________________
પાતંજલ યોગસૂત્ર ભાગ-૧ | સંક્ષિપ્ત ટ્રી સમાધિનો પ્રાપ્તિનો ઉપાય (પા.યો. ૧/૨૩-૨૪)
ઈશ્વરપ્રણિધાન
ઈશ્વર
ક્લેશ, કર્મ, વિપાક અને આશયથી ત્રણે કાળમાં નહિ સ્પર્ધાયેલો પુરુષવિશેષ
ક્લેશ
વિપાક
આશય
અવિદ્યાદિ વિહિત અને પોતાના દ્વારા - ફળના વિપાક સુધી
નિષિદ્ધના કરાયેલા કર્મના ચિત્તભૂમિમાં મિશ્રણરૂપ જાતિ, આયુષ્ય અને રહેનારા વાસનારૂપ કિયા ભોગસ્વરૂપ વિપાકો
સંસ્કારો ચિત્તના વિક્ષેપને કરનારા અન્ય અંતરાયો (પા.યો. ૧/૩૧)
(૧) દુઃખ (૨) દૌર્મનસ્ય (૩) અંગમેજયત્વ (૪) શ્વાસ-પ્રશ્વાસ
ચિત્તના વિક્ષેપોના નાશનો ઉપાય (પા.ગો. ૧/૩૨ થી ૩૪).
એક વિષયમાં
મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા પ્રાણવાયુનું બહાર ચિત્તનું ફરી ફરી
અને ઉપેક્ષાના
નીકળવું અને બહાર સ્થાપન
ભાવનથી ચિત્તનું પ્રસાદના ગતિનો વિચ્છેદ પ્રાણાયામ કરવા માટેની ત્રણ પ્રક્રિયા (પા.ગો. ૧/૩૪)
(૨) પૂરક
(૧) રેચક પ્રયત્ન વિશેપથી પ્રાણવાયુનું ચોક્કસ માત્રા વડે બહાર કાઢવું એ પ્રચ્છન=રેચક
બાહ્યવાયુનું અત્યંતર
પૂરણ દ્વારા જે વિધારણ તે પૂરક
(૩) કુંભક અભ્યતર પૂરણ કરાયેલા વાયુને ત્યાં જ ધારી રાખવું તે કુંભક
