiH yogIo saMsAranA svarUpane pAramArthika rIte jonArA hoya che, tethI saMsAranA bhAgomAM kevA prakAranA klezAdi che tenuM jJAna teone varte che, tethI dekhAtA sarva bhogonA sAdhano teone viSayukta suMdara bhojananI jema duHkharUpa ja jaNAya che arthAt jema viSayukta bhojana bhogakALamAM ramya lAge che, paraMtu khAnAranA prANano nAza karatA hovAthI du:kharUpa che tema puNyathI maLelA bhogo bhogakALamAM ramya hovA chatAM AtmAnA mohathI anAkula svarUpano nAza karatAM hovAthI duHkharUpa ja jaNAya che. saMsAranA bhoga sukhone vivekI yogIo kaI rIte yathArtha jonArA che te batAvatA mATe pariNAmAdi cAra kAraNothI te sarva bhogo du:kharUpa che tema batAve che. (1) pariNAmane kAraNe puNya ane pApa baMnethI maLela jAti AdimAM yogIne duHkharUpatAnI pratIti : saMsArI jIvo bhogone bhogave che, tyAre bhogakALamAM te bhoga pratye vRddhi thAya che, tethI adhika prAptinI icchA thAya che ane adhika prAptikRta duHkha tyAM varte che, tethI pariNAmathI bhogamAM du:kha Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-15 / sUtra-15nI upA. ma.sA.nI TippaNI che. vaLI te bhoganI pravRttithI pApa baMdhAya che, tethI duHkhAntaranI prApti thAya che ane duHkhAntaranI prAptinuM kAraNa bhoga che mATe parimANathI yogIne sarva bhogo duHkharUpa jaNAya che. (2) tApane kAraNe puNya ane pApa baMnethI maLela jAti AdimAM yogIne duHkharUpatAnI prApti : saMsArI jIvo bhogamAM pravRtti kare che tyAre te bhogasAdhanonA vidyAtane karanArA sAdhano pratye dveSa varte che, tethI bhogasukhanA anubhavakALamAM dveSanA tApano parihAra thato nathI mATe tApathI yogIne sarva bhogo duHkharUpa jaNAya che. (3) saMskArane kAraNe puNya ane pApa bannethI maLela jAti AdimAM yogIne duHkharUpatAnI prApti : saMsArI jIvone potAne iSTa ke aniSTa viSayonuM saMnidhAna thAya che tyAre sukha ane duHkhanuM saMvedana thAya che ane te sukha ane duHkhanA saMvedananA tevA prakAranA saMskAro AtmAmAM paDe che ane te saMskArane kAraNe pharI tevA prakAranA saMvedanono anubhava thAya che. A rIte aparimita saMskAronI utpatti dvArA saMsArano anuccheda thAya che ane saMsAra janma-maraNanA klezarUpa che, tethI te saMsAranA anucchedanA kAraNIbhUta saMskArone kAraNe yogIne sarva bhogo duHkharUpa jaNAya che. (4) guNavRttinA virodhane kAraNe puNya ane pApa bannethI maLela jAti AdimAM yogIne duHkharUpatAnI prApti : guNo pAtaMjaladarzanamatAnusAra sattva, rajasa ane tamarUpa che ane te guNonI vRtti sukha, duHkha ane moharUpa che arthAt sattvaguNanI vRtti sukharUpa che, rajoguNanI vRtti duHkharUpa che ane tamoguNanI vRtti moharUpa che. A traNeya vRttio paraspara ekabIjAno abhibhava kare che, tethI sattvapradhAna evI vRttithI sukhanA anubhavakALamAM paNa alpamAtramAM rahela rajoguNanI vRtti sattvavRttino abhibhava kare che, tethI jema dUdhathI bharelA ghaDAmAM thoDo paNa lImaDAno rasa paDyo hoya to te aMzathI te dUdha kAMIka lImaDAnA svAdavALuM che. tema saMsAranA sukho paNa rajoguNanI vRttithI ane tamoguNanI vRttithI haNAyelA hovAnA kAraNe duHkhanA anuvedhavALA hovAthI yogIne sarva bhogo duHkharUpa jaNAya che. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che spaSTa karatAM kahe che - pariNAmathI, tApathI, saMskArathI ane guNavRttinA virodhathI sarva viSayo vivekI evA yogIne duHkharUpa pratIta thavAne kAraNe sarva karmanA vipAkanI duHkharUpe pratIti : vivekI evA yogIo ekAntikI ane AtyAntikI evI du:khanivRttine icche che ane saMsAranA sarva viSayo pariNAma Adi cArane kAraNe teone duHkharUpa pratibhAsa thAya che mATe vivekI yogIone sarva karmano vipAka duHkharUpa ja pratIta thAya che. [2-155 pAtaMjalayogasUtra 2-15 upara pUjya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAvyA-prata paztuma: Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-15nI upA. ma.sA.nI TippaNI 189 artha : prakRtine ame prastuta karIe chIe arthAt pAtaMjalasUtra-2-15mAM kahela prakRtine ame prastuta karIe chIe - [ya.] vyAkhyA-nizcayanayamatametad, yadupajIvyAha stutau mahAvAdI"bhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam / na ca hInakalo'si nAdhika: samatAM nApyativRttya vartase" // 1 // iti / artha : nizcayanayamata.... mahAvavI - A nizcayanayano mata che=pariNAmAdi cAranA kAraNe vivekIne sarva ja du:kha che ema je pAtaMjalayogasUtra 2-15mAM kahyuM e nizcayanayano mata che, jene upajIvya AzrayIne mahAvAdI stutimAM kahe che - bhavavI . vartao ti / anaMta evuM bhavanuM bIja tyAga karAyuM, anaMta evuM nirmaLa jJAna prApta karAyuM ane tuM hIna kaLAvALo nathI, samatAne ativartana karIne ullaMghIne vartato nathI." rUti zabda mahAvAdInI stutinA uddharaNanI samAptisUcaka che. bhAvArtha : pariNAmAdi cAranA kAraNe vivekIne sarva du:kharUpa che e nizcayanayano mata: pataMjali RSie pariNAmAdi cAra kAraNone lIdhe vivekIne saMsAranA sarvabhogo duHkharUpa che e pramANe pAtaMjalayogasUtra 2-15mAM sthApana karyuM e kathana nizcayanayano mata che; kema ke nizcayananaya sUkSma padArthane jonAra che, tethI saMsAranA sukhamAM leza paNa duHkhano aMza hoya to tene duHkharUpa ja svIkAre che; kema ke vivekI puruSa sUkSma dRSTithI avalokana kare to leza paNa du:kha vagaranuM sukha temane vAstavika sukharUpa jaNAya che ane ghaNA sukhamAM paNa alpa duHkha hoya topaNa te sukha temane duHkharUpa jaNAya che, AthI ja anuttaravAsI jIvone saMsAranA sarva anya sukho karatAM atizayita sukha che topaNa sarvArthasiddhi vimAnamAMthI cyavananuM duHkha che. vaLI kAMIka zrAMtapaNuM, paDakhuM pheravavAno prasaMga paNa prApta thAya che. te aMzathI duHkhathI anuviddha hovAnA kAraNe sarvArthasiddhanA sukhane paNa du:kharUpe svIkAre che, phakta mokSanA sukhane sukharUpe nizcayanaya svIkAre che. nizcayanaya mokSanA sukhane sukharUpa svIkAre che te kathana upara jIvanAra evI stuti mahAvAdI evA pUjaya AcArya bhagavaMta siddhasenadivAkarasUri mahArAja kahe che - bhagavAne anaMta evA bhavabIjano tyAga karyo che chatAM te tyAganA kAraNe teo hInakaLAvALA thayA nathI. vaLI vimala nirmaLa evuM kevalajJAna upArjita karyuM che chatAM koI adhika thayA nathI, paraMtu AtmAnA samatA svarUpane choDIne vartatA nathI." Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-15nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-16 AnAthI e phalita thAya che ke, siddhamAM samatAnuM sukha che te sukha ja pUrNa sukha che ane te sukha ja nizcayanayane sukharUpe abhimata che. tenA sivAya sarva saMsAranuM sukha duHkhathI anuviddha hovAnA kAraNe du:kharUpa ja abhimata che ane Ane AzrayIne ja "sarva puSyanta duHvam' e prakAranuM vacana pravarte che. avataraNikA: tadevamuktasya klezakarmAzayavipAkarAzeravidyAprabhavatvAdavidyAyAzca mithyAjJAnarUpatayA samyagjJAnocchedyatvAtsamyagjJAnasya ca sAdhanaheyopAdeyAvadhAraNarUpatvAttadabhidhAnAyA''ha - avataraNikArya : pAtaMjyayogasUtra 2-12thI atyArasudhI varNana karyuM te pramANe kahevAyelA klezarUpa karbhAzaya vipAkarAzinuM avidyAprabhavapaNuM hovAthI ane avidyAnuM mithyajJAnarUpapaNuM hovAthI samyagujJAnathI ucchedyapaNuM hovAne kAraNe ane samyagrajJAnanuM sAdhananA viSayamAM heyanuM ane upAdeyanuM avadhAraNarUpapaNuM hovAthI nirNayarUpapaNuM hovAthI, tene kahevA mATe heya, upAdeya Adine kahevA mATe pataMjaliRSi dhe sUtra : deyaM TukamanAmutam ra-2ddA sUtrArtha : anAgata evuM du:kha heya che. Ira-16 TIkAH 'heyamiti'-bhUtasyAtikrAntatvAdanubhUyamAnasya ca tyaktumazakyatvAdanAgatameva saMsAraduHkhaM hativyamityut mata ra-ddA TIkArya : mRtasya mavati bhUtanA du:khanuM avikrAMta paNe levAthI te du:kha heya bane nahi ane anubhUyamAna anubhavAtA evA, du:khanA tyAga mATe azakyapaNuM hovAthI te du:kha heya bane nahi, tethI anAgata ja saMsAranuM du:kha hatavya che jIva mATe tyAga karavA yogya che, e pramANe sUtrathI kahevAyeluM thAya che. ||ra-16II bhAvArtha : anAgata evuM saMsAranuM duHkha heya : saMsArI jIvone bhAvinuM saMsAranuM duHkha heya che mATe tenuM samyajJAna karIne tenA tyAga mATe Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / sAdhanapAda | sUtra-16-10 udyama karavo joIe, te batAvavA mATe prastuta sUtramAM kahyuM ke saMsArI jIvo mATe anAgata=bhaviSyakALanuM, duHkha heya che. II2-16nA avataraNikA : yahetumAha avataraNikArya : pAtaMlayogasUtra 2-16mAM kahyuM ke saMsArI jIva mATe anAgata du:kha heya che, tethI jijJAsA thAya ke saMsArI jIva mATe heya evA anAgata du:khano hetu koNa che ? tethI kahe che - sUtra : draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH // 2- 17 // sUtrArtha draSTA ane dRzyano saMyoga heya evA anAgata duHkhano hetu che. II2-1aa TIkA : : 191 'dRSTiti'-draSTA=trikUpa: puruSa:, dRzya-vruddhimattva, tovivehyAtipUrvo yoglo saMyogo=bhogyabhoktRtvena sannidhAnaM, sa heyasya duHkhasya - guNapariNAmasya saMsArasya, hetuH = kAraNaM tannivRttyA saMsAranivRttirbhavati // 2-17 // TIkArya : draSTA mati // draSTA=cirUpa puruSa che, dRzya-buddhisattva che, te beno-draSTA ane dRzyano, avivekakhyAtipUrvaka je A saMyoga=bhogya-bhoktapaNAthI saMnidhAna arthAt buddhi bhogya che ane puruSa bhoktA che e prakAre saMnidhAna, te heya evA du:khano-guNapariNAmarUpa saMsArano, hetu=kAraNa che. tenI nivRttithI=heyarUpa du:khanA hetunI nivRttithI, saMsAranI nivRtti thAya che. II2-17|| bhAvArtha : dRSTA ane dRzyano saMyoga heyanuM kAraNa : pAtaMjalamatAnusAra cirUpa evo puruSa draSTA che, ane prakRtimAMthI utpanna thayela buddhisattva dazya che, puruSa ane buddhisattvano paramArthathI bheda che, Ama hovA chatAM avivekakhyAtipUrvaka puruSa ane prakRtino je saMyoga che te saMsArano hetu che. puruSa ane buddhisattvano saMyoga kevo che ? te spaSTa kahe che buddhi bhogya che ane puruSa bhoktA che, e rIte puruSa ane buddhinuM saMnidhAna che te saMyoga che Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-10-18 ane A saMnidhAna AtmA mATe heya evA duHkhano arthAta guNapariNAmarUpa saMsArano hetu che, mATe yogI heyanA kAraNanuM jJAna karIne heyanI nivRtti mATe prayatna kare to saMsArano hetu evA puruSa ane buddhinA saMnidhAnarUpa saMyoganI nivRtti thavAthI saMsAranI nivRtti thAya che. para-17nI avataraNikA : draSTadRzyayoH saMyoga ityuktaM tatra dRzyasya svarUpaM kArya prayojanaM cAha - avataraNitArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-18mAM draSTA ane dezyano saMyoga che' e pramANe kahyuM. tyAM dezyanA svarUpa, kArya ane prayojanane kahe che - sUtra : prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam // 2-18 // sUtrArtha : prakAza, kriyA ane sthitizIla dazyanuM svarUpa che. bhUta-indriyAtmaka dazyanuM kArya che ane bhoga ane apavarga mATe dazya che e dazyanuM prayojana che. ll2-18ll TIkA : ___ 'prakAzetyAdi'-prakAzaH sattvasya dharmaH, kriyA pravRttirUpA rajasaH, sthitiniyamarUpA tamasaH, tAH prakAzakriyAsthitayaH zIlaM svAbhAvikaM rUpaM yasya tat tathAvidhamiti svarUpamasya nirdiSTam / bhUtendriyAtmakamiti-bhUtAni sthUlasUkSmabhedena dvividhAni, pRthivyAdIni gandhatanmAtrAdIni ca, indriyANi buddhIndriyakarmendriyAntaHkaraNabhedena trividhAni, ubhayametad grAhyagrahaNarUpamAtmA svarUpAbhinnaH pariNAmo yasya tat tathAvidhamityanenAsya kAryamuktam, bhogaH kathitalakSaNaH, apavargo vivekakhyAtipUrvikA saMsAranivRttiH tau bhogApavargoM arthaH prathonanaM tat (tathA), tathAviyaM dRzyamityartha: ra-28 TIkArya : prakAzaH.... zyamityartha: I prakAza e sattvano dharma che, pravRttirUpa kriyAe rano dharma che, niyamarUpa sthiti e tamano dharma che. prakAza, kriyA ane sthitizIlasvAbhAvika rUpa jenuM che te tevA prakAranuM che arthAt te dezya prakAza, kriyA ane sthitizIla che. A rIte prakAza, kriyA ane sthitizIlasvabhAvapaNuM kahevAyuM e rIte, AnuM dezyanuM, svarUpa batAvAyuM. have bhUta, indriyAtmaka dezyanuM kArya che te batAve che - bhUto sthUla ane sUkSma bhedathI be prakAranA che ane te pRthivyAdi ane gaMdhatabhAtrAdirUpa che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-18 buddhiindriya ane rmaindriya ane aMta:karaNanA bhedathI indriyo traNa prakAranI che. ubhaya evAM A=pAMcabhUtorUpa grAhya ane indriyorUpa grahaNa e svarUpa grAhya grahaNarUpa AtmA=svarUpa-abhinna pariNAma che, jene te tevuM che arthAt bhUta-indriyAtmaka che. AnA dvArA-bhUtaindriyAtmaka dRzya che ema kahyuM enA dvArA, AnuM=dRzyanuM, kArya kahevAyuM. 193 bhoga ane apavarga saMpAdanarUpa dRzyanuM prayojana che te batAve che bhoga pUrvamAM hevAyelA lakSaNavALo che, apavarga vivekakhyAtipUrvaka saMsAranI nivRtti che. te=bhoga ane apavarga prayojana che jene te tevuM che=bhoga=apavarga arthavALuM che (ane) tevA prakAranuM dRzya che-prakAza-kriyA-sthitizIla, bhUta-indriyAtmaka ane bhoga-apavarga arthavALuM dRzya che, e prakArano artha che. ||2-18 bhAvArtha: - dezyanA svarUpa, kArya ane prayojananuM svarUpa : pAtaMjalayogasUtra 2-17mAM kahyuM ke, heya evA saMsArano hetu daSTA ane dazyano saMyoga che. tethI prastuta sUtramAM dazyanA svarUpa, kArya ane prayojanane batAve che pravRttirUpa kriyA e rajasno dharma che ane niyamarUpa sthiti e tamasno dharma che. dezyanuM svarUpa H dezya eTale prakRtimAMthI utpanna thayela buddhi che ane te buddhi prakAza kriyA ane sthitizIla che te dazyanuM svarUpa che. prakAza e sattvano dharma che, AnAthI e prApta thAya che ke, sattva, rajas ane tamarUpa je prakRti che, tenAthI utpanna thayelI buddhi e paNa sattva, rajas ane tamas svabhAvavALI che. buddhithI je padArthano bodha thAya che te prakAzano dharma che, buddhithI je pravRttirUpa kriyA thAya che te rajasno dharma che ane buddhinI jaDatAne kAraNe je sthiti thAya che=apravRtti thAya che te tamano dharma che. dezyanuM kArya : dazyarUpa buddhimAMthI pAMca bhUto ane indriyorUpa kArya utpanna thAya che e pramANe pAtaMjaladarzanakAra mAne che, tethI bhUta ane indriyAtmaka buddhi che, A kathana dvArA dazyarUpa buddhinuM kArya batAvyuM. dezyanuM prayojana : draSTA evA puruSathI dazyarUpa buddhi puruSane bhoganI ane apavarganI prApti karAve che; kema ke Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-18-19 saMsAra avasthAmAM prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhithI bhogo thAya che ane yogI buddhi dvArA sAdhanA karIne mokSa prApta kare che, tethI puruSane bhoga prApta karAvavA ane puruSane apavarga prApta karAvavo e buddhinuM prayojana che. ll2-18 avataraNikA : ___ tasya ca dRzyasya nAnAvasthArUpapariNAmAtmakasya heyatvena jJAtavyatvAttadavasthAH kathayitumAha - avataraNikArya : pAtaMjalayogasUtra 2-18mAM dazya evI buddhinA svarUpa, kArya ane prayojana batAvyAM. have nAnAjudA judA prakAranA, avasthArUpa pariNAma Atmaka evA te dezyanuM heyapaNArUpe jJAtavyapaNuM hovAthI arthAt mokSanA arthI jIva mATe dezya evI buddhi heyapaNArUpe jANavA yogya hovAthI, tenI avasthAne=buddhinI avasthAne, kahevA mATe kahe che - sUtra : vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 2-19 // sUtrArtha : vizeSa, avizeSa liMgamAtra ane aliMga guNonA parvasthAno che arthAta guNaniSpatti mATenI avasthAvizeSa che. ri-19ll TIkA : __'vizeSeti'-guNAnAM parvANyavasthAvizeSAzcatvAro jJAtavyA ityupadiSTaM bhavati, tatra vizeSA mahAbhUtendriyANi, avizeSAstanmAtrAntaHkaraNAni, liGgamAnaM buddhiH, aliGgamavyaktamityuktam, sarvatra triguNarUpasyAvyaktasyAnvayitvena pratyabhijJAnAdavazyaM jJAtavyatvena yogakAle tvari parva nirdiSTa ra-21 TIkArya : TUInAM .... nirviSThAni guNonA parvo avasthAvizeSo, cAra jJAtavya jANavA yogya che, e pramANe upadiSTa thAya che te pramANe prastuta sUtrathI kahevAyeluM thAya che. guNonA cAra parvatthAna=cAra avasthAvizeSo batAve che - tyAM guNonI cAra avasthAvizeSa kahI tyAM, (1) mahAbhUta ane indriyo vizeSa che-koIkanA kAryarUpa vizeSo pAMcamahAbhUta ane agiyAra indriyo che (2) tanmAtrA ane asmitA avizeSa che, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-19 15 (3) buddhi liMgamAtra che, (4) avyakta aliMga che arthAt avyakta pradhAna che, e pramANe kahevAyuM che. sarvatra vizeSa, avizeSa, liMgamAtra ane avyakta e sarvamAM, triguNarUpa evA avyaktanuM arthAt sattva, rajas ane tamasurUpa evA avyaktanuM, avayipaNArUpe pratyabhijJAna thatuM hovAthI avazya jJAtavyapaNAthI-vizeSAMdi sarvanuM avazya jANavA yogyapaNuM hovAthI, yogakALamAM arthAt mokSa arthe yogI dhyAnamAM pravRtti kare che te kALamAM, cAra parvaDAno batAvyA che arthAt yogI prathama vizeSa upara pachI avizeSa upara, pachI liMgamAtra upara ane pachI aliMga upara cittane sthira karavA mATe yatna kare che te cAra guNonI avasthA vizeSanA sthAno batAvyA che. ahIM rAjamArtaDa TIkAmAM "vazeSAstikmAtrInta:karaNana" pATha che. tyAM bhASyanA kathana anusAra 'vize vAtanmAtrAgamitA:' e pramANe pATha hovo joIe. pAtaMlayogasUtra 2-19nA bhASyamAM A pramANe kahyuM che - pad vizeSAptavyathA -zabdatamAa, sparzatanmAtraM, rUpatanmAtra, rasatanmAtraM, gandhatanmAtraM, ca ityekadvitricatuSpaJcalakSaNAH zabdAdayaH pAvizeSA, pAdraviSiomiti mAtra rUti ! A pramANe pATha hovAthI pAMca tanmAtrA ane asmitA e cha avizeSa che. bhAvArtha : guNonA cAra parvocAra avasthAvizeSanuM svarUpa pataMjaliRSi prakRtimAMthI buddhi AdinA kramathI trevIsa tattvo utpanna thAya che tema mAne che ane yogI pAMca bhUtAdi upara kramasara cittane sthira karIne yogasAdhanA kare che. tyAre te trevIsa tattvo kramasara potAnA kAraNamAM vilaya pAme che ane te badhA tattvo prakRtimAM vilaya pAme che tyAre puruSanI mukti thAya che tema mAne che. | mukti mATe yogI pAMca bhUtAdi tattvo upara cittane sthira karavA yatna kare che, tenI cAra avasthAvizeSo che tene cAra guNaparvo kahevAya che te cAra guNaparvone batAve che - (1) pAMca mahAbhUta ane indriyorUpa vizeSa avasthAvizeSa : yogI prathama pAMcamahAbhUta ane agyAra indriyarUpa vizeSamAM cittane sthira kare che, tethI te vizeSa yogInI guNa niSpatti mATenI avasthAnuM sthAna che. pAMca mahAbhUto ane agyAra indriyo e, pAMca tanmAtrA ane ahaMkAranA kArya hovAthI pAtaMjaladarzanakAra pAMca mahAbhUta ane indriyone vizeSa kahe che; kema ke "je avizeSa hoya che kAraNa hoya che ane vizeSa hoya te kArya hoya che e prakArano niyama che. (2) pAMca tanmAtrA ane asmitArUpa avizeSa avasthAvizeSa : yogI pAMca mahAbhUta ane agyAra indriyorUpa vizeSa upara cittane sthira karyA pachI pAMca tanmAtrA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-19 | sUtra-19nI upA. ma.sA.nI TippaNI ane asmitA upara cittane sthira kare che, te pAMca tanmAtrA ane asmitA e kAraNarUpa che mATe avizeSa che. (3) buddhirUpa liMgamAtra avasthA vizeSa : yogI pAMcamahAbhUta ane agyAra indriyorUpa vizeSa ane pAMca tanmAtrA ane asmitArUpa avizeSa upara cittane sthira karyA pachI liMgamAtrarUpa je buddhi puruSane jJAna karAve evI liMgamAtrarUpa buddhi, tenA upara cittane sthira kare che. (4) avyaktarUpa aliMga avasthAvizeSa : yogI pAMcamahAbhUta ane agyAra indriyorUpa vizeSa, pAMca tanmAtrA ane asmitArUpa avizeSa ane liMgamAtrarUpa buddhi A traNe upara kramazaH cittane sthira karyA pachI avyaktarUpa aliMga evI prakRti upara cittane sthira kare che. A pramANe yogI yatna kare che tyAre pAMcamahAbhUtAdi trevIsa tattvo kramasara pratilomapariNAmathI vizrAMta thatAM thatAM prakRtimAM vilaya pAme che tyAre puruSano mokSa thAya che arthAt puruSa mukta thayo ema kahevAya che. ll2-19nA pAtaMjala yogasUtra 2-19 upara pUjya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnabhyupagame sarvametaduktamanupapannam / tduktmahttara "kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya nihnave / pradhvaMsasyApalApe tu tadevAnantatAM vrajet" // 1 // tadupagame tu dravyaparyAyobhayarUpatvAdvastunaH sarvatra trailakSaNyena kathaJcideSA vyavasthA yujyetApIti vayaM vadAmaH // vyAkhyAmAM pravvasAmAvInamyupAme che teno artha 'pradhvaMsarUpa abhAvanI asvIkAra karAya chate' e pramANe artha saMgata jANavo. artha : VITTHva ..... anupapatram | prAgabhAvano ane pradhvasAbhAvano asvIkAra karAye chate sarva ja A prastuta 2-19 pAtaMjalayogasUtramAM batAvela sarva ja parvasthAno, anupAna-asaMgata, che. tadurniphrena-te uparamAM kathana karyuM te, alaMkadeva vaDe kahevAyuM che - "vAryakravya tranet" prAgabhAvanA nilavamAM kAryadravya anAdi thAya, vaLI pradhvasanA apalApamAM te kAryadravya ja, anaMtatAne prApta kare." taduparAne tu.... vAma: e vaLI tenA upagamamAM prAgabhAvanA ane pradhvasAbhAvanA svIkAravAmAM, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-19nI upA. ma.sA.nI TippaNI 190 vastunuM dravya-paryAya ubhayarUpapaNuM hovAthI sarvatra trilakSaNapaNuM hovAne kAraNe koIka rIte A vyavasthA=yogInA cAra parvasthAnone vhenArI vyavasthA, ghaTe paNa che. e pramANe ame=pUjya upAdhyAya yazovijyajI mahArAja, he che. bhAvArtha: prAgabhAvanA ane pradhvaMsarUpaabhAvanA asvIkAramAM cAra parvasthAnonI asaMgati : pataMjaliRSie prastuta pAMtajalayogasUtramAM 2-19 yogInA dhyAnanA arthe cAra prakAranA parvasthAno svIkAryA, tethI te yogInA AtmAmAM pUrvamAM cAra parvasthAno viSayaka dhyAnano prAgabhAva hato, tema svIkAravAmAM Ave to te cAra parvasthAnomAM kramasara dhyAna yogInA AtmAmAM pragaTa thAya che tema svIkArI zakAya, ane te parvasthAno viSayaka dhyAna pragaTa thayA pachI uttara uttaranA dhyAnakALamAM pUrvapUrvanA parvasthAnaviSayaka dhyAnano dhvaMsa thAya che tema svIkArI zakAya ane yogI jyAre mukta thAya che tyAre sarva parvasthAnonA dhyAnano dhvaMsa thAya che tema svIkArI zakAya, paraMtu pAtaMjaladarzanakAra to yogInA AtmAne phUTastha nitya mAne che, tethI te cAra parvasthAno viSayaka dhyAnano prAgabhAva teo svIkArI zake nahIM ane te cAra parvasthAnonA dhvaMsane paNa teo svIkArI zake nahi, ane AtmAne phUTasthanitya teo svIkAre to yogImAM cAra parvasthAnone AzrayIne kramasara dhyAna pragaTe che te kathana anupapanna thAya. prAgabhAvanA ane praUsAbhAvanA apalApamAM A cAra parvasthAno ghaTe nahIM temAM alaMka nAmanA digaMbarAcAryanA vacananI sAkSI Ape che akalaMka nAmanA digaMbarAcArye kahyuM che ke, "prAgabhAvano apalApa karavAmAM Ave to kAryarUpa dravya anAdi thAya. tethI e prApta thAya che ke, je kArya utpanna thAya che tenI pUrve te kAryano prAgabhAva hoya che ane te kAryano prAgabhAva pUrvamAM na svIkAravAmAM Ave to te kAryadravya anAdi prApta thAya. jema-ghaTano prAgabhAva mATImAM svIkAravAmAM Ave che mATe ghaTarUpa kAryadravya anAdi nathI paraMtu ghaTano prAgabhAva mATImAM na svIkAravAmAM Ave to ghaTarUpa kAryadravya anAdi svIkAravuM paDe. tema yogImAM A cAra parvasthAnone AzrayIne dhyAnano prAraMbha svIkAravo hoya to te cAra parvasthAnone AzrayIne dhyAna karanArA evA yogIrUpa kAryadravyamAM dhyAnanA pUrve te dhyAnarUpa kAryano prAgabhAva hato tema svIkAravuM paDe ane jo te cAra parvasthAnone AzrayIne dhyAna karanAra yogImAM te te dhyAna pUrve cAra parvasthAnomAM te te dhyAnano prAgabhAva na svIkAravAmAM Ave ane yogIno AtmA kUTanitya che tema svIkAravAmAM Ave to yogInA AtmAmAM cAra parvasthAnane AzrayIne thatA cAra dhyAnarUpa kAryathI viziSTa evuM dravya anAdinuM che tema mAnavuM paDe arthAt yogIno AtmA anAdithI te cAra sthAnone AzrayIne thatA cAra dhyAnathI yukta che tema mAnavuM paDe. vaLI pradhvaMsarUpa abhAvano apalApa karAye chate te ja anaMtatAne prApta kare che ema kahevAthI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-19nI upA. ma.sA.nI TippaNI / sUtra-20 e prApta thAya che ke, cAra parvasthAnane AzrayIne dhyAna karanAra yogI te te dhyAnaparyAyathI pradhvaMsa pAmatA nathI, ane tema svIkAravAmAM Ave to AtmA phUTastha siddha thAya ane yogInA AtmAne kUTastha svIkA2vA mATe cAra parva sthAnone AzrayIne vartatA dhyAnaparyAyanA pradhvaMsano apalApa karavAmAM Ave to te cAra parvasthAnane AzrayIne dhyAnaparyAyavALA yogI anaMtakALa sudhI che tema mAnavuM paDe. A rIte prAgabhAvanA ane praUsAnA asvIkAramAM yogIno AtmA phUTastha nitya siddha thAya tethI yogIno AtmA A cAra parvasthAnone AzrayIne kramasara dhyAna kare che te kathana saMgata thAya nahIM. vaLI prAgabhAvano ane pradhvaMsAbhAvano svIkAra karavAmAM Ave to vastunuM dravya ane paryAya ubhayarUpapaNuM hovAthI sarvatra utpAda, vyaya ane dhrauvyasvarUpa trilakSaNanI prApti hovAthI yogInI sAdhanAne AzrayIne cAra guNaparvasthAno saMgata thAya ema kahyuM, tenAthI e prApta thAya che ke, pAtaMjaladarzanakAra yogInA AtmAmAM yogasAdhanA pUrve A cAra parvasthAnone AzrayIne dhyAnamAM abhAva hato tema svIkAre to yogInA AtmAmAM dhyAnanA prAraMbha pUrve te paryAyano abhAva prApta thAya ane jyAre yogI dhyAna kare che tyAre te cAra parvasthAnone AzrayIne dhyAnarUpa paryAya prAdurbhAva pAme che tema prApta thAya ane yogInuM AtmArUpa dravya sarvadA che tethI yogInA AtmArUpa vastu dravya ane paryAya ema ubhayarUpa siddha thAya che ane tema siddha thavAthI padArtha dravyarUpe nitya ane paryAyarUpe anitya siddha thAya che, tethI utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpa trilakSaNanI saMgati AtmAmAM thAya ane tema svIkAravAthI yogInA AtmAmAM dhyAnane AzrayIne cAra parvasthAnonI vyavasthA saMgata thAya. ema ame kahIe chIe=pUjya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAja kahe che. avataraNikA : evaM heyatvena dRzyasya prathamaM jJAtavyatvAttadavasthAsahitaM vyAkhyAyopAdeyaM draSTAraM vyAkhyAtumAha - avataraNikArya : A rIte=pUrvamAM varNana hu~ e rIte, heyapaNAthI dRzyanuM prathama jJAtavyapaNuM hovAthI avasthA sahita evA tenuM=heya evA dRzyanI pAtaMjalayogasUtra 2-19mAM cAra prakAranI avasthA batAvI e avasthA sahita evA rdazyanuM, vyAkhyAna karIne upAdeya evA draSTAnuM vyAkhyAna karavA mATe kye che bhAvArtha: pAtaMjalayogasUtra 2-16nI avataraNakAmAM kahela ke, samyagnAna heyanA ane upAdeyanA avadhAraNarUpa che, tethI prathama heyanuM svarUpa batAvyuM ane heyarUpe dazya evI buddhi prathama jJAtavya che. tyArapachI pAtaMjalayogasUtra 2-19mAM avasthA sahita evA heyanuM vyAkhyAna karyuM. have prastuta pAtaMjalayogasUtra-2-20mAM upAdeya evA AtmArUpa draSTAnuM vyAkhyAna karavA mATe pataMjaliRSi kahe che - Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20 sUtraH draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 2-20 // sUtrArtha : draSTA evo puruSa dezimAtra che=cetanAmAtra che, 'te draSTA' zuddha hovA chatAM paNa pratyayano anupazya che=viSayathI uparakta evA jJAnone anu=avyavadhAnathI, jonAro che. II2-20 // TIkA : 199 draSTA-puruSo dRzimAtrazcetanAmAtraH, mAtragrahaNaM dharmadharminirAsArtham, keciddhi cetanAmAtmano dharmamicchanti, sa zuddho'pi pariNAmitvAdyabhAvena svapratiSTho'pi pratyayAnupazyaH, pratyayA= viSayoparaktAni jJAnAni tAni anu= avyavadhAnena pratisaGkramAdyabhAvena pazyati / etaduktaM bhavati-jAtaviSayoparAgAyAmeva buddhau sannidhimAtreNaiva puruSasya draSTRtvamiti // 2- 20 // TIkArya : draSTA pati / draSTA=puruSa rdazimAtra che-cetanAmAtra che, mAtranuM grahaNa dharma ane dharmInA nirAsa mATe che arthAt cetanA dharma che ane puruSa dharmI che tenA nirAsa mATe che. 'mAtra' zabdathI dharma-dharmIno nirAsa kema karyo ? tethI kahe che . -- ***** keTalAka AtmAno cetanAdharma icche che, tenA nirAsa mATe mAtranuM grahaNa che e pramANe anvaya che. te draSTA evo puruSa zuddha hovA chatAM paNa pariNAmitvAdinA abhAvane kAraNe svapratiSTha paNa arthAt svarUpamAM pratiSTha hovA chatAM paNa pratyayano anupazya che-viSayothI uparakta evA jJAnorUpa pratyayo che ane te pratyayone anu=avyavadhAnathI, pratisaMmAdi abhAvarUpe jonAro che. tanuAM mati - A kahevAyeluM thAya che - nAta... draSTamiti / utpanna thayela viSayanA uparAgavALI ja buddhi hote chate arthAt viSayonA sAMnidhyane kAraNe viSaya uparAgavALI buddhi thaye chate, saMnidhimAtrathI ja arthAt buddhimAM potAnuM pratibiMba paDe che e prakAre puruSanA saMnidhAna mAtrathI ja, puruSanuM draSTapaNuM che. II2-20 bhAvArtha : cetanAmAtra evo draSTA zuddha hovA chatAM paNa viSayothI uparakta evA jJAnono anupazya : pAtaMjaladarzanakAra heyanuM varNana karyA pachI upAdeya evA puruSanuM svarUpa batAve che draSTA puruSa che ane te puruSa dazimAtrarUpa=cetanAmAtrarUpa, che. draSTA cetanAmAtrarUpa che ema kahevAthI keTalAka puruSane dharmI mAne che ane cetanA teno dharma che tema kahe che teno nirAsa thAya che; kema ke dharma-dharmI svIkAravAthI AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI cetanA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20-21 dharma che tema mAnavuM paDe. vastutaH cetanArUpa ja AtmA che tema pAtaMjaladarzanakAra kahe che ane te AtmA zuddha che arthAt pariNAmitvAdi bhAvarUpe pariNamana pAmato nathI paraMtu potAnAmAM pratiSTha che ane AtmA potAnAmAM svapratiSTha che chatAM paNa pratyayane jonAro che. pratyaya zuM che te rAjamArtaMDakAra TIkAmAM spaSTa kare che viSayothI uparakta evA jJAno pratyayo che ane te jJAnono anupazya AtmA che=avyavadhAnathI jonAro, AtmA che. viSayothI uparakta evA jJAnone kaI rIte avyavadhAnathI AtmA jue che te spaSTa kare che - pratisaMkramAdi abhAvathI jonAro che. -- AnAthI zuM phalita thAya che te spaSTa kare che prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi jyAre bAhya padArthorUpa viSayone grahaNa kare che tyAre te buddhi viSayonA uparAgavALI bane che ane te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI buddhimAM potAnuM pratibiMba paDe che te prakAranuM puruSane saMnidhAna mAtra che te apekSAe puruSa viSayothI uparakta jJAnone jue che tema kahyuM che, paraMtu je rIte buddhi viSayone grahaNa kare che tema puruSa te viSayothI uparakta jJAnone potAnAmAM pratisaMkrAnta karato nathI. Azaya e che ke, sphaTikanI sAme padmarAgAdi upAdhi mUkavAmAM Ave tyAre te padmarAgAdi upAdhithI sphaTika vikriyAne pAme che, arthAt raktAdi bhAvavALuM thAya che. paraMtu padmarAgAdi upAdhi vikriyAne pAmatI nathI arthAt padmarAgAdi potAnA raktAdi bhAvone choDIne anyabhAvane pAmatAM nathI. tema prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM puruSa saMkrama pAme che tyAre buddhi vikriyAne pAme che tethI buddhine thAya che ke 'huM cetana chuM' paraMtu jema padmarAgAdi upAdhi vikriyAne pAmatI nathI tema puruSa paNa vikriyAne pAmato nathI, Ama chatAM buddhi viSayonuM jJAna kare che te sthAnamAM buddhithI thatA viSayonA jJAnamAM buddhinI sAthe saMnidhAnavALo puruSa te jJAno kare che tema upacArathI kahevAya che. vastutaH puruSa te te jJAnone kare to te te jJAnorUpa bhAvo puruSamAM pratisaMkrama pAme ane tema svIkArIe to puruSa pote kUTastha nitya rahe nahIM ane pAtaMjalamata pramANe puruSa kUTastha nitya che, tethI viSayothI uparakta evA jJAno puruSamAM pratisaMkramAdi thatA nathI mAtra buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe te prakAre puruSanuM saMnidhAna che arthAt jema taLAvamAM caMdranuM pratibiMba paDe te prakAre caMdranuM AkAzanA saMnidhAna che. tema puruSanuM saMnidhAna che eTalA mAtrathI puruSane draSTA kahevAya che. ||2-20 avataraNikA : sa eva bhoktetyAha avataraNikArya : pAtaMjalayogasUtra 2-20mAM upAdeya evA puruSane draSTA kahyo, te --upAdeya evo puruSa ja, bhoktA che te batAvavA arthe kye che - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-21 sUtra: tadartha eva dRzyasyAtmA // 2-21 // sUtrArtha : tadartha ja=deTAne artha ja=prayojana ja che jene evuM dazyanuM svarUpa che arthAt te puruSanA prayojana mATe ja dezyanuM svarUpa che-puruSane bhoga ane apavarnarUpa be prakAranuM prayojana prApta karAvavuM te dazyanuM svarUpa che. llra-21 TIkA: ___'tadartha iti'-dRzyasya prAguktalakSaNasyA''tmA yatsvarUpaM sa tadarthaH tasya puruSasya bhoktRtvasampAdanaM nAma svArthaparihAreNa prayojanam, na hi pradhAnaM pravartamAnamAtmanaH kiJcit prayojanamapekSya pravartate kintu puruSasya bhogaM sampAdayAmIti // 2-21 // TIkArya : dRzya ..... sampAvathANItI | prAr ukta lakSaNavALA=pAtaMjalayogasUtra 2-18mAM kahevAyelA svarUpavALA, dazyano AtmA=je svarUpa, te teno artha che arthAt svanA arthanA prayojananA, parihArathI te puruSanA bhoknatvanuM saMpAdana karavuM e dezyanuM prayojana che, hiM-je kAraNathI pravartamAna puruSanA prati pravartato, pradhAna prakRti, potAnA koI prayojananI apekSA rAkhIne pravartatI nathI, paraMtu puruSane bhoga saMpAdana karuM e prakAranA prayojananI apekSA rAkhIne pravarte che. ll2-21|| bhAvArtha : puruSanA bhogasaMpAdanarUpa prayojana mATe ja dezya evI prakRtinuM svarUpa : pAtaMjalayogasUtra 2-21mAM upAdeya evo dRSTA puruSa che ema batAvyuM. have dazya evI prakRti puruSanA bhoga saMpAdana karavAnA prayojanavALI che tema batAve che - Azaya e che ke prakRti bhoga mATe pravRtti karatI dekhAya che, kema ke prakRtimAMthI utpanna thayela buddhithI ja saMsAranA bhogo thAya che. prakRtine potAnuM koI prayojana nathI, Ama chatAM puruSane huM bhoga saMpAdana karuM e prakAranA AzayathI prakRti pravarte che, AthI ja pAtaMjalayogasUtra 2-18mAM kahyuM che ke puruSanA bhoga ane apavarga mATe dazya che arthAt puruSanA bhoga mATe ane puruSanA apavarga mATe dezya evI prakRti pravarte che. IFra-21TI Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-22 avataraNikA: yadyevaM puruSasya bhogasampAdanameva prayojanaM tadA sampAdite tasmiMstanniSprayojanaM viratavyApAraM syAt, tasmiMzca pariNAmazUnye zuddhatvAt sarve draSTAro bandharahitAH syuH, tatazca saMsAroccheda ityAzaGkayA ''ha - avataraNikArya : jo A rIte pAtaMjalayogasUtra 2-21mAM kahyuM e rIte, puruSane bhogasaMpAdana ja (prakRtinuM) prayojana che to te saMpAdana karAye chate prakRti puruSane bhoga saMpAdana kare chate, nimprayojana virata vyApAravAnI te=prakRti, thAya, arthAt prakRtinuM anya koI prayojana nahi hovAthI vyApAra vagaranI thAya, ane te pariNAmazUnya thaye chate prakRti pariNAmazUnya thaye chate, zuddhapaNuM hovAthI arthAt puruSanuM zuddhapaNuM hovAthI, sarva draSTAo arthAt sarva puruSo baMdharahita thAya, ane tethI sarva puruSo baMdha rahita thAya tethI, saMsArano uccheda thAya, e prakAranI AzaMkAthI kahe che - bhAvArtha : pAtaMjala yogasUtra ra-21mAM kahyuM ke pravartatuM evuM pradhAna=prakRti potAnA koI prayojananI apekSA rAkhIne pravartatI nathI, paraMtu puruSanA bhogasaMpAdana mATe pravarte che, tethI koI yogI yogasAdhanA kare tyAre prakRtinuM bhogasaMpAdana karavAnuM prayojana saMpanna thaI jAya che, kema ke have te yogInA bhogasaMpAdana mATe prakRti pravartatI nathI paraMtu mokSa saMpAdana mATe pravarte che ane jayAre te yogI mokSane pAme che tyAre te pradhAnarUpa prakRtinuM puruSanA bhogasaMpAdanarUpa prayojana pUrNa thAya che, tethI prakRti nimprayojana thaze ane bhogasaMpAdanarUpa vyApArathI virahavyApAravALI thaze ane jayAre pradhAnarUpa prakRti bhogasaMpAdananA prayojanathI virata vyApAravALI bane che tyAre te prakRtimAMthI buddhi AdinA kramathI je bhAvo utpanna thayelA te bhAvo utpanna thatA baMdha thaze tethI prakRti pariNAmazUnya banaze. vaLI sarva puruSo kUTastha nitya che tethI zuddha che, Ama chatAM prakRtinA pariNAmane kAraNe puruSo baMdhavALA che arthAt baddha che tema kahevAya che. have prakRti virahavyApAravALI thavAne kAraNe pariNAmazUnya thaI, tethI sarva puruSo sarva jIvo, baMdharahita thAya ane sarva jIvo baMdha rahita thAya to saMsArano uccheda thAya, e prakAre AzaMkAthI kahe che - sUtra : kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt // 2-22 // sUtrArtha : kRtArtha pratye yogamArganI sAdhanA karIne jemaNe mokSa saMpAdana karyo che tevA yogI pratye, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-22 203 naSTa paNa=virata vyApAravALuM pradhAna paNa, ananTa che=anya pratye ananTa che; kema ke tenAthI anyanI sAthe je puruSa apavargane pAme che tenAthI anyanI sAthe, sAdhAraNapaNuM che=pradhAnanuM sAdhAraNapaNuM che. ri-2zA TIkAH yadyapi vivekakhyAtiparyantAdbhogasampAdanAtkamapi kRtArthaM puruSaM prati tannaSTaM-viratavyApAraM, tathA''pi sarvapuruSasAdhAraNatvAdanyAnpratyanaSTavyApAramavatiSThate, ataH pradhAnasya sakalabhoktRsAdhAraNatvAnna kadAcidapi vinAzaH, ekasya muktau vA na sarvamuktiprasaGga ityuktaM bhavati ||ra-22A TIkAI: yadyapi... mavati jo vivekakhyAti sudhI bhoganuM saMpAdana hovAthI arthAt yogIne vivekakhyAti prApta thAya tyAM sudhI pradhAnanuM prakRtinuM, puruSane bhoga prApta karAvavArUpa saMpAdakapaNuM hovAthI koI paNa kRtArtha puruSa pratye koI evA mukta thayelA puruSa pratye, te naSTa che pradhAna virahavyApAravAnuM che. topaNa (pradhAnanuM) sarva puruSa sAdhAraNapaNuM hovAthI anyo pratye ananTavyApAravAnuM che, AthI ja pradhAnanuM sakala bhoktAnuM sAdhAraNapaNuM hovAthI kyAre paNa vinAza nathI arthAt eka puruSa sAdhanA karIne mukta thAya topaNa pradhAnano kyAre paNa vinAza nathI ane eknI muktimAM sarvanI muktino prasaMga nathI, e pramANe kahevAyeluM thAya che sUtranA kathananI kahevAyeluM thAya che. ll2-22 bhAvArtha: kRtArtha pratye virahavyApAravALuM paNa pradhAna tenAthI anya sarvapuruSa pratye sAdhAraNapaNuM hovAthI aviratavyApAravALuM hovAne kAraNe sakala bhoknasAdhAraNa hovAthI kyAreya paNa avinAza ane ekanI muktimAM sarvanI muktinA prasaMgano abhAva : pAtaMjaladarzanakAra puruSotrajIvo, anaMtA mAne che ane prakRti eka mAne che ane te prakRti sarvapuruSasAdhAraNa che tema mAne che, paraMtu dareka jIvonI pradhAnarUpa prakRti judI judI che tema mAnatA nathI, tethI tyAM prazna thAya ke puruSa apavargasaMpAdana mATe prayatna kare ane te puruSane vivekakhyAti prApta na thAya tyAM sudhI te puruSa pratye prakRti bhogasaMpAdana kare che ane vivekakhyAti prApta thayA pachI te puruSa mukta thAya che, tethI te puruSa kRtArtha thavAthI tenA pratye prakRti naSTa che virata vyApAravALI che arthAt te puruSa arthe prakRtimAMthI buddhi AdinA kramathI prapaMca utpanna thato nathI, tethI te prakRti virahavyApAravALI che ane jo prakRti virahavyApAravALI thAya to sarva jIvo mukta thavA joIe; kema ke prakRtinA vyApArathI ja sarva jIvono saMsAra che. A prakAranI zaMkAnA nirAsa mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe che - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-22-23 prakRti koIka eka puruSa pratye virahavyApAravALI thAya topaNa sarva puruSo pratye virata vyApAravALI thatI nathI, kema ke prakRti te eka puruSamAtranI nathI paraMtu sarvapuruSa sAdhAraNa che, tethI kRtArtha pratye prakRti naSTa vyApAravALI hovA chatAM te prakRtimAMthI buddhi AdinA kramathI prapaMca utpanna thato nathI topaNa anya puruSo pratye prakRti anaNavyApAravALI hovAthI buddhi AdinA kramathI prapaMca utpanna thAya che. Azaya e che ke, jema dasa vyakti sAdhAraNa koI saMpatti hoya temAMthI eka puruSanuM mRtyu thAya to te saMpatti nava vyakti sAdhAraNa bane che, tema sarvajIvo sAdhAraNa prakRti che. koIka eka jIva sAdhanA karIne mukta thAya to te jIva pratye te prakRti naSTavyApAravALI thAya topaNa anya jIvo pratye te prakRti naSTavyApAravALI nathI, tethI 'sarva jIvo baMdharahita thAya' e prakAranI Apatti AvatI nathI ane prakRtirUpa pradhAnano potAnA kArya karavA pratye kyAreya vinAza thato nathI, paraMtu prakRtirUpa pradhAnakRta bhavaprapaMca sadA prApta thAya che. vaLI koIka eka jIvasAdhanA karIne mukta thAya to sarva jIvonI muktino prasaMga paNa Avato nathI; kema ke sarva jIvo pratye prakRti naSTavyApAravAnI thatI nathI, paraMtu sAdhanA karIne mukta thayelA puruSa pratye prakRti naSTavyApAravALI thAya che. ll2-2nA avataraNikA: dRzyadraSTArau vyAkhyAya saMyogaM vyAkhyAtumAha - avataraNitArtha : dazya ane draSTAnuM vyAkhyAna karIne saMyogane vyAkhyAna karavA mATe dhe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-17mAM kahela ke, draSTAno ane dazyano saMyoga heyano hetu che, tethI prathama dezya evuM pradhAnanuM prakRtinuM, svarUpa batAvyuM, tyArapachI draSTAnuM svarUpa batAvyuM, have te benA saMyogane batAvavA mATe kahe che - sUtra : svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 2-23 // sUtrArtha : svanI zakti ane svAmInI zaktinA dezyanI zaktinA ane daSTAnI zaktinA, svarUpanI prAptino hetu saMyoga che=dazya ane daSTAno saMyoga che. ra-23 TIkA : 'svetyAdi'-kAryadvAreNAsya lakSaNaM karoti-svazaktiH-dRzyasya svabhAvaH, svAmizaktiH Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-23 draSTuH svarUpaM, tayordvayorapi saMvedyasaMvedakatvena vyavasthitayoryA svarUpopalabdhistasyAH kAraNaM yaH sa saMyogaH, sa ca sahajabhogyabhoktRbhAvasvarUpAnnAnyaH, na hi tayornityayo-Apakayozca svarUpAdatiriktaH kazcit saMyogaH, yadeva bhogyasya bhogyatA bhoktuzca bhoktRtvamanAdisiddhaM sa Ava saMyo: ra-2rUA. TIkArya : vAryAre ... saMyo: I kArya dvArA AnuM saMyoganuM lakSaNa kare che - svazakti-dezyano svabhAva ane svAmizakti draSTAnuM svarUpa, saMvedya-saMvedakapaNAthI vyavasthita evA te baMnenI paNa dezya ane draSTA te baMnenI paNa, svarUpaupalabdhi svarUpaprApti, tenuM je kAraNa te saMyoga che ane te saMyoga sahaja bhogya bhojvabhAva svarUpathI anya nathI arthAt prakRti bhogya che ane puruSa bhoktA che te bemAM rahela bhogya bhojjubhAvasvarUpathI te saMyoga anya nathI. kema bhAgyabhomtabhAvathI saMyoga atirikta nathI ? ethI kahe che - nitya ane vyApaka evA te benA=prakRti ane puruSa te benA, svarUpathI atirikta koI saMyoga nathI. bhogyanIkabhogya evI prakRtinI bhogyatA ane bhoktAnuM bhoktA evA puruSanuM, bhoipaNe je anAdisiddha che te ja saMyoga che. ll2-2all bhAvArtha : dezyanI zakti ane draSTAnI zaktinA svarUpanI prAptino hetu dazya ane draSTAnA saMyoga : pAtaMjalamatAnusAra draSTA evo puruSa nitya che ane prakRti paNa nitya che. vaLI draSTA evA puruSo saMkhyAthI anaMtA hovA chatAM dareka puruSo vyApaka che koI niyata dezamAM nathI paraMtu sarvatra vyApaka che, tethI vyApaka evA puruSa ane prakRti baMne nitya che ane te baMnenA svarUpathI atirikta koI saMyoga nathI paraMtu te baMnenuM ja svarUpa che te saMyoga che. draSTA evA puruSa ane dezya evI prakRti te baMnenuM svarUpa zuM che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - dezya evI prakRtino svabhAva e tenI svazakti che ane draSTA evA puruSanuM svarUpa e tenI svAmIzakti che saMvedasaMvedakapaNArUpe vyavasthita dezya ane draSTA che arthAt dezya evuM pradhAna=prakRti, saMvedya che ane draSTA evo puruSa saMvedaka che ane saMvedyasaMvedakapaNarUpe te banne vyavasthita che ane teonA svarUpanI prApti, tenuM je kAraNa te saMyoga che arthAt te saMyogane kAraNe draSTA evo puruSa saMvedaka bane che ane dezya saMvedya bane che. AnAthI zuM phalita thAya che te batAve che - bhogya evA pradhAnanI bhogyatA ane bhoktA evA puruSanuM bhojhUMpaNuM je anAdisiddha che te ja saMyoga che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-23-24 Azaya e che ke, jyAM sudhI yogI sAdhanA karIne mukta thayA nathI tyAM sudhI te yogIpuruSa ane dezya evI prakRti te banne paraspara saMvedyasaMvedakabhAva vaDe rahelA che, ane te banne saMvedyasaMvedakabhAvapaNArUpe rahelA che tenuM kAraNa te banneno tathA prakArano saMyoga che arthAt prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI che ane te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane tenA kAraNe buddhi je bhogo kare che tenI puruSane 'huM bhogo karuM chuM evI pratIti thAya che, tethI puruSa bhoktA bane che ane prakRtirUpa pradhAnamAMthI buddhi utpanna thaI che te bhogya bane che ane je yogI sAdhanA karIne mukta thAya che te yogIpuruSano prakRti sAthe bhoksaMbhogyatvarUpa saMbaMdha naSTa thAya che mATe temano saMsAra naSTa thAya che. ra-23. avataraNikA : tasyApi kAraNamAha - avataraNitArtha : tenuM paNa saMyoganuM paNa, karaNa kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-18mAM dazyanuM svarUpa batAvyuM, tyArapachI 2-20mAM draSTAnuM svarUpa batAvyuM tyArapachI 2-13mAM dazya ane draSTAnA saMyoganuM svarUpa kArya dvArA batAvyuM, tethI tevuM je kArya kare te saMyoga kahevAya tevo artha prApta thAya tethI tevA prakAranA kArya pratye je kAraNa che te saMyoga che tevo artha prApta thayo. have tevA prakAranA kArya pratye kAraNa evA saMyoganA paNa kAraNane kahe che - sUtra : tasya heturavidyA // 2-24 // sUtrArtha : teno hetu=dazya ane draSTAnA saMyogano hetu, avidhA che. l2-24ll TIkA: 'tasyeti'-yA pUrvaM viparyAsAtmikA moharUpA'vidyA vyAkhyAtA sA tsy-vivekaadhyAtirUpacce saMyoIi vAram Ara-28A. TIkArya : ya ..... RTIm | pAtaMjalayogasUtra 2-pamAM viparyAsa Atmaka moharUpa avidyA vyAkhyAna karAI te te avidyA, tenuM viveka akhyAtirUpa saMyoganuM bhedanA agrahaNarUpa saMyoganuM, kAraNa che. ||2-24|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-24-25 200 bhAvArtha : dazyanA ane draSTAnA saMyogano hetu avidhA : pAtaMjala yogasUtra 2-17mAM kahyuM ke, draSTA ane dazyanA saMyoga heya evA duHkhano hetu che. have te saMyogano hetu koNa che ? evI jijJAsAthI kahe che - draSTA ane dazyanA saMyogano hetu viryAsarUpa avidyA che arthAt jIvane paramArthathI dazya sAthe koI saMyoga nathI. jIva potAnA svarUpamAM rahenAra che, Ama chatAM mohathI vAsita jIva dazyanI sAthe saMvedyasaMvedakasvarUpe saMyoga pAme che arthAt A dazyanuM huM vedana karuM chuM ane A dazya mArA mATe saMvedya che tevI buddhi jIva kare che, tevI buddhi thavAmAM jIvamAM raheluM ajJAna kAraNa che ane te ajJAnane kAraNe dezya ane draSTA vaccenA bhedanA agrahaNarUpa saMyoga utpanna thAya che. ll2-24ll avataraNikA : heyaM hAnakriyAkarmocyate, kiM punastaddhAnamityata Aha - avataraNikA : heya evo saMyoga thAnakriyAnuM karma kahevAya che, vaLI te hAna zuM che ? ethI kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-16mAM anAgata evA duHkhane heya kahela che ane teno hetu draSTAno ane dazyano saMyoga che ema sUtra 2-17mAM kahyuM. tethI e prApta thAya che ke, jema anAgata duHkharUpa saMsAra heya che, tema tenuM kAraNa evo saMyoga paNa heya che ane yogI te heyanA hAnanI je kriyA kare che tenuM karma te heya evo saMyoga bane che, tethI temanuM svarUpa batAvyA pachI hAna zuM che? te batAvavA arthe prastuta sUtramAM kahe che - sUtraH tadabhAve saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam // 2-25 // sUtrArtha : teno abhAva hote chate avidhAno abhAva hote chate, saMyogano abhAva dazya ane draSTAnA saMyogano abhAva, hAna che. te=saMyoganA abhAvarUpa hAna, dezinuM=draSTAnuM, kevalya che arthAta kevaLapaNuM che. ri-2pA TIkA : 'tadabhAva iti'-tasyA:-avidyAyAH svarUpaviruddhena samyagjJAnenonmUlitAyA yo'yama Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-2pa bhAvastasminsati tatkAryasya saMyogasyApyabhAvastaddhAnamityucyate / ayamartha:-naitasya mUrtadravyavatparityAgo yujyate kintu jAtAyAM vivekakhyAtAvavivekanimittaH saMyogaH svayameva nivartata iti tasya hAnam, yadeva ca saMyogasya hAnaM tadeva nityaM kevalasyApi puruSasya kaivalyaM TIkArya : tasthA: .... 3vyate I svarUpathI viruddha evA samyagujJAnathI=avidyAnA svarUpathI viruddha evA samyagujJAnathI, unmalita evA teno=avidyAno, je A abhAva, te hote chate tenA kArya evA saMyogano paNa abhAva che, te hAna e pramANe kahevAya che. yamartha: - A artha che sUtranA uparokta kathanano A artha che - naiitakSya ........ vyakti che Ano saMyogano, mUrtadravyanI jema parityAga ghaTato nathI, paraMtu vivekakhyAti thaye chate avivekanimittavALo evo saMyoga svayaM ja nivartana pAme che e tenuM saMyoganuM, hana che. ane saMyoganuM je hAna che, kevala paNa puruSanuM te ja nitya kaivalya kevalapaNuM, kahevAya che. ||2-25II bhAvArtha : hAnanuM svarUpa : AtmAne mATe du:kha heya che ane du:khanA hetu dezyano ane draSTAno saMyoga che ane te saMyogano hetu AtmAmAM vartatuM ajJAna che, tene pAtaMjaladarzanakAra avidyA kahe che ane avidyAno abhAva thaye chate saMyogano paNa abhAva thAya che. kaI rIte avighAno abhAva thAya che ? tethI kahe che - avidyAnA svarUpathI viruddhasvarUpavALA evA samyagrajJAnathI avidyAnuM unna thAya che ane avidyAnuM unmelana thaye chate avidyAnA kArya evA saMyogano abhAva thAya che, te saMyogano abhAva te hAna che arthAt puruSa samyajJAnamAM yatna kare te saMyoganA hAna mATenI kriyA che ane te hAnanI kriyAthI saMyogano abhAva prApta thAya te heya evA saMyogano hAna che. A kathanathI zuM phalita thAya che. te spaSTa karatAM kahe che - dezya ane draSTAnA saMyoganA abhAvarUpa hAna dekhAnuM kaivalya : jema mUrtadravyano parityAga thAya che, tevo parityAga saMyogano thato nathI; kema ke mUrtadravya grahaNa thAya che, tethI koIka rIte grahaNa thayelA mUrtadravyane choDI devAthI teno parityAga thAya che. jayAre avivekarUpa nimittathI thayelo evo dezyano ane draSTAno saMyoga vivekakhyAti pragaTa thAya che tyAre svayaM nivartana pAme che, tethI samyagrajJAnamAM karAyelA yatnathI pragaTa thatI vivekakhyAtinA baLathI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-25-26 209 dazyano ane draSTAno saMyoga nivartana pAme che ane te saMyoganuM hAna che ane saMyogano hAna e ja kevala paNa puruSanuM nitya kevalapaNuM che ema kahevAya che arthAt paramArthathI puruSa prakRtithI pRthak hovAne kAraNe sadA kevala ja che, Ama chatAM kevala paNa puruSa bhramane kAraNe prakRtithI huM baMdhAyelo chuM tevuM mAne che ane jyAre kalpanAthI utpanna thayelo dazyano ane draSTAno saMyoga vivekakhyAtithI nAza pAme che tyAre te puruSa kevala che arthAt prakRtithI yukta nathI arthAt prakRtithI mukta che e pramANe kahevAya che. [2-25|| avataraNikA : tadevaM saMyogasya svarUpaM kAraNaM kAryaM cAbhihitam / atha hAnopAyakathanadvAreNopAdeya kAraNamAha avataraNikArya : te A rIte=pUrvamAM varNana karyuM e rIte, draSTAnA ane dRzyanA saMyoganuM svarUpa, kAraNa ane kArya atyAra sudhI hevAyuM. have hAnanA upAyanA thana dvArA upAdeyanA kAraNane kle che bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-23mAM saMyoganuM svarUpa batAvyuM, sUtra 2-24mAM saMyoganuM kAraNa batAvyuM, sUtra 2-17mAM saMyoganuM kArya batAvyuM ane sUtra 2-25mAM kahyuM ke, heya evo saMyoga hAnakriyAnuM karma che tethI 2-25mAM hAnane batAvyuM tethI jijJAsA thAya ke, hAnano upAya zuM che ? tethI have hAnanA upAyanA kathana dvArA puruSa mATe upAdeya evA kAraNane kahe che arthAt sUtra 2-20mAM upAdeya evA draSTAne batAvela. have upAdeya evA draSTAne kevalarUpe prAptinuM je kAraNa che te kAraNane kahe che - sUtra : vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 2- 26 // sUtrArtha: aviplavavALI evI vivekakhyAti=skhalanA vagara askhalita pravartatI evI puruSa ane dRzyanA bhedanI buddhi, hAnano upAya che=draSTAnA ane dRzyanA saMyoganA hAnano upAya che. ||2-26 // TIkA : = 'viveketi' - ' anye guNA anyaH puruSa' ityevaMvidhasya vivekasya yA khyAtiH - prakhyA sA'sya hAnasya=dRzyaparityAgasyopAyaH kAraNam, kIdRzI ? aviplavA = na vidyate viplavo Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-26 vicchedo'ntarA'ntarA vyutthAnarUpo yasya sA'viplavA / idamatra tAtparyam-pratipakSabhAvanAbalAdavidyApravilaye vinivRttakartRtvabhoktRtvAbhimAnAyAM rajastamomalAnabhibhUtAyAM buddhAvantarmukhAyAM yA cicchAyAsaGkrAntiH sA vivekakhyAtirucyate, tasyAM ca santatatvena pravRttAyAM satyAM dRzyasyAdhikAranivRtterbhavatyeva kaivalyam // 2-26 // _* vinivRttakartutvabhoktRtvAbhimAnAyA rajastamomalAnabhibhUtAyA buddherantarmukhAyA 5cha tyAM vinivRttakartRtva bhartImAnAmAM rastAmatInamUtAyAM yuddhavintarkavAyAM A rIte pATha ucita bhAse che tethI te mujaba pATha laIne ame arthasaMgati karela che. TIkArtha: '... IRUI[,' "anya guNo che arthAt buddhinA guNo je pratIta thAya che te anya che, (ane) puruSa anya che' evA prakAranI vivenI je khyAti prakhyA arthAt buddhi, te AnA pAnano dezyanA parityAgano, upAya kAraNa, che. vizvazI ? kevA prakAranI vivekakhyAti pAnano upAya che ? tethI kahe che - vinavA sovipnavA aviplavavALI viplavanaviccheda-vaca vacamAM vyasthAnarUpa viccheda vidyamAna nathI jene te aviplavavALI kahevAya che. matra tAtparya-AraAgaLa kahe che e, ahIM-sUtranA kzanamAM, tAtparya che - pratipakSa... raivatyam II pratipakSabhAvanAnA baLathI arthAt draSTA evA puruSanI ane dezya evI prakRtinI abhedabuddhinA pratipakSarUpa bhedabuddhinA bhAvanAnA baLathI, avidyAno pravilaya thaye chate vinivRtta kartutvanA ane bhostRtvanA abhimAnavALI raja, tama malathI abhibhUta aMtarmukha evI buddhimAM je cichAyAnI saMkrAnti te vivekakhyAti kahevAya che ane satatapaNAthI te pravRtta thaye chate vivekakhyAti pravRtta thaye chate, dezyanA adhikAranI nivRttithI kevalya kevalapaNuM, thAya ja che arthAt puruSanuM kevalapaNuM thAya ja che. para-26ll bhAvArtha : draSTAnA ane dezyanA saMyoganA pAnano upAya aviplavALI evI vivekakhyAti : vivekakhyAtinuM svarUpa : prastuta pAtaMjalayogasUtra ra-2damAM evA pradhAnanA prakRtinA, hAnano upAya batAvyo tenA dvArA arthathI puruSa mATe upAdeya evA muktinA kAraNarUpa vivekakhyAtinA svarUpane kahe che - vivekakhyAti zuM che? te spaSTa karatAM rAjamArtaDakAra kahe che ke, "guNo anya che, puruSa anya che' e prakArano viveka te vivekakhyAti che arthAta sAMkhyamatAnusAra-pAtaMjalamatAnusAra buddhinA je ATha guNo che te anya che, tenAthI anya puruSa che, e prakArano viveka e vivekakhyAti che. A Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-26-20 vivekakhyAti viplava=viccheda, vagaranI thAya tyAre te vivekakhyAti pAnano upAya bane che dazya ane draSTA evA puruSanA saMyoganA tyAganuM kAraNa bane che. AnAthI zuM phalita thAya che te batAve che - anAdithI draSTA evA puruSane dezya evI prakRti sAthe abhedabuddhi sthira thayelI che. je yogI te abhedabuddhinA nAzane arthe pratipakSanuM bhAvana kare arthAt vicAre ke mAro AtmA A dazya sAthe saMyogavALo nathI, yogInI te bhAvanA daDha thAya tyAre avidyAno nAza thAya che ane avidyAno nAza thAya tyAre AtmAmAM bAhya padArthomAM kartutvanuM ane bhostRtvanuM abhimAna nivartana pAme che tyAre buddhi aMtarmukha bane che tyAre te buddhi raja ane nayathI anabhibhUta thAya che tethI aMtarmukha evI buddhimAM je caitanyanI chAyAnI saMkrAMti che te vivekakhyAti che. A vivekakhyAti vacavacamAM vyutthAnadazAnI prAptirUpa aMtara vagara yogImAM satata pravarte to yogImAMthI dazyanA adhikAranI nivRtti thAya che, tethI puruSa kevala bane che=prakRtithI mukta bane che, ane te pAtaMjalamatAnusAra puruSano mokSa che. vizeSArtha : yogamArganI pravRtti atyaMta upayogapUrvaka je yogIo kare che temanI buddhi aMtarmukha bane che ane te aMtarmukha banelI buddhi suasta bane tyAre vyutthAnadazA vagara te buddhi satata aMtaraMga bhAvomAM pravarte che. jema-koI mahAtmA samiti-guptipUrvaka sarvakriyAo karatA hoya tyAre satata jinavacananuM smaraNa karIne sarva kriyAomAM daDha yatna karatA hoya to viccheda vagara aMtarmukha buddhinI prApti thAya che ane dIrghakALa sudhI te rIte aMtarmukha buddhi pravarte to te mahAtmA sarva karmano kSaya karIne kevala puruSa bane che arthAt karmarUpI prakRtithI rahita mukta bane che. ra-rA avataraNikA : utpannavivekakhyAteH puruSasya yAdRzI prajJA bhavati tAM kathayan vivekakhyAtereva svarUpamAha - avataraNitArtha : utpana vivekakhyAtivALA puruSane jevI prajJA thAya che te prajJAne kahetA=batAvatAM, vivekakhyAtinA ja svarUpane kahe che - sUtra : tasya saptadhA prAntabhUmau prajJA // 2-27 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20 sUtrArtha : temanI-utpanna vivekakhyAtivALA puruSanI, prajJA=jJAtavyanA vivekavALI prajJA, prAMtabhUmimAM sAta prakAranI che. ra-27ll TIkA : 'tasyeti'-tasya utpannavivekajJAnasya, jJAtavyavivekarUpA prajJA prAntabhUmau-sakalasAlambanasamAdhibhUmiparyante, saptaprakArA bhavati, tatra kAryavimuktirUpA catuSprakArA-jJAtaM mayA jJeyaM, na jJAtavyaM kiMcidasti, kSINA me klezA na kiJcitkSetavyamasti, adhigataM mayA jJAnaM, prAptA mayA vivekakhyAtiriti, pratyayAntaraparihAreNa tasyAmavasthAyAmIdRzyeva prajJA jAyate, IdRzI prajJA kAryaviSayaM nirmalaM jJAnaM kAryavimuktirityucyate, cittavimuktistridhA-caritArthA me buddhirguNA, hatAdhikArA girizikharanipatitA iva grAvANo na punaH sthitiM yAsyanti, svakAraNe pravilayAbhimukhAnAM guNAnAM mohAbhidhAnamUlakAraNAbhAvAnniSprayojanatvAccAmISAM kutaH praroho bhavet, sAtmIbhUtazca me samAdhiH tasmin sati svarUpapratiSTho'hamiti, IdRzI triprakArA cittavimuktiH, tadevamIdRzyAM saptavidhaprAntabhUmiprajJAyAmupajAtAyAM puruSaH kevala rUtyucyate ra-ra7A. TIkArya : tasya ... mati, temanIHutpanna vivekajJAnavALA puruSanI, jJAtavyanA vivekarUpa prajJA prAMtabhUmimAM sakala sAlaMbana samAdhinI bhUmimAM aMtima bhAgamAM, sAta prakAranI thAya che. tatra....rUtyute tyAM sAta prakAranI prajJAmAM, kAryavimuktirUpa prajJA cAra prakAranI che te A rIte - (1) mArA vaDe zeya jJAta jaNAyuM che, (2) kaMI jJAtavya bAkI rahyuM nathI=jANavA yogya badhuM jaNAyuM che, (3) mArA klezo kSINa-kSaya thayelA che, (tethI) kAMI kSetavya nAza karavA yogya nathI, (4) mArA vaDe jJAna adhigata=prApta karAyuM che. (ethI) mArA vaDe vivekakhyAti prApta karAI che. rUti zabda cAra prakAranI kAryavimuktirUpa prajJAnI samAptisUcaka che. A cAra prakAra kAryavimuktirUpa kema che? te spaSTa kare che - pratyAntaranA parihArathI uparokta cAra pratyaya karatAM anya prakAranA pratyAyanA parihArathI, te avasthAmAM= prAtaMbhUminI avasthAmAM, AvA prakAranI prajJA thAya che=uparamAM kahAM evI cAra prakAranI prajJA thAya che, AvI prajJA kAryaviSayaka nirmaLajJAna che tethI) kAryavimukti e pramANe kahevAya che. vinaMvitti: ... cittavimumi:, cittavimukti traNa prakAranI che. te A rIte - (1) mArA buddhinA guNo caritArtha thayA che, kema caritArtha thayA che ? ke batAve che - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20 hatAdhikAravALA nAza pAmela adhikAravALA, evA buddhinA guNo girinA zikhara uparathI paDelA pattharonI jema pharI sthitine pAmatA nathI, svakAraNamAM potAnA karaNamAM, pravilayane abhimukha evA guNonA moha nAmanA mULakAraNano abhAva hovAthI ane niprayojanapaNuM hovAthI Amano=buddhinA guNono praroha udgama kyAMthI hoya ? arthAt buddhinA guNonI utpatti thAya nahi. (2) mane samAdhi sAtmIbhUta prakRtibhUta, thaI che, (3) te hote chate samAdhi sAtmIbhUta rIte chate huM svarUpa pratiSTha-svarUpamAM rahelo che. AvA prakAranI traNa prakAre cittavimukti che. tavaM.... rUtyucyate | A rIte AvA prakAranI sAta prakAranI prAMtabhUminI prajJA utpanna thaye chate puruSa kevala che. e pramANe kahevAya che. li2-27ll bhAvArtha : utpanna thayela vivekakhyAtivALA cogIne jJAtavyanA vivekarUpa prAMtabhUmimAM sAta prakAranI prajJAnuM svarUpa : yogIo viveka utpanna karavA mATe sarva udyama kare che ane tadarthe ja zAstrAdhyayana kare che, zAstrAdhyayana karIne tenuM satata manana, ciMtana kare che ane manana-ciMtana dvArA zAstrAdhyayananA bhAvo jayAre sthira thAya che tyAre te yogI utpanna vivekajJAnavALA thAya che ane utpanna vivekajJAnavALA yogIne jJAtavyanA vivekarUpa sAta prakAranI prajJA prAMtabhUmimAM thAya che arthAt yogI zAstrAdhyayana karIne sAlaMbanasamAdhimAM yatna kare che ane sakala sAlaMbanasamAdhinI aMtima bhUmikAmAM te yogIne sAta prakAranI prajJA pragaTe che. te sAta prakAranI prajJAmAMthI cAra prakAranI prajJA kAryavimuktirUpa che, tethI te yogI sarva kAryathI nivRtta thaIne niSkriya evI AtmAnI avasthAne prApta karavA mATe abhimukha pariNAmavALA bane che. cAra prakAranI kAryavimuktirUpa prajJAnuM svarUpa : (1) "mArA vaDe ya jJAta che tethI mAre kAMI jANavA yogya bAkI rahetuM nathI' e prakAranI kAryavimuktinuM svarUpa : sAmAnyathI jIvomAM zeyanuM jJAna karavA mATe ausukya hoya che, tethI saMsArI jIvo te te zeyane jANavA mATe ane temAMthI AnaMda levA mATe prayatna kare che. paraMtu sAdhaka evA yogIne jayAre jaNAya che ke, mArA vaDe zeya jJAta che. have mAre kAMI jJAtavya nathI, tethI koI zeyane jANavA viSayaka autsukya yogInI cittabhUmimAM nathI. A prathama prakAranI kArya vimukti che. (2) mArA klezo kSaya pAmelA che, tethI mAre kAMI kSaya karavA yogya nathI' e prakAranI kAryavimuktinuM svarUpa : sAdhaka evA yogIne potAnA lezo kSINa karavAnI icchA hoya che, tethI satata potAnA klezone kSaNa karavAnA prayatnavALA hoya che paraMtu yoganI aMtimabhUmine pAmelA yogIono klezo kSINa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20 thayelA hoya che. teo mATe kleza kSetavya=kSaya karavA yogya nathI, kema ke temanuM citta atyaMta nirasuka che ane utsukatA ja klezarUpa che mATe utsukatA nahi hovAthI kSetavya kAMI nathI. A bIjA prakAranI kAryavimukti che. (3) "mArA vaDe jJAna prApta che' e prakAranI kAryavimuktinuM svarUpa : sAdhaka evA yogIne AtmakalyANa mATe jJAna prAptavya che, ane AtmakalyANa mATe upayogI evuM sarva jJAna mArA vaDe prApta thayeluM che, kema ke sukyanAM zamanamAM ja sarva jJAna phaLavAna che ane yogIe pote je jJAna prApta karyuM che tenA dvArA sukyanuM zamana potAnAmAM varte che tethI navA jJAnane prApta karavAnI utsukatArUpa kAryavimukti prajJA temanAmAM varte che. A trIjA prakAranI kAryavimukti che. (4) "mArA vaDe vivekakhyAti prApta thayelI che' e prakAranI kAryavimuktinuM svarUpa : sAdhaka evA yogI vaDe sAdhanA dvArA jayAre vivekakhyAti prApta thAya che tyAre mArA vaDe prakRti ane puruSanA bhedarUpa vivekakhyAti prApta karAI che AvA prakAranI prajJA temanAmAM varte che. yogIne sAdhanAnA phaLarUpe je kAMI prAptavya che te vivekakhyAti che ane te potAnI prApta thayelI che mATe tevA prakAranI kAryavimukti prajJA temanAmAM varte che A cothA prakAranI kAryavimukti che. A cAra prakAranI prajJA kAryaviSayaka nirmaLa jJAna kahevAya che=kArya viSayaka sarva utsukatA rahita evuM nirmaLajJAna kahevAya che, tethI A jJAnane kAryavimukti e pramANe kahevAya che. traNa prakAranI cittavimuktinuM svarUpa : (1) "mArA buddhinA guNo caritArtha thayA che' e prakAranI cittavimuktinuM svarUpa : sAdhaka evA yogInA potAnA buddhinA guNo caritArtha thaI gayelA che, tethI have te guNono pharI prarohaEutpatti nathI. kema pharI buddhinA guNono praroha utpatti nathI te dRSTAMta dvArA spaSTa kare che - jema parvata uparathI nIce paDelA paththaro pharI parvata upara caDAvavAnA prayojana vagaranA hoya to pharI parvata upara sthitine pAmatA nathI. tema buddhinA guNo potAnA kAraNamAM nAzane abhimukha thayelA hovAthI mohanAmanuM mULa kAraNa nathI arthAt pharI buddhine pravartAvavA mATe anukULa evo mohano pariNAma nathI ane bhAvimAM paNa te buddhinA guNone prApta karavAnuM koI prayojana nathI, mATe buddhinA guNo yogInA caritArtha thayA che, tethI buddhinA guNothI cittanI vimukti thAya che. A prathama prakAranI cittavimukti che. (2) "mane samAdhi sAtmIbhUta thayelI che' e prakAranI cittavimuktinuM svarUpa : sAdhayogIne vivekagrAtikALamAM samAdhi sAtmIbhUta thayelI che arthAt "caMdanagaMdha'nyAyathI jIvanI prakRtirUpe thayelI che, tethI samAdhi meLavavAnI icchAthI cittanI vimukti che arthAt je Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-20-28 yogIone samAdhi pragaTelI che. Ama chatAM te samAdhi sAtmIbhUta thayelI nathI. temanA cittamAM samAdhine sAtmIbhUta karavAnI icchA che, paraMtu prAMtabhUmine pAmelA vivekakhyAtivALA yogIne samAdhi prakRtirUpa banelI che, tethI samAdhi meLavavAnI icchAthI temanA cittanI vimukti thayelI che. A bIjA prakAranI cittavimukti che. (3) "samAdhi prApta thaye chate huM svarUpa pratiSTha chuM' e prakAranI cittavimuktinuM svarUpa : sAdhaka evA yogIonuM sarva prayojana potAnA svarUpane prApta karavAnuM che, tethI yogIo potAnA svarUpamAM rahevA mATe sadA udyamavALA hoya che, Ama chatAM potAnA sahaja svarUpamAM rahevuM e yogIone paNa duSkara che, tethI pote potAnA sahaja svarUpamAM sadA rahe tevo cittano abhilASa varte che, paraMtu prAMtabhUmine pAmela vivekakhyAtivALA yogIo potAnA svarUpamAM pratiSThAnane pAmelA che tethI huM svarUpamAM pratiSThAna pAmuM ke huM svarUpamAM sadA rahevA samartha bane e prakAranA vikalpathI para te yogInuM citta hoya che, tethI svarUpamAM rahevAnA viSayathI para evI cittanI vimukti vivekagrAtikALamAM yogIne varte che. A trIjA prakAranI cittavimukti che. A rIte cAra prakAranI kAryavimukti ane traNa prakAranI cittavimukti ema sAta prakAranI prajJAne pAmelA yogIone zuM phaLa prApti thAya che ? te batAvatAM kahe che - sAta prakAranI prAMtabhUminI prajJAthI thatI phaLaprApti A prakAranI saptavidha prAMtabhUminI prajJA je yogIone thAya che te yogI karmanA baMdhanathI mukta thaIne kevala thAya che-pUrvamAM karmanA=prakRtinA baMdhanavALA hatA have kevala puruSa thAya che. ra-2ll avataraNikA : vivekakhyAtiH saMyogAbhAvaheturityuktaM tasyAstUtpattau kiM nimittamityata Aha - avataraNikArya : saMyoga abhAvano hetu=dezyanA ane draSTAnA paraspara saMyoganA abhAvano hetu, vivakakhyAti che e pramANe pAtaMjalayogasUtra 2-26mAM kahevAyuM. tenI-vivekakhyAtinI, utpattimAM zuM nimitta kAraNa che ? ethI kahe che - sUtra : yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH // 2-28 // sUtrArtha : yogAMganA anuSThAnathI yogAMganA sevanathI, azuddhino kSaya thaye chate arthAta AtmAnI azuddhino kSaya thaye chate vivekakhyAti paryata jJAnanI dIpti che=AratamatAthI je jJAnanI prApti che, te vivekakhyAtinuM kAraNa che. ra-28ll Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-28-29 TIkAH _ 'yogAGgeti'-yogAGgAni vakSyamANAni teSAmanuSThAnAjJAnapUrvakAdabhyAsAdAvivekakhyAterazuddhikSaye cittasattvasya prakAzAvaraNalakSaNaklezarUpAzuddhikSaye yA jJAnadIptistAratamyena sAttvikaH pariNAmo vivekakhyAtiparyantaH sa tasyAH khyAterheturityarthaH // 2-28 // TIkArya : yojJAna rUzcartha: AgaLamAM hevAze evA yoganA aMgo che. teonA anuSThAnathIte yogAMganA jJAnapUrvakanA abhyAsathI, azuddhino kSaya thaye chate cittasattvanA prakAzanA AvaraNasvarUpa klezarUpa azuddhino kSaya thaye chate, vivekakhyAtinI prApti sudhI je jJAnanI dIpti vivekakhyAti sudhI taratamatAthI sAttvika pariNAma che, te teno vivekakhyAtino, hetu kAraNa che, e prakAre sUtrano artha che. ll2-28l. bhAvArtha : cogAMganA sevanathI AtmAnI azuddhino kSaya thaye chate vivekakhyAti parvata je jJAnanI dIpti che te vivekakhyAtinuM kAraNa : je yogIo svabhUmikA anusAra AgaLamAM batAvaze e yoganA aMgonuM yathArtha jJAna meLavIne te bodha anusAra te yogAMgonuM punaH punaH sevana kare che, teone vivekakhyAtinI prApti sudhI kramasara azuddhino kSaya thAya che. te azuddhi kevA svarUpavALI che ? te spaSTa kare che - cittasattvano je bodharUpa prakAza tene AvaraNa karanAra evI klezarUpa azuddhi che, te azuddhino yogAMganA sevanathI kSaya thAya che, te azuddhino kSaya vivekakhyAtinI prApti sudhI taratamatAthI thAya che ane jeTalI jeTalI azuddhino kSaya thAya che teTalI teTalI jJAnadIpti pragaTe che. arthAt mohathI anAkuLa evA anubhavajJAnarUpa jJAnadIpti pragaTe che. A jJAnadIpti vivekakhyAtinI prApti sudhI taratamatAthI jIvano sAttvika pariNAma che arthAt jIvane potAne svarUpamAM javAne anukULa mahAyatna karAve tevo sAttvika pariNAma che ane tenAthI jIvamAM vivekakhyAti pragaTe che. ra-28 avataraNikA : yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaya ityuktaM, kAni punastAni yogAGgAnIti teSAmuddezamAha - avataraNikArtha: yogAMganA anuSThAnathI (vivekakhyAtimAM bAdhaka evI) azuddhino kSaya thAya che e pramANe pAtaMjala yogasUtra 2-28mAM kahevAyuM. vaLI te yogAMgo kayA che ? ethI teono yogAMgono, uddezane arthAt uddezarUpa kathanane kahe che - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-29 sUtra : yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni // 2-29 // 21 sUtrArtha : yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi ATha aMgo che arthAt cittavRttinirodharUpa yoganA aMgo che. II2-2aa TIkA : " 'yameti'-iha kAnicit samAdheH sAkSAdupakArakatvenAntaraGgANi yathA dhAraNAdIni, kAnicit pratipakSabhUtahiMsAdivitarkonmUlanadvAreNa samAdhimupakurvanti, yathA yamaniyamAdIni, tatrA''sanAdInAmuttarottaramupakArakatvam, tadyathA - satyAsanajaye prANAyAmasthairyam, evmuttrtrApi yogyam // 2-25 TIkArya : rUThThuM .... . yonyam / ahIM=ATha yogAMgomAM, keTalAka samAdhinA sAkSAt upakArapaNAthI aMtaraMga aMgo che. je pramANe dhAraNA vagere. keTalAka pratipakSabhUta evA hisAdinA vitarkonA unmUlana dvArA samAdhimAM upakAra kare che. je pramANe yama, niyama vagere. tyAM=yama niyamAdi samAdhimAM upakAra kare che tyAM, ATha yogAMgomAM Asana vagerenuM uttarottara upakArapaNuM che. te A pramANe-Asanajya thaye chate prANAyAmanuM airya=sthiratA thAya che. e rIte uttaramAM paNa yojja karavuM=pratyAhAramAM prANAyAmanI upakAratAnuM yojana karavuM, e ja rIte dhAraNAmAM pratyAhAranI upakAratAnuM yojana karavuM. aa2-29 // bhAvArtha : yoganA ATha aMgo : pAtaMjalayogasUtra 2-28mAM kahyuM ke je yogIo samyajJAnapUrvaka yogAMgone seve che tenAthI azuddhino kSaya thAya che ane tenAthI anubhavajJAnasvarUpa jJAnanI dIpti pragaTe che. je uttarottara prakarSane pAmIne vivekakhyAtinuM kAraNa che, tethI have vivekakhyAtinA arthI evA yogIne tenA upAyarUpa yogAMgonuM svarUpa batAve che - ATha yogAMgomAMthI dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa yogAMgo vivekakhyAtikALavartI samAdhinA aMtaraMga aMgo che; kema ke te traNamAM karAyela yatna dvArA yogI vivekakhyAtine prApta kare che. vaLI yama, niyama e samAdhinA pratipakSarUpa hiMsAdinA vitarkonAM unmUlana dvArA samAdhimAM upakAraka thAya che; kema ke sAmAnyathI saMsArI jIvo hiMsAdinI pravRttinA vitarkovALA hovAthI samAdhine abhimukha thatA nathI. je yogIo yama, niyama vagerene seve che temanA cittamAM hiMsAdinA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-29-30 vitarko zAMta thAya che, tethI teo samAdhine abhimukha bane che. tyArapachI AsanayAdi dvArA kramasara yatna karIne samAdhine pAme che. vaLI Asanajaya e uttaranA yogAMga prANAyAmane upakAraka bane che; kema ke Asanajya karela yogI Asanajaya dvArA prANAyAmamAM udyama karI zake che ane prANAyAma e pratyAhAramAM upakAraka bane che; kema ke prANAyAma dvArA sthira thayeluM citta indriyonA viSayothI pratyAhArane pAme che ane pratyAhAra yogAMgane pAmela yogI dhAraNA vageremAM yatna karIne aMte vivekAkhyAtirUpa samAdhine pAme che. l2-29ll avataraNikA : krameNaiSAM svarUpamAha - avataraNikArya : kramasara AmanuMyamAdi yogAMgonuM, svarUpa pataMjaliRSi batAve che - sUtraH ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH // 2-30 // sUtrArtha : ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya ane aparigraha yamo che. ra-30ll TIkA : 'ahiMseti'-tatra prANaviyogaprayojanavyApAro hiMsA, sA ca sarvAnarthahetuH, tadabhAvo'hiMsA, hiMsAyAH sarvaprakAreNaiva parihAryatvAt prathamaM tadabhAvarUpAyA ahiMsAyA nirdezaH, satyaM vAGmanasoryathArthatvam, steyaM parasvApaharaNaM tadabhAvo'steyam, brahmacaryamupasthasaMyamaH, aparigraho bhogasAdhanAnAmanaGgIkAraH, ta ete'hiMsAdayaH paJca yamazabdavAcyA yogAGgatvena nirviSTa: ra-30| TIkArya : tatra nirdiSTa che tyAM pAMca prakAranA yamomAM, prANanA viyoganA prayojanavALo vyApAra hisA che, te hisA sarva anarthono hetu che, teno abhAva=hisAno abhAva, ahisA che, hisAnuM sarva prakArathI ja parihAryapaNuM hovAthI tyAga karavA yogya hovAthI, prathama arthAt pAMca prakAranA yamanA varNanamAM prathama, tenA abhAvarUpa=hisAnA abhAvarUpa, ahiMsAno nirdeza che. vANI ane mananuM yathArthapaNuM satya che. paranA dhananuM apaharaNa sTeya che, teno abhAva asteya che. upasthano saMyama brahmacarya che. bhogasAdhanono asvIkAra aparigraha che. te A ahisAdi pAMca yama zabdathI vAcya yogAMgarUpe nirdiSTa kahevAyelA che. ll2-30|ii. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-30 bhAvArtha: (1) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM prathama cogAMgarUpa camanuM svarUpa : (1) hiMsAnA abhAvarUpa ahiMsA : je sAdhaka yogIo bAhyathI sUkSmamAM sUkSma evI hiMsAnA parivAra mATe sarva saMyamanI kriyAo kare che temanI saMyamanI sarva AcaraNAo ahiMsAnA pAlanarUpa che. jema-jainamunio iryAsamitipUrvaka gamananI ceSTA kare, sUkSma evA paNa jIvono prANanAza na thAya e rIte zAstravidhi anusAra paDilehaNAdi kriyA kare ke AhAragrahaNanI kriyAmAM leza paNa koI jIvanI hiMsAmAM sAkSAt ke paraMparAe kAraNa na bane te rIte yatanA kare to te ahiMsAvratanuM pAlana prathama mahAvratarUpa kahela che. (2) vANI ane mananuM yathArthapaNuM satya : vANI ane mananuM yathArthapaNuM e satyarUpa yama che. je sAdhaka yogIo potAne je bodha hoya ane te bodhane anurUpa temanuM mana pravartatuM hoya, tenA karatAM viparIta vacana kyAre paNa bole nahi, te satya nAmano bIjo yama che. (3) paranA dhananuM apaharaNano abhAva asteya : pArakI saMpattinuM haraNa te teya che ane teno abhAva te asteya che, AthI anya jIvonA dehane grahaNa karavAthI sUkSma teyanI prApti che; kema ke anya jIvAno deha e temanI saMpatti che. je sAdhayogIo anya jIvonA dehano grahaNa potAnAthI na thAya tadarthe sacitte vastuono paNa upabhogAdi karatA nathI, te asteya nAmano trIjo yama che. (4) upasthano saMyama brahmacarya : pAtaMjalamatAnusAra kAmavRtti parano saMyama e brahmacarya che. jainadarzananI prakriyA anusAra vyavahArathI kAma uparano saMyama brahmacarya che ane sUkSmadaSTithI vicArIe to AtmAnuM svarUpa brahma che ane AtmAnA svarUpamAM javAne anukULa udyama thato hoya to pAMceya indriyono saMyama varte che. tethI pAMceya indriyo pratyeno saMyama brahmacarya che. je sAdhaka yogIo kAmavRttio upara saMyama rAkhIne AtmAnA svarUpane prApta karavAne anukULa yatna kare che ane mana upara kAbU rAkhIne pAMca indriyono saMyama rAkhe che te brahmacarya nAmano cotho yama che. (5) bhogasAdhanono asvIkAra aparigraha : je sAdhaka yogIo dehathI mAMDIne sarva bAhya vastuono tyAga karIne mAtra dharmanA sAdhanarUpe Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-30 upakaraNone dhAraNa kare che ane dharmanA prayojanathI teno upayoga kare che te sarvathA parigraha vagaranA che ane temanA dvArA thato bhogasAdhanono asvIkAra te aparigraha nAmano pAMcamo yama che. vizeSArtha : jainadarzananI prakriyA anusAra ahiMsAdi camonuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA anusAra vyavahAranayathI potAnAthI bhinna evA jIvone pIDA na thAya, prANanAza na thAya te prakAranI sUkSma yatanApUrvaka anyanA prANanuM rakSaNa ahiMsA che; kema ke anya jIvonA prANano nAza na thAya tene ahiMsA svIkArIe to sUkSma ekendriya jIvo koInA prANano nAza karatA nathI tethI temane ahiMsaka svIkAravA paDe. jayAre sAdhumahAtmA to chakAyanA pAlana vakhate sUkSmamAM sUkSma evI jIvonI rakSAne anukULa evo yatna kare che ane te yatnathI je jIvonI rakSA thAya che te ahiMsA mahAvrata che. vaLI, nizciyanayathI paryAyanA pAlanamAM yatanAparAyaNa evA sAdhu mahAtmA aMtaraMga rIte kSamAdibhAvone anukULa yatnavALA hoya to ahiMsA mahAvratanI prApti thAya; kema ke potAnA bhAva prANonuM rakSaNa kSamAdibhAvonI vRddhine anukULa vyApAra dvArA ane aDhAra pApasthAnakonA parivAra dvArA thAya che, tethI je sAdhu aMtaraMga rIte kSamAdi daza prakAranA yatidharmamAM udyama kare che ane saMyamanI kriyAo pratidina pakAyanA pAlanane anurUpa ucita vyavahArarUpe kare che temAM ahiMsA mahAvrata che, A ahiMsA mahAvrata prakarSane pAmIne vItarAgatAnuM kAraNa bane che, tethI ahiMsArUpa yamamAM ja pUrNa yogamArgano praveza thAya che, AthI ja sUkSma nayanI dRSTithI pUrNa ahiMsA yoganirodhakALamAM svIkArI che. vaLI, pahelA mahAvratanA rakSaNanA aMgarUpa ja satyAdi cAra yamo che; kema ke asatya bolavAthI sAdhuno upayoga svabhAvaprANanA rakSaNane anukULa vyApAravALo banato nathI, paraMtu sAvaghapravRttivALo bane che, tethI saMyamanI vRddhinuM prayojana na hoya to sAdhu bolatA ja nathI ane saMyamanI vRddhinuM prayojana hoya ke yogya jIvonA upakAranuM prayojana hoya to hitakArI parimita evA satya vacano kahe che. vaLI, asteyavratamAM paNa sUkSma yatanA jainazAsanamAM batAvelI che te pramANe je sAdhubhagavaMto apramAdabhAvathI sadA potAnA bhAvaprANonA rakSaNa mATe udyama kare che teo ja adattAdAnarUpa asteyavratanuM pAlana karI zake che, kema ke cAra prakAranA adattAdAna jainazAsanamAM kahela che. jemAM tIrthakara adatta, guru adatta, jIva adatta ane svAmI adatta ema cAra bhedo batAvAyA che, tethI je sAdhu nirdoSa bhikSAcaryA karIne AjIvikA karatAM hoya Ama chatAM apramAdabhAvathI saMyamamAM udyama na karatA hoya to teone nirdoSa paNa AhAragrahaNanI bhagavAne anujJA ApI nathI, tethI teo nirdoSa AhAragrahaNa kare ke, nirdoSa vastI grahaNa kare topaNa tIrthakara adattanI temane prApti che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-30-31 221 mATe adattAdAnano parihAra paNa ahiMsA mahAvratanA aMgabhUta che, chatAM sAdhune te mahAvratano bodha karAvavApUrvaka ahiMsA mahAvratane atizaya karavA arthe adattAdAnane ahiMsAthI pRthak grahaNa karela che. vaLI, brahmacarya paNa pAMceya indriyanA saMyamarUpa hovAthI je sAdhu apramAdabhAvathI kSamAdinI vRddhinA udyamavALA che, teo ja pAMceya indriyonA saMvaravALA che, mATe brahmacaryanuM pAlana kare che ane pAMceya indriyonA saMvaramAM paNa vijAtIya evA strI Adi pratye rAga thavAnI atyaMta saMbhAvanA che, tethI vyavahAranayathI brahmacaryanI nava vADonuM pAlana karIne kAmavikAro na thAya te prakAre sAdhu yatna kare che, te yatna paNa potAnA bhAvaprANanA rakSaNanA aMgabhUta che; kema ke e prakArano yatna sAdhu na kare to kAmavikAra utthita thavAne kAraNe sAdhu kSamAdi bhAvomAM udyamavaMta rahI zake nahIM. vaLI, sAdhu saMyamanA upakaraNa sivAya koI vastu rAkhatA nathI, koI vastuno paribhoga karatA nathI, tethI aparigrahavratavALA che. AnAthI e prApta thAya che ke, bhAvaprANanA rakSaNa mATe upakAraka hoya tevA dehanuM pAlana kare ke vastra-pAtra Adine sAdhu grahaNa kare to te parigraha nathI. te sivAya dehanuM dhAraNa, dehanuM pAlana ke vastrapAtrAdinuM grahaNa kare to te paNa parigraharUpa che. A rIte aparigraha mahAvrata paNa bhAvaprANanA rakSaNarUpa ahiMsAmAM upakhaMbhaka hovAthI prathama mahAvratanuM aMga che. bhAvaprANanA rakSaNarUpa ahiMsA pUrNapaNe munibhAvamAM thAya che ane tenI niSThA yathAkhyAta cAritramAM thAya che ane bhAvaprANanuM rakSaNa sthirapariNAmarUpe kSAyika cAritramAM Ave che arthAt bAramAM guNasthAnake vItarAgane prApta thAya che ane aMte jyAre kevalI yoganirodha kare che tyAre AtmAno vyApAra AtmabhAvamAM vizrAMta hovAthI pUrNa ahiMsAnuM pAlana thAya che. II2-30ll avataraNikA : eSAM vizeSamAha avataraNikArya : - pAtaMjalayogasUtra 2-31mAM pAMca prakAranA yamonuM svarUpa batAvyuM, enA vizeSane kahe che-pAMca prakAranA yamonA sarva ane dezarUpa vizeSane kahe che sUtra : ete jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam // 2-31 // sUtrArtha : A=pAMca prakAranA yamo, jAti, deza, kALa ane samayathI anavacchinna sArvabhauma= sarvakSiptAdi citta bhUmimAM thanArA, mahAvrata che. I2-31 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2222 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-31 TIkA : 'tte ti'-nAtirvAhAtvAviDa, rezatathati, nizcaturvavi, samaya brAdaUTpryojnaadiH, etaizcaturbhiranavacchinnAH pUrvoktA ahiMsAdayo yamAH sarvAsu kSiptAdiSu cittabhUmiSu bhavA mahAvratamityucyate, tadyathA-brAhmaNaM na haniSyAmi, tIrthe na kaJcana haniSyAmi, caturdazyAM na haniSyAmi, devabrAhmaNaprayojanavyatirekeNa kamapi na haniSyAmIti, evaM caturvidhAvacchedavyatirekeNa kiJcit kvacit kadAcit kasmiMzcidarthe na haniSyAmItyanavacchinnA, evaM satyAdiSu yathAyogaM yojyam, itthamaniyatIkRtAH sAmAnyenaiva pravRttA mahAvratamityucyate na punaH paricchinnAvadhAraNam // 2-31 // TIkArya : natiH vaghAram jAti-brAhmaNatva vagere, deza-tIrtha vagere, kAla-caturdazI vagere, samaya-brAhmaNa prayojana vagere. A cAreya vaDe=jAti, deza, kALa ane samaya vaDe, anavacchinna evA pUrvokta ahisAdi yamo sarva kSiptAdi cittabhUmimAM thanArA mahAvrata kahevAya che. te A pramANe - huM brAhmaNane haNIza nahimArIza nahi, e jAti avacchinna vrata che e pramANe anvaya che. tIrthamAM koIne haNIza nahi mArIza nahi, e deza avacchinna vrata che. caudazanA divase koIne haNIza nahi mArIza nahi, e kAlaavacchinna vrata che. deva-brAhmaNanA prayojana vinA koIne paNa haNIza nahi, e samaya avacchinna vrata che. A prakAre cAra prakAranA avacchedaka vagara koIpaNa sthAnamAM kyAreyakoIpaNa kALamAM, ane koInA mATe huM koIne paNa harIza nahi nAza karIza nahi, e anavacchinna vrata che. evA anAvacchinna yamo sArvabhauma mahAvrato che e pramANe anvaya che. A rIte ahisA yamamAM yojana karyuM e rIte, satyAdi cAre yamomAM yathAyoga yojana karavuM. A rIte aniyata karAyelA pUrvamAM varNana karyuM e rIte jAti AdithI aniyata karAyelA, sAmAnyathI ja pravRtta mahAvrato e pramANe kahevAya che. vaLI paricchinnanuM avadhAraNa=jAti AdithI paricchinnanuM vibhAga karAyelanuM, avadhAraNa mahAvrato kahevAtA nathI. ra-31|| bhAvArtha : jAti, deza, kALa ane samayathI anavacchinna sarva kSipta vagere cittabhUmimAM thanArA ahiMsAdi camo mahAvata : pAtaMjalayogasUtra 2-30mAM ahiMsAdi pAMca prakAranA yamo batAvyA. te yamo jAti AdithI avacchinna hoya to te dezathI yamo kahevAya che paraMtu sArvabhauma mahAvrata kahevAya nahIM. je sAdhaka yogI mahAtmAo jAti AdithI anavacchinna sArvabhauma mahAvratane pALe che te saMpUrNa yamane pALe che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-31 | sUtra-31nI upA. ma. sA.nI TippaNI jAti AdithI anavacchinnano artha spaSTa karatAM rAjamArtaDakAra kahe che - jema koI pratijJA kare ke, huM brAhmaNa jAtine haNIza nahi, tethI teno A ahiMsAsvarUpa yama jAtithI avacchinna bane che. jema koI rAjAdi hoya ane tevA prakAranA kRtya karato hoya ane te vicAre ke, brAhmaNa jAti zreSTha che mATe brAhmaNa jAtinA jIvonI huM hiMsA karIza nahi, to te ahiMsA yama jAtithI avacchinna bane. jainadarzananI prakriyA anusAra koI jainazrAvaka pratijJA kare ke paryAyajIvamAMthI huM trasa jIvonI hiMsA karIza nahi. to te ahiMsAyama jAtithI avacchinna bane. sAdhumahAtmAo te prakAranI jAtithI avacchinna pratijJA karatA nathI, paraMtu pakAyanA sarva jIvone huM haNIza nahi, e prakAranI pratijJA kare che. A rIte pratijJA karIne koI sAdhubhagavaMta pakAyanA pAlana mATe je ucita yatanA che te yatanApUrvaka jIvana jIvatA hoya to teone ahiMsArUpa mahAvratanI prApti thAya. phakta te ahiMsA mahAvrata yogamArganA sUkSma bodhapUrvaka mArgAnusArI rIte sevAyelo hoya to te sAnubaMdha bane che, ane uttarottara vRddhi pAmIne mokSarUpa phaLamAM paryavasAna pAme che ane jemanuM ahiMsAnuM pAlana leza paNa yogamArganA bhAvanA sparza vagaranuM che tevA abhavya vagere jIvo te ahiMsA vratanA pAlananA baLathI utkRSTathI navamAM caiveyaka sudhI jaI zake che paraMtu te vrato temanA sAnubaMdha nahi hovAthI mokSarUpa phaLanA kAraNa banatA nathI. AnAthI e phalita thAya che ke, apunabaMdhaka dazAmAM jIvane yatkiMcit viveka che, tethI sthUlabodhavALA evA apunabaMdhaka jIvo jo pAMca mahAvrato svIkAre to temanA te mahAvrato sthUla samyagu bodha anusAra sAnubaMdha bane che ane je aMzamAM sUkSmabodha nathI te apekSAe te mahAvrato niranubaMdha bane che. - vivekasaMpanna evA samyagdaSTi jIvone sUkSmabodha che ane sUkSmabodhapUrvaka teo mahAvrata svIkAre ane te rIte samyak pAlana kare to te mahAvrato saMpUrNa sAnubaMdha bane che. - sAdhuvezamAM rahelA sUkSmabodhavALA saMvignapAkSiko potAnA sUkSmabodha anusAra pUrNa samyapha sAdhvAcAranuM pAlana karI zakatA nathI, tethI teonA mahAvrato sUmabodhathI apekSAe sAnubaMdha hovA chatAM sAdhvAcAranA pAlana aMzathI samyaga nahi hovAnA kAraNe sUkSmabodhavALA susAdhu jevA temanA mahAvrato sAnubaMdha thatA nathI. ra-31II pAtaMjalayogasUtra 2-31 upara pUjyaupAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : ___ [ya.] vyAkhyA-sarvazabdagarbhapratijJayA mahAvratAni, dezazabdagarbhapratijJayA cANuvratAnIti punaH pAramarSavivekaH, ekavacanaM cAtra sarvapratijJayA paJcAnAmapi tulyatvAbhivyaktyartham // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-31nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-32 artha : sarvazad ..... mitkartham II sarvazabdagarbhapratijJAthI mahAvrato che ane vaLI dezazabdagarbhapratijJAthI aNuvrato che, e prakAre pAramarSano viveka che=bhagavAnanA zAsananA mahApuruSono viveka che, ane ahIM pAtaMjalayogasUtra 2-31mAM mahAvratam zabdamAM ekvacanano prayoga sarvanI pratijJAthI 'sArvabhauma' e prakAranA sarvanI pratijJAthI, pAMce paNa yamonA tulyatvanI=samuditapaNAnI, abhivyakti mATe che. bhAvArtha : sarvazadagarbhapratijJAthI mahAvrato ane dezazadagarbhapratijJAthI aNuvrato e prakAre pAramarSano viveka: pAtaMjalayogasUtra ra-31mAM sArvabhauma zabda che, tethI sarvazabdagarbhapratijJA thAya che ane sarvazabdagarbhapratijJAthI mahAvratonI prApti che ane vaLI deza zabdagarbhapratijJAthI aNuvratonI prApti che arthAt jAti-dezAdithI avacchinna pratijJAthI aNuvratonI prApti thAya che, e prakArano bhagavAnanA zAsanano viveka che, AthI ja bhagavAnanA zAsanamAM sarvaviratinAM arthI evA zrAvako sarvaviratinI zaktino saMcaya mATe dezaviratine grahaNa kare che. pAtaMjala yogasUtra 2-31mAM "madAvratam' zabdamAM ekavacananA prayogathI sarva pratijJAthI pAMce yamonA tulyapaNAnI abhivyaktinuM kathana : pAtaMjalayogasUtra 2-31mAM 'mahAvratam' e pramANe ekavacanano prayoga che, tethI e prApta thAya che ke, sArvabhaumamAM rahelA sarvanI pratijJA vaDe pAMceya paNa yamonuM tulyatva che e pramANe abhivyakta thAya che. Azaya e che ke, pAMcamAMthI koIpaNa eka vratanuM saMpUrNa pAlana karavuM hoya to anya vrato avazya hoya to ja te ekavratanuM pUrNapAlana thaI zake. jema koI zrAvake cothuM mahAvrata grahaNa karyuM hoya ane mana, vacana, kAyAthI tenuM pUrNa pAlana karatA hoya topaNa dezaviratidhara zrAvakane te cothuM vrata pUrNathI nathI; kema ke sarvapApathI virAmarUpa cothuM mahAvrata to ja saMbhave ke ahiMsAdi anya cAra vrato paNa sahavartI hoya, tethI pAMca mahAvratono samudAya ja sArvabhaumarUpa che te batAvavA mATe sUtramAM 'vahIvratam' e prakAre eka vacanano prayoga che. avataraNikA : niyamAnAha - avataraNikArya : niyamone kahe che aSTAMga yogamAM yoganuM bIjuM aMga niyama che, te niyamone kahe che - Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-32 bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-29mAM ATha yogonA aMgo banAvyA. te ATha aMgomAMthI yama nAmanuM prathama aMga ra-30/31mAM batAvyAM pachI have niyama nAmanA bIjA aMgane batAve che - sUtra : zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 2-32 // sUtrArtha : zoca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya ane Izvara praNidhAna niyamo che. I-3 TIkAH _ 'zauceti'-zaucaM dvividhaM bAhyamAbhyantaraM ca, bAhyaM mRjjalAdibhiH kAyAdiprakSAlanam, AbhyantaraM maitryAdibhizcittamalAnAM prakSAlanam, santoSastuSTiH, zeSAM prAgeva kRtavyAkhyAnAH / ete zaucAdayo niyamazabdavAcyAH // 2-32 // TIkAI: . niyamadivavyA: | bAhA ane AtyaMtara be prakAranuM zauca che. mATI lAdi vaDe kAyAdinuM prakSAlana bAhA zauca che ane maicAdi vaDe cittanA manonuM prakSAlana AvyaMtara zauca che, tuSTi saMtoSa che, zeSa bAkInA niyamo pUrvamAM karAyela vyAkhyAnavALA pAtaMlayogasUtra 2-1mAM karAyela vyAkhyAvALA, che. A zaucAdi niyama zabdathI vAcya che. bhAvArtha : (2) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM bIjA yogAMgarUpa niyamanuM svarUpa : pAtaMjalamatAnusAra zaucAdi pAMca niyamo che, je yamanA sevana karatAM vizeSa prakAre yogAMga che. (1) zaucanuM svarUpa : bAhya ane atyaMtara ema be prakAre zauca teo svIkAre che, tethI yogamArganI sAdhanAmAM pANI, mATI AdithI je bAhya zauca karavAmAM Ave che te paNa yogamArganI pravRttimAM aMgarUpa hovAthI pAMtajaladarzanakAra zaucane niyamarUpa yogAMga tarIke svIkAre che; kema ke bAhya zuddhi dvArA ja vizeSa prakAranI yogamArganI pravRtti thAya che. vaLI, maitrAdi cAra bhAvanAothI bhAvita thaIne cittanA malanuM prakSAlana karavuM e atyaMtara zauca che maitrAdi cAra bhAvanAothI bhAvita thaIne sarva jIvo sAthe ucita pravRtti kare tevuM cittanuM zuddhikaraNa atyaMkara zauca che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-32 | sUtra-32nI upA. ma.sA.nI TippaNI (2) saMtoSanuM svarUpa potAne prApta thayelA saMyoga pramANe tuSTi-toSa, e saMtoSa nAmanuM niyamarUpa yogAMga che. (3) tapanuM svarUpa : zAstrotaramAM kahevAyelA kuchUcAndrAyaNAdi e tapa che, e tapanuM sevana karavuM e tapanA niyamarUpa yogAMga che. (4) svAdhyAyanuM svarUpa : praNavapUrvaka kArapUrvaka maMtrono jApa e svAdhyAya che, e=svAdhyAyarUpa kArapUrvaka maMtrono jApa karavo e, jApa nAmanA niyamarUpa yogAMga che. (5) IzvarapraNidhAnanuM svarUpa : phaLa nirapekSapaNAthI sarvakriyAonuM paramagurune samarpaNa karavuM te Izvara praNidhAna che arthAt phaLanI AkAMkSA vagara sarvakriyAone paramaguru evA paramAtmAmAM samarpaNa karavuM te IzvarapraNidhAna nAmanA niyamarUpa yogAMga che. ll2-3rA pAtaMjala yogasUtra 2-32 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-bhAvazaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tattvadarzinaH // artha : mAvava...tattvazana: bhAvazaucanA anurodhathI anusaraNathI ja, bAhya evuM dravyazauca Adeya che, e pramANe tattvane jonArAo kahe che. bhAvArtha : bhAvazocanA anusaraNathI ja dravyazocanI AdeyatA : pAtaMjalayogasUtra 2-3ramAM batAvyA pramANe bhAvazauca maityAdi cAra bhAvo svarUpa che. maitrAdi cAra bhAvo sarva jIvo sAthe bhUmikAnusAra ucita pariNAma svarUpa che, mATe koIka prakAranA samabhAvanA pariNAmasvarUpa che, AthI ja samabhAvavALA muninuM citta maithyAdi cAra bhAvothI atyaMta vAsita hoya che, te bhAvazaucanuM kAraNa bane tevuM bAhya dravyazauca vivekI puruSone Adeya che. AnAthI e phalita thaya che ke, deha pratyenA mamatvathI karAyela dravyazauca Adeya nathI, paraMtu bAhya zaucanA abhAvamAM vizeSa prakAranA svAdhyAyanI pravRtti ke bhagavAnanI bhakti AdinI pravRtti thaI zakatI nathI tevA jIvo svAdhyAyAdi dvArA ke bhagavAnanI bhakti dvArA maiyAdibhAvarUpa bhAvazaucane atizaya karavA arthe upayogI evuM bAhya dravyazauca te bhUmikAvALA zrAvako mATe Adeya che paraMtu jeo bAhya dravyazauca vagara aMtaraMga bhAvomAM udyama karI zake che tevA munione bAhya dravyazauca Adeya nathI. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-33 220 avataraNikA : kathameSAM yogAGgatvamityata Aha - avataraNikArya : pAtaMjalayogasUtra 2-31/32mAM yama ane niyamane yogAMgarUpe batAvyA. tyAM zaMkA thAya ke, yama ane niyama kaI rIte yogAMga bane ? ethI kahe che - sUtra : vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam // 2-33 // sUtrArtha : vitarkanA bAvanamAM pratipakSanuM bhAvana che yoganA virodhI evA hiMsAdinA vitarkonA bAna arthe yamAdinA pAlanathI pratipakSanuM bhAna thAya che, tethI yama ane niyama yogAMga che ema anvaya che. llra-33II TIkA: _ 'vitarketi'-vitarkAnta iti vitarkA yogaparipanthino hiMsAdayasteSAM pratipakSabhAvane sati yadA bAdhA bhavati tadA yogaH sukaro bhavatIti bhavatyeva yamaniyamAnAM yogAGgatvam /ra-rUNA TIkArya : vitaryaMnta ... voktvam II vitarko karAya te vitarka kahevAya ane te vitarko yoganA pratipaMthI evA hiMsAdi che ane teonuM pratipakSa bhAvana karAye chate hiMsAdinA pratipakSa evA ahiMsAdinA sevana dvArA ahiMsAdinA bhAvothI AtmAne bhAvita karAye chate, jyAre bAdhA thAya che hiMsAdi bhAvonI AtmAmAM bAdhA thAya che, tyAre yoga sukara bane che, ethI yama-niyamanuM yogAMgapaNuM che ja. IN2-33ll. bhAvArtha : ahiMsAdi yamanA sevana dvArA ahiMsAdithI AtmAne bhAvita karavAthI hiMsAdi bhAvonI bAdhA thavAne kAraNe yoganI sukaratA thavAthI cama-niyamanuM cogAMgANuM : saMsArI jIvo bAhya hiMsAdinI pravRtti kare che te vakhate cittamAM hiMsAdimAM vitarko pravarte che ane hiMsAdinA vitarko yogamArganA pratipaMthI che; kema ke bAhya evA bhogAdinA rAgathI saMsArI jIvonA cittamAM hiMsAdinA vitarko pravarte che ane bhogAdino rAga hiMsAdinA vitarkakALamAM puSTa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-33-34 puSTatara thAya che, tethI yogamArga duSkara bane che ane je mahAtmAo ahiMsAdinA pAlana mATe ucita yAtanAo kare che teo hiMsAdinA bhAvothI pratipakSa evA ahiMsAdi bhAvothI bhAvita bane che ane A rIte ahiMsAdi bhAvothI bhAvita thayelA evA te mahAtmAmAM hiMsAdi vitarkonI bAdhA thAya che. arthAt bhogAdinA rAgathI janya hiMsAdinA vitarko thatA nathI, tyAre te mahAtmAonuM citta yogamArgamAM pravRtti karavA arthe samartha bane che, tethI teone mATe yoganI pravRtti sukara bane che, te aMzane sAme rAkhIne yama-niyamane yoganA aMgarUpe svIkArela che. vizeSArtha : je yogIo pakAyanA pAlana arthe sarva ucita yatanAo kare che, teone koI jIvanI hiMsA na thAya koI jIvane pIDA na thAya te prakAranA dayALu pariNAmanA vitarko pravarte che ane saMsArI jIvone bhoganA rAgathI bhoganA upAyanI pravRtti kALamAM anya jIvonI pIDAnA upekSAnA vitarko varte che ane anya jIvonI pIDA pratyenA upekSAnA vitaka krUratAvALA hovAthI yogamArgamAM javAmAM bAdhaka che ane ahiMsAdinA vitarko dayALu pariNAmavALA ane ucita pravRtti karavAnA pariNAmavALA hovAthI yogamArgamAM pravRtti karavAne sahAyaka bane tevA che. jo ke ahiMsAdinA vitarko sAkSAta yogamArgamAM pravartaka nathI topaNa cittanA paramadhairyarUpe yogamArgamAM javA mATe bAdhaka evA hiMsAdinA vitarkonI nivRtti dvArA anukULa bane che. ra-33 avataraNikA : idAnI vitarkANAM svarUpaM bhedaprakAraM kAraNaM phalaM ca krameNA''ha - avataraNitArtha : have vitarkonuM svarUpa, bhedaprakAra, karaNa ane phaLane kramathI kahe che - sUtraH vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhi mAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam // 2-34 // sUtrArtha : hiMsAdi vitarko kRta, kArita ane anumodita, lobha, krodha ane mohapUrvaka mRdu, madhya ane adhimAtrAvALA thAya che, te anaMta duHkha ane ajJAna anaMtanA phaLavALA che, e pramANe pratipakSanuM bhAna karavuM joIe. ra-34ll TIkA : 'vitarkA iti'-ete pUrvoktA vitarkA hiMsAdayaH prathamaM tridhA bhidyante kRtakAritA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaM sayogasUtra bhAga - 1 / sAdhanapA6 / sUtra- 34 numoditabhedena, tatra svayaM niSpAditAH kRtAH, kurviti prayojakavyApAreNa samutpAditAH kAritAH, anyena kriyamANAH sAdhvityaGgIkRtA anumoditAH, etacca traividhyaM parasparavyAmohanivAraNAyocyate, anyathA mandamatirevaM manyeta na mayA svayaM hiMsA kRteti nAsti me doSa iti eteSAM kAraNapratipAdanAya lobhakrodhamohapUrvakA iti, yadyapi lobhaH prathamaM nirdiSTastathA'pi sarvaklezAnAM mohasyAnAtmani AtmAbhimAnalakSaNasya nidAnatvAttasmin sati svaparavibhAgapUrvakatvena lobhakrodhAdInAmudbhavAnmUlatvamavaseyam, mohapUrvikA sarvA doSajAtirityarthaH, lobhastRSNA, krodhaH kRtyAkRtyavivekonmUlakaH prajvalanAtmakazcittadharmaH, pratyekaM kRtAdibhedena triprakArA api hiMsAdayo mohAdikAraNatvena tridhA bhidyante eSAmeva punaravasthAbhedena traividhyamAha - mRdumadhyAdhimAtrAH, mRdavo mandA na tIvrA nApi madhyAH, madhyA nApi mandA nApi tIvrAH, adhimAtrAstIvrAH, pAzcAttyA nava bhedAH, itthaM traividhye sati saptaviMzatirbhavati, mRdvAdInAmapi pratyekaM mRdumadhyAdhimAtrabhedAt traividhyaM saMbhavati, tadyathAyogaM yojyam, tadyathA-mRdumRdurmRdumadhyo mRdutIvra iti / eSAM phalamAha - duHkhAjJAnAnantaphalAH, duHkhaM = pratikUlatayA'vabhAsamAno rAjasazcittadharmaH, ajJAnaM mithyAjJAnaM saMzayaviparyayarUpaM, te duHkhAjJAne anantamaparicchinnaM phalaM yeSAM te tathoktAH, itthaM teSAM svarUpakAraNAdibhedena jJAtAnAM pratipakSabhAvanayA yoginA parihAraH kartavya ityupadiSTaM bhavati // 2-34 // 229 TIDArtha : ete ..... doSa iti, AA pUrvamAM helA hiMsAhi vita prathama Ita, arita jane anumohita ledhthI traNa prakAre bhedane pAme che. tyAM svayaM niSpAdita=svayaM karelA evA hiMsAdi kRta che, 'karo' e prakAranA prayojaka vyApArathI samutpAdita hiMsAdi kArita che, 'anya vaDe karAtA hiMsAdi sArA che' e prakAre aMgIkAra karAyelA hiMsAdi anumodita che. ane A traNa prakArane paraspara vyAmohanA nivAraNa mATe hevAya che. anyathA maMdamativALA jIva A pramANe mAne che, mArA vaDe svayaM hiMsA karAyela nathI ethI mane doSa nathI. eteSAM .... ityarthaH, AmanA hiMsAhi vitarhenA, jharaeAnA pratipAhana mATe he che - sola, ogha ane mohapUrvaka vitarko thAya che jo ke lAbha prathama kahyo che topaNa sarva klezonuM anAtmAmAM AtmAnA abhimAnasvarUpa mohanuM nidAnapaNuM=kAraNapaNuM hovAthI te hote chate=moha hote chate, svaparavibhAgapUrvakaSaNAthI lobha, krodhAdino udbhava thato hovAne kAraNe mULapaNuM jANavuM arthAt mohanuM mULapaNuM jANavuM. arthAt mopUrvaka sarva doSonI jAti che e prakArano artha jANavo. lobhastRSNA, .... adhimAtrAstIvrAH, tRSNA sola che, nRtya-anRtyanA vive'nA unmUlanane jharo prajvalanAtmaka cittadharma krodha che. kRtAdi bhedathI traNa prakAravALA paNa hiMsAdi pratyeka mohAdinA kAraNapaNAthI traNa prakAranA thAya che. vaLI AmanA nava prakAranA hiMsAdi pratyenA ja, avasthAnA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-34 bhedathI arthAt taratamatArUpa avasthAnA bhedathI, traNa prakArane kle che - mRdu=maMda, tIvra nahIM ane madhyama paNa nahIM. madhyama=maMda paNa nahi, tIvra paNa nahIM, adhimAtrA-tIvra. ..... pAzcAttyA . mudyutIvra kRti / pUrvamAM varNana karyuM e nava bhedo-kRta, kArita ane anumodita, lobha, krodha ane mohapUrvaka grahaNa karavAthI thayelA nava bhedo, A rIte traNa prakAra hote chate-mRdu, madhya ane tIvra A rIte traNa prakAra hote chate, sattAvIza bhedo thAya che. mRdu AdinA paNa pratyeka mRdu, madhya ane adhimAtrAnA bhedathI traNa prakAra saMbhave che te yathAyogya-je pramANe anubhavane anurUpa saMgata thAya e rIte yojavA joIe. te A pramANe-mRdumRdu, mRdumadhyama ane mRdutIvra ema traNa prakAre thAya che, tethI te sattAvIza bhedo traNa prakAre grahaNa karavAthI ekyAsI bhedo thAya che. eSAM mati / AmanA phaLane kahe che-hisAdi vitarkonA phaLane kye che - anaMta du:kha ane anaMta ajJAnanA phaLavALA hiMsAdi che, pratikULapaNAthI bhAsato rAjyacittadharma du:kha che. ajJAna, saMzaya ane viparyayarUpa mithyAjJAna che. te du:kha ane ajJAna anaMta=aparicchinna phaLa che jeone te tevA hevAyA che-te hiMsAdi tevA phaLavALA kahevAyA che. A rIte-pUrvamAM varNana karyuM e rIte, svarUpa ane kAraNAdinA bhedathI jJAta evA teono=hiMsAdino, pratipakSanA bhAvana dvArA yogIe tyAga karavA joIe, e prakAre upadiSTa che=prastuta sUtrathI hevAyuM che. II2-34|| bhAvArtha: pAtaMjala matAnusAra hiMsAdi pAMca yamo dhRta kArita ane anumodanAnA bhedathI traNa prakAranA che. teo anumodanAnA bhedamAM prazaMsA anumati, aniSiddha anumati ane saMvAsAnumati e rUpa traNa bheda anumodanAnA svIkAratA nathI. jaina darzanAnusAra traNa prakAranI anumodanA svIkArIe to ja saMpUrNa hiMsAnI nivRtti zakya bane, tethI pAtaMjaladarzanakAre je hiMsAdinA satyAvIza bhedo ane te satyAvIza bhedonA mRdu AdinA bhedathI ekyAzI bhedo pADyA che te sthUlathI anumodanAne grahaNa karIne saMgata thAya che. krodha, lobha ane mohane vaza mRduhiMsAnA mRdu, madhyama ane adhimAtrAsvarUpa bhedo : je mahAtmAo saMyamajIvanamAM bhagavAnanA vacanane parataMtra thaIne SaTkAyanA pAlananA udyamamAM apramAdathI udyamavALA che, tethI saMyamanI vRddhinuM koI prayojana na hoya to sthira AsanamAM besIne sadA jinavacanAnusAra zrutathI AtmAne bhAvita kare che ane tenA dvArA vItarAgatulya thavA mATe satata udyama kare che. saMyamanI vRddhi arthe gamanAdi ceSTA Avazyaka jaNAya tyAre kaMTakAkIrNa bhUmimAM gamana tulya kAyaceSTA karIne SaTkAyanA pAlananA rakSaNa mATe udyama kare che tevA mahAtmAo aMtaraMga rIte jinavacanAnusAra upayogavALA hovA chatAM kyAreka aMtaraMga upayogamAM skhalanA thAya to bAhya padArthane AzrayIne rati-arita thavAnI saMbhAvanA rahe te vakhate iSTa padArthane joIne rati thAya to lobhane vaza SaTkAyanA pAlanamAM kAMIka mlAni thAya che te lobhathI mRdumAtrAnI hiMsA che, vaLI kyAreka Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-34 pratikULa bhAvone kAraNe aruci thAya che tyAre krodhane vaza pakAyanA pAlanamAM glAni thAya che te krodhathI mRdumAtrAnI hiMsA che, vaLI kyAreka upayoganI plAnine kAraNe parkAyanA pAlanamAM yatanAnI khAmI thAya che te mohane vaza mRdumAtrAnI hiMsA che. A mRdumAtrAnI hiMsA koI sAdhune AdyabhUmikAvALI koIkane madhyamabhUmikAvALI to koIkane utkRSTabhUmikAvALI hoya che, tethI te mRduhiMsA paNa mRdu, madhya ane adhimAtrAnA bhedathI traNa prakAranI bane che. krodha, lobha ane mohane vaza madhyama hiMsAnA mRdu madhyama ane adhimAtrAsvarUpa bhedo : vaLI koI zrAvaka bhagavAnanA vacanathI atyaMta bhAvita banelA hoya, saMpUrNa ahiMsApAlananA arthI hoya ane saMpUrNa ahiMsAnuM pAlana sarvaviratinA pariNAmathI thAya che tevA sUkSma bodhapUrvakano sthira nirNaya temane hoya, Ama chatAM potAnAmAM sarvaviratinI zaktino saMcaya thayo nathI, tethI sarvaviratinI zaktino saMcaya arthe satata dezaviratinuM pAlana karIne sarvaviratinI zaktino saMcaya kare che athavA samyakta prApta karela che ane svazaktianusAra dezavirati ane sarvaviratinI zakti saMcaya karavA yatna kare che tevA zrAvako svazakti anusAra AraMbhano saMkoca karIne nirAraMbha jIvana jIvavA yatna kare che. teo potAnA dharmanA ucita kRtyamAM zakti anusAra yatanA kare che, tethI AraMbhasamAraMbhanI nivRtti thAya che topaNa pramAdane vaza kyAreka koIka nimittathI ratino pariNAma thAya tyAre iSTa padArthanA lobhane vaza ayatanA thAya che te madhyama prakAranI hiMsA che; kema ke sAdhu jevI sUkSma ahiMsAnuM pAlana temane nathI paraMtu madhyama prakAranA ahiMsAnA pAlanano udyama che ane te ahiMsAnA pAlanamAM lobhane vaza kAMIka alanA thAya tyAre lobhathI madhyama hiMsAnI prApti thAya che. vaLI aniSTa padArthanA saMparkathI dveSa thAya che tyAre krodhane vaza kAMIka yatanAmAM skUlanA thAya che te krodhathI madhyama hiMsAnI prApti che, to vaLI kyAreka anAbhogane kAraNe ucita kRtyomAM yatanAnI khAmI thAya che te mohane vaza thayelI madhyama hiMsA che. vaLI A madhyamahiMsA koI zrAvakane atyaMta alpamAtrAmAM hoya to mRdu che, kAMIka vizeSa mAtrAmAM hoya to madhyama che ane pramAdane vaza prakarSathI thayela hoya to utkRSTa che. krodha, lobha ane mohane vaza adhimAtrahiMsAnA mRdu, madhya ane adhimAtrAsvarUpa bhedo : vaLI koIka apunabaMdhaka jIvo yogamArganI pravRtti karatA hoya teone sthUla bodhane kAraNe hiMsAdiviSayaka pUla viveka che, tethI teonA dharmakRtyamAM pramAdane vaza je hiMsAdinI prApti thAya che te adhimAtrAvALI hoya che. vaLI A adhimAtrAvALI hiMsA paNa krodhane vaza, lobhane vaza ane pramAdane vaza thAya che ane A apunardhadhaka jIvo hiMsAkALamAM kyAreka mRdupariNAmavALA hoya che to kyAreka madhyamapariNAmavALA hoya che to vaLI kyAreka utkRSTa pariNAmavALA hoya che. A rIte mRdu, madhyama ane adhimAtrAvALI hiMsA taratamatAnA bhedathI aneka bhedavALI prApta Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-34 thAya che. A sarva bhedo yogamArgamAM pravRtta ane hiMsAnA parivAra mATe yatna karanArA jIvone AzrayIne paDI zake che. vaLI sarva jIvonI hiMsAne sAme rAkhIne vibhAga karIe to zrAvakanI, samyagdaSTi jIvonI ane apunabaMdhakajIvonI je paNa pramAdane vaza hiMsA thAya che te madhyamamAM grahaNa karavI joIe ane saMsArI jIvo je leza paNa yogamArgamAM pravRtta nathI ane saMsAranA bhogAthe atyaMta AraMbha-samAraMbha kare che teonI hiMsA tIvramAtrAnI grahaNa karavI joIe ane je saMsArI jIvo tIvramAtrAnI hiMsA kare che temAM paNa jeo sAmAnya hiMsA kare che teo mRdumAtrAnI hiMsA kare che, vizeSa prakAranA AraMbhasamAraMbha kare che teo madhyamamAtrAnI hiMsA kare che ane jeo krUra ane ghAtakI che teo adhimAtrAnI hiMsA kare che. jema ghAtakI evA kasAI-lUMTArA vagere. jaina darzanAnusAra anumatinA traNa prakAronuM svarUpa : anumatinA prazaMsA anumati, aniSiddha anumati ane saMvAsAnumatirUpa traNa bhedo che te A rIte prApta thaI zake che - je sAdhuo saMsAranA koI AraMbha-samAraMbhanI pravRtti karatAM nathI ane anya jIvonA AraMbha samAraMbhanI prazaMsA karatA nathI teone prazaMsA anumati nathI. vaLI jayAM potAnA niSedhanA vacanathI hiMsAno parihAra thAya tevo che tyAM ucita upadeza dvArA teno avazya niSedha kare che tethI aniSiddha anumati nathI, AthI ja samyagdaSTijIvone dezaviratino upadeza ApyA pachI sarvaviratino upadeza ApIne sarvavirati mATe asamartha jaNAya tyAre dezaviratinuM paccakhANa Ape che te sAdhune zrAvakanA avirati aMzanI anumati nathI ane je sAdhune tevo bodha nathI tethI dezaviratino upadeza ApIne dezaviratine grahaNa karavAmAM tatpara thayelA zrAvakane dezaviratinuM paccakhANa Ape to te sAdhune te zrAvakanA avirati aMzanI anumatino prasaMga prApta thAya che. vaLI je sAdhu nirdoSa bhikSAcaryA grahaNa karyA pachI te bhikSAnA AhArathI puSTa thayelA dehathI samabhAvanI vRddhine anukULa ucita kriyAmAM yatna karatA nathI teone deha pratyenA mamatvane kAraNe dehanI sukhazIlatAmAM yatna hovAne kAraNe te nirdoSa grahaNa karelA AhAranI niSpattimAM je koI AraMbha-samAraMbha thayela tenI anumati prApta thAya che te saMvAsAnumati sthAnIya che. jema putra pratyenA snehane kAraNe putra sAthenA saMvAsathI saMvAsAnumati prApta thAya che. tema deha pratyenA snehane kAraNe dehathI upabhoga karAyelA AhArAdiviSayaka thayelo AraMbhamAM saMvAsAnumati prApta thAya che. vaLI A hiMsAdi vitarko anaMtadu:kha ane anaMta ajJAnaphaLavALA che; kema ke te hiMsAdi kRtyomAM je pApa baMdhAya che tenAthI du:khanI paraMparA cAle che. je koI jIva hiMsAdi kRtyo kare che te ajJAnane kAraNe kare che tethI te ajJAna ajJAnanA saMskAro dvArA anaMta paraMparA calAve che ane je yogIo A hiMsAdi vitarkonA svarUpane jANIne hiMsAdi vitarkonA pratipakSanuM bhAvana kare che, teo tenA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 kRta pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-34 dvArA hiMsAdinA vitarkono parihAra karIne potAnI yogamArganI pravRtti samyaka karI zake che. hiMsAdi pAMca vitarko che ane te pAMca vitarkonA pratipakSI evA ahiMsAdi pAMca yamo che ane hiMsAdinA vitarkonA nivartanamAM ahiMsAdi pratipakSabhAvanarUpa che, tema zauca, saMtoSAdi niyamo paNa hiMsAdinA nivartana mATe pratipakSabhAvanarUpa che, tethI yama-niyamane yogAgarUpe svIkArela che. Il2-34ll hiMsA, asatya vagere pAMca vikalponA ekyAsI bhedo : kArita anumodita 3 lobha krodha moha 3 X 3=9 madhyama adhimAtra-tIvra 9 x 3=27 1 mRdu mRdu 1 madhyama mRdu 1 tIvra mudde ra mRdu, madhyama 2 madhyama madhyama 2 tIvra madhyama 3 madhyama tIvra 3 tIvra tIvra 27 x 3=81 1 lobhakRta mUduvitarka 10 lobhakArita mRduvitarka 19 lobhaanumodita mRduvitarka 2 lobhakRta madhyamavitarka 11 lobhakArita madhyamavitarka 20 lobhaanumodita madhyamavitarka 3 lobhakRta tIvravitarka 12 lobhakArita tIvravitarka 21 lobhaanumodita tIvravitarka 4 krodhakRta mUvitarka 13 krodhakArita mRduvitarka 22 krodhaanumodita mRduvitarka 5 krodhakRta madhyamavitarka 14 krodhakArita madhyamavitarka 23 krodhaanumodita madhyamavitarka 6 krodhakRta tIvravitarka 15 krodhakArita tIvravitarka | 24 krodhaanumodita tIvravitarka 7 mohakRta mUvitarka 16 mohakArita mUduvitarka 25 mohaanumodita tIvravitarka 8 mohakRta madhyamavitarka 17 mohakArita madhyamavitarka rada mohaanumodita mUvitarka 9 mohakRta tIvravitarka | 18 mohakArita tIvravitarka 27 mohaanumodita tIvravitarka 27 X 3 mRdu mRdu, mRdumadhyama ane mRdu tIvra | madhyama mRdu, madhyama madhyama ane madhyama tIvra | 81 bhedo prApta thayA te A rIte : tIvra mRdu, tIvra madhyama ane tIvra tIvra. 1 mRdumRdu lobhakRta mUvitarka 10 mRdumadhyamalobhakRta mRduvitarka 19 mRdutIvra lobhakRta tIvravitarka 2 madhyamamRdu lobhakRta mUvitarka 11 madhyamamadhyamalobhakRta madhyamavitarka 20madhyamatIvra lAbhakRta tIvravitarka 3 tIvamRdu lobhakRta mRduvitarka 12 tIvramadhyamalobhakRta madhyamavitarka 21 tIvratIvra lobhakRta tIvravitarka 4 mRdumRdu lobhakArita mUvitarka 13 mRdumadhyamalobhakArita madhyamavitarka 22 mRdutIvra lAbhakRta tIvravitarka 5 madhyamamRdu lobhakArita mRduvitarka 14 madhyamamadhyama lobhakArita madhyamavitarka 23 madhyamatIvra lAbhakArita tIvravitarka Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-34-35 da tIvramRdu lobhakArita mRduvitarka 15 tIvramadhyama lobhakArita madhyamavitarka 24 tIvratIvra lAbhakArita tIvra vitarka 7 mRdumRdu lobhaanumodita mRduvitarka 16 mRdumadhyama lobhaanumodita madhyamavitarka 25 mRdu tIvra lobha anumodita tIvravitarka 8 madhyamamRdu lobhaanumodita mRduvitarka 17 madhyamamadhyama lobhaanumodita madhyamavitarka 26 madhyamatIba lobha anumodita tIvravitarka 9 tIvamRdu lobha anumodita mUvitarka 18 tIvramadhyama lobhaanumodita madhyamavitarka 27 tIvra tIvralobhaanumodita tIvravitarka A rIte krodhanA ra7 vikalpo ane mohanA paNa 27 vikalpo thAya che. kula lobhanA-27 krodhanA-27 ane mohanA-27=81 vikalpo che. avataraNikA : eSAmabhyAsavazAt prakarSamAgacchatAmanuniSpAdinyaH siddhayo yathA bhavanti tathA krameNa pratipAdayitumAha - avataraNitArtha : abhyAsanA vazathI prakarSane pAmatI evI AmanIyamAdinI, anuniSpAdinI evI yamAdinA sevanathI pAchaLa thanArI evI, siddhio je pramANe thAya che te pramANe kramathI pratipAdana karavA mATe he che - bhAvArtha : koI yogI yoganA aMgabhUta yama-niyamano abhyAsa karatAM hoya ane te abhyAsanA vazathI te yama-niyamo prakarSane pAme che ane prakarSane pAmelA yama-niyamathI niSpanna thanArI siddhio je pramANe thAya che te pramANe kramasara pAtaMjala yogasUtra 2-45 sudhI pataMjaliRSi kahe che. sUtra : ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 2-35 // sUtrArtha : ahiMsAnI pratiSThA thaye chad=ahiMsA parAkASThAne pAme chate, tenA saMnidhimAM=ahiMsAyamanA prakarSavALA yogInA sAMnidhyamAM, vairano tyAga-sahaja jAtithI vairI evA hiMsaka prANIono paraspara veratyAga thAya che. ll-35ll. TIkAH 'ahiMseti'-tasyAhiMsAM bhAvayataH saMnidhau sahajavirodhinAmapyahinakulAdInAM vairatyAgo nirmatsaratayA'vasthAnaM bhavati, hiMsrA api hiMsratvaM parityajantItyarthaH // 2-35 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-35-36 TIkArya : tasya ... parityanantItyartha che (1) tenA=ahiMsAnA, bhAvana karanArA yogInA sAMnidhyamAM sahaja svAbhAvika virodhI paNa sApa-noLiyA Adino vairatyAga=nirmansurapaNAthI=matsararahita avasthAna thAya che arthAt hiMsA karanArA prANIo paNa hiMsakapaNAno tyAga kare che e pramANe artha jANavo. ||2-3pI. bhAvArtha : ahiMsA yamanI siddhinuM kathana : je yogIo hiMsAnI bAhya AcaraNAono tyAga karIne pUrNa ahiMsAnuM pAlana kare che ane ahiMsAnA pAlananA baLathI temanAmAM jIvanI prakRtirUpa ahiMsAbhAvanA pratiSThAne pAme tyAre te yogIomAM vizeSa prakArano ahiMsAnA pariNAma varte che jene siddhiyama kahevAya che ane siddhiyamavALA yogIonA sAMnidhyamAM sahaja vairI evA paNa sApa-noLiyA vagere prANIo paraspara verabhAvano tyAga karIne rahe che. yogInA sAMnidhyanA baLathI temanA ahiMsAnA pariNAmanI asarathI hiMsaka paNa jIvomAM hisakavRtti tatkALa tirodhAna pAme che. ll-35ll avataraNikA : satyAbhyAsavataH kiM bhavatItyAha - avataraNitArtha : satyanA abhyAsavAnA yogIone zuM thAya che arthAta kaI siddhi thAya che ? ene kahe che - sUtra : satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 2-36 // sUtrArtha : satya pratiSThA pAme chate satya yama siddhinI bhUmikAne prApta thaye chad, kriyAnA phaLanuM AzrayapaNuM cheHkriyA karyA vagara paNa kriyAnA phaLanI prApti che. llra-36II TIkA: 'satyeti'-kriyamANA hi kriyA yAgAdikAH phalaM svargAdikaM prayacchanti, tasya tu satyAbhyAsavato yoginastathA satyaM prakRSyate yathA kriyAyAmakRtAyAmapi yogI phalamApnoti, tadvacanAdyasya kasyacit kriyAmakurvato'pi kriyAphalaM bhavatItyarthaH // 2-36 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-36-30-38 TIkArya : kriyaTI ... mavatIcartha: I (2) karAtI evI yAgAdi kriyAo svargAdi phaLane Ape che. vaLI satyanA abhyAsavALA te yogInuM satya te prakAranuM prakarSavAnuM thAya che ke je pramANe akRta paNa kriyAmAM yogI phaLane pAme che ane temanA vacanathI kriyAne nahi karanArA paNa je koIne kriyAnuM phaLa thAya che e pramANe artha che kriyAphaLa AzrayapaNAno artha jANavo. 1ra-36/l avataraNikA : asteyAbhyAsavataH phalamAha - avataraNikArya : asteyayamanA abhyAsavALA yogInA phaLane kahe che atyeyayamanA pAlanathI kaI siddhi thAya che te kahe che - sUtra : asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthApanam // 2-37 // sUtrArtha : asteya pratiSThA pAme chad=Ateya nAmanuM yama prakRtirUpe pratiSThita thaye chata, sarva ratnonuM upasthApana thAya che=sarva divya ratno te mahAtmAne prApta thAya che. ra-3NA TIkA : 'asteyeti'-asteyaM yadA'bhyasyati tadA'sya tatprakarSAnnirabhilASasyApi sarvato divyAni ratnAni 3patiSThane ra-rUA. TIkArya : masteyaM ..... 3patiSThane che. (3) asteyayamano jyAre yogI abhyAsa kare che tyAre tenA prakarSathI=asteya yamanA prakarSathI, nirabhilASa hovA chatAM paNa Amane-te yogIne, sarvathI divya ratno upasthita thAya che prApta thAya che. ll2-37nA avataraNikA : brahmacaryAbhyAsasya phalamAha - avataraNikArya : brahmacaryanA abhyAsavALA yogInA phaLane he che - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-38-39 230 -- sUtra : brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 2-38 // sUtrArtha : brahmacaryapratiSThA pAme chate-brahmacaryanI siddhi yamarUpa prApta thaye chad, vIryano lAbha thAya che. ra-38II TIkA : 'brahmacaryeti'-yaH kila brahmacaryamabhyasyati tasya tatprakarSAnniratizayaM vIryaM sAmarthyamAvirbhavati, vIryanirodho hi brahmacaryaM tasya prakarSAccharIrendriyamanaHsu vIryaM prakarSamAgacchati //ra-38. TIkArya : : vina .... chata che (4) je yogI brahmacaryano abhyAsa kare che temane te yogIne, tenA prakarSathI=brahmacarya yamanA prakarSathI, niratizaya sAmarthyarUpa vIrya AvirbhAva pAme che prApta thAya che. je kAraNathI vIryano nirodha brahmacarya che. tenA prakarSathItravIryanA nirodharUpa brahmacaryanA prakarSathI, zarIra, indriya ane manamAM vIrya prakarSane pAme che. ra-38 avataraNikA : aparigrahAbhyAsasya phalamAha - avataraNikArya : aparigraha yamanA abhyAsavALA yogInA phaLane kahe che - aparigrahanA abhyAsathI prApta thatA aparigraha yamanI siddhine kahe che - sUtra: aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH // 2-39 // sUtrArtha : aparigrahayamanA ceryamAM janmanA kathaMtAno saMbodha chekapUrva para janmano nirNaya che. |ra-39II TIkA : 'aparigraheti'-kathamityasya bhAvaH kathantA janmakathantA tasyA sambodhaH samyagjJAnaM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-39-40 janmAntare ko'hamAsaM kIdRzaH kiGkAryakArIti jijJAsAyAM sarvameva samyagjAnAtItyarthaH, na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigraho yAvadAtmanaH zarIraparigraho'pi parigrahaH bhogasAdhanatvAccharIrasya, tasmin sati rAgAnubandhAd bahirmukhAyAmeva pravRttau na tAttvikajJAnaprAdurbhAvaH, yadA punaH zarIrAdiparigrahanairapekSyeNa mAdhyasthyamavalambate tadA madhyasthasya rAgAdityAgAt samyagjJAnaheturbhavatyeva pUrvaparajanmasambodhaH // 2-39 // TIkArya : vathamicarya.... rUtyartha:, (5) kartha eno bhAva karthatA, nmakathaMtA teno saMbodha-samyajJAna, e janmakathaMtA saMbodha che ema anvaya che. tenuM tAtparya spaSTa kare che - janmAMtaramAM huM koNa hato ? kevA prakArano hato ? zuM kAryane karanAra hato ? e prakAranI jijJAsAmAM sarva ja samyaga jANe che e prakArano artha che aparigrahanA dhairyavAnA yogIne janmakathaMtAno saMbodha che e prakAranA vacanano artha che. aparigrahanA dhairyathI janmAMtarano bodha kaI rIte thAya che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - na naM ....sanDroiDa / kevala bhoganA sAdhana evA dhana-dhAnyAdi parigraha nathI, paraMtu AtmAnA zarIrano parigraha paNa parigraha che; kema ke zarIranuM bhogasAdhanapaNuM che. te pote chate zarIrarUpa parigraha hote chate, rANAnubaMdhanA kAraNe bahiMmukhapravRtti hote chate tAtvika jJAna prAdurbhAva thatuM nathI. vaLI jyAre zarIrAdi parigrahanA nirapekSapaNAthI yogI madhyasthabhAvanuM avalaMbana le che tyAre madhyastha evA yogIne rAgAdinA tyAgathI samyajJAnano hetu evoHkaraNa evo, pUrva-apara janmano saMbodha thAya ja che. ra-39I. avataraNikA : uktA yamAnAM siddhayaH atha niyamAnAmAha - avataraNitArtha : ahisAdiyamonI siddhi kahI, have niyamonI siddhine kahe che - sUtra: zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH // 2-40 // sUtrArtha : zaucathI zocanAmanA niyamanA sevanathI, sva aMgamAM jugupsA=potAnA azucimaya Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-40 evA dehamAM jugupsA, ane paranI sAthe-azucivALA evA paranA dehanI sAthe, asaMsarga (thAya che.) II2-40]] TIkA : 239 'zaucAditi' - yaH zaucaM bhAvayati tasya svAGgeSvapi kAraNasvarUpaparyAlocanadvAreNa jugupsA=ghRNA, samupajAyate'zucirayaM kAyo nAtrA''grahaH kArya iti, amunaiva hetunA parairanyaizca kAyavadbhirasaMsargaH saMsargAbhAvaH saMsargaparivarjanamityarthaH, yaH kila svakIyameva kAyaM jugupsate tattadavadyadarzanAt sa kathaM parakIyaistathAbhUtaiH kAyaiH saMsargamanubhavati ? 52-40nA TIkArya : ..... ya * anumati ? / / je yogI zaucane bhAvana kare che=AtmAnA zucisvarUpanuM bhAvana kare che tene svaaMgomAM paNa kAraNa ane svarUpanA paryAlocana dvArA=svazarIra pratyenuM kAraNa ane svazarIranuM svarUpa tenA paryAlocana dvArA, jugupsA=ghRNA thAya che. kevA prakAranI jugupsA=dhRNA, thAya che ? te spaSTa kare che - A kAyA azucimaya che, ahIM=A kAyAmAM, Agraha karavo joIe nahi, ane A ja hetuthI=A kAyA azucimaya che e ja hetuthI, para vaDe=kAyAvALA anya vaDe, asaMsarga che=saMsargano abhAva che arthAt saMsargano tyAga che e pramANe artha jANavo. kema paranI kAyA sAthe saMsargano abhAva che ? te spaSTa kare che - kharekhara je yogI te te avadyanA darzanane kAraNe arthAt potAnI kAyAnI te te azucinA darzanane kAraNe, svakIya potAnI ja, kAyAnI jugupsA kare che te kevI rIte tevA prakAranI parakIya azucivALI kAyA sAthe saMsarga kare arthAt kare nahIM. II2-40 // bhAvArtha: niyamothI thatI siddhio : (1) zaucarUpa niyamathI thatA phaLo : zaucabhAvanA eTale zuci pratyeno pakSapAta thAya te rIte AtmAne bhAvita karavAnI kriyA. jemane zucibhAva pratye pakSapAta hoya tevA jIvone azucimaya evI potAnI kAyA pratye jugupsA thAya che; kema ke kAyAnI utpatti zuka ane zoNitarUpa azuci padArthamAMthI thAya che ane kAyAnuM svarUpa maLamUtrAdi azucimaya padArthonA samUharUpa che. jemane zauca pratye tIvra pakSapAta thayo che temane azucimaya evI potAnI kAyA pratye tIvra jugupsA thAya che. zaucabhAvanAnA prakarSabhAvanuM te phaLa che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-40-41 vaLI zaucabhAvanAnA kAraNe jemane azuci pratye atyaMta jugupsA che, temane azucithI yukta evI anyanI kAyA sAthe kevI rIte saMsarga hoya ? arthAt zaucabhAvanAvALA yogIo azucimaya evI parakIyakAyAnA saMsarganuM varjana kare che. te spaSTa karatAM kahe che - - 240 je yogIo azuci pratye tIvra jugupsAvALA che teone potAnI ja kAyA azucimaya dekhAvAnA kAraNe potAnI kAyA pratye jugupsA thatI hoya tevA yogIne azucivALI evI anyanI kAyAne joIne teno saMsarga karavAnuM mana kaI rIte thAya ? arthAt thAya nahIM. AnAthI e phalita thAya che ke, saMsArI jIvo azuci pratye jugupsAvALA che, tethI AMkha sAme dekhAtA viSTAdi padArtho pratye jugupsA kare che Ama chatAM zaucabhAvanAthI teoe AtmAne pavitra karyo nathI tethI azucimaya evI potAnI kAyA pratye jugupsA karatAM nathI, paraMtu te kAyAmAMthI nIkaLatI azucine svaccha karIne mAtra bAhyazucine prApta karavAmAM saMtoSa mAne che ane azucimaya evI parakIya kAyAne jovA chatAM bAhyathI ja dekhAtA ramyarUpa Adine kAraNe tenA azucisvarUpane grahaNa karyA vagara anyanA deha pratye prIti kare che te teonI mUDhatA che ane zaucabhAvanAthI amUDha thayelA evA yogIone potAnI kAyAnuM ane parakIyakAyAnuM pAramArthika svarUpa ja dekhAya che ane te pAramArthika svarUpa azucimaya hovAthI jugupsA thAya che paraMtu prIti thatI nathI. I2-40 // avataraNikA : zaucasyaiva phalAntaramAha - avataraNikArya : zaucanA zaucaniyamanA ja, phalAntarane kye che - sUtraH sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca // 2-41 // sUtrArtha : sattvazuddhi, saumanasya, ekAgratA, indriyajya ane AtmadarzananI yogyatA zaucabhAvanAthI thAya che. II2-41 // TIkA H 'sattveti'-bhavantIti vAkyazeSaH, sattvaM prakAzasukhAdyAtmakaM tasya zuddhI rajastamobhyAmanabhibhavaH, saumanasyaM khedAnanubhavena mAnasI prItiH, ekAgratA niyatendriyaviSaye cetasaH sthairyam, indriyajayo viSayaparAGmukhamindriyANAmAtmani avasthAnam, Atmadarzane vivekakhyAtirUpe cittasya yogyatvaM samarthatvam, zaucAbhyAsavata ete sattvazuddhayAdayaH krameNa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-41 prAdurbhavanti, tathAhi-sattvazuddheH saumanasyaM saumanasyAdaikAgyamaikAgryAdindriyajaya indriyajayAdAtmadarzanayogyateti // 2-41 // TIkArya : avantIti samarthatvam sUtramAM 'mavatti' e pramANe adhyAhAra che. e batAvavA mATe TIkAmAM 'mavatti' e pramANe vAkyazeSa che ema kahela che. prakAza sukhAdisvarUpa sattva che. raja ane tama vaDe anabhibhava=parAbhava na thavo te, tenI sattvanI, zuddhi che. khedanA ananubhava vaDe mAnasI prIti saumanasya che. niyata indriyonA viSayamAM cittanI sthiratA=bAhya padArthanA avalaMbanathI cittanuM dhairya, ekAgratA che. viSayamAM parAmukha evI indriyonuM AtmAmAM avasthAna indriyajya che. vivekakhyAtirUpa AtmadarzanamAM cittanuM yogyapaNuM samarthapaNuM, thAya che. sUtrano phalitArtha batAve che - zauppAvata: yo yati zaucanA abhyAsavALA yogIne sattvazuddhi Adi kramasara prAdurbhAva pAme che. te A pramANe - sattvazuddhithI saumanasya, saumanasyathI ekAgratA, ekAgratAthI indriyono ya ane indriyonA yathI AtmadarzananI yogyatA thAya che. rUti zabda sUtranA kathananI samAptisUcaka che. N2-41| bhAvArtha : zocaniyamanA anya phaLo : (1) sattvanI zuddhi : je yogIo zauca nAmanA niyamathI AtmAne bhAvita kare che te yogIone jema azucimaya potAnI kAyAmAM ane paranI kAyAmAM jugupsA thAya che, tethI sva-paranI kAyAmAM mamatva thatuM nathI. tema zaucabhAvanAne kAraNe temanA cittanA sattvadharmanI zuddhi thAya che. arthAt saMsArI jIvonuM citta sattva, rajasa ane tamasvALuM hoya che ane saMsArI jIvono sattvaguNa haMmezA raja ane tamoguNathI abhibhUta hoya che, tethI teonuM citta yogamArgamAM pravRtti karavArUpa sattvaguNavALuM rahetuM nathI paraMtu je yogIo zaucabhAvanA kare che te mahAtmAnuM citta raja ane tamoguNathI abhibhava pAmatuM nathI tethI temano sattvaguNa zuddha bane che. A rIte zaucabhAvanAthI yogIone sattvanI zuddhi thAya che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-41-42 (2) saumanasya : je yogIone zaucabhAvanAthI sattvanI zuddhi thAya che temane sattvaguNa zuddha banavAne kAraNe saumanasya pragaTa thAya che arthAta yogamArga duSkara che tema mAnIne khedano anubhava thato nathI paraMtu utsAhapUrvaka yogamArgamAM cittane pravartAvI zake tevI mAnasika prIti thAya che. A rIte zaucabhAvanAthI sattvanI zuddhi thavAne kAraNe yogIone paumanasyanI prApti thAya che. (3) ekAgratA : je yogIone zaucabhAvanAthI sattvanI zuddhi thavAne kAraNe saumanasyanI prApti thAya che teo khedanA tyAgapUrvaka yogamArgamAM pravRtti karI zakatA hovAthI temanAmAM ekAgratA pragaTe che. arthAta yogamArganI pravRtti karavA arthe niyata indriyanA viSayamAM cittane sthira karI zake tevI ekAgratA yogImAM pragaTe che. (4) indriyajaya : je yogIo yogamArgamAM ekAgratApUrvaka pravRtti kare che te yogIone indriyajaya pragaTe che arthAt indriyo asAra evA bAhya viSayothI parArdukha thaIne potAnA nirAkuLasvarUpamAM avasthAna pAme che. (5) AtmadarzananI yogyatA : je yogIonI indriyo viSayothI parAThukha thaIne potAnA svarUpamAM rahe che te yogIomAM vivekakhyAtirUpa AtmadarzananI yogyatA pragaTe che arthAt dehAdithI potAno AtmA bhinna che e prakAranA AtmAnA pAramArthikasvarUpanA darzanamAM samartha bane tevuM yogIonuM citta bane che. A rIte zaucabhAvanAthI kramasara sattvazuddhi, saumanasya, ekAgratA, indriyajaya ane AtmadarzananI yogyatA pragaTe che. I-41 avataraNikA : santoSAbhyAsasya phalamAha - avataraNitArtha : pAtaMjyayogasUtra 2-32mAM pAMca prakAranA niyamo batAvyA temAMthI zaucaniyamanuM phaLa sUtra 2-40/41mAM batAvyuM. have saMtoSaniyamanA abhyAsanA phaLane kahe che - sUtra : santoSattima: sunAma: ra-4rA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-42-43 sUtrArtha : saMtoSathI saMtoSa niyamanA abhyAsathI, anuttama sukhano lAbha thAya che. ra-4rA TIkA : 'santoSAditi'-santoSaprakarSeNa yoginastathAvidhamAntaraM sukhamAvirbhavati, yasya bAhyaviSayasukhaM zatAMzenApi na samam // 2-42 // TIkArya : santoSa .... na mam | saMtoSanA prakarSathI yogIone tevA prakAranuM aMtaraMga sukha AvirbhAva pAme che, bAhAviSayonuM sukha so aMza vaDe paNa jenI samAna nathI. ra-4rI. bhAvArtha : (2) saMtoSarUpa niyamathI thatuM phaLa : je yogIo saMtoSa nAmanA niyamane seve che, teo bAhyapadArthanA AlaMbana vagara svAbhAvika svasthatAne anubhavI zake che ane tevA yogIone saMtoSaniyamano prakarSa prApta thAya to bAhyanimitto sparzI na zake tevI aMtaraMga svasthatA prApta thAya che, te uttama koTinI svasthatAnA sukhasvarUpa che. te sukhanI AgaLa anukULa padArthanI prAptithI thanAruM sukha somAM bhAgamAM paNa nathI arthAt ghaNAM vaibhavazALI ane nizcita bhogone bhogavanArA jIvone je bAhya sukha thAya che tenA karatAM kaI gaNuM uttamasukha saMtoSaniyamane sevanArA yogIne thAya che. ll2-4rA avataraNikA : tapasaH phalamAha - avataraNikArya : tapa nAmanA niyamanuM phaLa batAve che - sUtra: kAyendriyasiddhirazuddhikSayAt tapasaH // 2-43 // sUtrArtha : tapathI azuddhino kSaya thavAthI kAya ane indriyanI siddhi thAya che. ra-43 TIkAH 'kAyeti'-samabhyasyamAnaM cetasaH klezAdilakSaNAzuddhikSayadvAreNa kAyendriyANAM siddhimutkarSamAdadhAti, ayamarthaH-cAndrAyaNAdinA cittaklezakSayastatkSayAdindriyANAM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pAtaMjalacogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-43-44 sUkSmavyavahitaviprakRSTadarzanAdisAmarthyamAvirbhavati, kAyasya yathecchamaNutvamahattvAdIni era-4rUA. TIkArya : samagImAnaM ... 3thAti, samyam rIte abhyAsa karAto evo tapa arthAt yogI dvArA sevAto evo tapa, cittanA klezAdisvarUpa azuddhinA kSaya dhArA kayA ane indriyonI siddhine utkarSane, AdhAna kare che. 3yamartha:- A artha che prastuta sUtrano A artha che - vandrIya nA.... mahattvAkInA cAndrAyaNAdi tapa dvArA cittanA klezono kSaya thAya che, tenA kSayathI cittanA klezanA kSayathI, indriyonuM sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evuM darzanAdinuM sAmarthya pragaTa thAya che ane kAyAnuM yatheccha=IcchA mujaba aNupaNuM, mahatpaNuM vagere karavAnuM sAmarthya pragaTa thAya che. ||2-43II. bhAvArtha : (3) tArUpa niyamathI thatuM phaLa : je yogIo yogamArganA atyaMta arthI che ane yogamArgano atizaya karavA arthe cittane bAhyaviSayothI parAThukha karIne nirlepatAne pragaTa karavA arthe tapano abhyAsa kare che ane tapanA sevanathI temanA cittanA klezAdisvarUpa azuddhiono kSaya thAya che, tethI teonuM citta atyaMta asaMzleSavALuM bane che, tenA kAraNe teone kAyA ane indriyonI siddhi thAya che. kevA prakAranI kAyA ane indriyonI siddhio thAya che ? te spaSTa karatAM kahe che - tapanA baLathI yogIone potAnI kAyA upara tevuM prabhutva prApta thAya che ke jenAthI potAnI icchA anusAra kAyAne aNu ke mahAna karI zake che ane tapanA baLathI teonI indriyo sUkSma, vyavadhAnavALA ane atyaMta dUra rahelA padArthanuM darzana karavA mATe samartha bane che. I-43 avataraNikA : svAdhyAyasya phalamAha - avataraNikArya : svAdhyAya nAmanA niyamanuM phaLa batAve che - sUtra: svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 2-44 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-44-45 245 sUtrArtha : svAdhyAyathI iSTadevatAno saMprayoga thAya che arthAta iSTadevatA pratyakSa thAya che. ra-44 TIkA : ___ 'svAdhyAyAditi'-abhipretamantrajapAdilakSaNe svAdhyAye prakRSyamANe yogina iSTayA'bhipretayA devatayA samprayogo bhavati, sA devatA pratyakSA bhavatItyarthaH // 2-44 // TIkArya : mipreta - phartha: te abhipreta evA maMtra, japAdisvarUpa svAdhyAya prakarSa thaye chate yogIne iSTa abhipreta evA devatA sAthe saMprayoga thAya che arthAt te devatA pratyakSa thAya che e pramANe artha che. ra-44ll. bhAvArtha : (4) svAdhyAyarUpa nicamathI thatuM phaLa : jainadarzananI prakriyA anusAra koI yogI pUrNa guNothI yukta evA paramAtmAnA svarUpane yathArtha jANIne te svarUpanI upasthiti thAya tevA abhipreta maMtrajapAdirUpa svAdhyAya kare ane te svAdhyAyamAM te yogI atyaMta tanmayatAne pAme to zAstrothI bodha thayelA svarUpavALA evA paramAtmA te yogIne mAnasacakSuthI pratyakSa dekhAya che ane te paramAtmAnA svarUpamAM tanmaya thaIne te yogI samApatti paNa karI zake che. jema - vIrabhagavAnanA sAdhanAkALanA pAramArthika svarUpane jANIne ane sAdhanAnA baLathI vItarAga sarvajJa thayA pachI apAyApagamAtizaya vagere cAra atizayothI yukta evA paramAtmAnA svarUpane jANIne ane aMte yoganirodharUpa paramAtmAnI avasthAne jANIne te avasthAne atyaMta sparza te prakAranA upayogapUrvaka paramAtmAnA svarUpanA vAcaka evA maMtra-japAdirUpa svAdhyAya koI mahAtmA kare, tenA baLathI paramAtmAnA pAramArthika svarUpanA darzanamAM pratibaMdhaka evA jJAnAvaraNAdi karmono nAza thAya to sAkSAt cakSuthI jonAra puruSane te paramAtmAnuM jevuM svarUpa jaNAya tenA karatAM paNa viziSTa svarUpa te paramAtmAnI hAjarInA abhAvamAM paNa yogI jANI zake che ane te paramAtmAnA svarUpanI sAthe te yogInuM citta tanmayatAne pAme to upayogarUpe te yogIne paramAtmAnI sAthe samApatti thAya che. te samApatti prakarSane pAmIne paramAtmA tulya thavAnuM kAraNa bane che. l2-44ll avataraNikA : IzvarapraNidhAnasya phalamAha - avataraNikArya : IzvaranA praNidhAnarUpa niyamanA phaLane kahe che - Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-45-46 sUtra : samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 2-45 // sUtrArtha : IzvaranA praNidhAnathI samAdhinI siddhi thAya che. para-45ll TIkA : 'samAdhIti'-Izvare yat praNidhAnaM bhaktivizeSastasmAt samAdheruktalakSaNasyA''virbhAvo bhavati, yasmAt sa bhagavAnIzvaraH prasannaH sannantarAyarUpAn klezAn parihatya samAdhi sanDrodhathati ra-4pI. TIkArya : phaeNzare ... sanvothati IzvaramAM je praNidhAna=bhaktivizeSa, tenAthI pUrvamAM samAdhipAdamAM kTavAyelA svarUpavALI samAdhi AvirbhAva pAme che. IzvaranA praNidhAnathI samAdhi AvirbhAva pAme che tenA tAtparyane spaSTa kare che - jenAthI=IzvaranA praNidhAnathI, prasanna thayelA evA te bhagavAna Izvara aMtarAyarUpa klezono parihAra karIne samAdhine saMbodhana kare che yogImAM samAdhine pragaTa kare che. ra-45ll bhAvArtha : (5) IzvaranA praNidhAnarUpa niyamathI thatuM phaLa H je yogIo potAnI sarvakriyA Izvarane samarpaNa karavAnuM praNidhAna kare che arthAta A kriyAo je rIte Izvare kahI che te rIte karIne IzvaranI bhakti sivAya anya koInI AzaMsA rAkhatA nathI teo je kriyA Izvarane samarpaNa kare che te Izvara pratyenI bhaktivizeSa che, tenA kAraNe te mahAtmAmAM Izvaratulya thavAmAM pratibaMdhaka evA aMtarAyarUpa lezo nAza pAme che, tethI jainadarzananI prakriyA anusAra sarvakarmarahita evA potAnA AtmArUpa Izvara te yogI pratye prasanna thAya che ane IzvaranI prasannatAne kAraNe te yogImAM samAdhinA bAdhaka evA aMtarAyarUpa lezo nAza pAme che ane tenAthI mohanI AkuLatAnA abhAvarUpa samAdhi te yogImAM pragaTa thAya che. ri-4pA. avataraNikA : yamaniyamAnuktvA''sanamAha - avataraNitArtha : yama-niyamane kahIne yoganA aMgarUpa Asanane kahe che - Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-46 bhAvArtha : 240 pAtaMjalayogasUtra 2-29mAM yoganA ATha aMgo batAvyA, temAMthI yama ane niyamarUpa yoganA be aMgone kahIne have AsanarUpa yoganA trIjA aMgane kahe che - sUtraH sthirasubramAsanam // 2-46 // sUtrArtha : sthira ane sukharUpa evuM Asana yoganuM aMga che. 2-46 // TIkA H 'sthireti' - Asyate'nenetyAsanaM padmAsana- daNDAsana - svastikAsanAdi, tadyadA sthiraM niSkampaM sukhamanudvejanIyaM ca bhavati tadA yogAGgatAM bhajate // 2-46 // TIkArya : Asyate bhagate // AnA vaDe besAya te Asana. padmAsana, daMDAsana, svastikAsana vagere Asano che ane te padmAsanAdi Asano jyAre sthira=niSprakaMpa ane sukharUpa-anulenIya arthAt udvega na thAya tevA thAya che, tyAre yogAMgatAne pAme che. II2-46 // bhAvArtha : (3) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMga yogamAM trIjA yogAMgarUpa AsananuM svarUpa : je yogIo yogasAdhanA mATe upaSTabhaka bane tevA padmAsanAdi Asanono abhyAsa kare che ane te te AsanamAM besIne yogamArgathI AtmAne bhAvita karavA yatna kare che tevA yogIne AsananA abhyAsanA baLathI sevAtA evA padmAsanAdi Asana jyAre niSmakaMpa bane ane sahaja prakRtirUpa thavAne kAraNe udveganuM arthAt pIDAnuM kAraNa na bane tyAre te Asana te yogIne viziSTa sAdhanAmAM upakAraka thatuM hovAthI tevA Asanane yogAMga kahela che. jainadarzananI prakriyA anusAra AsanarUpa yogAMganuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA anusAra je yogIone potAnI jIvananI jarUriyAta prathama bhUmikAnI prApta thayelI che, tenA kAraNe adhika meLavavAnI lAlasA temane thatI nathI. tevA yogIone asat tRSNAno abhAva varte che, ane te asat tRSNAnA abhAvane kAraNe te yogIo sthiratA ane sukhapUrvaka ucita yogamArgane sevI zake che te sthira sukhAsanarUpa yogAMga che. II2-46|| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-40 avataraNikA : tasyaiva sthirasukhatvaprAptyarthamupAyamAha - avataraNikArya : tenA AsananA ja, sthirapaNAnI ane sukhapaNAnI prAptinA arthe upAyane kahe che - sUtra: __ prayatnazaithilyAnantyasamApattibhyAm // 2-47 // sUtrArtha : prayatnanI zithilatA ane AnanyanI samapatti dvArA sthira sukhAsana thAya che, ema pAtaMjalayogasUtra -46 sAthe saMbaMdha che. ra-4 TIkA : ___ 'prayatneti'-tadAsanaM prayatnazaithilyenA''nantyasamApattyA ca sthiraM sukhaM bhavatIti sambandhaH / yadA yadA'sanaM badhnAmItIcchAM karoti prayatnazaithilye'pi aklezenaiva tadA tadA''sanaM sampadyate, yadA cA''kAzAdigata Anantye cetasaH samApattiH kriyate'vadhAnena tAdAtmyamApadyate tadA dehAhaGkArAbhAvAnnA''sanaM duHkhajanakaM bhavati, asmiMzcA''sanajaye sati samAdhyantarAyabhUtA na prabhavanti aGgamejayatvAdayaH // 2-47 // TIkArtha : tahAsanaM .... te Asana yoganA aMgarUpa Asana, prayatnanI zithilatAthI ane AnatyanI samApattithI sthira ane sukharUpa thAya che, e pramANe pAtaMjalayogasUtra 2-46 sAthe saMbaMdha che. tAtparya spaSTa kare che - yogI jyAre jyAre huM Asana karuM e prakAranI icchA kare che tyAre tyAre prayatnanI zithilatAmAM paNa addezathI ja Asana prApta thAya che ane jyAre AkAzAdigata anaMtapaNAmAM cittanI samApatti karAya che avadhAnathI tAdAbhya prApta thAya che arthAt cittanA upayogathI AkAzAdi sAthe tAdAbhya utpanna thAya che tyAre dehanA ahaMkArano abhAva thavAthI Asana du:khajanaka thatuM nathI, ane A Asanaya thaye chate samAdhimAM aMtarAyabhUta aMgamekyatvAdi doSo zarIranA kaMpanAdi doSo, utpanna thatA nathI. ll2-47ll. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-48 249 avataraNikA : tasyaivAnuniSpAdi phalamAha - avataraNitArtha : tenA sthira sukhAsananA ja, anuniSpAdipAchaLa thanArA, phaLane kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 2-46mAM AsananAmanA yogAMganuM svarUpa batAvyuM. have je yogIo evuM sthira sukhAsana kare che tenAthI teone tarata kevuM phaLa maLe che te batAve che. sUtra : tato dvandvAnabhighAtaH // 2-48 // sUtrArtha : tenAthI-sthira sukhAsanathI, kaMThano anabhighAta thAya chekazIta, uSNAdi dvaMdvothI yogIne upaghAta thato nathI. ll2-48iaa TIkA: 'tata iti'-tasminnAsanajaye sati dvandvaiH zItoSNakSuttRSNAdibhiryogI nAbhihanyata ityarthaH Ara-48A. TIkArya : tasmi..che te Asanajaya thaye chate pAtaMjala yogasUtra 2-46mAM batAvyuM te Asanajaya thaye chate, zIta, uSNa, sudhA, tRSNAdi kaMkothI yogI abhighAta pAmatA nathI. para-48II bhAvArtha : AsanajayathI thatuM tatkALa phaLa : je yogIo padmAsanAdi AsanamAM besIne yogamArgano abhyAsa kare che, teo jyAre te Asanane sthira ane udveganuM kAraNa na bane tevuM sahaja prakRtirUpa prApta kare che tyAre te Asana upara te yogIne prabhutva prApta thAya che ane A rIte Asana sahaja prakRtirUpa banavAne kAraNe te yogIo sadA siddha thayelA AsanamAM besIne yoganI sAdhanA kare che ane te AsanajayanA baLathI zarIramAM te prakArano prANasaMcAra thAya che, tethI ThaMDI, garamI, sudhA, tRSAdi bhAvo zarIrane sparzIne te yogIne vihaLa karavA samartha banatA nathI, tethI AtmasAt thayeluM evuM Asana yoganI prAptimAM aMgarUpa bane che. ra-48. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25o. pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-49 avataraNikA : AsanajayAnantaraM prANAyAmamAha - avataraNitArtha : Asanaya karyA pachI prANAyAmane kahe che - bhAvArtha : yogasAdhanA mATe pravRtta yogI Asanano abhyAsa kare che ane jyAre Asana suabhyasta bane che tyAre te yogIne Asanano jaya thAya che ane Asanano jaya karyA pachI yogI prANAyAma nAmanA cothA yogAMgamAM udyama kare che, tethI have prANAyAma nAmano yogAMga batAve che. sUtra : tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH // 2-49 // sUtrArtha: te hote chate=Asana sthirabhAva prApta kare chad, zvAsa, prazvAsanI gatinA vicchedarUpa prANAyAma anuSThaya che. ra-49II TIkA? ___'tasminniti'-Asanasthairye sati tannimittakaH prANAyAmalakSaNo yogAGgavizeSo'nuSTheyo bhavati / kIdRzaH ? zvAsaprazvAsayorgativicchedalakSaNaH, zvAsaprazvAsau niruktau, tayostridhA recanastambhanapUraNadvAreNa bAhyAbhyantareSu sthAneSu gateH-pravAhasya, vicchedo dhAraNaM, prANAyAma ra-4 TIkArya : mAsanastharyo mavati, AsananuM dhairya hote chate tanimittakasthiraAsananA avalaMbanavAnuM, prANAyAmasvarUpa yogAMgavizeSa anuSThaya karavA yogya che. za: ? kevo prANAyAma che ? tethI kahe che - zvAsasthAna .... uccatte / zvAsa, prazvAsanI gatinA vicchedasvarUpa prANAyAma che, zvAsa, prazvAsa pUrvamAM kahevAyelA svarUpavAnA che. te bene zvAsa ane prazvAsane recana, staMbhana ane pUraNa dvArA traNa prakAre bAhA ane atyaMtara sthAnomAM gatino=pravAhano, viccheda-dhAraNa, prANAyAma kahevAya che. ||ra-49ll Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-49-50 251 bhAvArtha : (4) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM cothA cogAMgarUpa prANAyAmanuM svarUpa : yoganI niSpatti arthe yogAMgamAM yatna karanArA yogIo AsanamAM yatna karIne Asanano jaya karyA pachI prANAyAmarUpa yogAMga vizeSamAM yatna kare che ane te prANAyAma saMsArI jIvo je zvAsaprazvAsa grahaNa kare che, te saMsArI jIvonA zvAsa-prazvAsanI gatino viccheda karavA svarUpa che. kaI rIte zvAsa-prazvAsanI gatino viccheda kare che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - bAhya ane atyaMtara sthAnomAM zvAsa-prazvAsane recana, staMbhana ane pUraNa dvArA dhAraNa kare che te zvAsa, prazvAsano viccheda che, paraMtu zvAsa, prazvAsano sarvathA abhAva prANAyAma nathI. ra-49ll avataraNikA: tasyaiva sukhAvagamAya vibhajya svarUpaM kathayati - avataraNitArtha : tenA prANAyAmanA ja, sukhapUrvaka bodha mATe vibhAga karIne prANAyAmanA avAMtarabhedono vibhAga karIne, prANAyAmanA svarUpane kahe che - sUtraH __sa tu bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH // 2-50 // sUtrArtha : vaLI bAhyavRtti, atyaMtaravRtti ane staMbhavRtti evo te prANAyAma, deza, kALa ane saMkhyA vaDe jovAyelo dIrdha ane sUkSma saMjJAvALo che. li2-5oll TIkAH 'sa iti'-bAhyavRttiH zvAso recakaH, antarvRttiH prazvAsaH pUrakaH, antastambhavRttiH kumbhakaH, tasmiJjalamiva kumbhe nizcalatayA prANA avasthApyanta iti kumbhakaH, trividho'yaM prANAyAmo dezena kAlena saGkhyayA copalakSito dIrghasUkSmasajJo bhavati, dezenopalakSito yathAnAsAdvAdazAntAdau, kAlenopalakSito yathA-SaTtrizanmAtrAdipramANaH, saGkhyayopalakSito yathA-iyato vArAn kRta etAvadbhiH zvAsaprazvAsaiH prathama udghAto bhavatIti, etajjJAnAya saGkhyAgrahaNamupAttam, udghAto nAma nAbhimUlAt preritasya vAyoH zirasi abhihananam H2-60 || Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-50 252 TIkArya : bAhyavRtti abhiddananam // bAhyavRtti zvAsa recaka che, antavRtti prazvAsa pUraka che ane antastaMbhavRtti=prazvAsathI grahaNa karAyelA vAyunI aMdaramAM staMbhavRtti kuMbhaka che. kuMbhamAM jalanI jema temAM=kuMbhaka nAmanA prANAyAmamAM, nizcalapaNAthI prANo-grahaNa karAyelo vAyu, avasthApana karAya che=dhAraNa karAya che ethI kuMbhaka che. traNa prakArano A prANAyAma dezathI, kALathI ane saMkhyAthI upalakSita arthAt dezathI, kALathI ane saMkhyAthI yogI dvArA jmAyelo, dIrgha-sUkSmasaMjJAvALo thAya che arthAt te prANAyAmane dIrgha, sUkSma prANAyAma kahevAya che. je pramANe-nAsAthI bAra aMgulAdi sudhI je prANane bahAra kADhavAmAM Ave te dezathI upalakSita dIrgha-sUkSma prANAyAma che je pramANe - chatrIza mAtrAdi pramANa zvAsa, prazvAsa levAmAM Ave te kALathI upalakSita dIrgha-sUkSmamasaMjJAvALo prANAyAma che. je pramANe-ATalI vakhata karAyelo, ATalA zvAsa-prazvAsa dvArA prathama uddAta thAya che te saMkhyAthI upalakSita dIrgha-sUkSmasaMjJAvALA prANAyAma vhevAya che. A prakAre AnA jJAna mATe-uddAtanA jJAna mATe saMkhyAnuM grahaNa karAyeluM che. nAbhinA mULathI prerita vAyunuM mastakamAM abhihanana uddAta che. II2-50nI bhAvArtha : prANAyAmanA avAMtara bhedono vibhAga karIne prANAyAmanA svarUpanuM kathana : recaka, pUraka ane kuMbhaka prANAyAma deza, kALa ane saMkhyAthI dIrgha-sUkSmasaMjJAvALo : prANAyAma karanAra yogI zvAsanuM recana kare che tyAre te zvAsa nAbhinA sthAnathI bahAra kADhavA prayatna kare che ane te nAsAthI bAra aMgulAdi pramANa nIce jAya tyAM sudhI kADhavA yatna kare che ane kALathI te prANanuM recana ane grahaNa chatrIza mAtrAdi pramANathI kare che arthAt chatrIza Adi kSaNo sudhI recana, pUraNa ane kuMbhana kare che ane saMkhyAthI ATalA vakhata recana Adi kare tyAre prathama uddAta thAya che tevo nirNaya kare che. arthAt prathama uddAta eTale recanakALamAM nAbhithI mAMDIne te vAyu mastakamAM abhihanana karIne pachI bAra aMgulAdi sudhI bahAra Ave tyAre prathama uddAta thayo kahevAya. AnAthI e prApta thAya che ke, abhyAsa dazAmAM prANAyAma karanAra yogI recanAdi karatA hoya tyAre te vAyu nAbhimAMthI nIkaLIne mastakamAM hanana karIne bAra AMgaLa sudhI jato nathI, paraMtu je yogI aneka vakhata recanAdi prANAyAma kare tyArapachI keTalAka prANAyAma karyA pachI te vAyu nAbhimAMthI nIkaLIne mastakamAM hanana karIne bAra aMgulAdi sudhI jAya che tyAre te prANAyAma uddAtavALo thAya che. A pramANe deza, kALa ane saMkhyAthI jovAto prANAyAma dIrgha-sUkSma saMjJAvALo che tema kahevAya che. II2-50nA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-51 avataraNikA: trIn prANAyAmAnabhidhAya caturthamabhidhAtumAha - avataraNitArtha : traNa prakAranA prANAyAmane kahIne-recaka, pUraka ane kuMbhakarUpa traNa prakAranA prANAyAmane kahIne, cothA prANAyAmane kahevA mATe kahe che - sUtra : bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 2-51 // sUtrArtha : bAhya ane atyaMtara viSayano AkSepI arthAta AkSepa karIne paryAlocana karIne, je staMbharUpa gativiccheda te cotho prANAyAma che. ra-51al TIkAH 'bAhyeti'-prANasya bAhyo viSayo nAmAdvAdazAntAdiH, Abhyantaro viSayo hRdayanAbhicakrAdiH, tau dvau viSayAvAkSipya paryAlocya yaH stambharUpo gativicchedaH sa caturthaH prANAyAmaH, tRtIyasmAt kumbhakAkhyAdayamasya vizeSaH sa bAhyAbhyantaraviSayAvaparyAlocyaiva sahasA taptopalanipatitajalanyAyena yugapat stambhavRttyA niSpadyate, asya tu viSayadvayAkSepako nirodhaH, ayamapi pUrvavaddezakAlasaGkhyAbhirupalakSito draSTavyaH // 2-51 // TIkArya : prANI ..... prANAyAma:, prANAyAmano bAhA viSaya mA zAntAHi nAsAthI bAra Adi AMgaLa sudhIno che. atyaMtara viSaya hRdaya ane nAbhicakrAdi che te baMne viSayono AkSepa karIne paryAlocana karIne, je staMbharUpa gativiccheda che te cotho prANAyAma che. ahIM prazna thAya ke trIjA ane cothA prANAyAmamAM zo bheda che? tethI kahe che - tRtIyambhar ... Wvya: II trIjA evA kuMbhaktAmanA prANAyAmathI Ano cothA prANAyAmano, A vizeSa bheda, che - te trIjo kuMbhanAmano prANAyAma, bAhA ane atyaMtara viSayanuM paryAlocana karyA vagara ja arthAt recaka ane pUraka prANAyAmanA viSayanuM paryAlocana karyA vagara ja sahasA=ekAeka, tapAvelA patthara upara paDatA jaganyAyathI arthAt tapAvelA patthara upara paDeluM jaLanuM biMdu tarata ja zodhAI jAya che tema yugapat staMbhanavRttithI niSpanna thAya che jevI pUraNanI kriyA kare ke tarata sahasA te pUraNa thayelo vAyu staMbhana karavAmAM Ave tyAre trIjo prANAyAma thAya che. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-51-52 vaLI Ano cothA prANAyAmano, viSayakaya AkSepaka nirodha che recakyo ane pUraNano viSaya paryAlocana karIne aMdaranA vAyuno nirodha che. A paNa=cotho prANAyAma paNa, pUrvanI jema= pAtaMjalayogasUtra 2-50mAM kahyuM tema, deza, kALa ane saMkhyAthI upalakSita jANavo. ri-51I bhAvArtha : cothA staMbhana prANAyAmanuM svarUpa : yogI prAraMbhika bhUmikAmAM recaka, pUraka ane kuMbhakarUpa traNa prakAranA prANAyAma kare che, te vakhate prathama recaka prANAyAma dvArA zvAsa bahAra kADhe che, pUraka prANAyAma dvArA zvAsa aMdaramAM le che ane pUraka prANAyAma karIne aMdaramAM lIdhela zvAsane aMdaramAM sthira karavA mATe kuMbhaka prANAyAma kare che. A prANAyAma prathama uddhAtavALo prApta thAya e mATe deza, kALa ane saMkhyAthI tene jovA mATe yatna kare che, tethI te prANAyAma dIrdha ane sUkSma bane che. A rIte prANAyAma karyA pachI recaka ane pUraka prANAyAmanA viSayonuM paryAlocana karIne aMdaramAM rahelA vAyuno rodha karavA mATe yatna kare che te cotho prANAyAma thAya che arthAt trIjA prANAyAmamAM recana ane pUraNa pachI tarata kuMbhana thatuM hatuM ane cothA prANAyAmamAM recanAdi traNeya prANAyAmo amuka vakhata karIne nAbhithI mAMDIne nIkaLelA vAyu mastakamAM hanana karIne bahAra nIkaLe te prakArano uddAta thAya, tyArapachI tenuM paryAlocana karIna yogI nirNaya kare che ke mArI recana ane pUraNanI kriyA dvArA prANa nAbhicakrathI nikaLIne mastakamAM abhihanana karIne bahAra nIkaLe che. tyArapachI je kuMbhana mATe yatna karavAmAM Ave te cotho prANAyAma che. ll-5ll avataraNikA : caturvidhasyAsya phalamAha - avataraNikArya : cAreya prakAranA AnA=prANAyAmanA, phaLane dhe che - sUtra: tata: kSIyate prazivira m Ara-dharA sUtrArtha : tenAthI=prANAyAmathI, prakAzanuM AvaraNa arthAta sUmabodhanuM AvaraNa, kSaya pAme che. Jra-paIL TIkAH 'tata iti'-tataH tasmAt prANAyAmAt, prakAzasya-cittasattvagatasya yadAvaraNaM klezarUpaM tatkSIyate vinazyatItyarthaH // 2-52 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-52-53 TIkArtha : tataH .......vinayatItyarthaH / tenAthI-te prANAyAmathI, prakAzanuM=cittasatvagata prakAzanuM, je klezarUpa AvaraNa te kSaya pAme che arthAt vinAza pAme che. II2-52 // bhAvArtha : cAre prakAranA prANAyAmanuM phaLa : pAtaMjalayogasUtra 2-50/51mAM cAra prakAranA prANAyAmo kahyA te prANAyAmanA sevanathI yogIne vivekakhyAtino bodha karavo che ane te bodhamAM bAdhaka evA cittanA klezo yogIne vivekakhyAti prApta thavAmAM avarodhaka che. je yogIo prANAyAma karIne cittanA klezorUpa AvaraNono kSaya kare che teo vivekakhyAtirUpa yoganI niSpattine anukULa nirmaLa cittavALA bane che. II2-52 avataraNikA : phalAntaramAha 255 - avataraNikArya : anya phaLane kahe checAra prakAranA prANAyAmanuM pAtaMjalayogasUtra 2-52mAM phaLa batAvyuM. tenA karatAM anya phaLane kahe che - sUtra : dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 2-53 // sUtrArtha : ane dhAraNAmAM mananI yogyatA thAya che. II2-53 // TIkA : 'dhAraNAsviti' - dhAraNA vakSyamANalakSaNAstAsu prANAyAmaiH kSINadoSaM mano yatra yatra dhAryate tatra tatra sthirIbhavati, na vikSepaM bhajate // 2-53 // TIkArya ..... dhAraNA . manate / vakSyamANa lakSaNavALI=pAtaMjalayogasUtra 3-1mAM vhevAze te svarUpavALI, dhAraNA che. temAM prANAyAma dvArA kSINadoSavALuM mana jyAM jyAM dhAraNa karAya che tyAM tyAM sthira thAya che, vikSepane pAmatuM nathI. II2-53 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhAvArtha: cAreya prANAyAmonuM anya phaLa : je yogIo vivekapUrvaka yoganiSpattinuM kAraNa bane te rIte pUrvamAM varNana karAyelA cAreya prANAyAmone kare che te prANAyAma kALamAM temanuM citta bAhya viSayothI vimukta thaIne zarIranI zvAsaprazvAsanI gati upara niyaMtrita thAya che ane zvAsa-prazvAsanI gatine cokkasa rIte pravartAvIne zarIrane avalaMbIne pravartatuM vIrya samyag yatna kare tevuM samartha prANAyAma dvArA kare che; kema ke prANAyAmanI prakriyAthI zarIranA taMtro cokkasa rIte gatimAna bane che ane prANAyAma dvArA sthira thayeluM citta yogamArgamAM upayogI evI dhAraNAmAM yatna karavA samartha bane tevuM yogya bane che; kema ke prANAyAma dvArA kSINa thayelA doSavALuM citta arthAt bhaTakavAnI vRttirUpa doSanA kSayavALuM citta, jyAM dhAraNa karAya tyAM sthira thAya tevuM bane che paraMtu vikSepane pAmatuM nathI. II2-53|| avataraNikA : pratyAhArasya lakSaNamAha pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-53-54 avataraNikArya : pratyAhAranuM lakSaNa kye che arthAt prANAyAmanAmanA cothA yogAMgane kahyA pachI have pAMcamAM yogAMgarUpa pratyAhAranuM lakSaNa kye che sUtra : svaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH // 2-54 // sUtrArtha: svaviSayano asaMprayoga hote chate=indriyonA viSayonAM AbhimukhyanA=abhimukhabhAvanA tyAgarUpa asaMprayoga hote chate jANe cittanA svarUpane anusaranAra indriyono pratyAhAra che=indriyo yogInA cittane anusaranArI thAya che te indriyono pratyAhAra che. 52-54 // TIkA : 'sveti' - indriyANi viSayebhyaH pratIpamAhriyante 'sminniti pratyAhAraH, sa ca kathaM niSpadyata ityAha-cakSurAdInAmindriyANAM svaviSayo rUpAdistena samprayogastadAbhimukhyena vartanaM tadabhAvastadAbhimukhyaM parityajya svarUpamAtre'vasthAnaM, tasmin sati cittasvarUpamAtrAnukArINIndriyANi bhavati, yatazcittamanuvartamAnAni madhukararAjamiva makSikAH sarvANIndriyANi pratIyante'tazcittanirodhe tAni pratyAhRtAni bhavanti teSAM tatsvarUpAnukAraH pratyAhAra uktaH " ||2-64 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25o pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-54 TIkArtha : kriyALi .. 3g: I indriyo viSayothI pAchI phare che AmAM e pratyAhAra che. A rIte pratyAhArano vyutpatti artha batAvIne te pratyAhAra kaI rIte niSpana thAya che ? te batAve che - cakSu vagere indriyono svaviSaya rUpAdi che, tenI sAthe saMyoga-tene abhimukhapaNAthI vartana, teno abhAva indriyonA viSayonA abhimukhapaNAno tyAga karIne, svarUpamAtramAM avasthAna, te hote chate indriyonuM svarUpamAtramAM avasthAna hote chate, cittanA svarUpamAtrane anusArI indriyo thAya che. kema cittanA svarUpamAtrane anusaranArI indriyo thAya che ? te spaSTa kare che - je karaNathI makSiA mAkhIo jema madhukarAjane anusare che tema cittane anusaranArI sarve indriyo pratIta thAya che, AthI ja cittanirodha karAye chate te indriyo pratyAhata arthAt potapotAnA viSayothI vimukha, thAya che. teono=indriyono tasvarUpano anukAra=cittanA svarUpanuM anusaraNa, pratyAhAra kahevAya che. ll2-54ll. bhAvArtha : (5) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM pAMcamA yogAMgarUpa pratyAhAranuM svarUpa : cakSu vagare indriyono viSaya rUpAdi che ane te viSayo sAthe indriyono saMyoga eTale te viSayone abhimukha=anusaranAruM, indriyonuM vartana hoya che. jayAre indriyono viSayane abhimukhabhAvano tyAga thAya che tyAre indriyo potAnA svarUpamAM avasthAna pAme che indriyo viSayone grahaNa karavA mATe abhimukha pravartatI nathI paraMtu viSayonA grahaNano tyAga karIne zAMta thaI gayelI hoya che te indriyonA viSayano asaMprayoga che. Avo viSayono asaMprayogaasaMyoga, je yogIone thAya che te yogIonI indriyo te yogInA cittane anusaranArI bane che, tethI jema yogInuM citta viSayo tarapha nahIM javAnA manovRttivALuM che tema yogIonI indriyo paNa viSayone grahaNa karavAne abhimukhabhAvavALI nathI paraMtu vimukhabhAvavALI che te indriyono pratyAhAra che. A kathanane daSTAMta dvArA spaSTa kare che - jema mAkhIo madhukararAjanI pAchaLa kheMcAIne jAya che tema indriyo cittanuM anusaraNa kare che, AthI ja mAMsamAMthI AsvAda levAne anukULa je mAMsAhArIonuM citta che teone mAMsane joIne khAvAno pariNAma thAya che kema ke teonuM citta khAvAmAM abhimukhabhAvavALuM che ane jeo mAMsane jugupsAthI jonArA che teonuM citta mAMsathI vimukhabhAvavALuM hovAthI teonI indriyo paNa mAMsane joIne mAMsa khAvAnA pariNAmavALI thatI nathI paraMtu mAMsane joIne jugupsA thavAthI mAMsathI nivartana pAme che. e rIte je yogIoe tattvanuM bhAvana karIne cittano nirodha karyo che tenuM citta viSayone grahaNa karavA mATe abhimukhabhAvavALuM nathI paraMtu AtmAnA svastha bhAvomAM vizrAMta thavAnA bhAvavALuM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-54-55 che tethI teonA cittanA nirodhane kAraNe teonI indriyo paNa viSayothI pratyAhata thaIne=vimukha thaIne, varte che arthAt viSayo pratye jaIne te viSayomAMthI AnaMda prApta karavAnA abhimukhavALI nathI paraMtu vimukhabhAvavALI hovAthI teonI indriyo temanA cittanA svarUpane anusaranArI bane che te indriyono pratyAhAra che. ri-pajhA avataraNikA : pratyAhAraphalamAha - avataraNikArya : pratyAhAranA phaLane dhe che pAtaMjalayogasUtra 2-54mAM indriyonA pratyAhArarUpa pAMcamuM pratyAhAra nAmanuM yogAMganuM svarUpa batAvyuM. have te pratyAhAra nAmanA yogAMganI prApti je yogIne thAya che temane zuM phaLa thAya che te batAve che - sUtra: tataH paramA vazyatendriyANAm // 2-55 // sUtrArtha : tenAthI indriyonA pratyAhArathI, indriyonI parama vazyatA=paramavazapaNuM yogIne thAya che. ra-papI. TIkA? 'tata iti'-abhyasyamAne hi pratyAhAre tathA vazyAni AyattAnIndriyANi sampadyante tathA bAhyaviSayAbhimukhatAM nIyamAnAnyapi na yAntItyarthaH // 2-55 // TIkArya : myasthamAne kRtyartha: II abhyasyamAna abhyAsa karAto pratyAhAra hote chate, te prakAre vazya AdhIna, indriyo thAya che, jethI te prakAre laI javAthI paNa viSayo pratye indriyone laI jvAmAM Ave topaNa, bAhA viSayonI abhimukhatAne pAmatI nathI e pramANe artha che. para-papaII. bhAvArtha : yoganA pAMcamA aMgarUpa pratyAhAranuM phaLa : koI yogI indriyono pratyAhAra karavA mATe abhyAsa kare ane te abhyAsa prakarSavALo thAya tyAre te indriyo te yogIone AdhIna bane che, tethI pUrvamAM indriyonI utsuktAne AdhIna bAhya viSayone jovAne abhimukha indriyo jatI hatI te have bAhya viSayone abhimukha jatI nathI, eTaluM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-papa | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI 259 ja nahi paNa te yogI yatnapUrvaka bAhya viSayone abhimukha indriyone laI javA yatna kare topaNa te indriyo viSayone abhimukha banatI nathI. jema - mAMsAhAra pratye jeone atyaMta jugupsA che teo yatnapUrvaka mAMsa khAvAno vicAra kare topaNa te mAMsa grahaNa karavAne abhimukha teono pariNAma thato nathI. tema - je yogIoe cittano nirodha karIne indriyono pratyAhAra suabhyasta karyo che teonI indriyo te prakAre zAMta bhAvane pAmelI che tethI te yogIo viSayone joIne temAMthI AnaMda levAno vicAra kare to paNa zAMta indriyonA AnaMdamAM magna thayeluM mAnasa hovAne kAraNe viSayomAMthI AnaMda laI zake tevo indriyono pariNAma yogIne thato nathI, AthI ja tevA yogIone strI AdinA rUpane jovAne badale tenI kAyAmAM rahelA azuci bhAvo jovAno atyaMta abhyAsa karyo hovAthI te strI AdinA kAyAnI atyaMta juguptatAne kAraNe te strI AdinA rUpane joIne temAMthI AnaMda levA mATe teo samartha banatA nathI, tethI tevA yogIonI indriyo parama vazyatAne-paramavazapaNAne, pAmelI che. paMra-papa pAtaMjala yogasUtra 2-papa upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjAnI TippaNarUpa vyAkhyA : ___ [ya.] vyAkhyA-vyutthAnadhyAnadazAsAdhAraNaM vastusvabhAvabhAvanayA svaviSayapratipattiprayuktarAgadveSarUpaphalAnupadhAnamevendriyANAM paramo jayaH iti tu vayam / tathoktaM zItoSNIyAdhyayane [ AcArAGga, adhyayana-3, uddezaka-1] "jassime saddA ya rUpA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM nANavaM veyavaM dhammavaM baMbhavaM" ityAdi / atra "abhisamanvAgatA" ityasya abhItyAbhimukhyena mana:pariNAmaparatantrAt indriyaviSayAdatyupayogalakSaNena samiti samyagsvarUpeNa naite iSTA aniSTA veti nirdhAraNayA, anu pazcAdAgatAH paricchinnA yathArthasvabhAvena yasyetyarthaH, sa AtmavAnityAdi parasparamindriyajayasya phalArthavAdaH / anyatrApyuktam - "Na sakkA rUvamaTuM cakkhUvisayamAgayaM / rAgaddosA u je tattha te bhikkhU parivajjae" // 1 // ityAdi / cittanirodhAdatiriktaprayatnAnapekSatvaM tu paramendriyajaye jJAnaikasAdhye prayatnamAtrAnapekSatvAdeva nirUpyate, tathA ca stutikAraH "saMyatAni tavA (na cA) kSANi na cocchRGkhalitAni ca / iti samyakpratipadA (tva)yendriyajayaH kRtaH" // 1 // iti / na ca prANAyAmAdihaThayogAbhyAsazcittanirodhe paramendriyajaye ca nizcita upAyo'pi "UsAsaM Na NiruMbhai" [ Ava. ni. 1510 ] ityAdyAgamena yogasamAdhAnavighnatvena bahulaM tasya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260. pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI niSiddhatvAt, tasmAdadhyAtmabhAvanopabRMhitasamatApariNAmapravAhI jJAnAkhyo rAjayoga eva cittendriya(jaya)sya paramendriyajayasya copAya iti yuktam / artha : vyutthAna .... vayam, vastunA svabhAvanI bhAvanAnA kAraNe arthAt AtmAne mATe bAhApadArthorUpa vastuno svabhAva potAne sukhanuM kAraNa paNa nathI ane du:khanuM kAraNa paNa nathI e prakAranI bhAvanAne kAraNe, vyutthAna-dhyAnadazAsAdhAraNa evuM svaviSayanI pratipatti prayukta rAga-dveSarUpa phaLanuM anupadhAna-indriyonA viSayonI prAptithI prayukta indriyonA viSayo pratye rAga-dveSarUpa phaLanI aprApti indriyono parama ya che, e pramANe ame jhIe chIe pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che ke ame jainadarzana anusAra kahIe chIe. to .... madhyayane - te pramANe zItoSNIya adhyayanamAM (AcArAMga adhyayana-3 udde. 1mAM) kahevAyuM che. 'nasipe ... vaMmavaM' rUtyAH jene A zabda, rUpa, gaMdha, rasa ane sparza abhisamanvAgata thAya che te AtmavAna, jJAnavAna, vedavAna, dharmavAna brahmavAna che" ityAdi ityAdi zItoSNIya adhyayanamAM kahevAyuM che ema anvaya che. matra ....... nArthavAdI ahIM AcArAMganA zItoSNIya adhyayanA uddharaNamAM masamanvImAtA:" e prakAranA AnA=zabdonA, abhi e abhimukhyathI manapariNAmane parataMtra evA indriyonA viSayothI ati upayogasvarUpa abhimukhapaNAthI sam e samyagrasvarUpathI A viSayo iSTa ke aniSTa nathI e pramANe nirdhAraNathI anu- pa pAchaLathI, mAtA: AvelA yathArthasvabhAvathI paricchinna che jene arthAt A prakAre abhisamanvAgata che jene, te AtmavAna ityAdi paraspara indriyajyano phalArthavAda che. citrADum - anyatra paNa kahevAyuM che anya graMthamAM paNa indriyano jaya kahevAyo che - ".... parivarna'' || cakSunA viSayamAM AveluM rUpa nahi jovA mATe zakya nathI ke tyAM dekhAI rahelA rUpamAM rAga-dveSa thAya che tene bhikSu tyAga kare" ityAdi AvA bIjA anya uddharaNano ityAdithI saMgraha karavo. vinoghA ...nirUtha, jJAnathI ekasAdhya evA parama indriyajyamAM prayatnamAtranuM anapekSapaNuM hovAthI sarvathA prayatnanuM anapekSapaNuM hovAthI ja, cittanirodhathI atirikta prayatnanuM anapekSapaNuM nirUpaNa karAya che. tathA ya stuti:- ane te pramANe stutikara kahe che pU.A. hemacaMdrasUri mahArAjA bhagavAnanI stuti karatAM vItarAga stotra 14mAM prakAzanA zloka-2mAM kahe che - "saMyatAni ..... ti:" ta ha bhagavaMta ! tamArA vaDe indriyone saMyata karAI nathI ane urchAkhala karAI nathI. e prakAranA samyaka pratipadathI e prakAranA samyagU pratipadagamanathI, tamArA vaDe indriyono jaya karAyo che." Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI rUti zabda uddharaNathI samAptisUcaka che. navayum | ane prANAyAmAdi haThayogano abhyAsa cittanirodhamAM ane parama inDiyAmAM nizcitatranI, upAya paNa nathI. "uzvAsano nirodha karavo joIe nahi" (Avazyaka ni. gAthA-1510) ityAdi AgamathI yoganA samAdhAnamAM vidanapaNuM hovAne kAraNe bahulatAe tenuM niSiddhapaNuM che prANAyAmAdi haThayoganuM niSiddhapaNuM che. te kAraNathI prANAyAmAdi haThayoga indriyajyano upAya nathI te kAraNathI, adhyAtma ane bhAvanAthI upaeNhita samatAnA pariNAmano pravAhI evo jJAnayoga nAmano rAjyoga ja cittajyano ane indriyajayano parama upAya che e pramANe yukta che. bhAvArtha : pAtaMjalamata pramANe prANAyAmathI indriyono jaya e rAjayoga nathI paraMtu haThayoga che tenuM digdarzana : pAtaMjaladarzanakAra prANAyAmathI indriyajaya svIkAre che ane te prANAyAma bhAvaprANAyAmarUpa nathI paraMtu zvAsa-ucchavAsa upara niyaMtraNa karavAnI kriyArUpa che tethI haThayoga che arthAt haThathI baLAtkArathI cittane niyaMtrita karavAnI kriyA che, paraMtu rAjayoga indriyonA saMyamanI prApti karavAno mukhya mArga, nathI. indriyo potAne vaza thaI che eno artha pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke, indriyo viSayane abhimukha jatI nathI te indriyonI vazatA che. A baMne kathano pAtaMjaladarzanakAranA ucita hovA chatAM pUrNa ucita nathI te batAvavA mATe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - jainamatAnusAra indriyonA paramajayanuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA pramANe indriyono jaya vastunA svabhAvanI bhAvanAthI thAya che arthAt jIva vastuno svabhAva che ke viSayo sAthe saMzleSa na pAme ane bAhya padArtharUpa vastuno svabhAva che ke indriyothI te bAhyapadArtharUpa zeyanuM grahaNa thAya topaNa te vastu AtmAmAM ekatvane pAmIne sukhadu:khanuM ApAdana karatI nathI, Ama chatAM ajJAnane kAraNe jIvane vastunA svabhAvano bodha nahi hovAthI indriyone prApta thatA padArtho mane prApta thAya che ane mane te sukhAkArI che tevo bhrama jIvane thAya che. jemane zAstravacananA baLathI vastunA pAramArthika svarUpanuM jJAna thayuM che teo te vastunA svabhAvano yathArtha nirNaya karIne tenAthI AtmAne bhAvita kare che ane tenAthI bhAvita thayelA AtmAne indriyanA vikAra vagaranI avasthA potAnA mATe sukharUpa che ane viSayonA saMgathI thatA indriyonA vikAravALI avasthA potAnA mATe du:kharUpa che evo sthira nirNaya thAya che ane tenA kAraNe indriyonA viSayane grahaNa karavA pratyenI utsukatA te mahAtmAnI zAMta thAya che, tethI tathAvidha Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI saMyogane kAraNe indriyonA viSayonI prApti thAya topaNa te mahAtmAmAM te prApti prayukta rAga-dveSarUpa phaLanuM anupadhAna che=rAga-dveSarUpa phaLa temanAmAM pragaTa thatuM nathI. vaLI A rAga-dveSarUpa phaLa te mahAtmA vyutthAnadazAmAM hoya tyAre paNa thatuM nathI ane dhyAnadazAmAM hoya tyAre paNa thatuM nathI, tethI jyAre te mahAtmA vyutthAnadazAmAM hoya tyAre indriyo sAthe viSayono saMparka thAya topaNa indriyono viSayamAM saMzleSa thato nathI ane dhyAnadazAmAM hoya tyAre indriyonI sanmukha viSayo Ave topaNa te viSayone indriyo grahaNa karatI nathI; kema ke te mahAtmAnuM citta zuddha AtmAnA svarUpanA AvirbhAvanA vyApAravALuM che, tethI indriyothI dekhAtA padArthamAM bodhanA vyApAravALuM nathI. je yogIone vastu svabhAvanI bhAvanA A prakAre sthira thayelI che, tethI vyutthAnadazAmAM hoya ke dhyAnadazAmAM hoya topaNa indriyonA viSayamAM rAga-dveSano pariNAma temane sparzato nathI, paraMtu indriyonA viSayanA saMparkakALamAM ke asaMparkakALamAM te mahAtmA potAnA asaMgapariNAmane dhAraNa kare che te prakArano indriyono pa2majaya jainadarzanakAra svIkAre che. ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke, indriyo viSaya tarapha laI javAmAM Ave topaNa viSayamAM jatI nathI te indriyajaya che te kathana sarvathA saMgata nathI, phakta indriyajayavALA yogInA cittamAM te prakAranI utsukatA nahi hovAthI teo potAnI indriyone viSaya grahaNa karavAmAM pravartAvatA nathI Ama chatAM indriyonA viSayo vyutthAnadazAmAM sahasA prApta thAya topaNa te mahAtmAnuM citta viSayomAM saMzleSa pAmatuM nathI te indriyajaya che. A prakArano indriyajayano artha karavA mATe AcArAMgasUtramAM zItoSNIya adhyayana che=AtmAne upazamabhAvanI zItaLatA ane kaSAyabhAvanI uSNatAne batAvanAruM je zItoSNIya adhyayana che, tenI pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAkSI Ape che - - zItoSNIya adhyayanamAM kahyuM che ke, je yogIne zabda, rUpa Adi indriyonA viSayo abhisamanvAgata che te AtmavAna Adi che. AnAthI e phalita thAya che ke, je yogIone indriyonA viSayone grahaNa karavAno abhimukhabhAva nathI ane viSayo indriyone sanmukha AvIne prApta thAya tyAre leza paNa saMzleSa thato nathI teo AtmavAna vagere che. jema - saMyamamAM sthita pariNAmavALA munio AhAra vApare che tyAre rasanendriya sAthe AhAranA pudgalano saMsarga thAya che topaNa te mahAtmAne indriyo abhisamanvAgata hovAthI AhAranA iSTa padArthomAM rAga ke aniSTa padArthomAM dveSa thato nathI paraMtu AhArasaMjJAnA sparza vagara saMyamanA pariNAmanI vRddhi thAya te prakAre saMyamanA aMgabhUta AhArakriyA kare che, AthI ja AhAra vAparatA vAparatA paNa keTalAya mahAtmAo kevalajJAnane pAmyA che tethI indriyonA viSayo pratyeno saMzleSano abhAva te indriyajaya che ane je mahAtmAone indriyo abhisamanvAgata prApta thaI hoya te mahAtmAne viSayomAM saMzleSa thato nathI. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI AcArAMga adhyayana-3 / uddezo-1mAM kahela '"naslime ..... vaMmavuM' uddharaNa ApyuM te uddharaNano artha spaSTa karatAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - - 263 abhisamanvAgatamAM azmi + sam + anu+ Avata che. temAM amino artha kare che - manapariNAmane parataMtra evA indriyonA viSayothI atiupayogasvarUpa abhimukhapaNArUpe nirdhAraNa. teno artha e che ke, je jIvonA manano pariNAma viSayomAM saMzleSavALo che tene parataMtra indriyonA viSayo bane che-tene parataMtra te te indriyanA te te viSayo iSTa ke aniSTa bane che ane tenAthI atiupayogasvarUpa abhimukhapaNArUpe je yogIo vastusvabhAvanI bhAvanA kare che temanuM citta viSayonA samyag svarUpanA jJAnathI A viSayo mane iSTa paNa nathI ane aniSTa paNa nathI e prakAranA nirdhAraNavALuM bane che tethI te te viSayomAM saMzleSa na pAme tevuM atiupayogasvarUpavALuM temanuM citta bane che. vaLI, abhimukhapaNAthI te yogI samyag nirdhAraNa kare che te samno artha che. zuM samyag nirdhAraNa kare che ? te batAve che - svarUpathI A viSayo mane iSTa paNa nathI ane aniSTa paNa nathI arthAt AtmA viSayomAM saMzleSavALo bane che tyAre viSayo iSTa ke aniSTa bane che, paraMtu svarUpathI te viSayo iSTa ke aniSTa nathI, tevuM nirdhAraNa thavAne kAraNe indriyo anu Ata che=pazcAt Agata che=viSayo pratyenA saMzleSathI pAchI vaLelI che. indriyo viSayo pratyenA saMsargathI pAchI AvelI che teno artha spaSTa kare che - yathArtha svabhAvathI paricchinna che, arthAt indriyonA viSayonA yathArtha svabhAvathI indriyonA viSayono bodha che. je yogIne Avo bodha che te yogI AtmavAna che= AtmAnA potAnA svarUpamAM vasanAro che. AtmavAna ityAdi paraspara indriyajayano phalArthavAda che ema je kahyuM. teno bhAva A pramANe che indriyonA jayane kAraNe AtmA AtmavAna bane che AthI indriyajayanuM phaLa AtmavAna che, AtmA AtmavAna che AthI ja jJAnavALo che; kema ke AtmA potAnA svarUpamAM rahe e ja enuM pAramArthika jJAna che, viSayomAM saMzleSavALuM jJAna e pAramArthika jJAna nathI te jJAna jIvano vinAza kare tevuM viparIta jJAna che, tethI AtmavAnanuM phaLa jJAnavAna che. vaLI jJAnavAna che AthI ja vedavAna che=zAstranA paramArthane jANanAra che; kema ke zAstranA paramArtha e che ke, AtmAnA saMgabhAvano tyAga karIne asaMgabhAvamAM javA udyama karavo joIe. jJAnavAna evA te yogI asaMgabhAvamAM varte che mATe vedavAna che ane vedavAna che AthI ja dharmavAna che arthAt AtmA potAnA svAbhAvika dharmavALo che. AtmA potAnA svAbhAvika dharmavALo hovAthI brahmavAna che; kema ke brahmasvarUpa potAnA svabhAvamAM niveza pAmI rahyo che, AthI ja indriyajayano phalArthavAda AtmavAna ityAdi paraspara che. vaLI, pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje indriyono pa2majaya batAvyo. te viSayamAM anyatra je kahevAyuM che te batAvIne tenI puSTi kare che - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI "cakSunA viSayamAM AveluM rUpa nahi jovuM zakya nathI paraMtu te rUpane jovAmAM je rAga-dveSa thAya che tenuM parivarjana sAdhu kare." AnAthI e prApta thAya che ke, sAdhu bhikSA vagere mATe gayelA hoya ke vasati AdimAM koI sanmukha AveluM hoya tyAre indriyonA viSayarUpa strI vagerenuM darzana na ja thAya tevuM to zakya nathI, paraMtu sAdhue rUpa vagere joIne vikAra na thAya te rIte AtmAne bhAvita karavo joIe ane utsukatApUrvaka strI Adine jovI joIe nahi ane sahasA dRSTi paDe to lohI-mAMsa vagere azucivALo A deha che te rIte upasthiti thAya tevo sthirapariNAma rAkhavo joIe ane atisthira bhUmikA pAmelA yogIo te strI vagerenA sahasA darzanakALamAM paNa teno aMtaraMga AtmA zuddha AtmasvarUpa che e rIte jonArA hoya che. zarIrAdinA pagalo AtmAthI bhinna asAra pudgalo che, tema ja temane dekhAya che tethI te mahAtmA te prakAranA upayoga dvArA rAga-dveSanuM parivarjana kare che. AnAthI e phalita thAya che ke, indriyanA jayane pAmelA yogIo sarvathA indriyonA viSayone grahaNa karatA nathI evuM nathI paraMtu indriyonA viSayo sAthe saMzleSa pAmatA nathI tevo artha phalita thAya che, mATe pAtaMjaladarzanakAra je kahe che ke indriyajayavALA yogIonI indriyo prayatna karavA chatAM viSayomAM jatI nathI te kathana sarvathA saMgata nathI paraMtu viSayomAM saMzleSa pAmIne viSayomAM jatI nathI ema kahI zakAya. vaLI pAtaMjaladarzanakAra je kahe che ke, indriyajayavALA yogInI indriyo prayatna karavA chatAM viSayomAM jatI nathI. e kathana saMgata nathI te batAvavA arthe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - jJAnathI eka sAdhya evA parama indriyajayamAM prayatnamAtranuM anapekSapaNuM che arthAt indriyone viSayomAM pravartAvavArUpa prayatna karavAnI apekSA nathI ane indriyone viSayothI pAchI kheMcavAnA prayatnanI paNa apekSA nathI to indriyajaya kaI rIte thAya ? tethI kahe che - indriyonA pAramArthika svarUpanuM spardhAtmaka jJAna thAya tenAthI ja indriyono jaya thAya che, tethI spardhAtmaka jJAnathI eka sAdhya parama indriyajaya che. je yogIone indriyonA viSayonuM pAramArthika jJAna thayuM che te yogIonuM citta sadA AtmAmAM saMgane dhAraNa karanAra hovAthI viSayomAM saMgavALuM banatuM nathI, tethI te yogInuM citta viSayo tarapha javA mATe utsuka nahi hovAthI nirodhadazAne pAmeluM che. indriyajaya mATe cittano virodha karavo Avazyaka che ane te cittanirodha eka spardhAtmaka jJAnathI sAdhya che. tethI cittanirodhanA prayatnathI atirikta indriyone viSaya tarapha na jAya tevI banAvavA arthe koI prayatnanI apekSA nathI, AthI ja je yogIonuM citta nirodha pAmeluM che, te yogIo viSayomAM indriyo na jAya tenA mATe koI prayatna karatA nathI; kema ke indriyajayavALA yogIone indriyajaya arthe cittanirodhathI atirikta koI prayatnanI apekSA nathI ane A kathananI puSTine Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI arthe bhagavAnanI stuti karanAra pUjaya AcArya hemacaMdrasUri mahArAjAnA vItarAgastotra prakAza14 zloka-2nA vacanane kahe che - "he bhagavaMta ! tame indriyone saMyamita paNa karI nathI ane uzRMkhala paNa karI nathI e prakAranA samyagU pratipadathI=indriyanA niyaMtraNa ane uzRMkhalanA yatna vagara samyam cittanA nirodhathI, tamArA vaDe indriyono jaya karAyo che. AnAthI e phalita thAya che ke, bhagavAnane viSayonA pAramArthika svarUpanuM jJAna hovAne kAraNe ane te pAramArthika svarUpanuM jJAna spardhAtmaka hovAne kAraNe temanuM citta viSayo pratye saMga na pAme tevuM nirodha pAmeluM che, tethI indriyonA viSayonA saMparkamAM temane te indriyonA viSayo sAthe saMparka na pAme te prakAre saMyama rAkhavAnI apekSA rahetI nathI. jemanuM citta viSayo pratye saMga na pAme tevuM nirodha pAmeluM nathI temanI indriyo uzruMkhala che, bhagavAne cittano virodha karela hovAthI tevI uzruMkhala indriyo bhagavAnanI nathI, mATe bhagavAne indriyonA jaya karyo che. vizeSArtha : je yogIonuM citta nirodhadazAne pAmyuM nathI Ama chatAM vastunA svabhAvanI bhAvanA dvArA cittanirodha karavA mATe yatna karI rahyA che, te yogIone vastusvabhAvanI bhAvanAne spardhAtmaka banAvavA indriyonA viSayo vijJabhUta che, tethI abhyAsadazAvALA te yogIo indriyonA viSayothI dUra rahIne indriyone saMyamita karavA prayatna kare che ane AtmAmAM saMgano pariNAma vidyamAna hovAthI indriyo kaMIka uzruMkhala che te indriyonI uzRMkhalatAne dUra karavA mATe zAstrathI AtmAne bhAvita kare che, paraMtu je yogIoe indriyono paramajaya prApta karyo che te yogIonuM citta asaMgabhAvamAM vartatuM hovAthI nirodha avasthAvALuM che tevA yogIone indriyonA paramajaya mATe indriyonA saMyamanI apekSA nathI, paraMtu cittanA nirodhathI ja teonI indriyo viSayo pratye rAgAdi saMzleSa vagaranI banelI che. prANAyAmAdi haThayoga indriyajayano nizcita upAya nathI, adhyAtma ane bhAvanAthI upabhraMhita samatAnA pariNAmano pravAhI evo jJAnayoga nAmano rAjayoga cittajayano ane indriyajayano parama upAya : pataMjaliRSi haThayogarUpa prANAyAmathI cittanirodha ane indriyajaya svIkAre che, te vacana paNa ekAMte niravadya nathI; kema ke prANAyAmarUpa haThayoga cittanirodha pratye ke indriyajaya pratye parama upAya nathI paraMtu koIka yogIne cittane sthira karavAmAM sahAyaka bane te apekSAe upAya svIkArI zakAya paraMtu mukhya upAya to vastusvabhAvanI bhAvanA che. vaLI, AgamamAM prANAyAmAdi haThayogano yoganA samAdhAnamAM vinarUpa svIkArIne niSedha paNa karelo che, tethI keTalAka yogIone te prANAyAmAdi hakyoga ja yogasAdhanAmAM upAyabhUta thavAne Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI / upasaMhAra badale vijJabhUta bane che. te A rIte - koI yogI jinaguNanuM praNidhAna karIne jinaguNanA svarUpanuM ciMtavana kare to tenA dvArA yogamArgane anukULa evuM citta samAdhAnavALuM bane che. prANAyAmAdi haThayoga ucchavAsanA nirodharUpa hovAthI te prakAre jinaguNanA praNidhAnathI je aMtaraMga yoganI niSpatti thAya che temAM vijJabhUta bane che AthI ja annatthasUtra bolIne kAryotsargamAM logassAdi sUtro bolAya che. je yogI te sUtranA arthanA paryAlocanapUrvaka te arthono potAnA AtmAne sparza thAya te rIte kAyotsarga karatAM hoya tyAre prANanA rodharUpa prANAyAma te prakAranA aMtaraMga yatnamAM vijJabhUta bane che mATe yoganiSpatti arthe jinaguNanA praNidhAnavALo upayoga ja Avazyaka che ane temAM vijJabhUta ucchavAsa nirodha aniSTa che, Ama chatAM koIka yogI jinaguNanuM praNidhAna karIne aMtaraMga udyama karavA asamartha hoya ane tenuM citta Ama tema bhaTakatuM hoya to tevuM citta kAyotsargamAM sthiratAne pAmatuM na hoya ane kvacit prANAyAmanI prakriyA dvArA cittane zAMta kare ane te zAMta thayelA citta dvArA jinaguNanA praNidhAnathI kAyotsargAdi kriyA kare to tevA yogIne prANAyAmAdi haThayoga pUrvabhUmikArUpe iSTa paNa bane. Ama chatAM nizcita upAya to jinagaNanA praNidhAnapUrvaka kAyotsarganI kriyA che ane temAM vijJabhUta evo prANAyAmAdi haThayoga tyAjya che. uparamAM kahyuM e rIte yogasamAdhAnamAM vinabhUta prANAyAma tyAjaya che te kAraNathI adhyAtmAdi pAMca yogomAMthI adhyAtma ane bhAvanArUpa yoganA saMbaMdhathI upaeNhita evo samatAnA pariNAmano pravAha jene jJAnayoga kahevAya che, te jJAnayoga ja mokSanI prApti pratye rAjayoga che arthAt mukhyayoga che, paraMtu prANAyAmAdi haThayoga mukhyayoga nathI, tethI samatAnA pariNAmarUpa rAjayoga ja cittajayano ane indriyajayano parama upAya che. Azaya e che ke, adhyAtma ane bhAvanAthI AtmAne bhAvita karavAmAM Ave to jagatanA tamAma bhAvo pratye citta samabhAvavALuM thAya che ane A samabhAvavALuM citta asaMgapariNAmasvarUpa hovAthI tene jJAnayoga kahevAya che ane je yogIo A prakAre adhyAtmAdi yogomAM yatna karIne asaMgabhAvanA pariNAmavALA bane che temanuM citta viSayomAM saMga pAmatuM nathI ane temanI indriyo utsuka thaIne padArthamAM pravartatI nathI, tethI cittano jaya ane indriyono jaya karavo hoya to rAjayogarUpa jJAnayogamAM yatna karavo joIe, paraMtu prANAyAmAdi haThayogamAM yatna karavo ucita nathI. bIjA sAdhanapAdano upasaMhAra karatAM kahe che - TIkA: tadevaM prathamapAdoktalakSaNasya yogasyAGgabhUtaM klezatanUkaraNaphalaM kriyAyogamabhidhAya klezAnAmuddezaM svarUpaM kAraNaM kSetraM phalaM coktvA karmaNAmapi bhedaM kAraNaM svarUpaM phalaM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 sAdhanapAda | upasaMhAra cAbhidhAya vipAkasya svarUpaM kAraNaM cAbhihitam, tatastyAjyatvAt klezAdInAM jJAnavyatirekeNa tyAgasyAzakyatvAjjJAnasya ca zAstrAyattatvAcchAstrasya ca heyahAnakAraNopAdeyopAdAnakAraNabodhakatvena caturvyUhatvAddheyasya ca hAnavyatirekeNa svarUpAniSpatterhAnasahitaM caturvyUhaM svasvakAraNasahitamabhidhAyopAdeyakAraNabhUtAyA vivekakhyAteH kAraNabhUtAnAmantaraGgabahiraGgabhAvena sthitAnAM yogAGgAnAM yamAdInAM svarUpaM phalasahitaM vyAkRtyA ''sanAdInAM dhAraNAparyantAnAM parasparamupakAryopakArakabhAvenAvasthitAnAmuddezamabhidhAya pratyekaM lakSaNakaraNapUrvakaM phalamabhihitam / tadayaM yogo yamaniyamAdibhiH prAptabIjabhAva AsanaprANAyAmairaGkuritaH pratyAhAreNa puSpito dhyAnadhAraNAsamAdhibhiH phaliSyatIti vyAkhyAtaH sAdhanapAdaH // 260 TIkArya : tadeva sAdhanapAr: // atyAra sudhI varNana karyuM e rIte prathama samAdhipAdamAM klevAyelA svarUpavALA yoganA aMgabhUta evA, klezanA tanUkaraNarUpa-alpakaraNarUpa, phaLavALA yiA yogane hIne ane klezonA uddeza, svarUpa, kAraNa, kSetra ane phaLane hIrna, karmonA paNa bheda, kAraNa, svarUpa ane phaLane hIne karmonA vipAkkuM svarUpa ane kAraNa hevAyuM. tethI klezonuM tyAjyapaNuM hovAthI jJAna vagara tyAganuM=tyAga karavA mATe, azakyapaNuM hovAnA kAraNe ane jJAnanuM zAstrane AdhInapaNuM hovAthI ane zAstranuM heyanA hAnanA kAraNanuM ane upAdeyanA grahaNanA kAraNanuM bodhakapaNuM hovAnA kAraNe ane heyanA caturvyUhapaNAthI hAna vagara=pAtaMjalayogasUtra 2-19mAM heyanA hAna arthe karAtA dhyAnamAM dezyanA cAra guNaparvo batAvyA te rUpa caturvyUhapaNAthI hAna vagara, (yoganA) svarUpanI aniSpatti hovAthI hAnasahita caturvyUhane sva-sva kAraNasahita Ine upAdeyanA kAraNabhUta evI vivekakhyAtinA kAraNabhUta evA aMtaraMga ane bahiraMgabhAvathI rahelA evA yamAdi yogAMganA phaLasahita svarUpane vyAkRta karIneyojana karIne, paraspara upakArya-upakArakabhAvathI avasthita=rahelA evA dhAraNAparyaMta AsanAdinA uddezane hIne, pratyeknA lakSaNa karavApUrvaka phaLa kahevAyuM. te A yoga yamaniyamAdithI prApta bIjabhAvavALo, Asana ane prANAyAmathI aMkurita thayelo, pratyAhArathI puSpita thayelo, dhyAna, dhAraNA ane samAdhi vaDe phaLavAna thaze. e pramANe sAdhanapAda vyAkhyAna karAyo=hevAyo. bhAvArtha : bIjA sAdhanapAdano upasaMhAra : bIjA sAAdhanapAdanI samApti pachI rAjamArtaMDakAra bIjA pAdanA sarva padArtho kaI rIte yoganiSpatti pratye kAraNabhAvarUpe saMlagna che tenuM ekavAkyatAthI yojana karatAM kahe che - ..... Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda / upasaMhAra * prathama pAdamAM batAvela svarUpavALo yoga che ane te yoganA aMgabhUta evuM klezonuM tanUkaraNa=klezonI alpatA che. * klezonI alpatA kriyAyogathI thAya che tethI bIjA sAdhanapAdanA prAraMbhamAM kriyAyoga batAvela che. 268 * kriyAyogane batAvyA pachI kriyAyogathI klezonuM tanUkaraNa thAya che te klezonuM uddeza, svarUpa, kAraNa, kSetra ane phaLa batAvyuM. * kalezonuM phaLa karma che tethI karmanA bheda, kAraNa, svarUpa ane phaLa tyArapachI batAvyA. * karmanuM phaLa e karmono vipAka che tethI karmanA vipAkanuM svarUpa ane tyArapachI kAraNa batAvyuM. * A sarva kathanathI klezonuM tyAjyapaNuM siddha thayuM; kema ke klezo yogamArganI pravRttimAM vighnabhUta che. * tyAjaya evA klezono tyAga jJAna vagara thaI zakato nathI ane jJAna zAstrane AdhIna che. * zAstra heya evA klezonA hAnanA kAraNo ane upAdeya evA yoganA upAdAnanA kAraNo batAve che. * te zAstra A pAtaMjalayogasUtrano bIjo sAdhanapAda che, tenAthI bodha karyA pachI yogIo heyano tyAga karavA arthe cAra guNaparvone AzrayIne dhyAnamAM udyama kare che te heya caturvyUhAtmaka che. * caturvyUhAtmaka heyanA hAna vagara yoganA svarUpanI niSpatti=prApti, thatI nathI tethI hAna sahita caturvyUhane sva-svakAraNa sahita batAvela che. * hAna sahita caturvyUhane sva-svakAraNa sahita batAvIne upAdeyanA kAraNabhUta evI vivekakhyAtinA kAraNabhUta evA aMtaraMgabhAvarUpe ane bahiraMgabhAvarUpe rahelA ATha yogAMgomAMthI yama ane niyamarUpa yogAMgane phaLa sahita batAvela che. * tyArapachI AsanathI mAMDIne dhAraNA paryaMtanA yogAMgo paraspara kaI rIte upakArya-upakArakabhAvarUpe rahelA che te batAvIne pratyekanA lakSaNa karavApUrvaka phaLa batAvela che. sAdhanapAdanA kathanathI prApta thato phalitArtha : * yoga yama ane niyama dvArA prApta bIjabhAvavALo che arthAt yoganI prAptimAM yama-niyama bIjasthAnIya che. * yama ane niyama vaDe prApta bIjabhAvavALo yoga ane Asana ane prANAyAma dvArA aMkurita bane che arthAt yoganI prAptimAM Asana ane prANAyAma aMkurasthAnIya che. * yama-niyama dvArA prApta bIjabhAvavALo yoga Asana ane prANAyAma dvArA aMkurita banIne pratyAhAra dvArA puSpita bane che arthAt yoganI prAptimAM pratyAhAra puSpasthAnIya che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 | sAdhanapAda / upasaMhAra 269 * yama ane niyama dvArA prApta bIjabhAvavALo yoga Asana ane prANAyAma dvArA aMkurita banIne, pratyAhAra dvArA puSpita banIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhi dvArA phalita banaze arthAt yoganI prAptimAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi phaLasthAnIya che. sArAMza : yoganI prAptimAM ATha yogAMgonA sthAna yama ane niyama -> bIjasthAnIya aMkurasthAnIya - pratyAhAra - puSpasthAnIya dhAraNA, dhyAna ane samAdhi -> phaLasthAnIya Asana ane prANAyAma iti bhojadevaviracitAyAM rAjamArtaNDabhidhAyAM pAtaJjalayogazAstrasUtravRttau sAdhanapAdo dvitIyaH // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | pariziSTa yogasUtrANi prathamaH samAdhipAdaH // pRSTham >> | . & CM sUtram atha yogAnuzAsanam // 1-1 // yogazcittavRttinirodhaH // 1-2 // tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam // 1-3 / / vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH // 1-5 / / pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 1-6 / / pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 1-7 / / viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham // 1-8 // zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 1-9 // abhAvapratyayAlambanA vRttinidrA // 1-10 / / anubhUtaviSayAsampramoSaH smRtiH // 1-11 // abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 1-12 / / tatra sthitau yatno'bhyAsaH // 1-13 / / sa tu dIrghakAlAdaranairantaryasatkArasevito dRDhabhUmiH // 1-14 / / dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaJjJA vairAgyam // 1-15 / / tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam // 1-16 / / vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt samprajJAtaH // 1-17|| virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH // 1-18 / / bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm // 1-19 / / zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 1-20 // tIvrasaMvegAnAmAsannaH // 1-21 // 56 MB Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | pariziSTa 201 pRSTham 53 68 77 78 sUtram mRdumadhyAdhimAtratvAt tato'pi vizeSaH // 1-22 // IzvarapraNidhAnAd vA // 1-23 / / klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 1-24 / / tatra niratizayaM sArvajyabIjam // 1-25 / / sa pUrveSAmapi guru: kAlenAnavacchedAt // 1-26 / / tasya vAcakaH praNavaH / / 1-27 / / tajjapastadarthabhAvanam // 1-28 / / tataH pratyakcetanAdhigamo'pyantarAyAbhAvazca // 1-29 / / vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni cittavikSepAste'ntarAyAH // 1-30 / / duHkhadaurmanasyAGgamejayatvazvAsaprazvAsAvikSepasahabhuvaH // 1-31 / / tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 1-32 // maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 1-33 // pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 1-34 / / viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitinibandhinI // 1-35 // vizokA vA jyotiSmatI // 1-36 / / vItarAgaviSayaM vA cittam // 1-37|| svapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 1-38 / / yathAbhimatadhyAnAd vA // 1-39 / / paramANuparamamahattvAnto'sya vazIkAraH // 1-40 // kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH // 1-41 / / 88 9 04 101 102 103 105 106 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pAtaMjalacogasUtra bhAga-1 | pariziSTa pRSTham 109 109 110 sUtram tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA samApattiH // 1-42 / / smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 1-43 / / etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA // 1-44|| sUkSmaviSayaM cAliGgaparyavasAnam // 1-45 / / tA eva sabIjaH samAdhiH // 1-46 / / nirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAdaH // 1-47|| RtambharA tatra prajJA // 1-48 // zrutAnumAnaprajJAbhyAM sAmAnyaviSayA vizeSArthatvAt // 1-49 / / tajjaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI // 1-50 / / tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH // 1-51 // 116 118 120 121 124 130 m m mm 139 dvitIyaH sAdhanapAdaH // tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 2-1 // samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca // 2-2 // avidyAsmitArAgadveSAbhinivezA: klezAH // 2-3 / / avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArANAm // 2-4 / / anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA / / 2-5 // dRgdarzanazaktyorekAtmatevAsmitA // 2-6 / / sukhAnuzayI rAgaH // 2-7 // duHkhAnuzayI dveSaH // 2-8 // svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH // 2-9 / / te pratiprasavaheyAH sUkSmAH // 2-10 / / dhyAnaheyAstavRttayaH // 2-11 // 141 143 144 145 150 152 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-1 / pariziSTa sUtram klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 2-12 // sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH // 2-13 // te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 2- 14 // pariNAmatApasaMskArairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH // 2- 15 // heyaM duHkhamanAgatam // 2-16 // draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH // 2-17 // prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyam // 2-18 // vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 2-19 // draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 2 - 20 / / tadartha eva dRzyasyAtmA // 2-21 // kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt // 2-22 // svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 2-23 // tasya heturavidyA // 2- 24 // tadabhAve saMyogAbhAvo hAnaM tad dRze: kaivalyam // 2-25 // vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 2-26 // tasya saptadhA prAntabhUmau prajJA // 2-27 // yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIptirAvivekakhyAteH // 2-28 // yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni // 2-29 // ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH // 2- 30 // ete jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam // 2-31|| zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 2-32 // vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam // 2-33 // vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam // 2-34 // 263 pRSTham 153 155 184 185 190 191 192 194 199 201 202 204 206 207 209 211 215 217 218 221 225 227 228 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pAtaMjala yogasUtra bhAga-1 | pariziSTa pRSTham 234 235 236 240 243 sUtram ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 2-35 / / satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 2-36 / / asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthApanam // 2-37 // brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 2-38 / / 237 aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH // 2-39 / / 237 zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH // 2-40 // 238 sattvazuddhisaumanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca // 2-41 / / santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 2-42 // 242 kAyendriyasiddhirazuddhikSayAt tapasaH // 2-43 / / svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 2-44 / / 244 samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 2-45 / / sthirasukhamAsanam // 2-46 / / prayatnazaithilyAnantyasamApattibhyAm // 2-47 / / tato dvandvAnabhighAtaH // 2-48 / / tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH // 2-49 / / sa tu bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH // 2-50 / / bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 2-51 // tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 2-52 // dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 2-53 / / svaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH // 2-54|| 256 tata: paramA vazyatendriyANAm // 2-55 / / 246 247 248 249 250 253 254 255 258 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgaviSayaM vA cittam // athavA vItarAganA viSayavALuM citta mananI sthitinuM mananI sthiratAnuM, kAraNa thAya che. : prakAzaka : mAtAI gaI." DESIGN BY mRtadevatA bhavana, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380007. 'Teli./pheksa : (079) 26604911, phona : (079) 32911401 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in 9824043680 9428500401