Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ RL 928.91471 paMcoLI ba kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti graMtha saMpAdaka maMDaLa zrI manubhAI paMcoLI 'darzaka zrI yazavaMtabhAI zukala zrI jhINAbhAI desAI "sneharazmi zrI jatIndra dave DaoN. kumArapALa desAI saha saMpAdaka zrI rAmabhAI kAga zrI nAnubhAI dudharejiyA zrI mukuMdabhAI zAha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRtti me 1979 prakAzaka zrI rAmabhAI kAga majAdara pi. vikaTara - ji. amarelI mudraka narendra je. sonI dilu prinTarI 26, satyama sosAyaTI, zAhapura, amadAvAda-1 TAyaTala ane ATaleTa naTavara smRti prinTasa rAyapura amadAvAda, AvaraNa citra jaya paMcelI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtano AsvAda manubhAI paMcoLI 'darzaka' dalAbhAI saurASTranI saMpatti hatA. kavio potAnA rASTranI riddhisiddhi che. kAraNa ke temanI vANI dvArA te dezanuM pragaTa-apragaTa, jAgRta ke supta svarUpa dezavAsIone jANavA maLe che. badhA leke A dazya ke adazya ke jAgRta suSupta zaktione ApameLe jANI jAya tevuM kadI banyuM nathI ane banavAnuM paNa nathI. vanaspatinI AMtaracetanAne anubhava vanaspatizAstrIo dvArA ja jema ApaNane thAya che, dareka mANasa jagadIzacaMdra bojha thaI zakato nathI; tema potAnA dezavAsIonA vartamAna, bhUta ane bhaviSyanA svarUpanI sAmAnya janane ApameLe khabara paDatI nathI. paNa, je dezavAsIone AnI khabara na paDe teo dubhAMgI che, kAraNa ke AvI anubhUti vinA teo potAnA samAjanI vistRta cetanAnA bhAgIdAra thaI zakatA nathI ane AvI cetanA te ja amRtano AsvAda che. kSaNabhaMgura, svAthI ane sImIta jIvanamAM rahela asIma cidAnaMdane anubhava potAnA dezavAsIone kavio karAve che, eTale ja khuda bhagavAne pitAnI vibhUtio varNavatAM kaviomAM "uzanA" huM chuM ema kahyuM che. dulAbhAI soraThI lekajIvananA kavi hatA ane teo mAtra bhUtakALanA lekajIvananA gAnArA na hatA paNa badalAtA lekajIvananA sUro te sAMbhaLI zakatA ane saMbhaLAvatA hatA. temanAM bhUdAna uparanAM kAvyo tenI sAbitI che. jo ke temanI A jAgRti e pahelAM paNa hatI, jemaNe "kAgavANI' bhAga 1-2 vAMcyA haze tene AnI khAtarI thaze. temAM emaNe gAMdhIjI viSe sUkSmatAthI kAvyArAdhana kaNiI dulA kAga sRdi-1thI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karyu. che tema nathI, paNa patanane Are UbhelI rAjaputIne paNa cetavaNInA sUro vIrarasanI kATie paheoMcADIne saMbhaLAvyA che : nAva madhasAgare Aja tAya rajapUta hA ! deza jenA gayA veza paNa hajI mUcha para 4 cAraNAe sAmAnya rIte peAtAne te vAtamAM sArI peThe tathya che. nathI paDatI tevu' nathI. paNa sAMbhaLanArAne UbhA te UbhA temane koI sakAya nathI thayA : rajapUtanuM, karatA; le jenA gayA, hAtha dharatA nabhAvanArA rAjAenI prazaMsA karI che, A ja vAta rAjaguru thatA brAhmaNAne paNa lAgu dulAbhAI e judI jAtanA cAraNa hatA eTale vaherI nAkhe tevA cAbakhA rAjapUtAne lagAvatAM phakta rajapUtanAM nAma dhAraNa karI, mAMsa . vidhavidha pazunAM uDAveA; deza hAlyA rasAtALa A kSatriyA ! mAMsanA kaIka paracA tAvo. vAMjhiyA zvAnanAM khALa paMpALatA, putravALA ! tame kAM mAA ? A lITIo jo te vakhatanA rAjAoe sAMbhaLIne hRdayamAM utArI hata te temanuM sthAna kaMIka alaga ja heta! paNa ApaNA prazna tA kavinI aMtaracetanA ane tene pragaTa karavAnI trevaDane che. dulAbhAI AvI trevaDavALA kavi hatA. lAkajIvana eTale daradronuM jIvana evuM nathI. dulAbhAI daradro ke dalitAnA kavi nathI, paNa leAkajIvanamAM jyAM daridratA joI tene kAvyamAM utAratAM temane sakeAca nathI thayA. emanuM 'hAthI' kAvya vAMcatAM A vAtane khyAla Avaze. leAkajIvanane arthAM jema daridratAnuM jIvana nathI, bhadra leAkeAnI upAsanA paNa nathI, leAkajIvanane potAnA AdhAra te potAnuM vAyumaMDaLa che. tene sAdo pAyA eka nAnakaDo samAja je prakRti, pazu ane khetInI AjubAjunA udyogA para racAyelA che, je vaijJAnika rIte bahu AgaLa vadhelA che tevuM mAnavAnI kazI jarUra nathI. paNa tenA vaijJAnika jJAnanI uNapa tenI anubhUtinAM UMDANa saccAIthI kavizrI dulA kAga smRti graMtha -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. purAyelAM hoya che. pazune saMparka tenA premane vistAra kare che. manuSyatara sRSTi taraphanI pUrNa buddhi jagADe che. paraspara pratyakSa svarUpe avalaMbatAM tene saunA sukhamAM ApaNuM sukha, evo anubhava karAve che ane prakRti sAthenuM tenuM tAdAmya tene Izvara tarapha vALe che. kAraNa, te jue che ke prakRti para keTalIka bAbatomAM tenI sattA cAlatI nathI, ane karmaphaLa prApta karavA mATe kevaLa puruSArtha basa nathI. mANasa pUro svAdhIna paNa nathI ane chatAM pUro parAdhIna paNa nathI. A alaukika satyane tene nitya anubhava thAya che. barTAnDa rasele eka jagyAe vijJAnanA atireke manuSyane pite IzvaranI samakakSa che tevo je ahaMkAra pedA karyo che, temAMthI nipajatA bhaya tarapha AMgaLI cIMdhI che. raselanI kakSAne vicAraka A saikAmAM bIje thayo nathI. te dhArmika mANasa na hatA. vijJAnane temaNe pitAnI adbhuta gANitika medhAthI pIdhuM hatuM ane te pachIthI temaNe A cetavaNI uccArI hatI ke IzvaranI samakakSa pratibhramamAM hovAnuM abhimAna manuSya jAti mATe eka zApa samAna nIvaDI jaze. Ane ja navA samAjazAstrIo bIjI rIte kahe che : teo kahe che, samAja pheIsa Tu pheIsa sosAyaTI hovo joIe.' eTale ke nAno, eka bIjAne roja maLatA, . haLate, ekabIjAnA kAmakAjamAM ekabIjA sAthe joDAyeluM ane e rIte ekabIjAne oLakhavAnI sahaja paristhitivALo hovo joIe. te ja mANasa svasthatA ane sukhane anubhava karI zakaze. lokajIvanane mahimA gAnArAonuM paNa A ja kahevuM che. teo manuSyane prakatithI alaga kalapI zakatA nathI. khetaranI khullI havA ane vanaspatine sahavAsa temane eka navI samaja Ape che. dulAbhAI AvA lokajIvana vacce rahyA tethI temanI kavitAmAM pazu, paMkhI, badhAne mahimA gAya che. game teTaluM zedhIe te paNa temAM sImenTa, nAIlena ke rokeTane mahimAM zodhI zakAze nahi. Avo pAyAmAM paDele nitya anubhava, eka vyavahAru hAthavaguM tattvajJAna jANyA pachI mANasane sAra sUyA vinA japa vaLato nathI. paNa A sAra zodhavA mATenI anukULatA ati moTA ghaTaka ke ati jaTila vyavasthAmAM sAmAnya mANasa mATe zakya nathI. nahi ke tyAM sAra zodhavAnuM azakya che ! Akhare jaTila samAjamAM paNa koIne koI prakRtinA kAcA masAlA upara ja utpAdana thatuM hoya che ane keI ne kaI vahIvaTakAro tyAM paNa hoya ja che. paNa sAmAnya janane mATe te tAMtaNe pakaDavo, samaja ane anubhavavo te jagyAe mukela che, tethI temane nirAMta maLatI hotI nathI. AjakAi - P S ICECII STOI 2011
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dulAbhAInAM kAvyono abhyAsa karanArA jIvananA AvA sArarUpa kA sArI rIte zodhI zakaze : karma karatAM rahe, kAMkarI, svAmI ! kyAM zodhaNa karuM,' 'kAyAne ghaDanAro jANe na jAya, kIDInAM AMtara kema ghaDIyAM,' 'gopIyune gamatuM nathI re gokuLa'mAM vagere kAvyomAM joI zakaze. AvAM kAvyomAM temanI kavipaNAnI siddhi varNanAtmaka kAvya karatAM paNa adakerI che. - taLa gujarAtamAM lekavana vaheluM vIlAtuM gayuM, saurASTramAM te jIvatuM rahyuM ane haju paNa jIve che, tevo anubhava thaI zake. eTale saurASTramAM janmelA A kavie soraThI bhASAmAM kaMda ne laDhaNomAM, soraThI upamA ne alaMkAromAM, ane saraThI ApasUjhathI gAyuM temAM biradAvali paNa racI, tene Thapako paNa Ape. cAraNI paraMparAmAM ucharelA ane kavitAnI ImAratathI saMjogonAM kAraNe dUra rahelA ane jene ApaNe zuddha kavitA kahIe chIe, jenuM mukhya lakSaNa AkAra ane AMtarika baMnenI sauSThavatA mAnavAmAM AvI che, te AmAM jhAjhI jovA nahi maLe. paNa eka mukhya guNa ane temAMya zrAvya kavitAne mukhya guNa saTatA, dalAbhAInI kavitAmAM Thera Thera AvI sacoTatA moTA pramANamAM jovA maLe che. A sacoTatAnuM mULa temaNe yojelA bhASA prAge, upamA ne alaMkAro tathA lekadakiTanA daivatamAM dekhAze. lekajIvana raheze ke nahi te kahevuM muzkela che. udyogavAdane je pravAha cAlyo che, bhautika sukhonI je ghelachA ApaNI saMskRtie pedA karI che te vAjabI bhautika sukhothI saMtuDa ane AMtarika cetanAnA anubhavamAM puSTa evI samatulita lekasRSTine kadAca na paNa rahevA de ! kadAca udyogavAda paNa palaTAya ane prakRti, manuSya ane paramAtmA vaccenuM samatolana UbhuM karavA mATe vijJAna ane samAjazAstrIo AgaLa Ave tevA vakhate A anubhava, kavisaMcita vANI, upAsanA, madadagAra thaze ane te vakhate dulAbhAInI keTalIka kRtio mUlyavAna saMpatti gaNAze. lokabhAratI saNosarA 8-2-79 graMthanA zubhecchake zrI harajIvanadAsabhAI bAradAnavALA zrI dhIrubhAI aMbANI - zrI uttamacaMdabhAI daDiyA kAmi dulA kAga rakRti-guNa :
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 9 thI 46 jIvana saMbhAraNAM kavizrI dulAbhAI kAga : kavi kAga ane merubhA gaDhavI : pahelI saravANI : lekasAhityanI mALAno mera : svamAnI cAraNa deva : khalakane moTI khoTa : zabdabrahmanA upAsaka zuM bhUlAya? majAdara sAhitya rAmarahanAM mIThAM smaraNo : have sAMja paDavA AvI che : bApune vaMdanA : saba ke priya saba ke hitakArI : saurASTranuM aNamola ratana : sAcA leka zikSaka : eka bahumukhI pratibhA : kavi kAga ane huM: sumadhura saMsmaraNonI yAdamAM : preraNAdAyI vANI : sanAtana satyanA upAsaka : gebI AtmA : tulasIzyAmanA mAge : bhagatabApu : lokasAhityanA svAmI bhagatabApu: pavitra saMbhAraNAM : : sArasvata putro sUI na rahe : priyadazIne koNa parAyuM ? : keTalAMka mIThAM smaraNo : bhAratanA kavi : Aja mane majA AvI che : sarva hitakArI : dulerAya kArANI jorAvarasiMha jAdava jayabhikhu ratikumAra vyAsa jamiyata paMDayA dolata bhaTTa araviMda dhoLakiyA dakSiNakumAra jozI jayaMtIlAla jobanaputrA kalyANajIbhAI mahetA nAnurAma dUdharejiyA choTubhAI mahetA kuMvarajI jI. bhaTTa bacubhAI mahetA zaMbhuprasAda ha. desAI IcchubhAI ba. zeTha . vajubhAI du. gAMdhI kanu bAroTa mULubhAI pAliyA mahaMta harikRSNAcArya harisiMhajI gohila bhogIlAla tu. lAlANI mahaMtazrI rAma svarUpadAsajI jayaMtIlAla tripAThI niraMjana vyAsa cittaraMjana rAjA yatizrI jayaMta muni kAMtibhAI kAriyA amaradAsa bArAvALA 107 108 113 115 117 118 120 121 123 124 128 chAtI kauijha dulA kAkA Rdila-thi che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMjalI 130 thI 144 jugatarAma dave, jayamalla paramAra, mahaMta trikamadAsajI, svAmI AtmasthAnaMda, kRSNarAja ThAkarazI, ratubhAI adANI, madAlasA nArAyaNa, phatehasiMharAva gAyakavADa, lalubhAI zeTha, zivarAjakumAra khAcara, ke. pI. zAha, ratilAla zeTha, narendrasiMha mahIDA, zrIkRSNa agravAla, The. IzvarabhAI dave, zazikAnta bhaTTa, baLavaMtabhAI bhaTTa, bacubhAI gaDhavI, puMjAbhAI, bhANAbhAI gIDA, nyAlacaMda zeTha, rAmanArAyaNa nA. pAThaka, divyakAnta nANAvaTI, khoDIdAsa jhulA, morArIdAsa harIyANI, nikhila bakSI, naTavarasiMha, mAdhubhAI devacaMda, pI. sI. ceTarajI, bhogIlAla lAlANI, paTela kAMtilAla khetAbhAI jI. DI. vyAsa, gidhubhAI koTaka, dakSiNabhAI jozI ane dhUmaketu' parivAra, maMgaLadAsa saMghavI, choTAlAla, vajubhAI zAha, vijayakaraNa kavi, piMgaLazI pAyaka, devendra vijaya, ThAkorabhAI amIna, vajubhAI upAdyAya, vinoda mahetA, jayaMtIlAla pArekha, vRjalAla prabhudAsa, puruSottama pArekha, mahaMta rAmasvarUpadAsajI, veNIzaMkara ojhA, kALIdAsa vyAsa, niraMjana vyAsa, saMtokabahena mahetA, manubhAI gaDhavI, esa. vI. somaiyA, caMdrakAnta bhaTTa, yuvaka sevA maMDaLa, zAradAgrAma, ANadAbAvA sevA saMsthA, cAraNa mitra maMDaLa, boTAdakara koleja, kaccha, kAThiyAvADa, gujarAta, garAsiyA esoziyezana, zAzvatI, (morabI) vivekAnaMda ke leja, (amadAvAda) mULInA cAraNabhAIo, saurASTra sAMskRtika maMDaLa, DI. ke. vI. koleja (jAmanagara), darabAra gopALadAsa zikSaNa mahAvidyAlaya aliyAbADA, gaMgAjaLA vidyApITha (aliyAbADA) Asa-sAyaMsa koleja (mahuvA) lakSmaNadAsa cAraNa borDiga (mAMDavI-kaccha) lAyaMsa kalaba (mahuvA) sela zakti gaDhavI samAja (AdIpura karacha) AkAzavANI rAjakoTa kendra. kAvyAMjali 146 thI 172 dulerAya kArANI, dilIpa bhaTTa, piMgaLazI gaDhavI, kezava rAThoDa, mIThAbhAI parasANA, harakizana jozI, devIsaMga kezaradAna, gaDhavI bhurAbhA, nArAyaNadAsa bAliyA, saurASTra sAMskRtika maMDaLa (vallabha vidyAnagara), dayAzaMkara nAyaka, A pAbhAI gaDhavI, zaMbhuprasAda ha. desAI. ApA hamIra, prajApati vallabhabhAI manubhAI cuDAsamA, dalubhAI jozI, kAnta, kavi mahezadAna, bhakta kavi "Urmila", manaharadAna bArahaTha, bacubhAI mahetA, haragoviMda rAmI, De. dhIrajalAla munI, zAmajI jeThavA, kavi jabaradAna zivAjI bAroTa, gidhu mahArAja, saMtakavi amaradAsajI, zrImALI maganalAla, bAbulAla paramAra, mIra kavi nAnuM phandA, mahaMta zAMtidAsajI, prajApati mAdhA vIrA, zAMtilAla TapAlI, vaju gaDhavI, kavi aMbu dave, maganalAla motIvALA, mahArAja trikamadAsajI, baLadevabhAI mahetA, kavi "kAna', vidyArAma hariyANI. lekho 182 loka sAhitya ane sarjAtuM sAhitya : pramodakumAra paTela, 178 ArSadRSTA bhakta kavi : rAmanArAyaNa nA. pAThaka 182 kAgavANI 186 thI 216 A graMthamAM kAgavANImAM prasiddha thayelAM kAvya pragaTa karavAnI anumati ApavA mATe zrI gurjara graMtharatna kAryAlayanA saMcAlakanA AbhArI chIe, ) re kavizrI dulA kAga smRti-graMtha zae
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ presanna mudrAmAM kAgabApu
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgabApuH yuvAnavaye temanA nivAsasthAnanA prAMgaNamAM kAgabApunI yuvAvasthAnI tapazcaryA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ madaranA nivAsasthAnamAM lekhanakArya karatA kAgabApu zrI ratibhAI adANI dvArA sanmAnuM svIkAratA kAgabApu saurASTra akAdamInA sanmAna pachI kAgabApune abhinaMdana ApatA porabaMdaranA yuvarAjazrI udayabhANasihajI.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakta kavi dulAbhAI kAga prayojita sarasvatI putrono DAyaro sva. merUbhAbhAIne dhAbaLA ane hAke ApatA kAgabApu bAjumAM : zrI jayamalabhAI sva. medhANIjInA vatana bagasarAmAM temanuM smAraka racathI muMbaImAM paNumukhAnaMda hAlamAM sva. merUbhA gAtA hatA tyAre ekAgracitte sAMbhaLI rahelA kAgabApu. temanI sAthe zrI yamalla paramAra, De. maganabhAI goMDaliyA ane nAnurAma dUdharejiyA najare paDe che.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ " bhaktakavi dulAbhAI kAga prayojita - sarasvatI putrono DAyaro manaharanA DAyarAmAM kAgabApu saMbodhana kare che. bAju mAM sukAM paddha sAhityakAra sva. jayaMbhakhu bhakatakavi dulAbhAi kAga prayojita | sarasvatI putrono DAyaro zuM jamADIzuM ? carcA karatA kogabapu, 'jayabhikhu' ane zrI ratikumAra vyAsa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanA mAjI mukhya maMtrI zrI. baLavaMtarAya mahetAnA haste sanmAna svIkAratA kAgabApu bagasarAmAM Do. maganalAlanA nivAsasthAne "rAmakRpamAM sarvazrI vanecaMdabhAI DI. ghelANI pIMgaLazIbhAI gaDhavI, maganalAla gAMDaliyA, zivalAla gAMDalIyA ane jagadIza gaMDalIyA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi dulA kAga - eka bhAva-mudrAmAM [DAbI bAjuthI zrI ratikumAra vyAsa, kAgabApu ane kAgabApunA putra zrI rAmabhAI kAga
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmAna pachInI prasanna mudrAmAM 31-5-74nA rAja jUnAgaDhamAM kAgabApu AI sonabAI bApune 5 AzIrvAda Ape che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgabApu emanI lAkSaNika porahabharI chaTAmAM kAgabApu majAdaranA atithigRhanA phaLiyAmAM : bAjumAM temanA putra zrI rAmabhAinA banne putra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanagaranA nIlamabAga pelesamAM rAjakaba ane nimaMtritone rAmAyaNa vAMcI saMbhaLAve che, kAgabApu emanA majAdaranA DAyarA vacce : jamaNIbAju AgalI haroLamAM zrI rAtakumAra vyAsa, zrI kalyANubhAI ane zrI jeThasura deva.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAkA kAlAvALA ja joI zakAya STEE [DAbI bAjuthI) zrI rAmabhAi kAga, amarabAI rA. kAga, rAjubene du. kAga, lamIbahena du. kAga, temanA hAthamAM rAjavIra rA. kAga. virAbhAI rAmabhAI kAga, pU. rAjubahena dulAbhAI kAga, bAbubhAI rAmabhAi kAga
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgabApunI samIpe putra rAmabhAI e majAdaranA pAdaramAM kAgabApunA agnisaMskAra karatA rAmabhAi aMtima saMskAra pahelAnuM pavitra snAna karAvatA svajane.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tee adhaa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRtigraMtha jemane bhaNeluM nahi evA gAmamAM nivAsa, ane thoDuM bhAMgyuM tUTayuM bhaNatara chatAM dulAbhAI 'padmazrI' jevI phATela piyAlAne kavi bhAratakakSAnI zreSTha vyakti banyA. kazI tAlIma kavitA kaMTha kaheNIne triveNI saMgama' vinA hajAro lAkho lokone pitAnI kAvyazakti, ane jemanA kRtitvane ke'NI ane sAgara zA dhIragaMbhIra gaLAthI mugdha karI jUnavaTanA sAmarthanA sumeLavALuM navaprayANa". zakyA, hajAro loko para potAnA vyaktitvanI chApa 'jeno prANa saccAI ane yathAbhASI-tathAkArI sUtra che' upasAvI ane ethIya vadhu lokone jIvananA supaMthe prabodhaka svAtaMtrya uSA bhavya bolI kAgavANI." vALI zakyA. e badhAne zuM nAnuM kArya mAnI zakIzuM ? jevA zabdothI biradAvAyela che evA saurASTranA - dulAbhAI jevA puruSo vAraMvAra maLavA muzkela lekasAhityanA kabIravaDa samA dulAbhAI kAganuM che. seMkaDo varSanA gALe tevA ekAda janmatA hoya che. AkhuM ye jIvana eka saMta kavi ane sAdhakanuM sva. meghANIe lakhyuM che : "mArI najare jIvana hatuM. dulAbhAInI kharI kavitA emanA jIvanapaMthamAM paDI saMta ane kavi samAnaguNI hoya che. saMta AThe. che." e Adarza ane upAsanArata jIvanapaMtha ane pahora saMta che, jyAre kavi kAvyanI racanA karatI e paMthe pravAsa karatA Tapakela kAvyamadhu aMge prasaM. vakhate saMta hoya che. kavi kAvyo te aneka lakhe gopAta emaNe pote pitAnI ja kalamathI je kaMI che, paraMtu temAMnAM ciraMjIva e ja bane che, je lakhyuM che, te emanA ja zabdomAM ahIM saMkalita saMtabhAvamAM pravezIne lakhAyelAM hoya ! karavA prayAsa karyo che. - kavi tribhuvana vyAse ghaNAMya gIta lakhyAM, paNa "mAruM janmasthAna mahuvA pAse soDavadarI gAma." dhanya ho dhanya saurASTra dharaNI !' amara banyuM. dulAbhAInA pitA potAnI bahena vidhavA thatAM prANazaMkara yogI' nAmanA eka bIjA kavie paNa tenI kheDa saMbhALavA thoDA vakhata soDavadarI jaIne ghaNuM lakhyuM, paNa lokone haiye sparzI gayuM eka ja rahelA, te daramiyAna vikrama saMvata 1959nA kArataka -mahelenA mahelathI vahAlI amane amArI jhUMpaDI'. vadI-11, 25 navembara 1903nA roja dulAbhAIne AnuM kAraNa e ke A kAvya racatI vakhate teo janma e soDavadarI gAme thayelo. jeTalA saMtaprakRtimAM UMDA pravezyA haze, teTalA zrI merubhAbhAIe eka vakhata kaheluM : "dulAbhAI anya racanAonA sarjana vakhate pravezyA nahi hoya ! jevAM nararane game te peTe na pAke. ene mATe te jyAre dulAbhAImAM te A baMne hatAM. e mA dhAnabAI jevI mA joIe. phaLiyAmAM viyAyela tapaHpUta saMta paNa hatA, ane saheja tivALA kUtarI marI gaI. cAra piTA jevAM galUDiyAM mA vinA kavi paNa hatA. e ja kAraNe lekasAhityanA kSetre TaLavaLe. eka thAnele putra dulAbhAI ane bIjA emaNe "aradhamAM ekalA" tarIke ApaNe joI thAnole e cAra bhAvihoNAM galUDiyAMne AIe zakIe chIe. dhavaDAvIne meTAM karelAM. AvA sAgarapeTA karuNAsabhara abhaNa mAvatarane tyAM janma, jyAM koI ja uramAM dulAbhAI jevuM mota nIpaje.' e kapizrI dulA kAsA Rdi-thi - R00// , S
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana 11 mAtRprema A mA AI dhAnabAI aMgeno eka banAva te divasomAM majAdaranI AsapAsa so se gAumAM lo kacarcAno viSaya banela. 1941-42nA arasAne e banAva. dulAbhAI kAganAM mA gujarI gayAM te vakhate dulAbhAI bahAragAma hatA. tAbaDatoba mANasa mokalIne temane belAvAyA. dulAbhAI Ave te daramiyAna sagAMvahAlAMoe aMtimavidhinI taiyArI cAlu rAkhelI. dulAbhAI majAdara pahoMcyA tyAre mAne nanAmI para levAnI taiyArI hatI. AvatAMveMta dulAbhAI mAnA mRtadeha pAse gayA ane vilApa karatA karatA zabanA kAna pAse bALaka mAphaka mA! mA !" evA sAda pADavA mAMDyA. thoDA rUdana, AMsu ane mA ! mA!nA sAda pachI mRtadehe AMkha ughADI, 'tuM AvyuM beTA !" ema kahI gheDI vAta karI. A vAta para tyAre keTaluM tathya ne keTalI lekavAyakA tenI carcA cAlelI. lokone eka varga najare dekhAya, buddhimAM Utare eTaluM ja kharuM; ema mAnato thayo che. paNa yathArtha ciMtana karatA e sthiti kaMI kharI lAgatI nathI. Izvare racela sRSTino ekAda aMza ja teNe ApaNI samakSa gamya karyo che. agamya evuM pAra vinAnuM che. tethI, na dekhAya ke buddhimAM na Utare te hoI ja na zake; ema mAnavuM e mAnavI mATe ghaNI prAthamika dazAnuM sUcaka che. A banAva aMge kAgavANI bhAga-7nI prastAvanAmAM seMdhAyuM che ke; "uparanI vAta aMge dhAruM te Aje pUchI zakuM tema chuM. paraMtu evI pUchavAnI IcchA paNa thatI nathI. huM A graMthanA pharamA jato hato te vakhate eka mitra AvyA. temaNe pahele pharamo hAthamAM laIne "mAnA duhA" vAMcyA ane temanI AMkhamAMthI Tapa Tapa AMsu khaTvA mAMDayAM. thoDI vAre e bolyA, "bhAI, mane bahu nAne mUkIne mArI bA gujarI gayAM hatAM. e "kevI hatI ne kevI nahi enI kazI smRti mArA manamAM nathI. ene gayAne pacAsa varSa thavA AvyAM, paNa Aje A duhA vAMcatAM mane enI jeTalI yAda AvI ane mArA mane enI smRtimAM DUsakAM bharyA, eTalAM agAu kadI bharyA nathI." kiM kastasya kAbaeNna kiM kANaDena dhanuSmata: . parasya hRdaye lagna na pUNyati yaSThira che. kavinuM kAvya ane dhanurdharanuM bANa, je sAmAnA hRdaye na coMTe te kAvya ke bANa zA kAmanAM ! prANanA thIjI gayelA pipaDAne umA ApIne ogALavAnuM, pravAhamAna karavAnuM kAma e kAvyanuM kAma che. je duhAonA jaDa (chapAyelA) svarUpe eka ajANyA mAnavInI pacAsa varSa agAu marI gayela mAtAne eka manaHpaTa para jAgrata karI; e duhA je vakhate, je mAtAnA virahathI, je haiyAmAMthI nIkaLyA hoya teNe te vakhate maDuM beThuM karyuM hoya, to temAM mane Aje kazuM Azcarya lAgatuM nathI." dulA kAganAM pUrva bIjamAM hoya te ja vRkSamAM Ave. 13mI sadImAM thaI gayela bIjala kavi dulAbhAInA 79mI peDhIe pUrvaja thAya. mAthuM mAge te mAthuM maLe evI prANavAna kavitAnA e kavi hatA. kavitA karIne rA' DiyAsanuM mAthuM laI Avela. saue vAha vAha karI, tyAre bIjala kavi e mAthA sAthe citAmAM pravezela kavi bIjAne traNa dIkarA. kAga sura emAM nAno. kAga suranA vaMzamAM zAmaLA kAga thayA. e so ghoDAM pherave, talavAranI ramajhaTa calAve, jenA trAjave bese ene tArI de. eka vAra enA sAthIo sAthe lUMTe cAlyA zetruMjaya tIrtha lUMTavAnI sAthIdAronI marajI. zAmaLA raka kauiI dulA kAga ramRni-lin
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - pra'tha 12 kAga kahe : koInI mAnI ijjata na levAya, ema koInA devasthAnane malAjo ApaNAthI na lUMTAya.' kAga suranI 36mI peDhIe jhAlA kAga thayA. gIramAM rahe, DhAra cAre. dukALamAM Dhera sApha ! khAvA TaMkanAM ThekANAM na maLe. AvA garIba jhAlA kAgane koNa dIkarI de? batrIsa-tetrIsa varSanI uMmare paDa raLe te peTa bhare e sthitimAM jhAlA kAga majAdara gAme AvyA. sAthe dharavakharImAM e bheMsa te eka pADA : e ja enAM rAja te pATa ! pADA para dharavakharI, ane bheMsa para AjivikA ! ahI' cAraNanI eka gIyaDa ara zAkhanAM 25 gAma. paNa niyama evA ke eka zAkhamAM dIkarI devAya nahi, dIkarI levAya nahi. majAdaranA jahA araDu jANItA bhaDa mANasa. e gaDhavInI najaramAM jhAleA kAga vasI gayA. eNe ene 40 vIdhAnu khetara ne dIkarI dIdhAM. enA dIkarA bhAyA kAga- phulAbhAInA pitA, saurASTranA dakSiNa sAgarakAMThe AvelA po AlbarTa vikaTara najIkanA 'pIpA pApa na kIjIe'ne upadeza ApanAra pIpA bhagate sthApela pIpAvAvanA prasiddha maMdirathI doDheka mAIlanA aMtare Avelu sattara khAraDAnI vasatIvALuM 'majAdara' e emanu vatana. phulAbhAInu ghaDatara vyaktinA dhaDatara ane caNataramAM mAtA-pitAnA saMskArA, bALapaNanA bherubA, AsapAsanuM vAtAvaraNa, emAMnI nadI, DuMgarA, madirA A badhAMno phALA hAya che. bALapaNanI emanI tIvra jijJAsAvRttine poSaNa maLelu vArtAomAMthI. bhAyA kAga paNa vArtA sArI mAMDI jANatA. avAranavAra AvatA mahemAna cAraNA, bAroTonI vArtAo paNa kizAra dulAbhAI rasathI sAMbhaLatA. vikaTaranI nizALa e emanI najIkanI zALA. temaNe lakhyu che : "huM gujarAtI pAMca ceApaDI vikaTaranI nizALe bhaNelA.'' saMbhava che ke e vakhate nizALamAM ethI vadhu bhaNavAnI sagavaDa nahi hAya ! "tera varasanI uMmare huM gAyA cAratA hatA. mArA pitAzrIne tyAM sATheka gAyA hatI, bheMsA paNa trIzeka hatI. mane nAnapaNathI ja gAye cAravAnA zAkha lAgelA. pagamAM joDA vinA ane mAthe pAghaDI vinA huM gAyo cAratA. majAdaramAM carANunI tANa jethI pIpAvAva, jholApara e gAmAnI sImamAM paNa gAyo caravA jatI. AkhA divasa mAre vagaDAmAM ja vasavAnuM hatuM. rAmAyaNanuM pustaka sAthe laI jatA ane AkhA divasa vAMcatA. rAmAyaNa mane teA hADohADa pahoMcI gayela che. nAnI umara eTale gAyA pachavADe cAlI cAlIne paga thAkI jAya. pANI paNa kUvAmAMthI sIMcIne ja pAvuM paDe. jo ke mArA pitAe gAya cAravAnI pharaja mane pADela nahi, e teA mAro ja zokha hatA.' paraMtu dulAbhAInI gosevA ane rAmayaNanu' A anuzIlana emanA pitAne rucikara nahAtAM. "mArA pitAzrI te| e vAtathI nArAja hatA. kAraNa ke gharane vahIvaTa ghaNA moTA hatA. pAMca sAMtI amAre ghera cAlatAM. nAnAM-moTAM gheADAM, bhesA, gAyA, UMTa, bakarAM, baLada thaIne savA se jeTalAM mAlaDhAra hatAM. vahevAra paNa khUba vadhArelA. AsapAsamAM sabaMdha paNa ghaNA. mahemAne paNa kavi dulA kAga smRti-tha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ghaNA. mahemAne paNa eka divasa na AvyA hoya evuM banatuM nahi. mArA pitAzrI e vakhatanA eka aDIkhama mANasa gaNAtA. e vaTadAra mANasa hatA. pitAnI zeha bIjA mANasa para paDe evuM emanuM vartana hatuM. e vakhatamAM TheranI corIo ghaNI ja thatI. keI garIbanuM Dhora corAI jAya, eTale tarata ja te dhA nAkho majAdara Ave. mane barAbara yAda che ke, e vakhate vAvaNI cAlatI hoya ke lANI cAlatI hoya, athavA gharamAM keI bimAra hoya, te badhuM choDIne mArA pitA turata ja ghoDA para caDatA, ane e garIbanA Dhorane patto na lAge tyAM sudhI e pAchA ghera AvatA ja nahi. emanAthI moTA moTA bhArADI mANase paNa bItA hatA. tema evA evA mANaso sAthe teo saMbaMdha paNa rAkhatA hatA. je pitAzrInI dizA e hatI jyAre mArI dizA gAye cAravAnI ane rAmAyaNa vAMcavAnI. eTale emanA manamAM mane joI hara vakhata kheda thato. ane kayAreka e kahetA paNa kharA ke "mAruM AvaDuM moTuM kamaThANa enuM zuM thaze ? A te chate dIkare sItArAma !' A badhA vicAre ghoLAtAM ghoLAtAM emane eka upAya sUjhayo ke, dIkarAne dArU-mAMsa khavarAvuM te A badhuM choDI de. paNa mane dArU pIvAnuM kahe ke? pate te ghaNIvAra kahela, paNa kAMI na vaLyuM. eTale have koI bIjA mAraphata e kAma karAvavuM ema emane lAgyuM." dulAbhAInI AsapAsanI sRSTimAM AvA mANasone teTo na hate. mArI AsapAsa e jAtanI sRSTi hatI." AsapAsanI sRSTi AhIra, khasiyA, bAbariyA, garAsiyA e komamAM e vakhate dArU pIvAmAM--pAvAmAM, evI evI mijalaso karavAmAM, corI karavA-karAvavAmAM, bahAra, vaTiyAone Azaro ApavAmAM, pitAthI bIjAM mANase tharathare, evuM vartana rAkhavAmAM gaurava manAtuM e mANasomAM e vakhatanAM aniSTa tatvomAMnA ghaNAM ja paDyAM hatAM; paNa sAthosAtha sAcI mANasAIne chAje evAM sarasa to paNa hatAM. bheLapaNa, hRdayanI nikhAlasatA, zUravIratA, keInI bahenadIkarI sAme kUDI najara na karavI, game te ane game teTalI AMkhanI oLakhANa sivAyanA dezaparadezI Ave te temanI mahemAnagatI karavI, garIbo taraphanI udAra vRtti, mitratA sAcavavA mATe prANu suddhAM ApavAnI Teka pALavI, evAM evAM UMcAM to emanAmAM hatAM. e mANaso khare vakhate topanA moDhAmAM orAvA taiyAra thAya evA nIDara ane aDIkhama hatAM. Aje navA jamAnAmAM e mANaso hota te e kharAba to nAza pAmIne teo navA yuganA sarasa mANaso banata. mArI AsapAsanA jagatamAM sAMgaNIA, kaMTALA vagere ThekANAM evAM hatAM, ke jyAM snehIone athavA koI paNa mANasane nIma hoya te paNa jabaradaratIthI dArU pAvAmAM Avato hato, emAM moTAI manAtI." dArU-mAMsanI Teva pADavAno prayAsa dulAbhAInA pitAe dulAbhAIne dArU-mAMsa pItAM -khAtA karavAnuM kAma sAMgaNiyAnA eka saMbaMdhI hIpA mobhane soMpyuM. "mahuvA pAse mAlaNa nadIne kAMThe sAMgaNiyA nAme gAma che, mArA gAmathI cha gAu dUra thAya. tyAMnA | kavibrI dulA kAga Rti-guMthI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha hIpA mebhane ane amAre traNa peDhIne saMbaMdha. e paNa badhA marda mANa. kaI paNa halakAInuM tattva emanAmAM nahi ane sAva sAdhuDiyA paNa nahi. hIpo mobha hIpe me mArA pitAne kAkA kaheto. paNa ghaNe ja sukhI mANasa. bAra sAMtI haMkAve. base jeTalAM mAla-Dhora rAkhe. UMcI jAtanA paMdara te ghoDA ene tyAM bAMdhyA rahetA. tene ghera jaIe tyAre choTA zA darabArane aNasAra Avato. eka divasa mArA pitAe hIpA mobha sAthe mane dArU pAvA viSe badhI vAta nakkI karI. hIpe mobha mahinAmAM ekabe vAra majAdara Ave. - rAtre mane eNe bolAvyA. pAdaramAM AvelA amArA khetaramAM jaI ame banne beThA. dhIre dhIre eNe vAtanI zarUAta karI. meM ene eTaluM ja kahyuM ke "bhalA mANasa ! tamAre ane amAre traNa peDhIno saMbaMdha che ane tArA jevA bhaDa mANasanA meMDhAmAMthI mane eka bALaka jevA mANasane dArU pAvAnA zabda nIkaLe, te sArI vAta na kahevAya. snehI to te ja kahevAya ke je kharAba rastethI sArA rate laI jAya. vaLI tuM AhIrane dIkaro ane mane cAraNane dArU pIvA Ubho thayo, te tane zobhatuM nathI.' mArA eTalA ja veNanI ene UMDI asara thaI gaI. mArA pitAne eNe turata ja kahyuM ke, "A cAmaDuM AvyuM nathI, raMgAI gayuM che. mATe have ene ApaNe paMthe caDavAnuM kahevuM te vyartha che ane pApa che." * tyAra pachI paNa dArU pAvA bAbate mArA para ghaNIye ghaDIo vItI gaI ane hIpA mobha sAthe mArI mitratA dA'De divase vadhatI gaI. 1 huM kavitA banAvatAM te zIkhI gayo hato eTale manamAM eka navo zokha jAgyA hatA, ke koI darabAranI kavitA karavI ane InAma-akarAma levuM. pharavA javuM, sArA sArA darabArane tyAM javuM paNa e koTa phUTavyo, tyAM ja mArA bALamitra hIpA mobhe ene mULamAMthI ja khodI nAkhyo. mane bolAvIne eNe kahyuM : "tAre koI divasa kyAMya paNa paisAnI mAgaNI karavI nahi. ApaNuM ghara eka ja kahevAya, mATe jyAre paisAnI jarUra paDe tyAre sAMgaNiye cAlyA AvavuM. bhAyA kAgane dIkaro DelIe DelIe bhaTake, e vAta sArI na kahevAya." mArA pitAzrI mane vAparavA paisA ApatA nahi. mAre te tIrthayAtrA karavA javuM hatuM. jUnAM jUnAM sthaLe jovA javuM, sAdhu-saMnyAsI pAse javuM, eTale paisA vinA kema cAle? pachI te huM sAMgaNiye mahinAnA mahinA raheto. rAmAyaNa mahAbhArata vAMcyA karuM, prabhusmaraNa karyA karuM, ane musApharIe javuM hoya tyAre paisA tyAMthI laI jAuM. mArI ayAcakatAnuM mULa kAraNa hIpe mobha che, kAraNa ke nAnapaNathI mAgavAno chaMda mane lAge hota, te koNa jANe Aje huM kyAM hota ! Aje e vAta sAMbhare che, tyAre jIva thaMbhI jAya che. e gAmaDiyA mANasanI raheNIkaraNI, enI mahemAnagatI, vyavahAra-kuzaLatA ane aDagapaNuM, e badhuM haju jANe mArI sAme ja UbhuM che. hasatAM ke gammata karatAM e AhIra kaI divasakhoTuM bolato nahi, ane je belyA hoIe e pALavuM ja joIe, e enuM jIvanatatva hatuM. mArAM AcaraNa ene bahu ja gamI gayAM hatAM eTale amArI mitratA hADohADa sudhI pahoMcI gaI hatI. pachI te emane ghera javAmAM bAIo ane bahene mArI lAja paNa karatAM nahi. eka vakhata mArA pitAzrIe, chevaTe thAkI jaI mArI AgaLa eka hAthamAM pAghaDI utArI ane bIjA . hAthamAM dArUnI pyAlI lIdhI. e dekhAva mArA hu huM kavi dulA kaNa Rti-graMtha che. che
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana 15 hRdayamAMthI hajI paNa bhUMsAyo nathI. huM dimUDha banI gaye. tyAM hApA mobhe UbhA thaI, dArUnI pyAlI phagAvI dIdhI ane pAghaDI mArA pitAne mAthe mUkI. AvAM AvAM aneka dharmasaMkaTomAMthI mane eNe bacAvelo. jo ke pote dArU-mAMsa tyAgela nahi, te paNa mArA mATe A jAtanI enI mamatA baMdhAI gaI hatI. mAre ane hIpA mobhane nava varasa sAthe rahevAnuM banyuM, ane jyAre joIe tyAre e eka ja mANasa evo hato ke je mArI badhI jarUriyAta pUrI pADate. eTale huM moTo thayo tyAM sudhI bIje ThekANe mAre bhaTakavuM paDayuM nahi. eka maraNa mArA ayAcakavratane ghaDanAra e mANasa hato. pitAnA vacananI ene keTalI kiMmata hatI enI eka vAta lakhI dauM. . gIranI sarahadanA khAMbhA jevuM kaMTALA gAma che. tyAM huM mArI gAyo laIne comAse jate gAyo cAravA sAthe mane gIramAM pharavAnA keDa te hatA ja. tyAM huM rAma naLane tyAM rahe. rAma naLane ane mArA pitAne ghaNo ja saMbaMdha hato. comAsAnA cAra mahinAmAM hIre mebha mane maLavA ATha-dasa AMTA kaMTALe AvI jatA. eka vakhata aSADha mahinAmAM Avela. ene meM kahyuM ke A vakhate janmASTamI ApaNe sAthe karavI che, mATe te para jarUra ahIM AvavuM. eNe hA kahI. prasaMga e banyo ke barAbara baLevathI varasAda zarU thaye ane helI maMDANI. gIranA gAMDA varasAda. eka dI, be dI, ema janmASTamI sudhI varasAda baMdha na thayo. nadI-nALAmAM pUra UtaratAM ja nahi. e DuMgarAnI vasamI nadIo. janmASTamIne Akho divasa gayo. mane manamAM to ema thatuM ke hIpe mobha jarUra Avaze, paNa jyAM varasAda sAmuM jote, tyAM jIva nA pADato hato. ame rAte jamIne sUvAnI taiyArI karatA hatA, varasAda hajI cAlu hato, jamIna para cAre kora pANI pANI thaI gayuM hatuM, pRthvIthI varasAda sahana na thatAM khetaromAMthI saravANIo cAlI nIkaLI hatI ane gIranI rAta to habasInA moDhA jevI jAmI hatI. ghaTATopa vAdaLAM AbhamAM athaDAtAM hatAM. sAthesAtha kaDAkA karatI Akhe Abhe vIjaLI ane vIjaLInA ajavALAmAM rAkSasanI senA UbhI hoya evA lAgatA e gIranA pahADe. e rAtamAM kaye mAnavI potAnA ghara bahAra hoya ? ame te rAma naLanI DelImAM haju lAMbAM Dila karI sUvAnI taiyArI karatA hatA, tyAM bahArathI sAda Avyo : "bhaktA ! e bhaktA !' mane e kyAreka kakyAreka 'bhagatane badale 'bhaktA' kahI belAvate. hoMkAro daI meM DelInAM bAraNAM ughADavAM. "are bhalA mANasa ! atyAre ane AvA varasAdamAM ! vacce methALo, rAkaDI, lAparI, ghAMtravaDI, e bhayaMkara nadIomAM ghoDo kema UtAryo ? ane ATaluM sAhasa kheDavA kAMI kAraNa kharuM ?" eka ja veNa bolyA : "prANa jAI para bacana na jAI. bhAI, tuM rAmAyaNa vAMce che tyAre A pAI te meM ghaNI vAra sAMbhaLI che. mANasane potAnA vacanathI jIva paNa vahAle na hovo joIe.' mArI ane enI vacce AvA aneka prasaMge paDavA che. pitAnA vacananI ene eTalI kiMmata hatI ! mArI sAthe ene AtmA raMgAI gayo hate. mArA dareka AcaraNano e upAsaka hato. dArUnA ke evA aneka halakA prasaMgamAMthI e mANase mane tArI lIdhela. A rIte amAre nava varasa vItI gayAM. enI jagatanI musApharI pUrI thaI. saM. 1977nA bhAdaravA vada 5 guruvAre mane ayAcaka ghaDanAra mArI kavi dulA kAga smRti-graMtha mA.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha e mitra A jagatamAMthI alopa thayo. mane enA gIgArAmajI pAse. tyAM eka moTA saMta AvyA che. marasiyA gAvAnuM mana kema na thAya? ene sopuM eTale A sIMdarAM tANato maTaya !' AvA AvA mArA jIvananA ghaNA ja prasaMge bApa-dIkaro muktAnaMdajI pAse pahoMcyAne ApA che. gAmaDAMnA mANasomAM UMcI jAtanAM ajaba bhAyAe dulAbhAIne e saMtanA hAthamAM saMpyA. khamIra bharyA che. dulAbhAInuM aTakeluM bhaNatara punaH zarU thayuM. e mANasa te marI gayo. ane mAre enA emaNe vicArasAgara, paMcadazI gItA moDhe karavA marasiyA ja gAvA rahyA. AhIromAM vaNAra zAkhA mAMDavyAM ane eka divasa kahe : "mAre kaccha bhUja AhIro hoya che. vaNAra AhIranI vastI gIrathI javuM che. tyAMnI gorajInI piMgaLa pAThazALAmAMDIne TheTha ghoghAbArA sudhI che. enI bIjI zAkhA poSAlamAM kavi pAke che." mebha hatI ane aTaka cahuvANa hatI." muktAnaMdajIe be hAtha lAMbo karI kahyuM: 'ahIM ja bhUja che, ahIM ja pivAla che. bhUja javAnI saMtane meLApa jarUra nathI.' emaNe kizora dulAbhAInI dasa AMgaLIdulAbhAI kahetA : "bhaktimAM mana te samajaNa omAM potAnI dasa AMgaLIo bheravI-AMkhe AMkha thayo tyArathI lAgI gayeluM. poSa mahino ane vada milAvI. goThaNe-goThaNa aDakyA ane pachI kahyuM : terasa hatI, game evo ThaMDo vAyu vAta hato, 'jA, savaiyA lakhI lAva.' jholAparImAM nAhIne bahAra Avyo tyAM kAMThe eka dulAbhAIe lakhyuM: tejasvI saMta UbhelA dIThA. bhavya lalATa, bhagavI "Data hai mRga hRhata jaMgala, kaMthA: emaNe pUchayuM: "beTA, tAre kavitA zIkhavI che?' baMda sugaMdha kahAM bana base ? meM hA kahI, emaNe mAro paricaya pUchaLo, nAta jAnata nA mama nAbhime hai aMda, pUchI. meM ene badhuM kahyuM. teo kahe "cAla, mArI huM hI bicArI mana mRga trAse; yu heM nara zaTha rahe hari khojata, sAthe. tane e vIMchInA maMtara zIkhavuM.' bhrama thakI citta na na bhAse, mArAthI ema na avAya. mAro bApa khIje! kAga kahai ye guru muktAnaMda, mArI A gAvaDiyuM mArI vAMbha vinA kamAMthI Apa hI Atama jJAna prakAze." bahAra paga na mUke.' meM kahyuM. sattara varSanI vaye phUTeluM A jharaNuM-A saravANI maraka maraka hasatAM e kahe: 'tArI gAyane pachI te vizALa mahAnada banI rahI. tArAthI savA zevALa maLe ne tane tAro bApu cAraNo vIrarasanA gAyako che. pachI e vIratva paDe mane soMpI jAya te ?" " koI mAnavInuM hoya ke anya prANInuM ! cAraNakavi dulAbhAI ghera gayA. eka bhAbho govALanuM kAma tene biradAvavAno. evA eka zauryane biradAvatAM mAgavA Avele, bhAyA enI sAthe mAthAkUTa karatA teo lakhe che : hatA. dulAne joIne bolyA : "A gAyuM choDavI che bheMza ane siMhanI laDAI tAre?" "hA" sAMbhaLI bApane paNa navAI lAgI. "mArI gAya laI huM gIramAM kaMTALA gAme thoDI vAre kahe : "hAla mArI hAre-pIpAvAvanA varasovarasa ja. rAma naLanI sAthe te ghaNI ja ( kapizrI kuNA kAkA smRti-jhAMtha)))))))
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ eLakhANa thaI gayelI. eTale pachI teA huM gIranA nesaDAomAM khUba bhaTakayo. kaMTALA rahuM, tulasIzyAma rahuM, sarAkaDiyA, mIMDhA, khajUrI, mavaDA, leriyA, arala, zikhalakAbA e badhA nesaDAmAM rahetA. eka divasa huM khajUrIne nesa hatA. rAte vALu karI ame eka jhUMpaDAmAM beThA hatA. rAma neLanI bhezA tyAM hatI. ekamAM e'zIka jeTalI bhezeA beThI hatI. tyAM sAvaje AvIne vANu nAkhI (sAvaja potAnuM moDhu udhADI aMdarathI durgaMdhI zvAsa bahAra kADhe che tene ' vANa nAkhI ' kahevAya che. tenAthI sarve bheze jhokamAMthI bahAra nIkaLI jAya, eTale ene jamavAnI sagavaDa paDe.) jIvana paNa A to rAma teALanu khADuM; e kAMI sAvajane gaNakAre nahi. bheMzA ekadama UbhI thaI gaI ane jhINe jhINe avAje kaNakavA mAMDI. ame jhUpaDAmAMthI bahAra nIkaLyA. harikena hAthamAM laI jhokamAM AvyA. tyAM te| ajaba banAva joyA. mATI meATI bhezo nAnAM pArune mAthAM mArI vacce rAkhatI hatI. ane lAMDhakI bheMzo cAre tarapha gALAkAramAM gADhavAI gaI hatI. ane emanAM ruMvADAM sUyAnI jema UbhAM thaI gayela joyAM. e rUpALI bhezo te vakhate vikarALa lAgatI hatI. kAMgala rAma teALanA bhAInA dIkarA hAdo nALa tyAM hatA teNe jhAMpA udhADI 'bApa kAMgala !' eTaluM veNa kahyuM, tyAM kAMgala ekadama khADumAMthI bahAra AvI. izAratathI samajAvI eTale e kALI rAtamAM ekalI kAMgala nAmanI bheMza sAvajane zodhavA cAlI nIkaLI. tenI pAchaLa javA bIjI bheMsa paNa jhAMpAmAM bhIMsAbhI'sa karavA mAMDI, paNa temane hAMkalI rAkhI ane kAMgala te gaI sAvajane nasADavA ! lagabhaga rAtanA traNa vAge bhaLakaDAne vakhate 17 kaNakatI kaNakatI kAMgala AvI. govALe khelAvA karI kAMgalane AvakAra ApyA. huM te| kAMgalane jovA ekadama gayA. tyAM te zaraNAInA mADhA jevAM phUlela nasakeArAM, cakaLavakaLa AMkhA ane gaLAmAMthI sAvajane nasADavAnI magarUrInA avAja AvatA hatA. A banAva meM pahelavahelA ja joyA. mane hAdA noLe kahyuM ke, 'sAvajane eve! tagaDatho haze ke hamaNAM mahineA mAsa pAA lAlaca karI A nesaDe nahi Ave.' kAMgala jhekamAM AvI tyAre badhI bhezo jANe kuzaLa samAcAra pRthvI hoya tema tenA upara gaLAM nAkhavA mAMDI, tene suMdhavA mAMDI.'' bIje divase emaNe kAMgala ane sAvajanI laDAInuM gIta raceluM. meghANI sAthe milana AMsAdaranA dAdAbhAI gaDhavIe medhANI samakSa jenI 'phATela piyAlAnA kavi' tarIke oLakhANa Apela te dulAbhAI ane medhANIjInu milana bhAvanagaramAM zrI lakSmInAtha vyAsane tyAM thayuM. thADA ja vakhatamAM e milana atare gAMThayu jevu banI rahyuM. zrI medhANI lakhe che ke * mArI najaramAMthI dulAbhAI cAraNa, dulAbhAI kavi, dulAbhAI bhagata, dulAbhAI pUjanIya paNa maTI gayA che. dulAbhAI bhAI banyA che, ' dulAbhAI te dArU vaDe vaTalAvavA je prayAsA thatA te medhANIbhAIe paNa TAMkathA che : "tulasIzyAmanI musApharIno eka banAva barAbara yAda rahyo che. navA mahaMtane gAdI soMpAtI hatI. bAbariyAvADanA garAsIAbhAI enA DAyarA maLyA hatA. rAja rAja dulAbhAI ne sukhe levarAvavAnI dhaDa cAlatI. manAmaNAMnI rIte| paNa nyArI nyArI hatI. koI dabANa karatA, kAI rASa ThAlavatA, te kAI bhAI teA vaLI eTalI hada sudhInI gALa bhAMDatA ke, aMte te| kAgaDo kharA ne? kAgaDAnA kavizrI dulA kAga smRti graMtha ane za -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha meMDhAmAM rAma hoya ke dI'? (dulA kAgaDe, kema ke enI sAkha, "kAga' che.) aDagapaNuM e tamAma prahAro khamI khAtA dulAbhAInI sAme Akhare meM eka judI ja mUti UbhelI joIeka pavitra, prabhuparAyaNa ane hADehADa paramArthamAM gaLI paDela garAsadAra H enAM meMmAM apazabda nahote; paNae bhAI! bApA! pAghaDI utAruM tAre page, mArA bApa ! phakta mAruM veNa rAkha, eka ja chAMTa le! je bhAvathI mA bALakane karagare te ja A bhAva hato. ne e bhAva dulAne aphINa levarAvavAmAM vaparAte hato ! gALo denArane sAmA zabdo saMbhaLAvavAnuM sahela hatuM; paNa A pANIno kaLaza bharIne kasuMbAnI aMjaLi dharI UbhA rahenAra sanmitranI kAkaludI sahI letAM dulAbhAIne khUba AkaruM paDayuM. chatAM emaNe kaMsubAno chAMTo na lIdho te na ja lIdhe. jyAM gAmagAma vaccenA sImADA haju paNa takarAronAM lehIchAMTaNAM bhAge che; jyAM gAmagAma vaccenAM vera pheMka varSonA apaiyA paLAve che; jyAM aphINa vagara Ijajata na kahevAya; jyAM kasuMbAnI aMjaLio hAthI jevA navajuvAna garAsIAonAM hADane bhAMgI bhukko kare che, jyAM moDI rAta sudhI cUle jhAlIne besI rahetI patnI, pariNAo sAthe DelIe dArU uDAvatAM dhaNInI vATa jotI jotI le jaIne potAnI astavyasta laTone cUlAnI AMcamAM saLagI javA diye che; jyAM strIonA A jAtanA bhoge cAlI rahelI rojanA pacIsa pacIsa mahemAnanI paroNAcAkarI patine amIra dilane, dAnezvarI tema ja roTale pahoLo lekhAvai che; jyAM mojamAM Avelo jamInadAra pitAne biradAvanAra cAraNane "bAyaDIchokarAM sivAya'nuM pitAnuM sarvasva arpaNa karavA taiyAra thAya che; jyAM ughADA page gaudhanane cAravAnuM nIma lenAra dIkarA pitAnA bApane "bhagataDe" ne bagaDI gayele" bhAse che; evA vrataparAyaNa putrane jyAM pitA pote dArU pivarAvavA, anAja khavarAvavA ane taravAra baMdhAvI trAsa rUpa banAvavA pitAnA mitronI madada mAge che; jyAM grAmya prajAnI nItirIti nAza pAmela che; garAsadAronI kAyAonAM hADakAM harAmanAM banela che; raMDIbAjIne ane bIjI kaMIka jAtanI raMjADone jyAM kAyadAnA hAtha pahoMcI zakatA nathI; jyAM devasthAne mahaMtapadanAM kalahasthAne banela che; jyAM bahAranI duniyAnA vAyarA pahoMcatA nathI ane pitAnI duniyAnA vAyarA gaMdhAI UThaDyA che; jyAM jUnA jIvananAM khamIra khUTyAM che ne navA jIvananuM lehI nipajeluM nathI; evI eka ardhadagdha, baMne rIte bhraSTa, trizaMku dazA bhagavatI duniyAmAM dulAbhAIne nivAsa che. emanuM potAnuM lakheluM Atmacarica mArI sAme ja paDayuM che, upara kahI te sRSTimAMthI dulAbhAI zI rIte UgaryA, jIvyA ne jItyA, tene emAM rasabharyo citAra che. AdhyAmikatA pitAnA nAme dulAbhAInI matharAvaTI melI; cAraNa komane nAme emanuM nAma zApa ane vaMdananI vacce saMDovAyeluM; phojadArI gunAomAM khape tevA kajiyAnI paNa gharameLe patAvaTa karAvI anADI grAma prajAne kAyadAnA vinAzaka zaraNapaMthathI pAchI vALavAnA emanA prayAse vahema janmAve; dezI rAjyonI amaladArazAhInA ADAavaLA vahetA gupta pravAha vacce UbhIne emane grAmahita sAdhavAnI viTaMbaNAo: A kAraNothI dulAbhAI eTale ghaNA ghaNAne mana eka akaLa koyaDo ! gAMdhIjInuM zuM ? aspRzyatAnuM kema ? dharmane ane varaNAvaraNIne A zA AMcakA lAgI rahela che? tamArI sAhitya-kavitAnAM zAM rahasya che ? praznone NI' SANDIR ECHI SIII 23
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana pAra na rahetA. saheje dAravAI janArI emanI vRtti naheAtI. tarko ne dalIlAne teDa e tarka ne dalIlo vaDe ja lAvatA. ghaNIvAra teA eTalA badhA sanAtanI lAgatA ke khIja caDe. bALapaNanA saMskAra nAnapaNathI ja adhyAtmanA vAyarA vAyelA : udhADe page rAja sATha sATha dhenuone cAravAnuM tema ja kUvAmAMthI svahaste pANI kheMcIne lAvavAnu vrata-nIma rAkheluM; svAmIe te sAdhuonA samAgama karelA : pIpAvAva ane tulasIzyAma jevAM tIrthA joDe dila jaDAyelu'; saMskRta zAstro ane purANAnA paricaya karelA tathA grAma duniyAnI ruDhigrasta ji MdagImAM ja purAvuM paDelu : evA A mANasane sanAtanI saMskAranA thatharA caDhayA hoya, emAM zI navAI hAya ! te veLA A prazna para parAne bhItarI bheda nahAtA pamAyA, paNa te pachInAM e ja varSAmAM dekhAyuM ke nava-vicArAnI e sAmagrIe dulAbhAinA saMskArAmAM eka ajaba rasAyana nipajAvyuM che. bhamarInA daramAM sUtela kIDA jema eka divasa ciMtAnA aMga mareADI, pAMkhA phaphaDAvI, bhANa bhedIne bahAra nIkaLI paDe che, tema ja dulAbhAInuM thayuM che. ecitAnuM jANyuM ke dulAbhAInA jhaDajhamakI chaMdAnI joDAjoDa sAdA sarala lAkaDhALeA paNa janmyA che ane e DhALAmAM emaNe navabhAvanAnI kavitA ThAlavI che; eTaluM ja nahi, kharA vismayanI vAta tA e hatI ke emanI kavitAmAM DheDhalaMgIneA-sparSyAspanA dardabharyo prazna bhedaka vANI dhAraNa karIne dAkhala thayA che. A badhI navI kavitA, bhAI ! amArAM gAmaDAMnAM lAkane game che. DAcAM phADI phADIne ekITase sAMbhaLe che. vacce vacce huM dAkhalA detA jAuM chuM. Ane lIdhe deDha-bhaMgIA sAmenI lAgaNI bahu kamI thaI gaI che.' A zabdomAM dulAbhAI e peAtAnI kavitAnuM navatara dharma kA` samajAvyuM. e gIteA nathI paNa gIteAmAM gUMthelI navI AkhyAyikA che. bhAratavarSanA rASTrabhAvAne, mAtRbhUminI mane vedanAne, dulAbhAI e nAnAM kAvyAkhyAmAM utArela che. rASTrajAgRtine je gaMgApravAha dezamAM vahe che, enI aMdarathI nAnImoTI naherA vALIne lokanAyako potapotAnA janasamUhomAM laI jAya che. dulAbhAI e rASTraga'gAnA e punita nIrane kAzyanahere potAnA vatanamAM vALI lIdhAM che. lAkajIvananAM tarasyAM-tapyAM khetaromAM e nAnI zI nahera jhaTajhaTa navA pAka nipajAvI nAkhe tevA sa'bhava bhale na heAya, paraMtu eka cAraNahRdayanI kavitA rAjadarabArI praza MsAnI khADamAM javAne badale rASTrabhAvanAnA kayArAmAM relAya, e harakAI kAvyapremIne gavanA viSaya che. lAlA dulAbhAInA mArgamAM lAlacA kaI ochI nahotI. dhrAMgadhrAnA rAjAsAhebanI pAse laI javAnu teDu tA mArI samakSa ja Avelu. dulAbhAI e javAba dIdhelA ke 'mAruM e kAma nahi.' a` kheDuzAhI ane a sAdhuDiyA emane lebAsa badalAvavA te cAraNanA Dhaga dhAraNa karavA emane aneka dizAomAMthI dabANa thayelu, paNa dulAne bIjo raMga caDayo nahi 'ame jAcanArA, emAM eka dulA ja ajAnacI rahe ! ame rAjayaza gAnAra, emAM eka dulA ja prabhuyazane gAnArA rahe ! ame rAjadarabAranI aba vAste pUrA peAzAka dhAraNa karIe, te dulA kaI vADIneA mULe ke pANakArAnAM peraNa-dhAtIA paherIne rAjAone maLe !' --AvI AvI sAMkaDI maneAvRttie paNa dulAne sthAnabhraSTa karavA icchayu` haze. tenI sAme nahi ga^thI, nahi anya sarvAM mAM tarI AvavAnI vRttithI ke nahi kazI toDAIthI, kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha 20 paNa potAnA jIvanamAM je vAta sAcesAca vasI gaI che, tenI viruddha dunyavI dekhADo na karavAnI eka mAtra sarala nirabhimAnI lAgaNIthI dulAbhAI TakI rahyA che. evuM emanuM jIvanadhaDatara nihALI nihALI huM mArA aMtaramAM chUpI chUpI prasannatA anubhavI rahyo hatA. (emanI A 'ajAcI' Teke emane je je viTambanAeAmAM utArelA hatA, tene paNa huM sAkSI chuM.' cAraNa : eka sAMskRtika kAma 'cAraNA' eka sAMskRtika kAma che. zrI dulAbhAI e lakhyuM che : brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zUdra e cAra varNA enA guNe ane kame` banyA che; tema devakATImAM bIjI upadevAnI kATInAM vana vAlmikI, mahAbhArata, bhAgavata, skaMdapurANa, gaNezapurANa vagere pathAmAM che. jevA ke; siddha, cAraNa, vidyAdhara, kintara vagere. jyAre jyAre kALa bhagavAna adbhuta, vIra ane Azcaryajanaka rasa relAve che tyAre e avatArI puruSanAM jayagAna cAraNA karatA, evA ullekhA jovA maLe che. purANAmAM ATha prakAranI deva kATi che, siddha, cAraNa, vidyAdhara vagere. temAM eka cAraNa che. e daSTie cAraNAmAM ghaNI zakti teA che ja, emAM e mata nathI. paNa cAraNAmAM je mAtAjIe avataryA che, emanAthI cAraNa jAtinuM gaurava sarvAM varNamAM khUba vadhyu che. chellAM chellAM A yugamAM junAgaDha pAse dAtrANA gAme AI nAgabAi thaI gayAM. te pachI rAjulA tAbe amUlI gAmamAM AI sonabAI thaI gayAM, je mAladhArI banI tuLazIzyAma pAse sarAkaDIAne nesa rahetAM hatAM. te gIyaDa zAkhanAM hatAM ane mArAM mAsIbA thAya. emaNe paNa AkhI jiMdagI brahmacarya vrata rAkhI bhagavAnanuM smaraNa kareluM ane zraddhALu bhaktonI manavAMchanA pUrI karI hatI. vi. saM. 1967 nI sAlamAM pote svadhAma gayAM. tulasIzyAma pAse sarAkaDIAnA nesamAM emanI derI che, jyAM leAko mAnatA karavA Ave che. Ama cAraNAmAM strIzaktine bhAre jaththara phALA che. lagabhaga badhA ja kSatriyAnI kuLadevIe cAraNa mAtAjIe che. cAraNAnuM Agamana bhAratamAM kayAre thayuM tenI vAta purANAmAM che. mahArAjA pRthu cAraNakaLAne himAlayamAMthI pRthvI para lAvyA ane bhUdAnamAM (cAraNAya tataH prAdAt tailaMgam dezamuttamam ) AkhA tailaMga deza cAraNAne ApyA. hanumAnajI laMkA khALIne samudra tIre AvyA tyAre tene bahu pastAvA thavA lAgyA ke laMkAdahanamAM sItA paNa kadAca baLI gayAM haze te ! e vakhate AkAzacArI cAraNA khelyA ke sItA banyAM nathI' mahAbhAratamAM te aneka jagyAe cAraNAnAM vA Ave che, temAM eka sthaLe vidurajI dhRtarASTrane kahe che ke pAMDavAnI sAthe vera karavuM sAruM nathI, kAraNa ke bhImanAM bhuAbaLanAM satya varNana cAraNA kare che. (eTale cAraNAnuM kahevuM yathAM ja hAya, te kadI khATu' eTale nahi.) cAraNa mULA A cAraNakA svarga'mAM rahetAM. svarga kAM haze e viSe sAcuM teA bhagavAna jANe, paNa RSi leAkeAe, vamAnanA paDitAe ane vidvAnAe himA layanA kAIka bhAgane svarga gaNela che. koI tibbatane svarga kahe che, koI kailAsane svarga kahe che, teA kAI vaLI jyAM mAnavInI gati thAkI jAya evA himAlayanA koI gahana sthaLane sva mAne che. paNa mahArAja pRthunA vakhatamAM cAraNA himAlayamAMthI A tarapha AvyA ane pRthurAjAe temanA vasavATa mATe uttama evA tailaMga deza temane ApyA : cArAya tataH kavizrI dulA kA| smRtti-artha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAvAt teaMgama vezamuttamam / AvAM purANapramANa che. e je hoya te. paNa tyAMthI cArA saurASTra, kaccha, siMdha, jesalamera, rAjasthAna, mALavA, nimADa ane gujarAtamAM vasyA. keAI kAI rAjakavie banyA, rAjyAzrita thayA; ane bAkInA badhA khetI, vepAra ane pazupAlana dvArA AjivikA prApta karatA thayA. jIvana A cAraNakuLA hajue mAravADa, mevADa, nimADa, mALavA, gujarAta, kaccha ane saurASTramAM vasela che. gIra tathA nimADa taraphanA cAraNe| mAladhArI che. cAraNeA devIputra kahevAya che. mahAzaktie sarjela A anaMta sRSTi badhI ja devIputra kahevAya, eka cAraNa ja zA mATe ? enAM kAraNAmAM eka kAraNa e che ke cAraNakuLamAM ghaNI yAgamAyAenA avatAra thayela che. prathama siMdhamAM mAtA AvaDa thayAM. pachI aneka devIe cAraNAmAM avatarI che. cAraNa jyAM sAro dhAsacArA hAya tyAM potAnI gheADI jarUrI cIjavastuo sAthe laI ne jhUMpaDAM bAMdhe che. pazupAlanano nirdoSa dhaMdhA cAraNAe icchApUrvaka svIkArela che. AvAM jhUMpaDAMmAM AvaDa, khoDiyAra, varuDI ane mA seAnabAI jevI devIe pAkI che. bIjI bAju cAraNa rAjakavi paNa banyA che. mAravADa, mevADa, kaccha, saurASTra ane gujarAtanAM mahArAjyAmAM cAraNa kavi rahetA. rAjAe tene ati mAnathI, AdarathI tathA pUjyabhAvathI jotA hatA. mahAna kavi naraharadAsajIe 'avatAra caritra' nAmane graMtha lakhyo che. cAraNa kavi svarUpadAsajIe 'pAMDava yazendu caMdrikA' nAme gAgaramAM sAgara samAve eve kAvyayuktipradhAna graMtha lakhyA che. cAraNa ane brAhmaNa vAcchavI cAraNA ane brAhmaNA vaccenuM aMtara jANI levuM jarUrI che. ema lAge che ke brAhmaNeA mukhyapaNe saMskRta bhASAnI bhUmikA upara vidyopAsanA 21 karatA; tA cAraNeA mukhyapaNe lAkabhASAnI bhUmikA upara vidyAkArya karatA. pahelA varganuM kAma eka khAsa viziSTa vargane Avare ane tenAthI ja samajAya evu' rahyuM che; jyAre bIjA cAraNavanuM kAma sAdhAraNa lAka vargane Avare ane strI, puruSa, nAnAM meATAM, UMca, nIca evA badhA vargane AkarSe ane tenAthI samAjane upayAgI evu rahyuM che. A bhedane lIdhe buddhijIvI chatAM te baMne varyAMnA darajjAmAM, jIvanavyavahAramAM ane laukika karmAmAM paNa moTo taphAvata paDI gayA che. mahAmuni pANInie saMskRta vyAkaraNa lakhIne saMskRta bhASAne leAkabhASA prAkRtamAM sarI jatI aTakAvavAne prayatna karyAM. ane meATA meATA sAhityasvAmIee potAnI kRtie zuddha saMskRtamAM lakhavAnA kAryaMte ghaNuM mahattva ApyuM che, paraMtu sAdhAraNa janasamUhe e sAhityasvAmIne anusaravAnI mUMgI nA bhaNI. bhASA sAhitya ane bhASA e teA lAkagaMgA che. enAM vaheNa svata Mtra heAya che. e koInI dakhalagIrI svIkAratAM nathI. janasamUhe saMskRta bhASAnI sAthe sAthe ja prAkRta janemAM--sAmAnya leAkasamUhamAM--vahetI lAka bhASAne-prAkRta bhASAne-prAkRta vANIne-sAhityasarjana mATe apanAvI. lAkasamUhanA pyArA evA te jamAnAnA cAraNa kavi lokabhASA-prAkRtanA pakSamAM joDAyA. emaNe potAnI sa MvedanAo, peAtAnA vicArA, lAkonI AkAMkSAe ane peAtAnI kalpanAe lokAne ja priya ane paricita evI prAkRta-leAkabhASAmAM rajU karavAmAM potAnI sarasvatI ane zakti vAparI ane pariNAme janasamUhanA e adhika pyArA thaI paDayA. lokoe emane apanAvyA ane kALakrame lekAnA pyArA e cAraNa kavie rAjAe ane rAjadarabArAmAM kavizrI dulA kAga smRtti-graMtha
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha AhIra eka mahAna vaMza che, udAra varga che, aTaMkI khamIra che. chaLakapaTa, corI ane dArU, mAMsathI AhIra bahena dIkarInA khATalA jeTale dUra rahe che, Dare che. kAraNa ke jene AMgaNe kane lAla vasele e AhIra cera ke dArUDiyA bane te mA jazerAnAM dUdha lAje, ane enI kUkha kALI bane. bhAratamAM AhIronI moTI saMkhyA che. lekapurANa ema bole che ke AhIra ane cAraNane kuTuMbI nAta che. AhIranI utpatti vahIvaMcAnA cepaDA ahinAmathI batAve che. pahelI AI AvaDane paNa nAgaputrI kahI che. gIra bhUmi paNa sthAna ane mAna pAmyA; rAjA ane prajA baMnenA mAnItA thayA. kALa bhagavAne paDakhuM badalyuM, tyAre paNa cAraNonI A kAvyasaritA janasamAjanuM raMjana karatI rahI, paNa enuM pAlanapoSaNa te mukhyatve rAjAo-rAjadarabAree ja karyuM. mArI kavitAnuM paNa ema ja banyuM che. atyAra sudhI 'kAgavANI'e lokonA manaraMjana karyA che; emanI bhAvanAone, emanI AkAMkSAone mUrtimaMta banAvavAnuM yatkiMcita kArya karyuM che. emane lADa laDAvavAne paNa prayatna karyo che." dulAbhAIne cAraNo pratye bhAva hato tema AhIra pratye paNa Adara ane vahAla hatuM. teo lakhe che : cAraNa ane AhIra "cAraNa hovAthI mane cAraNa pratye bhAva che, tema AhIro paNa enI noka ane Tekane kAraNe nAnapaNathI mane vahAlA che. eka AhIrane ghera bhagavAna zrIkRSNane Azaro maLyo hato. vAsudevajInuM mana kyAMye na mAnyuM. moTI moTI meDiyuMmAM ene vizvAsa na Avyo, yaduvaMzanI nAnI nAnI ThakarAtomAM enA jIve kathAMya visAme na lIdhe. aMdhArI rAte dIkarAne rUnA polamAM suvADI naMdabAvAne nesaDe pahoMcyA. kALajhALa rAjA kaMsanA verIne naMdabAvA vinA keNa saMghare? mAtA jazerAnA dhAvaNa dhAvyA vinA baLa kakyAMthI Ave ! ane baLa AvyA vinA kaMsa kyAMthI mare ! kaMsanA verIne saMgharavAnuM kALaju AhIranuM ja hoya, ane bIju hoya AhIrakuLa ujALaNa mA jazodAnuM. dhanya che naMda-jazodAne ! dhanya che gokuLa gAmane ! ane dhanya che AkhA AhIrakuLane ! sAce vaiSNava te AhIra ja kahevAya ke jene AMgaNe jagatane nAtha, arjunano sArathi ane gItAne gAnAro agiyAra agiyAra varSa khelyo. AhIrone yAda karuM chuM tyAM te AkhI gIrabhUmi mUti dharI mArI najara sAme khaDI thAya che. e khokhaDadhaja nAMdIvale, ghaNA vakhatathI tapa tapatI nAMdIvalI, A kaMTALA gAmathI AthamaNe eka page Ubhele ThoTha nAmane DuMgara ane gAmanI sAme moTA mAthAmAM nAnI dhoLI TopI oDhI hoya evI mAMgaDAvALAnI derIvALo bhAMgaDo DuMgara, A dazya haju te joyuM na joyuM tyAM rAvala nadInAM kALAM kALAM pANInAM gIta saMbhaLAvA lAge che. pADAnA vAMsA jevA kALA paththara parathI udhageleTiyAM mAratAM rAvalanAM pANI AMkha sAme AvyAM na AvyAM tyAM to vejAjI saravaiye junAgaDhanA rA' sAme bahAravaTuM kheDavA pasaMda karela mAnA khoLA jevo abhaya vejalakoTho jANe dharatI phADI dRSTi sAme Ubho rahe che. kALA kALA khaDakone kApatA kheMcela dhanuSyanA jevo vaLAMka letI, ane vejalakoThAne bhIMsatI jherakacarI ane suranALo nAmanI nadIono khaLakhaLATa saMbhaLAvA lAge che. @kaghizrI dulA kAkA skRdi-gla )))))))
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana 23 hasatAM khaLakhaLa saritA jaLa nimaLa, vana vana caM5 kaLI hatI: hasatI vasaMta vana vRkSa ghaTA, hasI sumana sugadha pavane dhasatI. cALIsa cALIsa varSonAM vahANAM vAyAM. gIrabhUminI mAyA e cALIsa varasane jANe ke pAchAM dhakelI mane mAMgaDA DuMgaranA otarAdA bAMdhela gALAmAM laI jAya che. mArAM nAnapaNanAM daseka varSa kaMTALA gAme rAmanaLane ghera ane taLazIzyAmane khoLe gayelAM. rAvaLane AthamaNe kAMThe jehAdhAra, jehAjI saravaiyAnI vasAvela. vela kaTho vejalajIne bAMdhela. tyAMthI be gAu para jaIe te bhImaAsano nesa, kALApANIne phADI AsI nadIno dhodha pADe che. mAtA kutAne tarasa lAgI tyAre bhIme pATu mArI pANI kADheluM, lekanuM bhArata ema bole che. bAjumAM paDachaMda bhekhaDa para nAnI evI mAtA kuMtAnI derI che. mA rukmiNI tyAMthI AthamaNA eka gAu cAle eTale pahelAM te DuMgara para mA rukmiNInAM darzana thAya. nAnI evI derI che. sAme ja tulazIzyAmanuM maMdira che. UnA pANInA sAta sAta kuMDa. yAtrALune thAka utAre che. mUrti paNa mahAgaMbhIra che. A mUrti saMvata 1782mAM devA satiyA nAmanA cAraNe prasiddha karI. pachI maMdira banyuM. A to saMta dudhAdhArInAM besaNAM. dudhAdhArI mahArAja uttara bhAratanA pradezamAMthI ahIM AvIne vaselA. ane AgalA mahetAe pAyamAla karela A dhAmane pAchuM "zyAmajInuM dhAma banAvavA prayAso karela. pote gauzALA paNa UbhI karela. bheja koTIlAno ahaMkAra joI khoDIdAsa nAmanA dUdhAdhArI mahArAjanA eka zive DeDANanA mIA koTIlAne ghera daMtA koTIlA nAme avatAra dharelo. tulazIzyAma e bAbarIAone ISTadeva che. tyAMthI be gAu dakSiNamAM AI sonabAInAM besaNAM. jIvatI jAgatI jogamAyAnI tyAM derI che, tyAMthI cAra gAu AthamaNA cAle te bANejanA DuMgarAmAM zivanuM kailAsa maMdira jevuM zAMtidAtA maMdira che. ane tyAMthI traNeka gAu uttara tarapha cAle to mA kanakezvarI birAjI rahI che. hAlamAM tyAM maMdira, dharmazALA vagerenI bhAre sagavaDa thaI rahI che. tyAMthI naiRtya tarapha cAreka gAu para kamaLezvara mahAdevanuM maMdira che, ane uttara tarapha sAruM ke gojhAruM sAsaNa gAma che, jyAM phakta sAvajane jovA mATe bakarAM ane pADAonI krUra ane karuNa hatyA karavAmAM Ave che. dhanya che e jovAnI moja mANanArane !" satAdhAra tyAMthI otarAdu peluM dekhAya satAdhAra. seraThanI lokasaMskRtinuM pratIka. gIgA bhagata enA sthApaka. janatA bALakane choDIne peTano khADo bharavA lalacAya evA bhayaMkara dukALa vakhate, bApa choDIne cAlyo gayele evI mA suraIne peTe terI-rAmaparathI calALA jatAM mArgamAM zApara gAme gIgA bhagatano janma thayele. ApA dAnAe moTo karyA pachI e ja ApA dAnAnI saMta paraMparAmAM joDAIne gIgA bhagate satAdhAramAM raktapittiyAM, keDhiyAM ne rogamAM saDatAM mAnavIonI sevAnuM paraba mAMDeluM. mULe A preraNA paNa parabanI. gIranA uttara sImADAthI Aje dUra lAgatI parabanI jagyA eka kALe gIrane kAMThe gaNAtI. saMta devIdAsa ane mAtA amarabAInA nAma sAthe joDAyela A jagyAe aDhAre Alamane, hiMdu musalamAnane, sAMpradAyika raMgathI para evA mAnavadharmane AcAra batAvela. je kALe keDhiyA, raktapittiyAne ratnAkara mahArAja sivAya keI saMdharatuM nahi te vakhate tevA rogIonI sevA kaubhAM dAtA kA rakRti-iNe ja - -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha 24 cAkarI hAtha dharI leAkeAmAM 'saMta devIdAsa'nuM nAma sadA vahetuM kareluM. dudhAdhArI mahArAja satAdhArathI AthamaNA be gAu cAlIe eTale Ave sarasaI. uttara bhAratanA camAra sata rohIdAsa dvArakA prabhAsanI yAtrAethI pAchA pharatAM ahIM rokAI gayelA ne A sarasaI ne pAtAnu banAvela. uttara taraphathI pAchA pharIe eTale gIranA dariyAdA cheDAnA rakhevALa ane madhundrIte AthamaNe kAMThe birAjatA droNIA mahAdeva Ave. peThiyAnA meDhAmAMthI akhaDa jaLaveAdha mahAdeva para divasa rAta paDe che. satiyAM mAnavInA dhyAdhamane koI aMta hAtA nathI, tema A jaLadhArI hajArA varSathI paDaeN che, chatAM pANI khUTatAM nathI. gIranA caMdaravAne cheDe cheDe bhakti, dharma ane vIratAnA khuTTA UpaDela che. e bhUminI cAre bAju zaurya, bhakti tathA jJAnanA saMdezA ApatA acaLa minArA khaDA thayA che. ane zauya, balidAna ne bhaktidhArAnI triveNIe saurASTranI A gIrabhUmine pavitra banAvela che. amarelI jillAnA meATI dhArI pAse sarasiyA nAmanuM gAma che. A gAma gIranA kAMThA para che. tulazIzyAmanA AdimULa cheka yamunAjIne kAMThe paDacAM che. uttara pradezanA sata dudhAdhArI mahArAja khaseAva agAu saurASTramAM AvyA tyAre temaNe pahelA visAme A sarasiyA gAmane AthamaNe pAdare lIdhelA. bhAvika bhaktoe te sthAne makAno, dhazALA vagere banAvyAM, ane nAnI evI zyAmajI mahArAjanI mUrti paNa padharAvI. pachI te| dudhAdhArI mahArAjane bhagavAna tulazIzyAmanAM teDA AvyAM, ane tee gIranA mIDhAne nesaDe mAladhArI cAraNA vacce jhUMpaDI karIne vasyA. A dudhAdhArI mahArAja pachI vaiSNava sAdhuonI khArathI cauda peDhIe sarasiyAmAM thaI gaI che. saMvata 2008nI sAlamAM hAlanA mahaMtazrIe khAdakAma karAvatAM eka AMbA nIcethI zrI zyAmajI mahArAja ane mahArANI rukSimaNIjInI mUrti nIkaLI. zyAmajI mahArAjanI mUrti sADA pAMca phuTa UMcI che, sattara maNa jeTaluM vajana che. te rukSmiNImAtAnI mUti traNa phUTa UMcI che. khAdatAM khAdatAM paDakhethI eka sAdhunI samAdhi nIkaLI ne temAMthI tenAM hADakAM nIkaLyAM. zyAmajI mahArAja darakhaMDanA kALamAM A sAdhune ema lAgyuM haze ke koI vidhI AvIne mUrtine bhAMgI nAkhe enA karatAM mArA A iSTadevane jamInamAM padharAvI dauM' ne huM paNa tenA khoLAmAM samAdhi lauM. eu mUrti e khAdI kADhavAmAM AvI tyAre te uthamI daTAyelI hatI. AmAM paNa e sAdhunI dIdaSTi ja dekhAya che ke koI kALe kheAdakAma thAya tyAre mUrti UMdhI dATela hAya teA tenA AgalA bhAgane IjA na thAya. saMvata 2019 nA ziyALAmAM huM sarasiyA gayelA te A mUrtinAM darzIna karIne kRtArtha thayelA. samasta saurASTramAM A mUti jevI rUpALI, UMcI, gaMbhIra ane mahAnatAnI pratimA jevI mUrti meM haju joI nathI. A mUrti e! jyAre nIkaLI tyAre lAkhA mANase tene jovA ane darzana karavA sarasiyA AvelA. ane pelA samAdhi lIdhela sAdhunA hADakAMnI kaNInA rAIrAI jevaDA TukaDAone pavitra avazeSo mAnIne potAnI sAthe letA gayelA. vAcakavargIne mArI bhalAmaNa che ke tulasIzyAma, prAcI, prabhAsapATaGga, dehAtsa, satAdhAra, koNIA, kanakezvarI badhe sukhethI jo, paNa huM cokkasa kahu. chuM ke sarasiyAnI A zyAmajI mahArAjanI mUrtinAM darzIna nathI karyA. tyAM sudhI gIrayAtrA nathI karI, evI A adbhuta mUti che. kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana 25 gIranI viziSTatA A AgaboTamAM dulAbhAI eka di' mahuvAthI gIrane dakSiNa khUNe guptaprayAga. mahAprabhujInI besIne muMbaI gayA. te vakhate dariyAnA loDha letAM beThaka. tyAMthI AthamaNA cAle ke prAcI Ave. pANI ane najaranI kSitijo jamaNI bAju dekhAte naiRtya tarapha somanAtha mahArAja, ne bhagavAna zrIkRSNanI kAMThe joI joIne emanA manamAM e kAMThAne aDIne svadhAma yAtrA. pUrva bAju UnA pAse vAvaraDA gAme AvelAM sthaLonA pitAnA saMbhAraNAM manamAM tAjAM thayAM. lAla svAmInI jagyA ane AthamaNo gaDha giranAra. e lakhe che ke, Ama tarapha deva maMdirothI vIMTAela saurASTranI saMbhAraNAM gIrane eka nAne TukaDe- "saMvata 1990nA phAgaNa mAsamAM huM muMbaI gaye sati ne zUranI mAtA, saMta ne bhaktanI prasutA; tyAre mahuvAthI AgaboTamAM beTho hato. te samaye kesarI siMhanI janetA, namana saurASTranI dharaNI. mahuvAnA baMdarathI dIva sudhInA dariyAkAMThAnAM, sArAye bhAratavarSamAM kesarI siMha je kayAMye AgaboTamAMthI joyela jUnAM sthaLanuM A varNana che. thatA hoya che te A gIra bhUmimAM. baMdarethI AgaboTa cAle che. katapura (kuMdanapura) enAM bheLAM ne ujaLAM haiyAvALA mAladhArI pAchaLa rahe che. paTavA ane kherAnA dariyAmAM "dhamaNuM" mAnanA je atithisatkAra kyAMya jovA nahi maLe. nAme eka khaDaga Ubhela che tyAM khoDIyAranuM sthAnaka che. gIramAM khAsa karIne AhIra, cAraNa, bharavADa, - tyAra pachI cAMca Ave che. tene joIne cAMciyA rabArI, mulatAnI kAThI, bAbariyA ane keLIonI yAda Ave che. cAMca ane zIALa beTa vaccenA vastI che. gIra bahu nAnakaDo pradeza : pUrvamAM DeDANa bArAmAMthI uttaramAM pIpAvAvanuM maMdira dekhAya che. ane AthamaNA bilakhA, uttaramAM nAnI dhArI ane te joI AThaso varasa agAu thaI gayela gAgaranagaDhanA dariyAdu haDamaDiyA. baMne tarapha 35-35 gAune pane rAjA pI bhagata sAMbhare che. pIpA bhagatane ghaNI A gIra dharatI saurASTranI zobhAmAM vadhAro karI rANIo hatI, paNa te vairAgI banI jyAre rAjapATa rahI che. AkhI gIramAM doDhase jeTalAM nesaDA che. choDe che, tyAre phakta eka aNamAnItI sItArANI kalApIe bahu ja ucita bhAkhyuM che : verAgaNa banIne patinI pAchaLa cAlI nIkaLe che. "mAyuM tenuM smaraNa karavuM dvArakAnI jAtrA karI teo pIpAvAva AvIne rahe che. eya che eka lahANuM." eka divasa ghaNA sAdhu AvI caDe che. gharamAM anAja e arasAmAM bhAvanagara-muMbaI vacce aTha- nathI. eTale sItAmAtA paDakhenA jhelApura gAme vADiyAnI eka sTImara saravIsa cAlatI. maMgaLavAre vANiyAne tyAM anAja levA jAya che. reDhA pachInA bharatInA samaye upaDatI ne guruvAre rAte pAchuM AvavuM evI zarate vANiyo anAja savAranA 7-00 vAge muMbaI pahoMcADatI. Ape che. comAsAnI rAta che, varasAda varase che, bhAvanagarathI muMbaInA rUpiyA cAra, ane muMbaIthI eTale pIpe bhagata pitAnAM patnI sItAmAtAne bhAvanagaranA rUpiyA pAMca enuM bhADuM hatuM. bhAvanagara pitAnI kAMdha para besADI jholApura laI jAya che. uparAMta mahuvA, jApharAbAda, navI baMdara ane dIvathI bIjA haiye caDe che gIgArAma mahaMta. te hAlanA e pesenjara caDhAvatI-utAratI. - mahaMta rAmadAsanA guru. te puruSAthI bAvAe te TheTha :: dulA ghaNA samRNi :: dulA kAga-4
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kAzIthI pagapALA gaMgAjaLanI kAvaDa lAvI potAnA gurune navarAvyA hatA. rAmadAsa pIpAvAva joI rAmadAsa paNa kema na sAMbhare ? e te rAta ane divasanA raLanAra che. covIse kalAka tanatuMDa mahenata karIne e bAvo baTakuM roTalo khAya che. enI AjIvikA mAMgavA para nathI. paNa baLadonI kAMdha para che. kAThiyAvADanA dezI baLadonA namUnA ene tyAM che. khetI kema thAya e jovuM hoya eNe tyAM javuM. cAMca ane ziyALabeTa vacce bheMsale nAme eka khaDaka che. tyAM bhAvanagara, junAgaDha, ane jaMjIrAnI dariyAI hadano sImADo che. ziyALabeTa jotAM te sagALazA zeThane gojhAre khAMDaNIo sAMbharyo. mANasanuM mAMsa khAnAra e aghorIne phUDa paMtha ane putranuM mAthuM sAMbele khAMDatI hAlaraDAM gAtI caMgAvatI sAMbharI. Izvara pitAnA ja mAnavInI evI parIkSA lete haze ? zIALa beTathI eka mAIla uttara dizA tarapha dariyAkAMThe cAMcUDA mahAdevanuM eka jIrNa devaLa joyuM. tyAM to eka duho haiye caDaze, "cAMcaDe caDavA jAya, paMDaDayuM ja patyu kare; beTanA bArA mAMya, metI DUbsa meraNI." zILa beTanI kaI moraNI nAmanI kaLaNa be tuMbaDAmAMthI dariye tarI dararoja rAtre cAMcUDe bhabhUtiyA bAvA pAse jatI hatI. A vAtanI tenI sAsane khabara paDI. tuMbaDAMne ThekANe kAcI mATInA be bhAliyA (ghaDA) goThavI dIdhA. zAMta ajavALI rAtamAM madhadariye jatAM e bhAliyA gaLI gayA ane moraNI DUbavA lAgI; maratAM maratAM lAMbe sAthe eka duha bolI: zAzvata prema bhAMgI preLa, bhabhUtiyA ! pATaNa palaTANa...; Atamane uThAMtarI thaI, thira naI thANuM..." e bhAMgyAtUTatho sAda sAMbhaLatAM ja bAvo dariyAmAM trATakyo. mahAsAgaranI zAMta lahera para caDIne e premI paMkhIDAM hAthanA AkaDA bhIDI svargane raste cAlyAM gayAM. AgaboTa te pahoMcI varAha svarUpa pAse. dariyAkAMThAnuM e ghaNuM jUnuM maMdira che. jApharAbAda AvyuM. uttaramAM bAbarIAvADa upara thaIne najara pogI TheTha nAMdIvele DuMgare. turata ja rANo rabArI ane duHkhanI dAjhela kuMvara sAMbharI. beya ekabIjAne manathI varI cUkela paNa rUDhibaMdhanathI A avatAra judAM ja rahyAM. ekabIjAne maLavAnI tarasa sotAM beu AzAbharyA ja marI gayAM. eno sAkSI eka duho rahyo che: sANe vIju sATake, nAMdIvele nesa kuMvara baccuM kUjhanuM, beThI bALa veSa. bIjAM badhAM sthaLAne to ekAda prasaMga sAMbharyo, paNa gIra te mArI bALa saMgAtaNa. mane te enA DuMgare DuMgara, nALe nALAM ane jhADavAM sAMbharyA. jaMgalanAM e bheLuDAM mAnavIono me'mAna pratye bhAva, soraThanI paroNAcAkarIne kaMIka avazeSa e tapasvIone jhUMpaDe rahyo che. ekanuM be na jANe evA e mAladhArIonI sAthe leNadeNa karavAvALA ane jIvatAM mAnavInuM lehI pInArA "khATakI" jevA gIranA vepArIo sAMbharyA. gIra pradezamAM comAsAnI kALI rAte hAthInI sUDhadhAre varasAda varasI rahyo hoya, jhUMpaDAnI pAchaLa sAvaje TUMkI rahyA hoya, emAM bheMsane donArI, najaronajara joyelI e pahADI kanyAo mane kema na sAMbhare ? : huM kavi dulA kAga smRti-guMtha ka. .
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvane cAraNa kanyA gIranA e mAladhArIonAM duHkha lakhuM to AkhI cepaDI thAya. ene te traNeya Rtu sarakhI duHkhadAyaka. jene jotAM garbhiNInA garbha sravI jAya evI bhayaMkara rAvala, ghoDavaDI, machuM drI, zIMgavaDo, haraNa, jamarI vagere nadIonI baso baso hAtha UMcI bhIMta jevI bhekhaDone Are pANI bharI bharI emanAM Dhorone e ghera pANI pAya. gIranAM dUdha evAM ghaNAM ja meMghAM che. e mAMdhAM dUdhanAM pI janArAM tathA mAkhaNanAM khAI janArAM gIra sipAIonAM ghoDAM ! e mArAthI kema bhUlAya ? rAvala, jamarI ane prerakecarI nadIthI vIMTAyela, sarakhA kALA pANAno banela, "suranaLA" jevI taLiyAM phUTela nadIne paDakhe Ubhela, vasamI dharAmAM satanAM bahAravaTAM kheDanAra vejAjIne bAMdhela vejalakoTho paNa sAMbharyA vinA kema rahe? kAMDAM karaDAvIne ucherela pitAnI voDakIne pAMca sAvaja maLI mArI nAkhe. e hIrabAI cAraNya kema sAMkhI zake ? hAthamAM eka gokhuM laI pAMce sAvajone pitAnI voDakI parathI tagaDI mUke, tyAre sAvajane kAMI ochuM vasamuM lAgatuM haze ? e satavAdI cAraNakanyAnI hiMmata sAme vanarAje potAnuM mArela khAja melI daI cAlatA thaI jAya, e mane sAMbharyA vinA kema rahe ? gIramAM jyAre zItaLA Ave tyAre te tyAM UbhuM paNa na rahevAya. pAMca hoya tenI pAMca, ane so hoya tenI so bheze ane gAyo jhokamAM marelA ane adhamUI paDI hoya ! eTalAM badhAM Dhorone Aghe keNa laI jAya ? mAladhArI bicArA teja vihoNe moDhe AzAbhaMga thaI gAMDA jevA thaI gayA hoya. huM pahADI chavaDe chuM, zaherI nathI. AkhI gIrane pAMdaDe pAMdaDe pharyo chuM. hAthe hAtha na sUjhe bALapaNanAM maraNe evI rAta maLI hoya, DuMgarane gALegALethI megha mahArAjanAM nIra kikiyArA karatAM khaLakatAM hoya, kyAreka vIjaLI UMdhe mAthe pahADa para pachaDAtI hoya, nadIoe marajAdA melI hoya, beu kAMThe kogaLA nAkhatAM DoLAM pANI ghUghavAtAM hoya, paDachaMda avAje Abha gAjato hoya-evI gIramAM, potAnA jIvathI pote bIe evI bhayaMkara rAte, mane bahAra pharavAnA kaDa thatAM "lakhI' nAmanI mArI ghoDIne taiyAra karI enA para savAra thaI e nadIomAMthI sAme kAMThe kADho. nAnI avasthAnA mArA e divaso mane sAMbharyA vinA kema rahe ? AgaTe jApharAbAda choDayuM. navI baMdara AvyuM tyAM to mAchIonAM besumAra hovAM joyAM. gIranuM badhuM dhI A baMdarethI sAme kAMThe caDe che. soraThamAM kaI bAkI rahetuM haze ? jAlaMdharanI nagarI dIva AvyuM enuM jovA lAyaka sthaLa, phiraMgInI devI cAMpalanuM AbhathI vAta karatuM devaLa dariyAmAM dekhAya che. ahIM sUraja Ugyo ane pANI vaherIne AgaboTa muMbaI pahoMcI. e te mahAmAyA mumbAdevInA rAja. jIvatI jAgatI nagarI. pANInAM eNe cIra paheryA che ane kinArImAM zivAjInA DuMgarAonI hAramALA gUMthI che. ghaNuM karIne sana 1939nuM varSa hatuM. "kAgavANI" bhAga pahele rANapura presamAM chapAto hato. te vakhate huM boTAdamAM zrI meghANIbhAIne ghera rahe. e arasAmAM rAjakoTanI laData UpaDI. darabArazrI vIrAvALA sAthe mAre oLakhANa hatI, paNa DhebarabhAIne koI divasa nahIM maLelo. zrI meghANIbhAIe mane pUchayuM, "ApaNe te nAnA evaTiyAo kahevAIe, rAjakoTa jaIe te kema ?" ( sa kaNiI dulA kAga Rni-lache. I
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha muM, " # 1 - sau A jU hA (ThA) - zrI DhebarabhAI sAthe mulAkAta hA pADI ane baMnee javuM e nirNaya thayo. paraMtu meghANIbhAIne kAMIka jarUranuM kAma AvI gayuM, eTale emaNe eka oLakhapatra jevo bhalAmaNapatra zrI DhebarabhAI upara lakhI Ape. - huM rAjakoTa gaye ane darabAra vIrAvALAne tyAM utAre karI sIdhe jaIne zrI DhebarabhAIne maLe. Aje che tevA sAdA ane soyalA DhebarabhAI tyAre paNa hatA. baMne hAtha joDelA ane AMkhomAMthI mITha5 varase. e milana Aje paNa yAda che. meghANIbhAIno patra Apyo. te vAMcyA pachI mIThAzathI paraMtu daDhatA sAthe kahyuM, "vALAonA hAthanI kapA-bheTa pArasamaNinI hoya, te paNa te rAjakoTanI prajA nahi svIkAre. darabAra vIrAvALA ThAkarazrInuM hita IcchatA hoya, te rAjakoTa choDI de ane bagasarA jAya, eTale pachI samAdhAna ja che." mArI ane DhebarabhAInI pahelI oLakhANa AvI rIte thayelI. pachI divaso, mahinAo ane varSo vItI gayAM. paNa pharIne maLelA nahi. mAnuM chuM ke mArI kavitAnA sUra kyAreka emanA kAne pahoMcatA haze. samayanuM cakaryuM. svarAja AvyuM. saurASTramAM koMgresanA mavaDI tarIke zrI DhebarabhAIe rAjataMtranI lagAma hAthamAM lIdhI ane garAsadArI ane bArakhalI nAbUdInA kAyadAnA pagaraNa maMDANa. sane 1951nI vAta che. mane khabara pahoMcADavAmAM AvyA ke, "garAsadAra, bArakhalIdAra; sarakAra ane kheDUto e badhAnA pratinidhitvavALI pravara samitinI beThakamAM mAre rAjakoTa khAte hAjarI ApavAnI che. sana 1951 thI 1955 sudhInAM pAMca varSa daramiyAna zrI DhebarabhAI sAthe lAgalagATa kAyama paricaya rahyo, kAraNa ke cAraNo, brAhmaNo vagere bArakhalIdAronI gharakheDanA kAme mAre aThavADiye, pakhavADiye rAjakoTa javAnuM thatuM. divase ophisanuM kAma cAlatuM ane rAtre DhebarabhAIne ghera bhajana-kArya cAlatuM. nAno evo DAyaro jAme, bhajananI dhArA zarU thAya. gAnAra ane sAMbhaLanAra badhAM rasathI bhIMjAtAM. sau AnaMdamaya banI jatAM. zrI meghANI sAthenuM jUnuM smaraNa eka jUnuM smaraNa tAju thAya che. duhA (seraThA) mane vizeSa priya che, ane saurASTrane to e khUba khUba priya che. 'kAgavANI bhAga bIjo rANapuramAM chapAto hato tyAre huM boTAdamAM zrI meghANIbhAIne tyAM rahe. cepaDInuM mane na phAve tevuM gaDamathaliyuM kAma emane mAthe hatuM. eka divasa mane emaNe kahyuM : "kAgane pitAne saMbodhIne DAka duhA lakho." aMtaryAmIne saMbodhIne meM duhA lakhavA zarU karyA. eka rAtre aDadho duho e bolyA : kAga ! karaze kANu enI meDa meDAM mAnavI AgaLanI lITI meM lakhI ; mana melAM mAnavIo taNAM, maDadAM dhakhe masANa, (5Na enI)kAgA! karaze kANu, meDAM meDAM mAnavI. bhAvArtha evo che ke, mananI melA evA kapaTI mANasane kharakhare mANasa kAmakAja paravArI meDA moDA jAya che. bIjI eka lITI bolyA ke kAga ! enI kANu, ghara ghara maMDAze. AgaLanI lITI meM lakhI ke; mIThapavALAM mAnavI, jaga cheDI jAze; kAga ! enI kANu. ghara ghara maMDAze. he kAga ! mIThAzavALA mANasa jyAre maraNa pAmaze, tyAre enI pAchaLa te gharoghara kANa maMDAze. e vakhate thoDAka duhA lakhAyelA, paNa emanI che kauijhI dulA kAThA Rti-Jtha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana aMtarecho te pAMcaso duhAnuM eka pustaka bahAra pADavAnI hatI. paraMtu e to gayA ane emanI IcchA mArA hRdayamAM jAgatI ane guMjatI rahI. dina gaNa te mAsa gayA varSe AMtarIA sUrata bhUlI sAyabA; nAme visarIA." meghANInI citA para divasanA UnA ane ThaMDA paDadA paDI gayA. mahinAo gayA. kALa mahArAjano vega vadhyo. navA prabhAtanAM vAjiMtro vAgavA lAgyAM. emAM komaLa ane kaThora banne prakAranA vani hatA. suMdaratA ane bhayaMkaratA mUrtimaMta thatI hatI. AzAnirAzAne jhaNakAra saMbhaLAte hate. zraddhA - azraddhAnI ghaMTaDI vAgatI hatI. harSa ane zekanI jhAlara raNajhaNatI hatI. kALa mahArAja A badhA sUrIlA ane basUrA tAlane meLavIne kALa mahArAja AMsu pADate hasate hato. virodhI sUrone meLa ane virodhI meLanI nobatane kuvAre avAje dezane AvarI lIdhe hato. e avAje samasta jagatane bAthamAM bhIDayuM hatuM. e anUThA avAje mAnavInAM mAthAMomAM bhrama utpanna karyo. mAnavI mAnavI TaLyo. varSo dharma cUkyA. bhUtane vaLagADa vaLage. khoTI bhUkha jAgI. e bhUkhane TALavA sau koI e-badhA ja dhaMdhAdArIoe-pitAnA ja mAMsanuM bhakSaNa karyuM! ethI emanI bhUkha na TaLI, paNa vadhatI ja gaI, kAraNa ke vaLageluM bhUta badhuM khAI jatuM hatuM. Avo kALa jyAM deza para vyAkhyo hoya, sau kaI bhAna bhUlyAM thaI jatAM hoya, tenI asara kavisAhityakArane paNa lAge che, kAraNa ke kavione te kALabaLanI asara sauthI pahelAM ane vadhAre thAya. emanAM mAthAM ane hRdaya navInatAne sauthI pahelAM AvakAre che, pachI e spRzya hoya ke aspRzya. mArI dazA paNa evI ja hatI. chatAM hRdayamAM kaIka kahetuM hatuM ke "pAMca duhA lakha." gItanI racanA Aje lakheluM kAle javuM paDe. Aje najare joyele puruSa vahelI prabhAte strI banI jAya. Aje dIsa chatradhArI kAle raMka bane. Aje kedakhAne paDelA kedIo bIje divase sattAdhIza bane. AjanA DAhyA savAre gAMDA bane. Ajane kavi kAle mUrkhatA prApta kare. Ajane parAdhIna kAle svataMtratAnA zikhara caDIne gaganane spaze. AvA kSaNe kSaNe thatA pheraphAromAM kAvya zuM ? gIte zuM ? ane vArtA zuM ? e badhAM to sthiratAnAM choru che ane kALathI abAdhita che. A saMgenA maMthanamAM paNa "duhA lakha ane abAdhita lakha" evA aMtaramAM beThela mitra meghANInA avAje mane duhA lakhavA mATe hAthamAM kalama levarAvI. duhA te lakhAyA, paNa e vAMcanAra kakyAM ? sAthe sAthe pU. mahAtmAjInA prasaMganAM gIte paNa mArI samajaNa pramANe lakhAyA. bhUdAna pravRttie mane camaka caDAvI; ane e taraMgamAM vinebAjI ane bhUdAnanAM gItono phAla mArI cittabhUmimAMthI Utaryo. paNa pU. ravizaMkara mahArAja te mArI ArAdhanAnI mUrti banI gayA. kavi evo che ke enI hRdayapATI para paDyA akSaro e kadI chupAvI zakatA nathI. e pragaTa thAya che ne Ama janatA enI mAlika bane che. - sva. zrI paTTaNIjIne dulAbhAI pitAnA kAvyanA piSaka, saMrakSaka ane preraNA mAnatA. paTTaNIjInI ciravidAya pachI potAnI ane emanI vaccenA saMbaMdhonuM Alekhana karatAM lakhe che ke; "sva. paTTaNIjano ne mAro pahele meLApa eka vasamI veLAe ane vasamI rIte thayela. bhAvanagara tAbAnA cAraNo paikI koI nirvaza gujarI jAya, (((((((kaUizrI dulA kAkA kmadiA-jhAMtha)))
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kavizrI dulA kAga smRtigraMtha te tene garAsa rAjamAM dAkhala thAya, evA eka jarI purANA, koNa jANe kaI aDabaMga rIte thayelA dhArAno amala saMvata 1984mAM ekAeka amArA upara thayo. e anyAya hato. enI sAme dAda meLavavA ame pAMcase cAraNa-strIo ne puruSo-bhAvanagara pahoMcyA. eka dI, be dI, ema sattAvIza divasa ame pAMcaso garIbae kheMcyA, paNa paTTaNIjIne meLApa ja na thAya ! amane kayAMya paTTaNIjI gotyA na jaDe. paTTaNIjIne ghera jaIe te kahe, "lIle baMgale padhAryA, ne baMgale pigIe tyAM bIje daravAjethI bahAra cAlyA gayA hoya ! paTTaNIjI sAthe prasaMga Akhare eka dI ame pAMcaso cAraNa-cArae lAga gAtI rava. ramAbAnI moTarane rokI pADI. mane jhAMkhuM jhAMkhuM ema sAMbhare che ke, baLevane dI e mahArAjA sAheba (te divasa 15 varSanA) ne rAkhaDI bAMdhavA jatAM hatAM. A cAraNa arajadAro sAthe bhaTakAI na javAya e mATe mahArAjA sAhebane paNa e badhA divase nIlama bAgamAM ja vItADavA paDelA. ane cAraNa varaNa kAMIka avaLA kAmo karI besaze, evA vahemathI baLevanI savArI paNa baMdha rahelI, ema amAruM mAnavuM thayeluM. 2mAbA : zuM che tamAre ? ame : bIju kAMI nahi amane paTTaNI sAhebane meLApa karAvo. 2mAbA : paTTaNI sAheba tamane maLatA nathI? ame : sattAvIza dIthI AMhI pAMcaso cAraNa pATakIe chIe teya paTTaNI sAheba nathI maLyA ! ramAbA : te e paTTaNI sAheba ja nahi ! huM tamane veNa dauM to mane choDazo ? lAMbI samajAvaTa pachI haThIlA cAraNee ramAbAne javA dIdhAM. pachI ke jANe zuMye thayuM ke paTTaNIjI moTaramAM tatkALa AvI pahoMcyA. AvIne amane te khUba bivarAmaNI batAvI. DAra daIne pAchI saDaDaDa moTara haMkArI melI. te pachI ame lAMghaNa AdarI. eka, be ne trIjI lAMghaNe amane paTTaNI sAhebanI mulAkAta nIlama bAgamAM hajUra baMgale thaI pite amane dhamakAvavA mAMDyA. emanuM chevaTanuM vAkya A hatuM : "zuM tame cAraNo ahI mokhaDAjI gohilanIye pahelAM garAsa laIne beThA'tA, ema ?" vAdavivAda mArAthI pachI na rahevAyuM, huM te nAnI uMmarane, paNa hiMmata karIne AgaLa Avyo. traNa dInI lAMdhaNa kheMcyA pachI khAmoza rAkhavAnuM na banI zakayuM. mane mArAM bolela veNa yAda che meM kahyuM hatuM ke : "sAheba, tame mokhaDo gohila, mokhaDe gohila zuM karo cho ? amArA gharamAM te pezvA, sIdI sarakAra, khasIyAo ane vALAo vagerenA jUnA lekha-paravAnA che. ne bhAvanagara pUrvaja mokhaDo te hajI gaI kAle rANapurathI utarIne paraMbha Avelo. jyAM mokhaDo ! kayAM amArAM dariyAkAMThAnAM gAmaDAM ! zuM mokhaDAnI ANa tyAM kaMThALa pharatI'tI sAheba ? sAheba ! DAhyA te ame tamArA karatAM vadhAre chIe. paNa amArI pAse tamArAM bhAgya nathI, nA ! nIkara tamArI ekeeka dalIlane ame barAbara uttara daIe paNa bhAgya paTTaNInAM kyAM kADhavAM ? ane sAheba, tamArI kavitAnI lITIyuM mane moDhe che ke - jana mana aMdara pesI zakIne, duHkhamAM bhAgIo thAuM; dukhiyAnAM duHkhamAM bhAgI thAu, banI zake te zAMti pamADu, (nahi to) ene AMsue hAuM, batAvo upAya ke e . banuM dukhe bhAgIo je." kavizrI dulA kAga smRti-graMthArIyA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana paDakAra te, sAheba ! Aja amArAM AMsu zuM nA'vA lAyaka nathI ? zuM bhorIMgaDAnA kaNabI paTelanAM AMsu nAvA jevAM hatAM ? - tamArI kavitA jo sAcI hoya te, sAheba ! aTANe amArAM AMsue nAva, ne khoTI hoya te tame jANe ! huM jyAre bolavA mAMDyo, tyAre paTTaNIjIe katarAIne pUcheluM ke "A navo cAraNa koNa che ? belako lAge che !" paNa meM jyAre emanI kavitAnA veNa upara kaTAkSa karyo, tyAre beya hAthanI hatheLIomAM pitAnuM meM dAbI daI khurazI mAthe eka bAju DhaLI paDyA. meM e dazya dekhyuM, te vakhate dhrAsako paDayo ke, "A meM zuM karyuM ?' vAtane vadhu laMbAvato nathI. te divasa paTTaNIjIe amArI dAdane nyAya ApanAro TharAva karyo. ane ame sau paMdara varSanA bAla mahArAjAne tema ja paTTaNIjIne AziSa ApI ghera gayAM. varSo vItyAM. moTA thayelA mahArAjA pAse huM mahuve jaI rAmAyaNa saMbhaLAvatA. paTTaNIjIne maLavAnuM koI prajana ja UbhuM thayuM nahotuM. eka divasa kuTuMba sahita e vikaTara AvyA. mane yAda karyo. huM gayo. pote kahyuM, 'rAmAyaNa saMbhaLAvaze ?' meM saMkocAte dile kahyuM, "Apa te vidvAna cho, ApanI sAme..." tyAM te ramAbA bolI UThyAM : "bhale ame vidvAna rahyAM, amAre tamAre mAMyethI vANI sAMbhaLavI che." rAmAyaNa saMbhaLAvIne huM nIce utaryo, tyAre eka adhikArI snehIe mane rokaLyo, kahyuM, "paTTaNI sAheba tamane kaMIka ApavA mAge che.' ajAcaka vrata huM letA nathI e vAta huM emane samajAvavA mAgato hato, tyAM pote ja nIce UtaryA, pUchyuM : "zI cevaTa cAlI rahI che ? meM emane AbhAra mAnI mArI muzkelI samajAvI. emaNe pUchayuM : "kaLyAMyathI letA nathI ?' meM kahyuM : "nA sAheba.' ThIka tyAre ema kahI mArI pITha thAbaDatAM thAbaDatAM emaNe mane kahyuM: 'tamAruM nIma mane gamyuM che. huM tamane kahuM chuM ke kyAMya mAMgazo nahi, kayAMyathI leze mA !" e prasaMgane marma mArA manamAM A rIte saMgharAyo che ke, pote dAna ApIne moTAI meLavavI, athavA AvA keI nImadhArIne nihALI tenA pratye tucchakAra anubhava, e eka svAbhAvika kSadra lAgaNI che ema teozrI mAnatA hatA. sahRdayatA te pachI amAruM maLavuM vizeSa thavA lAgyuM. bhAvanagara gayo hou te baMgale laI jAya, AkhA gharane bheLuM kare. ame tamAma DAyaro dharatI mAthe eka ja gAlIce besIe. huM saMbhaLAvuM tyAM sudhI sau ekakAna thaI sAMbhaLe, gAMdhIjInAM gIta vizeSa gAvAnuM pote mane sUcave ane huM gAI rahuM pachI sau e gIta para ja carcA kare. pitAne ghera jalaso karavA athavA be ghaDInuM manoraMjana lUMTavAnI haLavI manovRttithI te ghaNA teDAve, paNa ahIM meM joyuM ke, gaMbhIra jJAna-bhUkha ane satsamAgamanI vivekabharI tRSA che. cAraNane, vArtAkArane, sAhityakArane ke TIkhaLakArane, pitAne thAka utAranAra tarIke, vidUSaka tarIke, kAMI nahi te zebhAnI kalagI tarIke, sAthe pheravavAnI eka tAsIra hoya che, te judI. ne e puruSanuM mArA pratyenuM vartana 9kavi dulA kAga smRti-gaMga karavAmA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3ra kavizrI dulA kAga smRti-graMtha sAva juduM ja; e meM emanI sAthenA pravAsa daramiyAna vadhu ne vadhu joyuM. meM joyuM ke eozrI mane potAno sAhityarasane sAthI gaNatA. mArI sAthenI ekala beThaka vadhu pasaMda karatA. emanA aMtaranI aMdara ghaNe ghaNe Aghe sudhI mane laI jatA. huM cAraNa kavi chuM ne pote rAjapuruSa che, evuM nahotuM rahyuM. keTalAka prasaMge A sahavAsa daramiyAna meM anubhavelA keTalAka prasaMgo ne vArtAlApa TapakAvuM chuM. prazna : mANasa kevo che ane chelle AMka zA para bAMdhavo ? javAba : ajavALAmAM hoya tevo nahi, paNa aMdhArAmAM hoya te. eka mANase AvI paTTaNIjIne kahyuM ke "bApajI, phalANo mANasa tamArI viruddha bahu ja bole che ane tame te tene keI ne koI rItathI lAbha ApI bacAvye ja jAo cho. javAba : sAcI vAta, bhAI ! eka vAta che. sAMbhaLo : eka sAdhu nadImAM snAna karatA hatA. tyAM vIMchI taNAte Avate joI tene bahAra kADhavA pANImAMthI hAthamAM lIdhe. turata ja vIMchI DaMkha dIdhe. duHkha thayuM ane hAtha jhoTANo eTale vIMchI pANImAM gayo. pAcho lIdhe. daseka vAra lIdhe ne daseka vAra vIMchI karaDyo. ghaNuM jhera caDavAthI sAdhu paDI gaye. eka mANasa A badhuM jete Ubho hate. teNe pAse AvIne pUchayuM ke "karaDavA chatAM Ape vAraMvAra vIMchIne zA mATe hAthamAM lIdho ?' agAdha vedanAmAM sAdhu hasIne bolyo ke "bhAI ! vIMchI jevuM jherI prANI paNa potAne svabhAva je DaMkhavAne che te choDatuM nathI, tyAre mAre mAro sAdhune svabhAvaje bacAvavAno che te-kema cho ?" avismaraNiya lIle baMgale barAbara bAra vAge pote jamavA UThatA hatA, te vakhate eka dADhIvALAne dIThe. paTAvALA ! pelA dADhIvALA keNa AMTA mAre che ?' bApujI! cAraNa che, maLavA mAge che." "hA, hA, emane ahIM teDI lAvo." cAraNane joIne paTTaNIjIe pUchayuM: "gaDhavI kakyAre AvyA cho ?" sUraja coTIAvA caDyo tyArathI Avyo chuM. paNa moTaranuM hAThiye ThAThiyuM ghAse, eTale mAre te vAre ja Avyo nahi !' tamAruM nAma : hAje gaDhavI." kahe, kahevuM che ?" bApa ! paNa huM mAMgu te Apa hA kaho te kahuM.' "are, gaDhavI ! A haLAboLa kaLajugamAM vacana apAya kharuM ?' 'kAMI nahi e eMzI varasanI cAraNa Dosa pitAnI dhoLI dADhI para hAtha pheravata pAcho pharyo. paTTaNIjIe UbhA thaI hAtha jhAlyo "gaDhavI ! kaMIka jarUra hoya to je kaho te huM madada kare.' nA bApa ! mAre te tAruM veNa levuM che." ghaNI rakajhaka pachI "kaho, mAgo, gaDhavI ! mArI joga mAMgajo. "bApa, tuM te zaMkarano gaNa che, jethI palaMga parathI A khurazI para ghaDIka besa, mAre tArI sAta pradakSiNA karavI che." digamUDha brAhmaNa Doso Akho mIMcI besI rahyo. cAraNa Dose pradakSiNA karI page paDyo ! ghaDIka ADIavaLI vAto cAlyA pachI paTTaNIjIe kahyuM, "gaDhavI ! tame ekaluM mAgI ja jANe ke paka kavijhA dulA kAga smRti-guMthI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana tamArA jevuM hoya to brAhmaNa sAdhune ApI zako kharA ?" - "are bApa, huM te zuM ApI zakuM? paNa amArA gharadhaNI jaMga te brAhmaNa sAdhu AvatA te haze ja nA ! ame paNa hAtha joDI yathAzakti ApIe te kharA ja nA ! rAjA dAna ne prajA asanAne." ' 'tyAre mAruM te mane Apaze ? ApaNe brAhmaNa cAraNa te eka ja chIe.' - "oho bApa huM zuM ApuM ? vizaMbhare tane zI vAtano trATo rAkhyo che, bApa ? tArA bhAgyamAM te hajAranA bhAgya saMdhAI gayAM che. paNa mArA jevuM kAma hoya to gaDha chuM, teya be gAu dhaLyo jAuM.' "vAha gaDhavI ! mAge che, tema pAchA kaI jANe che kharA." pachI paTTaNI UbhA thayA. hAjA gaDhavInA hAtha jhAlI emane khurazI para besAryA. sAta pradakSiNA karI, page eka so rUpiyA melyA. cAraNe javAba dIdhe : "bApa ! meM kahyuM che ke mArA jevuM kAma haze te karIza. A rUpiyA levA e kAma mAruM nathI." eTaluM kahI rUpiyA vagara ja hAje gaDhavI cAlyA gayA, ane pharI kadI AvyA ja nahi. karachanI eka vAta gAma ghaNuM sAruM ne moTuM paNa kharuM. vAha gAma !" gagA ojhAne Apela turakhA gAma joIne bhAvanagaranA bALa mahArAjAnA moDhAmAMthI e veNa nIsaryA, paTTaNIjI sAthe hatA. dhIme dhIme moTara paMtha kApavA mAMDI. ADIavaLI vAta cAlatI hatI. thoDIka vAra pachI paTTaNIjIe eka nAnI vAratA mAMDI : mahArAja ! kacchanI eka vAta che. te dI" rA" prAgamalajInI thatI uMmara; tAjA gAdIe beThelA. pharavA nIkaLyA. garaDhA vajIra rUpasaMgajI sAthe. emAM cAraNonuM eka gAma rastAmAM AvyuM. gAma te gAma jevuM gAma; lIluM nAghera; haraNakapALI kALI jamIna. mAMjela sleTa jevAM khetaraDAM, ane hAMDA jevuM gAma joI rA' prAgamalajI bolyA, "vajIrajI ! gAma bahu sAruM. A gAma ApaNuM che ke bIjAnuM ?" ghoDAgADI AgaLa vadhI. dhIre rahI vajIra bolyA : bApu! A gAma to daseMdI cAraNanuM che. ApanA vaDavAoe Apela che." anukaraNIya cAlatAM cAlatAM rAjanA bIjA gAmane sImADo Avyo. ATha-dasa hAtha sarahada cheTI rahI, tyAre e buddo rajapUta gADIthI heThA UtarI potAnA lUgaDAthI ghoDAone tathA gADIne khaMkheravA mAMDayo. rAjAne kutUhala thayuM, gADI cAlatI thaI. dhIme rahIne rA" prAgamalajIe pUchyuM, "vacharajI ! tame A zuM karyuM ?' 'ye rA, bApu ! vAta ema che ke A gAma cAraNone bakSIsa Apela che. rAjAno evo dharma che ke bakSIsa ApelI vastune koI divasa upabhoga kare nahi. paNa hakIkata bahu jhINI che. te e ke, A cAraNanA gAmanI dhULa ghoDAone tathA gADI ane paiDAMne ceTI hatI. e dhULa jo ApaNI jamInamAM maLe, enI Avakane paiso ApaNe khajAnAmAM Ave, te te sarpa rUpa che. e vAtane huM jANuM chuM. eTale cAraNonI dhULa enI hadamAM khaMkherI nAkhI che." pitAnA rAjAnI Avaka vadhAravA priya thanArA atyAranA mutsaddIomAM kaI moDhAM evAM che ke pitAnA rAjAne AvI vAta saMbhaLAve ? 5. HINDI (((( kauijhI dulA kAkA smRti-sAMthaDDDDDD) dulA kAga-5
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. kavizrI dulA kAga smRti - graMtha kavi ane paTTaNIjI kavirAja ! orA Avo, pAse besI vAto karIe' ema kahI, paTTaNIjIe eka cAraNane pitAnI pAsenI khurazI batAvI. cAraNa kavi emanA paga pAse AvIne heThA besI gayA. tene beu hAtha pakaDI paTTaNIjIe kahyuM. "khurazI para besa' - cAraNa kahe, "nA che, tamArA paga pAse beTho chuM, te ThIka che." nA, nA, nA, e bane ja nahi. kavirAja. huM koIne heTho besAra nathI. ane je dI mArA manamAM bIjAne heThA besAravAnI dAnata jAgaze te dI prabhu mane pitAne ja heTho besAraze. duniyAmAM jeo bIjAne heThA besAre che, tene hari heThA besAre che." huM te TADho hima thaI gaye. mArI badhI goThavaNI temaNe pitAnI premabharI cAturIthI vAMcI lIdhI. paNa mArA manamAM eka bIka hatI ke "Aja sudhI mAruM nIma paLAvyA pachI ghera AvI vera vALaze ke zuM ?" eTale meM kahyuM : "mAre tyAM Apa jamavA padhAro, e mArAM ahobhAgya; paraMtu Apano svabhAva pAcho jhaLakAvatA nahi. nahi te mAre tyAM jamavuM e vilAyatanI vIzImAM jamavA jevuM thAze.' pate pUchayuM ke, tamArA mAtuzrI hayAta che nA?" meM kahyuM, "hA" "te e cAraNa jogamAyAnA hAthanA ghaDelA bAjarAnA roTalA ane dUdha ja ApaNe jamavAM che." cAMdalo karavA jatAM thALImAM kAMIka mukAya, e rivAjane pote lAbha leze te ! e bIke ame kaMkAvaTInI thALI ja saMtADI dIdhI. DholiyA para pote beThA, tyAM thALI page bhaTakANI. emaNe pUchyuM; "zuM che ?" meM paTanI vAta kahI tyAre UlaTAnI emaNe mane hiMmata dIdhI : "nA, nA. huM kaMI ja nahi mU ku" pachI cAMdale thayo. vasUlAtI thayA pachI paTTaNIjI kheDUtonI sthitinI tapAsa athe pharavA nIkaLelA. temano mukAma vikaTara thayo. huM vikaTaranA baMgale temanAM darzane gayo ane temane vasUlAtI thavA badala mubArakabAdI ApI. pite bolyA ke, "mubArakabAdI te huM thANadAra thAuM tyAre apAya !" eka prasaMga eka divasa meM kahyuM, "mAre eka araja karavI che.' pote bolyA : "jarUra karo." "ghaNAM varSothI mArA manamAM ramatI eka vAtane niveDe haju sudhI Avyo nathI. A5 dIvAna hatA tyAre huM nAno hate. Apa kAunsIlanA pramukha hatA, tyAre paNa araja thaI zakI nathI. have Apa..' vaccethI ja pite mArI arajI samajI gayA hoya tema bolyA : "sAMbhaLo, tamArI vAta vacce mAre balavuM e ThIka nahi, paNa pachI kadAca bhUlIye jAuM, * Aja rAtre mAre tamAre tyAM jamavuM che." eka vAra jamatAM jamatAM te bolyA: "kaMIka gAMdhIjInuM gAo joIe, ApaNe A vakhate sAthe haripurA javuM che ane badhAM gIte mahAtmAjIne saMbhaLAvavAM che." meM ghaNAM gIta saMbhaLAvyAM, pote prasanna thaIne belyA, "haripurAnuM bhAtuM te ghaNuM rAkhyuM che ne zuM !" vikaTaranA baMgalAmAM prasaMgopAta vAta nIkaLatAM emane vinaMti karI ke, "ApanI vAte nAnI, paNa hoya che maMtra jevI. koI ekAda TucakA saMbhaLAvaze ?" sI dulA kAga smRti-graMtha kApaDa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana pite bolyA, "hA, kahuM : "sonAnI kasoTI kALo paththara che. enuM nAma ja kasoTIne paththara che.) enA para ghasavAthI tenuM keTalA valuM che, te jaNAI Ave che, tema mANasanI kasoTI sonuM che." [eTale ke paisAthI mANasanuM mApa jaNAI rahe che.] kethaLIo ne kethaLIo ThAlavIne bhAvanagaranA kheDUtane karajamukta karyo. eka dasake te ene copaDAmAMthI bahAra rAkhe. paNa Tako vyAja paNa hadapAra che. tamane vizvAsa kema nathI AvatuM ke, je kheDUta bAra mahine mArI jabbara tijorI bharI de che, te tamArI nAnakaDI peTaDIne haDapha nahi bharI Ape !' vedanA eka vakhata vAta karatAM karatAM pitAne hRdayamAM duHkha thatuM hoya tema lAgyuM. chAtI para hAtha pheravavA ane moTA meTA zvAsa levA mAMDayA. keTaluM duHkha thatuM haze e te pote ja jANe, paNa meDhA upara asahya vedanA thatI dekhAtI hatI. mArAthI saheje pUchAI gayuM : "Apane hRdayamAM zAthI duHkha thAya che enI Apane khabara che ke nahi? kaI evA khorAkathI, ke bahu zrama levAthI duHkha thAya che ?" pote bolyA : ghaNA kherAko khAdhA ane badalyA che. zramaye ghaNA lIdhA che. paNa enAthI duHkha thatuM hoya ema lAgyuM nathI. paNa vedanA to mAtra eka ja vAtathI thAya che ane te e ke eka DAMDa mANasa hoya ane tenA viruddha phariyAda Ave ane huM ene kaMI daMDa ApI zakuM nahi ane e ghaNAM mANasane duHkha ApyA vinA rahe nahi. A vicAranA tephAnathI ja mane hRdayamAM du:kha thAya che; paNa mArI dayA kene Ave ?" pAdapUti vikaTarane baMgale mukAma hatuM. barAbara ekane samaya thayo hato. te gAmaDAMomAM padhAryA; bAvaDe hAtha rAkhI moTaramAMthI UtaryA, pathArImAM paDyA ane mane bolAvyo. gajalanI eka lITI bolyA. dayAnA mAganArAo ! dayA karajo, dayA karaje" enI pAdapUti banAvaze ?" vAta ema banI hatI ke vikaTara tAbe masUdaDA nAme cAraNonuM eka gAma che. AkhAM gAma dharAvanAra cAraNenA peTA-bArakhalI tarIke temanA bhANeja cAraNe tathA pasAyatA cAraNa hoya che. AvI peTA bArakhalI cAraNa bhAgadAra gaNAtA nathI. kAraNa ke gAmetI cAraNanI ApelI jamIna teo kheDatA hoya che, ane sudhArA varAha paNa gAmetIne bhare che bhAvanagara tAbe cAraNonAM AkhAM gAma trIza che. temanAM seTalamenTa nakkI thayAM che. bArakhalAone bhAgadAra TharAvI zakAya nahi. ane te bArakhalA cAraNe darabAramAM sIdhe sudhArA varADa bharI zake nahi, paNa gAmetIne bhare. A masUdaDA gAmanA gAmetI ane bArakhalAM (pasAyatAM) eka cAraNa DezIne takarAra hatI. DozInI takarAra evI hatI ke teo bhAgadAra che. ane sudhArA varADa sIdhe darabAramAM bhare. jo ke kharI rIte teo pasAyatAM hatAM, bhAgadAra nahi. (huM te gAmanI vahe. caNIne paMca hoI mane A bAbatanI mAhitI hoya DuMgaranA darabArI utArAmAM kheDUto ane vepArIo vacce beThA beThA dhIme sAde paTTaNIjI belyA, "kAM zeThiyAo ! vyAjanA bhAva zuM cAle che ?" eka vepArI bhAI belyA, "sAheba, have te savAyA rUpiyA thAya che. vyAja ghaNAM halakAM thaI gayAM !" - lehI tapatuM hatuM ne hRdayamAM Aga bhabhUkatI hatI, te paNa thoDuM hasIne bolyA : "zeThiyAo ! have samaje to sAruM kahevAya. mahArAjAnI tijorInI di kavizrI dulA kAga smRti-guMthArI para
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRtigraMtha phariyAdIe kahyuM : dhabI." pote Azcarya--uddagAra kADhyA, "he ! he !' phariyAdI bolyo, "hA sAheba ! dhobI chuM." pote bolyA, "ema ! sAMbhaLo, bebI bhagata ! paramezvara be vAra hase che. eka to mArA jevaDo buddho jIvavA mATe davA ghUMTAvate hoya tyAre; ane bIjuM eka mAnA be dIkarA sAmasAmA laDe tyAre. are bhalA mANasa ! AkhA malakane dhoye ane pitAno ja sAcavI rAkhyo ! (mela.) ghebI' bicAro zaramAI gayo ane sIdhe raste ja paDyo. e svAbhAvika che.) evI rItanI cokhavaTa ghaNA vakhata pahelAM seTalamenTathI nakkI thaI gayelI hatI. Ama hovA chatAM DozI jUnA jamAnAnA mANasa hAI pote bhAgadAra che tevI rItanI phariyAda paTTaNI sAheba pAse jyAre DuMgarathI pAchA vaLyA tyAre) karI ane taDataDatA taDakAmAM moTara ADe UbhI rahI khUba kakaLATa karyo. paTTaNI sAhebane DozInA kakaLATathI bahu lAgI AvyuM ane vikaTara AvatAM uparanI gajalanI pAdapUrtinI lITI bolyA. e lITIne Azaya e hatuM ke "nAmadAra mahArAjA sAhebe dayA karI cAraNone sAta peDhIne vAraso Apyo che, mATe gAmetI cAraNoe paNa pitAnA tAbAnA mANo (bArakhalAM vagere) para dayA rAkhavI joIe." paNa seTalamenTathI nakkI thaI gayela te atyAre phare nahi, ema upara jaNAvyA mujaba hakIkata hatI eTale meM pAdapUtinI nIce bIjI lITI banAvI ane bolyo :- dayAnA mAganArAo, dayA karajo, dayA karaje; dayA karanAra e dAtA ! dayA hada jaLavI karaje. pote e sAMbhaLIne hasI paDyA ane bolyA : cAraNonI takarAra cAraNathI pAra paDe." vilAyata jatI veLA chellI vAra pite baMdaranI laDAI mATe vilAyata cAlyA tyAre banelA prasaMgane huM najaronajara sAkSI chuM. rAtanA 8-9 sumAra; ramAbA lagabhaga maraNa pathArIe; tAva bharANo hatA. emaNe patine potAnI pAse bolAvIne hAtha jhAlIne kahyuM : "tame atyAre vilAyata javA mAgo cho ?" 'hA' TUMko javAba. 'ApaNe beune sAthe javAnuM hatuM tene badale ekalA jAo cho ? hA" e ja sUko TUMka javAba. mane A sthitimAM mUkIne ?" juo, eka pallAmAM tamArA ne mArA snehasaMbaMdhane mUkuM chuM, bIjA pallAmAM jenuM anna khAuM chuM tenA pratyenI pharajane mUkuM chuM. bIju paluM nIce name che mATe jAuM chuM. emAM jo Izvarane kaI saMketa haze te Avate avatAra mArAM karaja cUkavIza. atyAre to jAuM chuM." ADe dA'De vAtavAtamAM, ghaNIvAra te dhULa jevI lAgatI vAtamAM paNa gaLagaLA bananAra paTTaNIjI te 1. laDanAra bebI sagA bhAI hatA. dhobInI phariyAda rAjulAnA darabArI utArAmAM kheDUtono DAyaro pUro thayo. pote thAkI gayela hovAthI) mAMDa mAMDa UbhA thayA. lAkaDIne Teke laIne jayAM cAlavA jatA hatA tyAM te eka phariyAda AvI. be bhAIo vaccenI takarAra mATe phariyAda hatI; ane hatI paNa sAva khoTI. phariyAda karanArane darabAramAM tamAro calAvavAno zokha hato. barobara ardho kalAka sudhI badhI hakIkata sAMbhaLIne pachI dhIrethI AMkho ughADI jarAka hasIne phariyAdIne pUchayuM : "jAte kevA cho ?" : kavi dulA kA ramaNi 4
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana rAtrie ghenabharI patnIne sadAne mATe choDIne jyAre kaTa kaTa kaTa pagathiyAM UtaryA, tyAre tenA gaLAmAM khareTI paNa nahotI. bIjo prasaMga zrI anaMtarAyabhAIne rAja-kAme vilAyata mokalavAne hate. nakkI thayela divase aMtubhAIne eka se ne cAra DigrI tAva caDe. gharanAM tamAma kuTuMbIjane kecavAtAM hatAM. emane belAvIne paTTaNIjIe kahyuM : "anaMtarAyane huM bApa chuM. pahele huM, ne te pachI e; ne huM kene laIne ? rojane laIne. nIkara kyAM hatA aMtubhAI ne kyAM hatAM tame sau ? mATe eNe javuM ja joze. ne utAre haze te bhagavAna ene tAva keDe ja utAraze." paTTaNIjInI mAMdagI chellAM be varSathI emane mahinAmAM vIsa divasa tAva Avato. eka vakhata rAjakoTa dIvAnanI mITIMga hatI. emane tAva Avyo hato. bolatAM bolatAM paDI gayA, bezuddha thaI gayA. evA emanA be-cAra prasaMge joI mane vicAra AvyuM ke, bhAvanagara haju A DosA pAse keTaluM mAgaNuM mAge che ! paTTaNIjInA aMtima divase gaDhaDAnA DAka baMgalAmAM rAte jamatAM jamatAM vaLI chAtI para hAtha pheravavA lAgyA ane matanI sAthe khAnagI vAto karavA lAgyA. meM hAtha joDI vinaMtI karI ke "have Apa thoDAka divasa ArAma le. ema ghaNA mANasa vatI mArI vinaMtI che." thoDuMka hasyA, kahyuM, lyo A pAdapUti : - "marI jAvuM game haratAM pharatAM meM kahyuM, hamaNAM hamaNAM Apane haravakhata AvuM bolavAnI Teva kema paDI gaI che ? e lITI para huM kAMI lakhate nathI.' ' palaMga para beThA beThA be hAthanA TekA rAkhIne bolyA, "bhagata ! ApaNe keInAM ghara apavitra nahi * karIe. rastAmAM marI gayAnA samAcAra tame sAMbhaLaze !" meM pUchyuM, "ApanA dihI padhAravAnA khabara sAMbhaLyA che. jyAre padhAraze?" "hA, sAcI vAta che. paNa hamaNAM te bhAvanagara ja rahIza, kAraNa ke anaMtarAyabhAInI mA meNAM mAre che e meNAM sAMbhaLI sAMbhaLI eka varasa te kADhayuM. emanA aMtakALa vakhate huM vilAyata cAlyA gayA hatA, mArA hAtha emane aDakyA nahi. have te emanI varasI AvI che. emAM paNa huM hAjara na rahuM e kema bane ? mATe have gAmaDAone pravAsa paNa adhUro rAkhI badhA divaso emanI kriyAmAM rahevuM che." DAkaluM lAge tyAre bhuvAne Aveza Ave ane jema pitAnI zakti karatAM hajAragaNo nAcavAdhUNavA mAMDe, ema e DosAne garIbonAM duHkhanuM DAkaluM sAMbhaLI hAka AvatI. kheDUtane DAyaro jAme hoya, emAM hAkale mArI mArI vAta kare. mane to Azcarya thatuM ke A badhI vAta karatI vakhate zakti kayAMthI Ave che ? paNa jyAM kheDUtone DAyara vikherAya ke turata emane kALanI sAthe moDhAmoDha vAta karatA joyA che. ane e vAta paNa rotArotAM nahi; paNa hasatAM hasatAM. divasamAM traNa vAra maratAM ane traNa vAra jIvatAM thatAM e vRddhane meM joyA che. jIvananA badhA vicArone rajA ApI sAta divasa ekacitte bhAgavata sAMbhaLyuM. zretAmaMDaLa vacce khATa para sUtAM sUtAM Akho vIMcI sAMbhaLatAM. mane parIkSita-mokSanI smRti AvatI. khorAkamAM phakta dUdha ja letA. chellA mekSa adhyAyamAM pUchayuM ke "bhaTTajI ! mAre mekSa thaze ke kema ?" sAcesAca emane potAnI bAjI saMkelAvAnI khabara paDI gaI hatI ! haripurA is vikI kagiNI dulA kANA ramRti- A bo
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kavizrI dulA kAga smRti- graMtha emanI AgamavANI rUpavaMta banIne mArI AMkho sAme taravaravA lAgI ! turata ja rovuM na AvyuM. paNa eka ja vAta yAda AvI ane te gatarUpe bahAra nIkaLI." mahAsabhAmAM javAnuM mAre mATe paNa pitAnI sAthe nakkI karyuM hatuM. paNa emanI tabiyata ghaNI ja narama thayelI joIne meM kahyuM ke "huM haripurA javAnuM baMdha rAkhuM. ApanI tabiyata ghaNI ja kharAba thaI gaI che. eTale huM ApanI pAse rahuM. vAta karIza, jethI Apane AnaMda Avaze." nA, tamane AmaMtraNa che. tamArAM gIta gAvAnA kAryakramanI tArIkha nakkI thaI gayela che. mATe tamAre jarUra javuM ja joIe. banaze te huM UDIne AvIza, paNa navANuM TakA nahi avAya !" AvuM kahI paTTaNIjIe mane mahAsabhAmAM mokalyo. haripurAmAM pUjya gAMdhIjInA teo bhakta hatA. paNa eTalA azakta hatA ke bolavAnI zakti paNa na hatI eTale AvavA hiMmata cAlI nahi. bIjI tarapha gaDhaDA mukAme emaNe kaheluM ke "ApaNe to bhAI! koInAM khoraDAM apavitra nahi karIe. ne mArA samAcAra to tame evA sAMbhaLaze ke huM rastAmAM ja marI gayo chuM !" haripurA jatAM zrI maheza paTTaNIe mAre mATe bhAtuM bAMdhatAM kahyuM ke "bApujIne kAryakrama kAle zihora javAnuM che. koIne kaheze mA !" huM te dimUDha banI gayo, "zihora ?" hA, zihora ja. mane hamaNAM ja bolAvIne sva. meghANIbhAI sva. medhANIne aMjalinI dulAbhAI e ja duhAthI zarUAta kare che, je temaNe baMnee sAthe maLIne racela. kAga enI kANa, (have) ghara ghara maMDANI kayo prasaMga lakhuM ane kayo jato karuM ? emanAM (medhANIbhAInAM) gItanI kaI lITI lakhuM ne kaI na lakhuM ? emanA jIvananAM keTalAM pAsAM yAda karuM ane keTalAM vIsaruM? zuM lakhuM ane zA mATe lakhuM ? koNa jANe kAMI khabara paDatI nathI. AjathI pAMtrIsa-cALIza varSo agAu "cAraNa e zabda kAne paDatAM keTalAMka zaherI jano meTuM caDAvatAM. prajAvargamAM kaI khuzAmadakheranI vAta Ave, to ema bole ke, "huM kAMI cAraNa-bhATa thoDo chuM ?' gujarAtanI eka vAta che : eka cAraNa juvAne eka bAI pAse pANI pIvA mAMgyuM. bAIe pUchyuM, kevA cho ?' te kahe "cAraNa chuM." eTale vismaya pAmela bAI e kahyuM, "ararara ! nAno bALaka bicAro cAraNa thaI gayo che !' eTale ke bAvo thaI jAya, tema game te cAraNa thaI jatuM haze ! chelle chelle cAraNonI parakha A jAtanI rahI hatI. temAM cAraNa keNa, kevo hoya, enA jIvananI sAcI Teka ane jIvatara kevAM hoya enI sAcI chabI zrI meghANIe kheMcI ane zahere ane gAmaDe, baMgale ane jhuMpaDe, deza ane dezAvaramAM tA. 15-2-1938nA roja huM haripurA javA UpaDavyo. paNa sAcesAca e traNa-cAra divasa aMdhAdhUMdhI jevuM rahyuM. dizAo mAtra jhAMkhI jhApaTa thaI gaI. pavana eTale kuMkAto hato ke AkAza dhULamaya banI gayeluM. tA. 17-2-1938nA roja haripurAmAM daza lAkhanI medanImAM vIjaLIne vege vAta prasarI gaI ke, "Aje dADhIvALo deva thaI gayo!' kavi dulA kAga smRti-ge che
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasadhAra, bahAravaTiyA ane cAraNI sAhityanI ceApaDIe dvArA e chabI rajU karI. * * cAraNI sAhitya cAraNI sAhityamAM chellAM pAMcaso varSanA prati hAsamAM koI anya kavi, paMDita ke lekhakanA pagapesAre| thayA ja nathI. evuM e sAhitya che. vedonA saMskRtanu vyAkaraNa jema bIjA saMskRtathI juduM che, tema cAraNI sAhityanA mamAM, mApa, chaMda, gItA, piMgaLa ane zabdajoDaNI sAva judAM ja jaNAya. cAraNI sAraThA, duhA, sapAkharAM ane sAvajaDAM gIte bIjA koI kavie hajI sudhI lakhI zakayA nathI. e jAtane sAco ke khATA paNa cAraNa kavione eka prakAro ga che. e sAhityanuM saMpAdana karavuM, eTale bahu jahematavALuM kaThaNa kAma evA doyalA kAmane zrI medhANIe sAyalu kema kareluM ? divasAnA divaso, rAtAnI rAtA cAraNA sAthe e vaselA. sAmAvALAnI ja rItabhAtathI e rahetA. dhIre dhIre nAte cAle, vaLI baMdha paDe, kathAreka teA vArtAkAra za kAzIla ane ke A kyAMka ApaNuM jUnu' badhu laI jaze ! emane melAvavAnA rastA zeAdhavA, e kaThaNamAM kaThaNa kAma emanA badhAnAM aMtaramAM vasI jaI te emaNe evu kAmaNa kareluM ke pachI tA emane joI ne cAraNa, bAreTa ke vArtAkAra, me'te joI te meralA harakhe tema, harakhI UThatA : bAvaDAM jhAlI jhAlI jUnInavI badhI vAtA, gItA emanI AgaLa mAkaLe mAMe ThAlavatA. ekanI eka vAta pacIsa rIte rajU thatI. ekanAM eka gItA, duhA vidhavidha rIte rajU thatAM: e badhA khAtaranA-dhULanA ukaraDAmAMthI sAnu zodhI kADhavAnA saMcA kudarate emanA haiyAmAM geAThavyA hatA. * * na 39 cAraNI sAhityanA keTalAka padArthA metrANIe sAceAsAca karelA che. dAkhalA tarIke eka mitranA viyeAge gavAyela bAramAsAnuM eka kAvya che. emAM bhAdaravA mahinAnA vananI lITIo che, jene a racanAre kalpyA haze ane bIjo medhANIe karelA. dadhakUlAM vAge Damara, ka"gAmagA kailAsa vIja vaLakke dhAvaLAM, prapanna bhAdrava mAsa.emAM pahelI lITImAM je 'dhaphUlAM' zabda che ene aM ame becAra mitro vacce emaNe turata ja evA karI Apelo ke, "e te dUdhaphUliyAM DU MDAM.'' cAraNI bhASAnA prayAgamAM dUdhaphUlAM mULa kavie karelu' haze. enI bIjI lITI evI che ke kAga rakhI sakha prajma kriyA. bhAdaravA mahinAnA varNanamAM, kavi kahe che ke, zrAddhapakSamAM loko kAgaRSine jamADIne dharma kare che. e a paNa emaNe ja karI ApelA. * 'kAgavANI'nA pahelA bhAga prasa Mge "kAgavANI" tA pahelA bhAga chapAtA hatA, temAM gAMdhIjIne meM eka bhujaMgI chaMda lakhelA. enI trIjI kaDImAM tu hI sarAvara jela jADA kinArA, haiyA nIra saravANu kUcAM hajAro ene bhAvAya evA che ke, gAMdhIjIrUpI taLAvanA pANIne rAkavA jelarUpI pALa bAMdhI che, chatAM saravANa tA vaLyA ja kare che. paNa kAvyane mApe e kaDI barAbara na gaNAya. meTAdamAM emanI meDI para e lITI badalavA mathyA, paNa ka MI meLa na thayA. rAte e rANapurathI AvyA. vAtacIta thaI. hAkA pItAM pItAM emaNe lITI pUrI karI : kadmizrI dulA kA| smRtti-AMtha kAcA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ % kavizrI dulA kAga smRti-graMtha | mahA zaktine dha tuM, baMdha jADA, tane rokavA dAkhIe bAMdhya ADA; cIrI tyAMya pASANa saravANuM kahetAM, name hiMdanA pATavI saMta netA. cAraNI kAvyadhArAne dIpAve evA bhAvavALI A kaDI emanI racela che. bIjAM emanAM gIte "vIra baMdo', "rAta ghaMTA cAra vAge" ane "zivAjInuM hAlaraDuM 'cAraNI DhALamApanAM ane cAraNI zabdonA prayogathI racAyelAM che. "zivAjInA hAlaraDA'mAM- te dI tAre zira ozIkAM, melAze tIra baMdhUkA. e pUrepUro cAraNI prayoga che. cAraNI bhASAnA prayogo ghaNAne agamya ane suratamAM lokabhogya na bane. eTale emaNe e bhASAmAM vadhAre gIte nahotAM lakhyAM. he pirasAvALA ! sAme vAcharu bAMdhyuM hoya ane gAya dUra UbhI hoya, paNa e vAcharu ane gAya, e baMnene maLyA vinA zAMti thatI nathI. UDI mana aMbara caDe, cakavAM jema sadAya; tyAM) paNa kapharI rAta kaLAya, (haju) pIne phATe, rihA! 2 viyogarUpI rAta paDI che. cakavI-cako sUryodaya jevA UDI UDIne UMce caDe che, paNa kyAMye saMyogano sUrya dekhAtuM nathI. e rIte sAta duhA lakhelA. rasadhAramAM emaNe badhI vigata ApI A duhA lakhyA che. pachI te AgaLanA ane mArA racelA navA duhA ghaNA kavi mitrone mokalyA ke AmAMthI navA duhA zodhI kADhe, paNa eka meghANI sivAya koIthI e banI zakayuM nathI. rasadhAra veLAe rasadhAra lakhAtI hatI. pirasAvALAnA duhA DAka vadhAre maLe te ThIka, ema emaNe mane kaheluM. huM mArA dIrghasUtrI svabhAva pramANe bhUlI gayela. uparAupara traNa pattAM AvyAM, eTale sAta duhA gharanA ja banAvI mokalI dIdhA ane lakhyuM ke ATalA maLyA che. vaLatAM emane kAgaLa Avyo : "dulAbhAI! A duhA je tamArA lakhelA hoya, te thoDAka vadhAre lakhI nAkhe ne !' kAgaLa vAMcI huM te TharI gayo ke, vAha meghANI ! kayA puNyathI prabhu mANasane AvI akakala Apate haze ! A duhAvAcha2DuM vALA ! bhAMbharatAM bhaLAya; (paNa) thIra ne Atama thAya, varasyA viNa je, pirahA ! 1 jegaDAnA duhA jogaDAnI vAtanA duhA ame nAnapaNathI zIkhelA ane belatA. pati marI gayA pachI strI kahe chesethe sthAne mATa; (ame) pATI DhALIne pUrIe; lakhela che lalATa, (have) jaTA vaNavI, jogaDA ! kaDalAM kene kAja, pagadA dheIne paherIe; bhAMgu dala bhaDathAra, tu jokhamate, jogIDA ! marakIna hasate mukha, kadI barakIna lAvyA nahIM; (ena) dilamAM rahyuM duHkha, janamejanamanuM jagaDA ! evA pacIsa duhA che. A vAratA meM tuLazIzyAma rUkhamaNInA DuMgarA para mAMDelI. eka pachI eka badhA duhA pheMkayA. vAta pUrI thaI. ekabIjAnA hAtha jhAlI Athamate sUraje heThA UtaratAM UtaratAM emaNe pUchayuM, "A duhA ke nA kahela che ?" kahyuM, A te e vAta banI te divasanA che. mArA bApu pAse paNa meM sAMbhaLelA." e vAta emane gaLe na jo kavibrA dulA kAga Rti-guMthI 'paS
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana UtarI. e kahe ke, A te racANa lAge che." enI pAchaLathI zodhakhoLa cAlI. chevaTe emAM sAcuM ema nIkaLyuM ke e duhA vikaTara tAbe DoLiyA gAmanA kavi ane bhaktarAja zrI gIgA rAvaLe pAchaLathI racelA che, haju sudhI e samajAtuM nathI ke e duhA pAchaLathI racANA, ema emaNe zA parathI ka9yuM haze? rasadhAranI vAta e che cAraNonI vArtAnA phoTA che, vevalAM lakhANa nathI. sAthe sAthe cAraNe ghelA thaI sAMbhaLe, evI e vArtA mAMDI zakatA hatA. haju sudhI cAraNI DhabanI vArtA anya kavio mAMDI zakatA nathI. akhila hiMda cAraNa saMmelana saMvata 1994mAM rAjakoTa mukAme akhila hiMda cAraNa saMmelana maLyuM hatuM. kaccha, kAThiyAvADa, gujarAta, siMdha, tharAdrI, mALavA, mevADa, mAravADa ane madhya prAMtanA sukavio ane vArtAkAra maLelA. eka cAraNa beTho hoya, te paNa vAta karavAno anya mANasone saMkeca thAya, ene badale evA pAMcaso cAraNa tyAM maLyA hatA ane emAM ghaNA te kavirAje hatA; emanI vacce, badhAnA AgrahathI, e vAmana paNa virATa samo mAnavI mAMcaDA para Ubhe thaye. enI kasuMbala tRpta ane ridhIyala kerInI phADa jevI AMkha sabhAne khUNe khUNe, ADIavaLI pheravI ane mAravADI gItathI zarU karyuM. moralA sAmA hoMkArA devA maMDayA. rAjakoTa gAMdhanagara samuM banI gayuM. medanInAM haiyehaiyAM daLAvA maMDyAM. barAbara paNa be kalAka keIe hokAnI ghUMTa paNa na kheMcI; hokA olavAI gayA ! lIMbaDI kavirAja zrI zaMkaradAnajI te UbhA thaI emane bheTI paDayA. hasavA lAgyA ke, "meghANI ! kaLajuga Avya lAge che. e sivAya kAMI vANiyo gAya ane pAMca se cAraNe cUpacApa sAMbhaLe, e bane kharuM ?" meghANIe kahyuM, "murabI ! A to ApanuM ja che. huM te cAraNone TapAlI chuM, badhe pahoMcADuM chuM." "rasadhAranI vAto - emanAM lokagIte viSe lakhavuM e nakAmuM, ema huM mAnuM chuM. emaNe kabare bedI kADhI, maiyatone uThAvyAM ane jivADavAM. emaNe masANemasANa jagADyAM. kALI rAte masANamAM sAda pADaDyA. muradAMoe hoMkArA dIdhA. hajAro pretane emaNe kapaDAM paherAvyAM. e preta nathI, nIcA nathI, luccA ane harAmakhera nathI, ema sAbita karI jagatanA cekamAM UbhAM rAkhyAM. mANasoe kabUla karyuM ke, hA, e sAcAM mANasa che. "rANo ane kuMvara', "vIkaI ane kamo', 'sUrajanI sAkhe', 'oLIpo" evI ghaNI ghaNI vAto rasadhAramAM lakhI. A badhI soraThI jIvananI vAta. kahevAtA ziSTa ane sArA varganA mANaso vacce evI vAto belAtI ja nahi. duhA ke gIto gavAtAM nahi. e badhuM halakuM sAhitya lekhAtuM. ApaNA badhAnA AvA jUThA anyAyathI baLIne olAyelA e sAcesAcA mAnavIone emaNe pitAnI kalamanuM amRta jaLa chAMTI beThA karyA, sajIvana karyA. dhULamAM khovAI gayela jUnA mANasonI emaNe oLakhANa ApI. eTale huM emane dhULadhoyAnI upamA ApuM chuM. pote dhULa phAkIne sAcuM tenuM ApaNane ApatA gayA. DAku, rAkSasa, narAdhama, nAlAyaka, phAMsIne mAMcaDe laTakavA yogya, evA evA halakAmAM halakA zabdo bahAravaTiyAne lagADavAmAM khUTI gayelA. emaNe kalamanA prayogathI e badhA AtmAne jIbha ApI jI. kavi dulA kAga smRti-graMtha kAcI dulA kAga-1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kavizrI dulA kAga smRti-graMtha bolAvyA ane jagatanA cokamAM emano ItihAsa Alekhyo. koIne kAMI kahevuM hoya, te veLA ApI. emanI sAme virodhamAM kaI paNa sAkSara eke harapha uccArI zakyo nathI. mANasa bahAravaTiye kayAre banato? kAM to khoTAM khoTAM khata pADI vepArIonAM copaDAethI babbe cAracAra peDhI sudhI e gaLe pakaDAto tyAre; kAM te rAjasattA enuM sarvasva chaMTI letI tyAre; kAM to amaladAra enAM cAmaDAM, mAMsa ane hADakAM sudhI pahoMcatA tyAre; kAM te nirbaLane keI baLavAna raheMsI nAkhate tyAre, sAco marda, sAce mANasa, sAco bhakta, zUravIra bahAravaTiye banate. e DAkunA svAMga dharata, jhUjhata, khapI jAte. emanI kavitAnI lITIomAM ja lakhyuM che : satyanA svAMga paherI UbhuM jaTha jyAM; baMdhu zuM khaDaga laI na dhAye? tema kahe, "bhAI ! "ravIndranAtha' zabdamAM dIrgha Ine badale hasva i lakhAI gaI hoya, evo mane vahema Ave che." ' meM pUchyuM, "emAM kAMI sarakArI gune te banate nathI nAM ? ke koIne anyAya te thatuM nathI nAM ?' evo meM vinoda karyo, eTale kahe, "nA nA, evuM kAMI nathI." ema kahI hasyA. pitAnI nAnakaDI bhUla emane ghaNI moTI lAgatI. evuM lAgaNInuM yaMtra emanA dilamAM hatuM. tu ripuhINa, baLahINa, kaMgALa tuM; svAda cAkhyA nathI te jakhamanA. lAgaNIpradhAna meghANI e lAgaNIpradhAna evA hatA ke potAnI rAI jevaDI bhUla emane meru parvata jevaDI moTI lAgatI hatI. ene eka dAkhala che. mANasane jema bhUta vaLage ema thoDAka divasa emane chApuM vaLageluM. eka divasa huM rANapura gayelo. sAMjanA ame sTezana para AvatA hatA. huM ramUjI TucakA kaheto hato, paNa e jANe sAMbhaLatA ja na hoya ema cAlyA AvatA hatA. cAlatAM cAlatAM ekadama UbhA rahyA. meM pUchayuM, "kAMI bhUlI gayA te nathI nAM ?" emaNe kahyuM, "nA, nA kAMI bhUlI gayo nathI, paNa lakhANamAM thaDIka bhUla rahI gaI che, ema mane yAda Ave che." meM pUchayuM, "zI bAbatamAM ?' jANe ke moTAmAM moTI bhUla thaI gaI hoya - mahuvAnA DozImA gopanAthathI tulazIzyAma sudhI ame sAthe musApharI karelI, e vAtane ghaNAM varSa vItI gayAM. mahAzivarAtrinI e rAta hatI. gopanAthamAM zivarAtri karI ane dariyAkAMThAnA pIthalapara, keTaDA, nai5, nIkola, kaLasAra vagere gAmaDAM bhaTakatA bhaTakatA, vacce rAtuM rahetA rahetA, mahuvA AvyA. ame katapura thaI mahuvAnA baMdare gayA. tyAM eka sittereka varSanI DozI pAkala ITa vahANamAM caDAvatI hatI, tenI sAthe vAta zarU karI. DozIne ekane eka dIkaro be'ka mahinA agAu vahANa bUDI gayAthI bUDI marelo. mahuvAnA koI vepArInuM e vahANa hatuM ane A enA jUnA vahANavaTI hatA. meghANIe pUchayuM, "tame tamArI AjIvikA mATe zeTha pAse kema na gayAM ?" DozIe kahyuM, "bhAI ! mAruM te kALuM meTuM thayuM. zeThanuM vahANa mArA dIkarAnA hAthe bUDayuM. have zuM moTuM laIne jAuM ?' DozInA A zabda sAMbhaLatAM te e chAtI pakaDIne besI gayA ane royA; bAlyA ke, - 'dulAbhAI! A macchImAra keLI ne pelA vaiSNava vANiyA - bemAM koNa khAnadAna ?" kapizrI dulA kAkA smRti-gIMthI ,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana e kahetA ke, "sAcA cAraNane avAja ane enI khamIrabharI dharANe mIThI AMkhyuMne huM oLakhI lauM chuM. AI hIrabAI tulazIzyAmathI be gAu ame khajUrIne nesaDe hatA, tyAM rADa thaI sAvaja DaNakyo, hAkoTA thavA mAMDyA. roLakoLa veLA thaI hatI. khADuM-dhaNa jhUMpaDe AvatAM hatAM. temAM hIrabAI nAme eka cAraNa bAInI voDakIne sAvaje pAdaramAM ja pADelI. ame badhA devyA. vIseka jaNa hatA, jyAM dhAra mAthe caDyA, tyAM to AI hIrabAI koNa jANe kaSAranAMye pahoMcI gayAM hatAM. marelI voDakI para beThelAM cAraNa kanyA sAvaja sAme soTo vIMjhatAM hatAM. sAvajha be page sAme thaI hoMkArA karato hata; bAI e sAvajanA phINathI nAhI rahelAM, paNa emaNe sAvajane gAya khAvA na dIdhI. e vakhate "cAraNa kanyA' e nAmanuM gIta e kAgaLa-kalama sivAya racIne gAvA lAgyA. zarIra jAgI UThayuM. AMkha lAla dhagela trAMbA jevI thaI gaI. ame emane e dhIMgANAmAM na javA devA bAvaDe pakaDI rAkhela. bhajanama e kahetA ke koI kavi jyAre bhajana sudhI pahoMce che, tyAre enA AtmAne zAMti thAya che. ema ja emaNe paNa chevaTa satenA gharamAM praveza karela. dAne bhagata, jale bhagata, gebInAtha gorakha, ravisAheba, morArasAheba, Apa gIge, vele bAvo, jesala-torala, deva-taNakhI. devAta paMDita, bhImadAsa, dAsI jIvaNa, sagALazA zeTha, jamiyalazA pIra, cAraNa devIo nAgabAI, kAmabAI, kAgabAI, varuDI, zeNabAI. emanAM AMgaNAM joI emaNe ApaNane e tarapha AMgaLI cIMdhI. bhajana e ja emanA jIvanano chello viSaya banI gayo hate. e bhajananA Aja divasa sudhI sAdhusaMtoe artha nahotA karyA, evA sAcA artho emanI kalamamAMthI ane rUMvADe rUMvADethI nItaravA lAgelA. mane te thoDA mahinAomAM e sAva avadhUta masta yogI jevA ja lAgavA mAMDelA. rAjakoTamAM, chellA sAhitya saMmelanamAM, eka rAte ame dhIre dhIre bhajana bolatA hatA. eciMtA emaNe evaDo moTo avAja kADho ke, barAbara mAIla mAIla enA paDachaMdA vAgyA. A bhajanapaththara pUjaye hari maLe te, pUje meTA pADache. e paththaramAM sAcI hoya te, ghaDanArAne khAya, manasA mAlaNuM he jI re, gerakha ! jAgatA nara seva. . sava.. . . cAraNanI paraba e ghaNI vakhata kahyA karatA ke "huM hajAro mANaso vaccethI cAraNane oLakhI kADhyuM. darabAranAM utAra kapaDAMno paheranAro nahi, rAjyanA roTalAmAM vikRta thayele nahi, paNa mAladhArI, gharakamANIvALo, nesaDAne asalI cAraNa heya, ene huM oLakhI lauM." tulazIzyAmathI vaLatAM zIkhalakebAnA nesamAM ame rAta rokANA. savAre pisaka mANasa vacce traNa ajANyA cAraNa juvAnone makarANInA lIlA sAphA baMdhAvI ame besArI dIdhA, ane kahyuM, 'AmAMthI cAraNane oLakhI kADho ! badhA sAmuM joI eka pachI eka traNenAM kAMDAM jhAlI emaNe UbhA karyA. OWO jo kavizrI dulA kAga smRti-guMtha karI L
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja kavizrI dulA kAga smRti graMtha bIju : ane bhesanAM dAna saurASTrabharamAM prasiddha che. rAmajIne banAye pavana-carakhe, mANasura bhavA carakhe naI, sadA sarakhe, A kaMTALA gAmamAM mANasura bhavA nAme AhIra enA ghaDanArane keda parakhe, rahe che. emanI avasthA atyAre paMcoteraka varasanI rAmajIne banAyo pavana-carakhe. haze. cAra dIkarA che. nAne dIkaro jIvabhAI AtA ajAcaka vratanuM rakhevuM (mANasura AtAne sahu "AtA' kahIne bolAve che)nI mArA ajAcaka vratano emane garva hatuM. huM sAthe rahe che. paNa jo te jIvo ja. pitAnA kyAMya lathaDI nathI jato ne, enA e ughADA ane maDhA sAmuM joyA kare, AtAnI AjJA e ja enuM chUpA rakhopiyA hatA. mArA e vrata pAchaLa e kartavya. mULa to amArA vALAka taraphanA soraThiyA ghelA hatA. chevaTe cAraNa Digane phALo mAgavA AhIra. temanA pitA gIramAM bheMse laIne AvelA. mAre rajavADAM tathA muMbaI vagere zaheromAM lakSmI bhagavAnanI kRpAthI tene dinamAna dinapratidina vadhata putro pAse javuM paDeluM. khUba saMsarga vadhela. gayo. AtA pAse atyAre baso vIghAM jeTalI bhAvanagarane saMbaMdhe bIjAM rajavADAMmAM javA-AvavAnuM jamIna che, eka jeTalI bheMso ne gAya che. koThAre khUba thayuM. A badhe vakhata emaNe mArA vrata kaNa bharyA che, gharamAM so se DabA dhI bhayu" che, pAchaLa rakhopuM kareluM. keI saMyoge mArI banAvela kethaLiye nANAM bharyA che, ane manamAM dAtArI bharI koI vyaktinI kavitA e sAMbhaLatA, tyAre emane che. pUjya ravizaMkara mahArAja ahIM padhArelA tyAre moTAmAM moTuM duHkha thatuM. ane mane kahetA ne AtAnA gharamAM jamavA beThelA. so so ghInA DabA lakhatA paNa kharA ke, "bhAI! cAraNI devIne kyAM joI cakti thayelA. A vAta pUjya dAdA gujarAtamAM pheke che ? pAchI vALI le. tArAM gIte vyaktinI prasaMgopAta kahe che. mArA para enI bhakti zrIrAma prazasti karavA mATe nathI." para hanumAnajI jevI che. thoDA samaya agAu AtAne " mAre mana te e bhAI hatA, mitra hatA, koI ane nesaDAnA jeThasura mobhane amarelI AvavA meM duHkhada vakhatano visAmo hatA. chelle chelle te e kaheluM. amarelImAM e baMnene sAthe besADI pheTA mane guru sama lAgatA." paDAvyA ane pachI kahyuM ke AtA ! A chabI kheMcI che temAM tamAre pAMca hajAra rUpiyAno kharca kaMThALanAM gAmanI dArUnI badI joIne bApunuM thaze. emano svabhAva evo che ke huM boluM eTale haiyuM valovAI gayeluM. emaNe lokone dArU choDAvavA maraka maraka hasyA kare. dArUbaMdhImAM ene apAra bhAre jahemata uThAvelI. mAthe pAghaDI bAMdhavAnuM bhAgale che, ane kAyama dArUbaMdhInA AtA rakhepiyAnIma paNa lIdhela. A kAryamAM emane emanA snehI kholiyA rahyA che. emanA pitAnuM nAma harasura mitrone paNa sAtha maLela. bhavo ane mAtAnuM nAma AI mAlasarI che. dulAbhAIe lakhyuM che ke, ane jeThasura mobha ! mobha sAthe amAre dasa "gIranA kaMTALA gAme meM nAnapaNanAM ATha dasa peDhIne jIva sATeno saMbaMdha. pahelA bhAgamAM hIpA varSa gALyAM hatAM. rAma naLane roTala, udAratA. mobha mATe meM lakhyuM che. A badhAM mobhakuLa eTale :... or BELL BIHI,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana 45 mAruM ghara. teo uDecA mobha kahevAya che, ane enuM gAma che. khAMbhA pAse mobhanA nesaDA. traNa bhAIone ja vistAra. tyAM vase che A mobha, bhImo mobha, ane rAje mobha. huM jyAre kaMTALA' raheto hato tyAre ame rAjA mobha pAse mahine mahine di' rahetA. kuMbhaNanA jeThasura deva paNa mArI sAthe rahetA. dhAtaravaDI nadImAM nahAvAnuM, ane khAvA mATe te pUchavuM ja zuM ! A rAjA mobhanA bhA AI nAMdubAI majAdara pAse bAlApara gAmanAM megaLa zAkhAnAM hatAM. savAramAM gorasa roTalA sagA dIkarAnA bhAvathI amane khavaDAvatAM. emAM je mIThAza AvatI e mIThAza rAjamahelanA thALamAM ce haju sudhI AvI nathI. ApA mebhane jeThasura mobha. jeThasura molanI hAla avasthA pacAsa varasa AsapAsanI. kAyama ekaTANuM kare che, mahemAnone prAgavaDa ane garIbone e mALo . nadIethI pANI vinAnI kaI gAya pAchI jAya, te jeThasura mobhane tyAMthI kaI mAgavAvALe nirAza jAya. ene svabhAva paNa prasanna. AtA mAphaka hasyA ja kare, rUMvADe rUMvADe jIva. kheDa, mAlaDhora, memAna tathA pitAnA vahevAranI eTalI suMdara vyavasthA ke vAta karavAnI nahi. varasa di'e pacIsa-trIsa hajAranuM zIMganuM vecANa thAya. enAM khetara kapaTInA kALajA jevAM kALAM kALA DibAMga. dAMta khotaravA khaDanI saLI paNa na maLe. amArI dArUbaMdhInI hAkala jhIlanArA mArA dIkarA je ja sAMgaNiyA gAme hipA mobhane bAubha. majAdara pAse uMTiyA gAme rAziMga lAkhaNotarA (AhIra)ne dIkare meLo bhAI ane ApA mobhane karaNa je A jeThasura ebha. sauthI chelle rAmanaLane pautra bAu mobha. bau mobha che te cheDI mATIne ghaDele, paNa jovA jevo vIra ane dAtAra che. A cA ghara dArUnAM sadAvrata. jenI traNa traNa peDhIthI dArU pIvAya. uparavAsa nIkaLyA hoya te jenA parasevAmAM dArU gaMdhAya, jene tyAM hajAro mANasonI kaMThI toDI dArU pavAya. evA A cAre dipALAe eka ja kSaNamAM dArUne harAma karyo. eTaluM ja nahi paNa pitAnA lAgatA-vaLagatAmAM dArU choDAvavA mahenata AdarI. ane hajAro AhIra kuTuMboe dArU choDyo. majAdara mukAme jyAre saptAha pUrNAhutimAM A badhA bhAIe AvyA. ane AtA paNa mArI madada AvyA. meM hAkala karI ke amuka gAmanA bhAIo dArU nahi choDe tyAM sudhI pAghaDI nahi bAMdhuM. A varSothI jhaMkhate hatuM ke kemeya vALAka, nAghera, gIra ane bAbariyAvADamAMthI dArU jAya. ane A badhA juvAnI phariyAda vAraMvAra mArI AgaLa karatA hatA. je dArUnA ja dAtaNa karatA, ane jene bhAgye bhUkha jAya evA A juvAnoe jyAre dArU choDyo tyAre mArI AMkhe harSanAM AMsu relyAM. te divasa majAdara hajAre mANase AvyAM hatAM. zrI jayamallA paramAra, zrI rAmanArAyaNa pAThaka vagere bhAIo mane madada karavA AvelA hatA. tyAM eka khela banI gayo. jhAMpAnI DelIe AtA khATalA para beThA hatA, tyAM A badhA juvAnee AtAne gherI lIdhA. ane " kahevA lAgyA ke amane dArU choDAvIne have bekhe moDhe bIDI kema pIo cho ? choDe bIDI, nIma . e ja vakhate AtAe bIDI phagAvI harAma karI. A vAtane Aje pAMca pAMca varSa vItI gayAM che. AvA cAra pAMca nahi paNa keTalAye juvAnoe dArU choDyo. enI hiMmata, daDha zraddhA, ane ekavacananI kiMmata karuM chuM tyAre hRdaya bharAI jAya che. eka cA cheDe hoya te paNa bhalabhalA mANase eDa khajavALe che, tyAre vyasanonA rAjA dArUne pakSo ro vijhA dulA kAga smRti graMtha
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha www" che. ane choDyA pachI enuM svapna paNa na Ave. dhanya che enAM mAtApitAne! Izvara ene kAyama baLa Ape. pachI te A badhe ThekANe pUjya AI sonabAI maDhaDAvALAM tathA pUjya ravizaMkara mahArAje mArI vinatithI akeka TaMka padhArI saune AzIrvAda Apela che." pitAnAM sarjana ane prabhunAM guNagAna para pitAnA aMtima graMtha kAgavANI bhAga-7mAM lakhe che : - "sattara sattara mahApurANo lakhyA pachI paNa vyAsajInA manane zAMtino anubhava thayo nahi. dUdhapAkamAM pharatI kaDachI jema dUdhapAkane svAda mANI zakatI nathI, moDhuM phADIne pavana bharakhe jema peTa bharAtuM nathI, tevI temanA mananI dazA rahI. sahu deve AvIne vyAsajInAM vakhANa kare, paNa vyAsajIne kyAMya cena paDe nahi. emAM eka divasa nAradajI AvyA ne vyAsajIne pUchayuM, ke ATalI badhI mUDI chatAM tenuM teja tamArA moM para kema dekhAtuM nathI ?' tyAre vyAsajIe javAba dIdho ke, meM ghaNuM lakhyuM e vAta kharI, paNa meM je lakhyuM emAM mAruM mana laya pAmyuM nathI." senAne, gALavuM hoya to temAM amuka kSAra nAkhavo joIe, trAMbAne gALavuM hoya te bIjo kSAra joIe. je dhAtune je kSAra gALI zakatA hoya te kSAra na nAkhIe te vIsa kalAka tapAvavA chatAM dhAtu gaLe nahi. tema vyAsajInuM mana je vastuthI gaLe tevuM hatuM. te temaNe karyuM na hatuM. nAradajIe kahyuM ke "tame bhagavAnanA guNagAna kare. Aja sudhI tame lakhyuM che te ghaNuM, paNa e daLelA leTanI roTalI banAvI nathI, leTa phAka peTa ni bharAya. mIThAnI pUtaLI banIne dariyAmAM zuM che te jANavA paDo te ApoApa samudramaya banI jazo." pachI vyAsajIe bhAgavata lakhyuM. bhagavAnanAM caritrono mahimA gAyo. ane temanuM mana Izvaramaya banI gayuM. zikArI kaI zikArane noMdhIne goLI mAre che te goLI je dhArelA zikArane vAge te zikArIne hAtha karatA hoya che. goLI khAlI gaI hoya te khabhAne dhakko lAge. kAgavANInA cha bhAga lakhyA pachI mananI sthiti paNa kaMIka aMze AvI rahI che. je dharatIe ApaNane jhIlyA, je dharatIe ApaNane pigyA. te dharatIne yAda na karIe te zA kAmanuM ? prabhu, zakti, mA Adi je badhuM che tenAM guNagAna karavAM. e ja mukti che, ema huM mAnuM chuM. ane tethI A sAtamA bhAgamAM meM e jagajananI mahAmAyAnA guNagAna karyA che." abhuta kAvyazaktinA svAmI chatAM emanuM nirAbhimAnIpaNuM te juo : "nAgara na hai mai kAvyasAgara na hoM meM kAga' -huM zaheramAM rahevAvALo catura puruSa nathI, huM kAvyasAgara paNa nathI. paraMtu huM te "gauvana carAto lakaTIke kara dhAriye" "kAnana phiryo meM nAmake ArAye sadA". -"gAyo cAranAra cAraNa chuM. ughADe page ane ughADe mAthe cArato e sevAnuM phaLa mane kAvyaprasAdIrUpe maLyuM jaNAya che." 1968 pachI emanuM zarIrasvAthya kathaLyuM. je ke emanI mAnasika svasthatA te cheka chelle sudhI aNIzuddha TakI rahelI. beThA hoya to koIne lAge nahi ke bApu bimAra haze. vAta kare tyAre paNa e ja raNako. A jAjaramAna jIvanane saMvata 2033nA phAgaNa suda 4 tA. 22 phebruArInA 1977nA roja aMta A ema te zI rIte kahevAya ? kavio emanAM kAvyo dvArA sadAya jIvaMta hoya che. bApunA kAvyanada eTale vizALa che ke tenAM nIra ema khUTavAnAM nathI. SM kavi dulA kAga smRti-graMtha sada )
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka ] samAvAyo
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna gAyaka bIjalanA vArasadAra kavizrI dulAbhAI kAga * zrI dulerAya kArANI kAganA kaMThanI kavitAnI te vAta ja zI karavI, mAtra emanI vANI zravaNa karavI, e paNa jIvanano eka lahAvo ja gaNAta. A lahAvAne lAbha amaragaDhanI emanI ArAmazayAnA samaye emanA aneka cAhakone maLele. mArI hAjarI e vakhate senagaDhamAM hovAthI emanA darzananI taka avAra navAra maLatI. mArI sAthe senagaDha gurukulanA AcArya zrI khasiyA sAheba ane mahAvIra cAritra kalyANa ratnAzramanA gRhapati zrI khImajIbhAI paNa joDAtA. amaragaDhanA ArogyadhAmanA emanA rAjazAhI utArAmAM emanI sAthenA vArtAlApamAM keTale samaya vahI jate tenI paNa khabara rahetI nahi. A vArtAlApamAM kacchI-gujarAtI kAvya carcA sivAya bIjI koI vAtane sthAna na hatuM. mane khabara hatI, kavi kAganA pUrvaja kavi bIjale pitAnA kaMThanI halaka, mAdhurya ane mIThAzathI jUnAgaDhanA rA' dayAsane maMtramugdha karI dIdhA hatA. ane bIjalanA e kaMThanI kiMmata keTalI hatI ? enuM mUlya hatuM, rA' dayAsanuM mAthuM. jUnAgaDhanA rAjavInA mAthAnA mUlya barAbara kavi bIjalanA kaMThanuM mUlya hatuM. siMdhanA mahAna zAyara zAha latIphe soraTha-sUranA siMdhI bahetomAM kavi bIjala ane rA" dayAsanI vAtanuM karuNa rasapUrNa varNana karyuM che. bIjala jyAre rA' dayAsanA mAthAnI mAgaNI kare che tyAre rA" tene zuM kahe che ? mathe mathe muMha je, ja koDa hu kapAsa, ta vAre vAre vaheDIyAM, sisI ke se vAra, te paNa tapa tavAra, tajI te mathe vijhe. bhAvArtha-he gAyaka, je mArA mAthA para karoDo kapALa hota ane seMkaDo vAra meM mArAM mAthAM vADhIne tane ApyAM hota te paNa tArA vAjiMtranA tAranI kiMmata mArAM mAthAM karatAM vadhI gaI hota. bIjala kavinA kaMThamAM keTalI zakti hatI, te zAha latIphanA risAlAnA A eka ja siMdhI kheta parathI samajI zakAze. e vakhate kavi kAgane meM kahyuM : kavirAja, ApanA kaMThanI halake bhAratanI janatAne mugdha karI che, tenuM kAraNa che-aneka peDhIo pachI ApanA kaMThane maLela ApanA vaDIla kavi bIjalane vAraso !" e vakhate kavinA caherA tarapha najara karatAM huM samajI zakyo, ke mArI A navI vAte kavi para gherI asara karI hatI. bahu bolavAnI DokaTaronI manAI chatAM e manAIne kavi gaNakAratA nahi. emanI vANIne pravAha cAlu thayA pachI gaMgAnA pravAhanI peThe satata cAlu ja rahe. kavinI vANI para tALuM koNa mArI zake ? kavine bahu belatA rokavA mATe taka joIne huM emane kacchI kavitAo saMbhaLAvavA lAgato. bhujiyA killAnI "kacchI saMgara" sAMbhaLIne kavi @kagizrI dulA kAkA smRti-tha )
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA khuza thaI gayA hatA. A sa`garanI pahelI kaDI ahIM rajU karuM chuM : bhujiyA killA bhuja jA, kAche jA zaNagAra, ubhA ece AkAza maiM, zre jA saradAra, jogIDA! to te ugA, juge' juge' jA jhADa, kaccha jo kIratI tha'bha tuM, to te miDe sadhAra, aya jodhA juDadhAra! aja jhAMkhA bhAMIye kI'bhalA? bhAvA-e bhujanA bhujiyA killA ! kacchanA zaNagAra ! zUravIrAnA saradAra jevA tuM AkAzamAM UbhA che. e yogIrAja ! tArA para jugeAnAM jhADa UgI nIkaLyAM che. tuM teA kacchanA kIti staMbha che. tArA para ja badho AdhAra che. e ajIta yAddA ! Aje tu jhAMkhA jhAMkhA kema bhAse che? pachI bhujiyA javAba Ape che A sa`gara tA lAMbI che. paNa kavie te zAMtipUrvaka sAMbhaLI hatI. eka vAra kavi kAge amane eka dillI (hAkA) batAvI. A dillI para hIrA-mANeka jaDelAM hAya, evI e dekhAtI hatI. adbhuta kaLA-kasabavALI dulA kAga-7 49 A dillI joI te ame te! ajaba thaI gayA. amane Azcaryacakita thayelA joIne kavie khulAsA karyo ke A dillI meAgala zahenazAhanI che. meAgala bAdazAhanA vaMzanA eka amIre bheTa Apela che.' kAga kavi AvI anerI vastuenA khUba zokhIna hatA. emanI pratyeka avanavI vastu pAchaLa nAnAmATA itihAsa to hAya ja. emanA mukhe e itihAsa sAMbhaLavA e paNa eka sadbhAgya gaNAya. Aje kavi kAga nathI, emanA dIlA kaMTha nathI, haiyAmAM UMDI UtarI jAya evI emanI halaka nathI. jamarAjA emanA sthULa dehane lUMTI gayA che paNa emanA sUkSma dehane kAI lUTI zake tema nathI. jugAnA juga vahI jAya lUMTAya nA, kavi! tArI ameAlI kamANI, kavi kAganI kAvya kaLAneA ane emanA kamanIya kaThanA vArasA emanA vArasadAra rAmabhAI kAgamAM UtarI Ave evI ApaNe paramAtmAne prAthanA karIe. ---- kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokakavitAnI kalAnA kasabI kavi "kAga'. ane merubhA gaDhavI * zrI jorAvarasiMha jAdava pherama gaI phUlaDAM taNI, karamANe kavitA bAga; suvAsa saghaLI jAtI rahI, jAtAM dulA kAga." (1) lekasAhityanA tIrthasamA "bhagatabApu" dulA bhAyA kAganuM majAdara mukAme avasAna thatAM lekasAhityarUpI mALAne "mera" tUTI paDayo. lokasaMskRtinI AkAzagaMgAno tejasvI sitAro kharI paDyo. lekakavitAne bAga jANe ke karamAI gaye. kAgavANI' dvArA gujarAtanAM lekaheyAne gAMDAMtara karI mUkanAra phATela piyAlAnA parajiyA cAraNa kavi zrI dulAbhAI kAganA duHkhada avasAnanA AghAtajanaka samAcAra sAMbhaLatAM veMta ja eka jANItA lekasAhityakAre maNa ekano nisAso nAkhyo : o...ho kavi kAganA pegaDAmAM paga nAkhIne aDIkhama rIte Ubho rahI, lekakavitAnI akhaMDasaravANI vahAvI zake ane lekakAvyarUpI phUlaDAMne bAvana bAga sarajI emAM bhAtabhAtanI pherama mUkI zake evo samartha lekakavi cAraNakuLamAM AvatAM pAMca varSamAMya pAkaze ke kema ? e eka prazna che. amAro lokasaMskRtine, jokasAhityano te mobha tUTI paDyo, bhaIlA !" annapUrNA samI mAtAnI kUkhe janma eka kALe kavi kAganA kavi pitA bhAyAbhAI kAganI amarelI jillAnA majAdara ane porTa vikaTaranA vistAramAM hAka vAgatI. emanI DelIe mahemAne koI di' sUkAtA ja nahIM. tyAre dararojanA piNa piNe maNa anAjanAM daLaNAM paMDe daLI abhiyAgatane hasate moDhe UjaLo AvakAra ApI khaMtapUrvaka khavarAvanAra annapUrNAnA sAkSAta avatAra samAM mAtA dhAnabAInI kUkhe ratnAkaramAM motI pAke ema kAgane janma thayo. vi. saM. 1958nA kArataka vada 11ne zanivAre seDavadarI gAmamAM janma pAmelA bALaka dulAnA paMDayamAM bhaktinA saMskAro AvIne AMTo daI gayelA. ughADA page gAyo carAvavAnuM nIma aMtaramAM AdhyAtmika bhAvanA bhaNI abhiruci jAgatAM porTa vikaTaranI zALAmAM pAMca gujarAtI coparTI bhaNIne agiyAra varSanI kAcI uMmare "bhagata' dulAe ughADA page gAyo carAvavAnA ane kUvAmAMthI svahaste "saDavA" vaDe pANI sIMcIne sATha sATha gAya mAvaDIone pAvAnAM vrata lIdhAM. bApu bhAyA kAganA dararo, kAdbrAM dulA smAd-guMtha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNuM kayu oM nara zaTha rahe hari jata, bhrama thakI cittajJAna ne bhAse kAga' kahe che guru muktAnaMda, Apa hI AtamajJAna prakAze" [2] lokajIvananA vAlamIki pachI te AdhyAtmikatAnA raMge raMgAI gayelA dulA kAge rAmAyaNa-mahAbhAratane abhyAsa karavA mAMDyo. vicArasAgara, paMcadazIgItA vagere graMtha moDhe karI lIdhA. purANono paricaya meLavI lIdhe. gurunI AzIrvAdaprasAdI prApta thatAM dulAnI mugdha haiyAkaTarImAM bhaktinuM mAdhurya ghoLAyuM. e mAdhuryamAM kalama jhabakeLI ne emaNe bhajana racavA mAMDayAM. rAmAyaNa jevA virala graMthano nIcoDa abhaNa leke samajI zake evI lekabhogya vANImAM ApIne lokajIvananA vAlamIki banI rahyA. darabArI ane baMdhANI DAyarA karatAM saMta mahAtmA ene saMga dulAne vadhu gamata. sAdhuone samAgama thatAM enuM aMtara keLI UThatuM. majAdaranA malaka pharatA vIsa vIsa gAu mAthe hAka vagADatA mAthAnA pharela karamI bApane pitAno dIkare 'bhagata" thAya e kayAMthI game ? gajAnana gaNezanI pUjA karatA dIkarAne bApa ghaNIvAra samajAvatA ane kahetA : "dIkarA ! have A sIMdarA kheMhavA mUkI de. bAMdha keDeye taravAra ne hAlya mArI bheLe. ko'ka di' Ama karatA karatA sAdhuDo thaI jaIza te mAruM A rajavADuM kema sacavAze ? ene sAcavavA te "chAMTopANI" karIne AMkha rAtI karavI joI.' bApa IcchatA ke, pitAno dIkaro temAM seMsaro nIkaLe evo parAkramI thAya; paNa dharma, Izvara, sAtvikatA, saMskAra ane khAnadAnInA raMge raMgAI gayelA dulAe jIvana jIvavAne bApathI nyAro ja mArga pasaMda karyo. evAmAM nirmaLa hRdayanA nAnakaDA dulAne mAthe svAmI muktAnaMdajIne paMje paDyo. mahArAje kizora dulAnI dasa AMgaLiyAmAM potAnI dasa AMgaLiye paravI. AMkhe Akha milAvI. goThaNe goThaNa milAvyA, pachI AMkha upara hAtha rAkhI kahyuM : "jA baccA, kavitA lIkha ke lA." muktAnaMda mahArAjanA AzIrvAda utaratAM dulAnA haiyAkapATanAM bAraNAM kaTAka karatAM UghaDI gayAM. pahADanA khoparAmAM jemajharaNuM phUTe ema enA aMtaramAMthI kavitAnuM jharaNuM kalakala karatuM vahevA lAgyuM. kAga kavinI kAvya racanAnA zrIgaNeza sau prathama A savaiyo racIne maMDAyAH doData hai mRga hRDhata jaMgala, baMda, sugaMdha kahAM bana bAse ? jAnata nA mama nAbhime hai baMda, suMhI bicArI mana mRga trAse, mogarAnI maheka jevI kAgavANI - bhaktakavi dulA kAgane gujarAta AkhuM 'bhagatabApu" ke "kAgabApu'nA nAmathI oLakhatuM. ekalahADIne deha, mAthe ekaraMgI pAghaDI, peLI bAcakA jevI dADhI, e dADhiyALA devIputranI jIbhe mA-sarasvatInAM akhaMDa besaNAM thAtAM. emanI kalame mA zAradAnA nIta khamakArA saMbhaLAtA. emanAM racelAM kAvyo, bhajana, duhA ane lekaDhALanAM gIte kAgavANInA ATha bhAga ane asaMkhya AvRttiomAM AkAra pAmyAM che. "kAgavANI'mAM kavinI kuMvArI kalpanAo mogarAnA phUlanI jema mahekI UThe che. "kAgavANI dvArA vahAvelI kAvyasaritA janasamAjanA abhaNa mANasonA aMtarane sparzI gaI. kavinA lekaDhALanAM gIta gujarAtanAM gAmaDe gAmaDe guMjavA lAgyAM. emanAM bhAvamaDhayAM bhajano bhAvika bhaktonA taMbUre ( kaui plAkArA samRni-
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kavizrI dulA kAga smRti-graMtha AbhAra. A duhA je tamArA ja lakhelA hoya te bhalA thaIne thoDAka vadhu lakhI mokalene !" ane meghANIbhAInI preraNAthI kavi kAge marmabharyA pAMcaso jeTalA duhA gujarAtI sAhityane bheTa ApyA. kAgavANI'mAM eka jagyAe emaNe noMdhyuM che ke "kAgavANInA duhA sAMbhaLIne meghANIbhAI nAcyA, kUdayA ane phATaphATa chAtIe royA. keTalAka duhA mAthe to emaNe kaLaziyo kaLaziyo AMsuDAM ThAlavyAM." kaMTha, kaheNI ane kavitAnI bakSIsa TapakavA lAgyAM. emaNe racelA duhA lokasAhityanA kiMmatI kaNe banI rahyAM. meghANIbhAIe kaLa AMsuDAM ThAlavyAM kAgabApunA hRdayamAM lekasAhityano ratnAkara zata di' ghUdhavATA nAkhato hato. emanA kaMThethI akhalita vahetA vANIpravAhane te tAga ja na Avato. sva. medhANIbhAIne lokasAhitya pUruM pADavAmAM ane anya cAraNa kavio pAsethI udAratApUrvaka saMpaDAvavAmAM emane phALo ghaNo moTo hato. lekasAhityanA tIrthasamA kavi kAganA aMtaramAM ghUghavatA sAgaramAMthI meghANIbhAIne je sAcAM motIDAM sAMpaDayAM eno RNasvIkAra emaNe aneka pustakomAM karyo che. kavi "kAga' ane meghANIbhAInuM e arasAmAM milana thayuM tyAre saurASTranI rasadhAra' AkAra pAmI rahI hatI. eTale sva. zrI meghANIbhAIe "kAgabApune kahyuM ke, porasAvALAnI vArtA khUba jAmI che. enA thoDAka duhA maLI jAya te raMga rahI jAya. vArtAne mAthe choguM mukAI jAya. tame e meLavI Ape to bhAre rUDuM kAma thaI jAya.' bhagatabApu" te aneka pravRttiothI vIMTaLAyelA jaMjALI jIva. vIsarI gayA. pachI meghANIbhAInAM becAra pattAM AvyAM eTale duhA gotavAnI mAthAkUTane mobhAre mUkI ne pote sAta duhA racyA ane parabIDiyAmAM peka karIne meghANIbhAIne ravAnA karI dIdhA : "UDI mana aMbara caDe, cakavA jema sadAya; (tyAM) kapharI rAta kaLAya, (haju) pi' na phATe rihA'. (3) duhA vAMcatAM ja meghANIbhAInA haiyAne sparzI gayA. e te maramI hatA. mANIgara hatA. tarata lakhI dIdhuM : "dulAbhAI! tame mokalAvela duhA maLyA. AjathI aDhI-traNa dAyakA moryanI A vAta che. te di' kAThiyAvADathI mAMDIne cheka dilhInA darabAra sudhI "kAgabApu'nA nAmane DaMkA vAgata : "ahuraMgI ne UjaLI ane () TUMkI pAgha; dilahI sudhI kAga, bharaDo letI bhAyAuta.... (4) kavi "kAga', tenA joDIdAra merubhA gaDhavI ane emanA ziSya ratikumAra vyAsa. e traNanI tripuTIne sAMbhaLavI e jIvanane anupama lahAvo gaNAto. cAraNI sAhitya ane lekasAhityanI vizuddha paraM: parAone akhaMDa rIte vahetI rAkhanAra "kAgabApune kiratAre kaMTha, kaheNI ane kavitAnI AgavI bakSisa ApI hatI. kaMTha, kaheNI ane kavitA, traNa dIdhAM kiratAra, tAre ura TahukAra, keyava lajANI kAgaDA' (5) maMdiranA ghaMTa jevA raNakatA bulaMda avAjamAM ajaba prakAranI mIThAza ane mAdhurya bharyA hatAM. emanA naravA kaMThethI akhalita vahetA duhA, chaMda, gIta, bhajano ane lekavArtAo zretAone maMtramugdha karI mUkatAM. hakaDeThaTha DAyarAnI mAlIpA vAta mAMDe te baMdhANiyAonA hokA ya be ghaDI TharI jAtA. vArtA pUrI kare tyAre jANe ke vAtAvaraNa AkhuM thaMbhI jatuM. che. kaghizrI dulA kAga eNdiA-tha che O :
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA ^^^^^ ^^^ ^^^ emanI vANImAM gajavela jevI tAkAta hatI. emanI rajUAtamAM samuMdara jevuM atala UMDANa hatuM. puraskAra sva. ravIndranAtha TAgorane "gItAMjali" mATe pAritoSika prApta thayeluM. temAMthI dezanI vividha bhASAnAM uttama kAvyone InAmo ApavA mATenI eka vejanA AkAra pAmelI. tyAre bhAvanagaranA mAjI dIvAna anaMtarAya paTTaNIe kavi "kAga' racita prakRtivarNananuM adbhuta RtugIta "Avo Avo ekaladhAra, Avo Avo mUzaLadhAra re...sAgaranA jAyA kyAre Avaze ?" eno aMgrejI bhAvAnuvAda karIne ekalI Apela. e gIta sarvottama TharatAM 'kAga' bApune bAvIsa ratala cAMdInI gAya pAritoSikarUpe prApta thaI. gujarAtanI lokasaMskRti, lokasAhitya ane cAraNI sAhityanI vizuddha paraMparAne akhaMDa rIte vahetI rAkhanAra kavi "kAgane bhArata sarakAre sane 1965mAM padmazrIno IlakAba enAyata karIne emanuM bahumAna karyuM hatuM. gujarAtanA sAkSarone sanmAnyA sUrajanI jema svayaM teje prakAzanAra kavinAM Atithya, udAratA ane dilAvarIne je jaDavo muzkela che. sane 1963mAM jyAre emanI kItine dezamAM DaMko vAgatA hatA tyAre A sarasvatIputre gujarAtabharanA 250 jeTalA lekhaka, kavio ane sAkSarone majAdaramAM pitAne AMgaNe netaryA, sanmAnyA ane sAhityano anero utsava Ujavyo. traNa traNa divasa lAgalagATa bAjarAnA UnAnA roTalA, tAjI chAzanuM mAkhaNa, zeDakaDhA dUdha ane pakavAna jamADyAM. sAvarakuMDalAnA vaNakarone te emaNe cha mahinA morya saMdeza mokalI Apela ke 'tamArAthI vaNAya eTalA dhAbaLA vaNIne mane saDasaDATa pogAravA mAMDe.' vidAya veLAe hAjara rahenAra saune ekeka dhAbaLAnI bheTa ApI, kAThiyAvADanI mahemAna gatine paricaya karAvyo. guNavaMtarAya AcArya, karasanadAsa mANeka ane ApA hamIra jeo tyAM nahIM jaI zakelA temane premapUrvaka yAda karIne emanA ghera dhAbaLA pahoMcatA karelA. chaThThanI sAtama nathI karI devAnA amadAvAdamAM kAga'bApune avAranavAra AvavAnuM banatuM. e vakhate emane utAre emanA ziSya zrI ratikumAra vyAsane tyAM raheto. tyAM umAzaMkarabhAI dhUmaketu, jayabhikhu, guNavaMtarAya AcArya jevA nAmI ane asaMkhya anAmI lekhake, adhikArIo, lekasAhityanA rasiyA ane cAhako "kAga" bApune AdarapUrvaka maLavA jatA. zrI ratikumAranuM ghara e prasaMge mAnavamaherAmaNathI hAMphavA mAMDatuM. A prasaMgane to huM anekavAra sAkSI rahyo chuM. sane 1973mAM bhagatabApu chellI vAra amadAvAda AvelA. e kSayarogathI saMpUrNapaNe gherAI gayA hatA. sAravAra karatA DokaTaroe emane mIThAI ne hokAsigareTa pIvAnI baMdhI karelI. e vakhate huM mArAM navAM prakAzana "ApaNA kasabIo" vize emanI sAthe vAta karate hatuM tyAM bApue gajavAmAMthI sigareTa kADhIne saLagAvI tyAre ratikumArabhAI mITho Thapako ApatA belyA : bApu! DokaTare hokA-sigareTa baMdha karAvyAM che. tame kAM kaI vAte samaje nai bhaisAba ? tamArA zarIra sAmuM te juvo. kevA sUkAIne salo vaLI gayA cho?" tyAre kAga bApue hasatAM hasatAM kahyuM : jAdavabhAI! tame A ratilane kAMka hamajo ne! mAro vAle mane dharaIne sigareTeya nathI pIvA dete. dhaNIe je dhAryuM haze ImAM saLI sarakhoya kera paDavAne nathI. chaThThanI sAtama koI dAkatare ya karI |w:Inta kara kavizrI dulA kAga Rti-guMtha kApI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha devAnA nathI. te pachI jalasA karI levA do ne bhaisAba ! ApaNe cA hokA-sigareTa hAthe bAMdhI javAnA chI?" ema pitAnI philasUphI samajAvatA nirdoSa bALakanI jema mukta mane khaDakhaDATa hasI paDyA. e dazya to Aje ya mArA smRtipaTa para evuM ne evuM ja aMkAyeluM paDayuM che. marIne ya lokajIbhe jIvI gayA tA. 22 phebruArI '77nA roja "kAgabApue ApaNI vaccethI vasamI vidAya lIdhI che. emane pArthiva deha ApaNI vacce nathI paNa kAgavANI'nI amara racanAo teo pAchaLa mUkI gayA che. AkAzavANIe emanA kaMThanuM kareluM 65 kalAkanuM rekorDiMga Aje sAhityanI mahAmUlI mUDIrUpa banI rahyuM che e ApaNA mATe nAnuM sUnuM AzvAsana nathI. kavi marIne paNa lekajIbhe amara banI gayA che. emanA duhA ja Aja jANe azrubhInI AMkhe emane aMjali ApI rahyA che. mIThapavALA mAnavI, jaga cheDI jAze 'kAga' emanI kANu, ghara ghara maMDAze." (6) bhavalaga bhulAze nahI, sUtA mara samasANa kAga' kAyama kaNa, mIThA mAnavIo taNI."(7) kaMTha, kaheNInA mAlamI zrI merubhA meghANaMda gaDhavI sane 1927mAM naDiyAdamAM gujarAtI sAhitya pariSadanuM adhivezana yojAyuM hatuM. e arasAmAM zAradA' mAsikanA utsAhI taMtrI ane lokasAhityanA bhekhadhArI zrI gokuladAsa rAyacurA, saurASTranA nirakSara sAkSara tarIke jemanI gaNanA thatI hatI te suprasiddha lekavArtAkAra meghANaMda kheMgAra gaDhavIne laI AvyA hatA. e vakhate emanI sAthe ekavIsa varSanI yuvAnInA uMbare alapajhalapa karate eka lavaramUchiye juvAniyo Avela. kAryakrama prasaMge keDiyuM, coraNo ne mAthe pAghaDInuM moTuM phIMDala mUkIne beThelA juvAniyAnA bharAvadAra meM para taravaratA bhAvone nIrakhIne zrI motIbhAI amIne rAyacurAne pUchayuM : mALo A juvAniyo koNa?" "meghANaMda gaDhavInA dIkarA merubhA." 'ta merubhA DAyarAmAM kaMI bole che ke naI?" TUkaDA besIne A vAta sAMbhaLatA merubhAnA meM para kSobhanI chAyA pharI vaLI. rAyacurAe karelA praznanA uttaramAM pitA bhaNI AMgaNI cIMdhI dharatI mAthe najara DhALIne e bolyA : 'huM bApunI hAjarImAM gAto nathI.' meghANaMda gaDhavIne kAne vAta AvI eTale emaNe dADhInA thobhiyA para hAtha pasarAvatAM pasarAvatAM AjJA ApI : merubhA ! Aja DuMka thAvA de. badhAne bau Agraha che.' pa...Na... bA...!!' ImAM bApu zuM ? moranAM IMDAMne bhalA AdamI cItaravAnAM thoDAM ja hoya ? pitA-bApune hukama thatAM juvAniye lebhanA saghaLa baMdhano phagAvI daI ne bhAvanagaranA rAjakavi pIMgaLazI pAtAbhAIe racela rAdhAkRSNanI bAramAsIne tribhaMgI chaMda pahADI avAje upADo : kahu mAsa kAtI, tiya madamAtI, dIpa lagAtI, raMgarAtI maMdira mahelAtI, sabe suhAtI meM Dara khAtI, jhajhakAtI birahe jala jAtI, nIMda na AtI lakhI na pAnI merArI ! kahe rAdhe pyArI, huM balihArI gekuLa Ave, giradhArI ! jI! gokuLa Avo giradhArI." (8) A kaAiI kapa ramUrti- 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA papa Ama kAratakathI mAMDIne Aso mAsa sudhInuM rAdhAnI manaH sthitinuM ane prakRtinuM vrajabhASAmAM varNana pUruM karyuM tyAre jANe ke svargalekane bhUtaLa para bhUle paDele gAMdharva tenA sAthIdArone pahADI sAde dharatI para tarato hoya te bhAsa thayo. merubhAnA bulaMda kaMThamAMthI nIkaLato dhIragaMbhIra avAja ane e avAjanI mIThAzane dasa hajAranI mAnavamedanI stabdha banIne gaLatI rAte mANatI rahI. jAhera kAryakramo ApavAnI merubhAnI A sau prathama zaruAta, pachI te emanI kItine jANe ke pAMkho phUTI : meru UMce merathI, chatrAva baDa citta, bhajana bahuvidha bhAvathI, gAve AchAM gIta. (9) AjathI Azare 95 varSa pUrve saurASTramAM lokavArtAo dvArA lekasAhityanA saMskAra cetAvanArA soraTha (gheDa vistAra)nA chatrAvA gAmanA lokasAhityanA ArAdhaka pitA meghANaMda gaDhavInA khoraDe mAtA zeNIbAInI kUkhe saMvata 1962nA phAgaNa suda 14nA roja merubhAno janma thayo. gAmaDA gAmanI abhaNa mAtAe gaLathuthImAM ja khAnadAnI, samAjasevA ane bhaktinA saMskAre bALakamAM reDaDyA. cAra gujarAtInuM akSarajJAna prApta karIne bALaka merubhAe zAkhAne salAma karI dIdhI ane AchIpAtaLI khetImAM joDAyA. pachI to pitAnI vArtAkathananI kalAne mugdhabhAve ane atRpta haiye mANatA merubhA lekasAhityanA saMskAraraMge raMgAI gayA. naDiyAdanA kAryakrame emane sAkSaronA sAnidhyamAM mAnabharyuM sthAna apAvI dIdhuM. hetaprItanI hIralAgAMTha e arasAmAM merubhA ane rAyacurAnI joDI jAmI. baMnee maLIne samAjamAM lekasAhityane saMskAra vaheta rAkhavA kavitA, vArtA, zikSaNa ane kaheNI dvArA aNathaka udyama Adaryo. sane 1938mAM kavi "kAga', meghANI ane merubhAnuM sau prathama milana thayuM. prathama mulAkAte ja ekabIjAnA aMtaramAM hetaprItanI jANe ke hIralAgAMTha baMdhAI gaI pitAnA AdaraNiya mitra dulA kAganuM smaraNa satata rAkhavA emaNe pitAnA nAnA bhAI pIMgaLazIbhAI gaDhavInA putranuM nAma paNa dule rAkhI dIdhuM. dale moTe thaIne ThekaTara banyo chatAM ene premathI De. dule kahIne ja saMbodhatA. ..lokajIvananA vana-upavananI kuMje pachI te kavi 'kAga'nA kAryakramomAM merubhA acUka hAjara jovA maLe ja. potAnI mIThI halakathI 'kAgavANI'nAM gIto ane bhajane rajU karIne zretA ne DolAvI de, Ama "kAgavANI'nAM gItone lekahaiyAM sudhI gujatAM karavAne yaza je koIne Apavo hoya to sva. zrI merubhA gaDhavIne ApI zakAya. eTale ja kavi "kAga' AbhAravaza banIne ghaNIvAra kahetA ke "mArAM gItane merubhAe pAMkho ApIne uDatAM karyA che. lokahaiye ramatAM ane lekakaMThe TahUkatAM karyA che." zrI jayamalla paramAre sAcuM kahyuM che ke "mevANI ane rAyacurAnA dehAvasAna pachI lekasaMskRtinA jhaMDAdhArImAM kavi "kaga ane merubhAnuM milana sadhAyuM. e enA milanamAM kaMTha ane kavitA, bhAva ane bhakti, saujanya ane sevAnI jugalabaMdhI sadhAI, lekajIvananA vanaupavananI kuMje emaNe mahekAvIne guMjatI rAkhI che." bharyuM bhANuM maLe to rAMdhavAnI tarakhaDayA koNa kare? kavitA racI zake tevuM UrmizIla hRdaya ane zabdasAmarthya dharAvatA hovA chatAM merubhAe e dizA kheDavAne badale kAvyone kaMTha ApIne samAjamAM hu chuM kavo dulA kAga smRti-geza zake che
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha - ~v vvvvv1//151/www^^^^^^^^^^/vvvvv haratAM pharatAM, ramatAM ne guMjatAM karyA che. amadAvAdamAM zrI mistrIkAkAne ghera thayelI Akasmika mulAkAta prasaMge meM karelA praznane pratyuttara temaNe hasatAM hasatAM A zabdomAM Ape: jAdavabhAI! taiyAra raInuM bharyuM bhANuM maLI jAtuM hoya te rAMdhavAnI kaDAkUTamAM keNa paDe ? AvAM rUDArUpALAM taiyAra kAvyo, gIto ne bhajane maLatAM hoya te navAM racavAnI mAthAkUTamAM keNa paDe ?" dardabharI gAyakImAM kAtuM saMta hRdaya prA. dvije merubhAnI zakti ane lekasAhityanI rajUAtanI kaLAne aMjali ApatA kharuM ja kahyuM che ke "pote kavi nahotA chatAM kavitAne kaMTha ApIne tenI tamAma chaTAthI sArthaka karatA. temanA kaMThamAM kaMpanuM hatuM. vedhakatA hatI. darda hatuM. dardamAMthI pragaTatuM saMtanuM hRdaya hatuM. emanA kaMThanI bhavya bulaMdI AsapAsa beThelAone svarakanI yAtrAe upADI kaI navI ja bhUmikA para laI jatI. emanI surAvaTa koI siddhahasta gavaiyAne ati sAdhanAe javalle ja sAMpaDe evI hRdaya DolAvI nAkhe tevI hatI." gAMdhIyuganI sAhitya saMskAranI cetanAne - dIvaDo jhagato rAkhe zrI rAyacurAnA sAMnidhye merubhAnA hRdayamAM rASTrIyatAnAM saMskArabIja ropAyAM. mAtA sarasvatInI upAsanAnI sAthe sAthe emaNe gujarAtamAM bhamatA rahI gAMdhIyuganI sAhitya saMskAranI cetanAno dIvo jhagate rAkhe TheraThera jAtA kAryakramamAM gAMdhIgIne ane "kabAutane duhA guMjavA lAgyA : dezaDiyAnI dAjhe' - gAMdhIDe have gAMDe thaye re." (10) vaNa bhAlAM vaNa barachI, vaNa baMdUka vaNa to5, tAruM kaTaka kALe ke5, vaNa hathiyAre vANiyA." (11) A gIto uparAMta tribhuvana vyAsa kRta "dhanya dhanya saurASTra dharaNI," kavi viyogI kRta "mahelanA mahelathI vahAlI amane amArI jhUMpaDI' ane meghANIbhAInAM rASTriya bhAvanA bharelAM gIta merubhAnA kaMThe sAMbhaLavA e eka lahAvo ja gaNAto. mAdarevatana chatrAvAthI zarU thayelI temanI adhI sadI uparAMtanI sAhityayAtrA amadAvAda, vaDodarA, dilhI ane muMbaIthI mAMDIne AphrikA sudhI pahoMcI. ..ane "lakSapachAvanuM dAna meLavyuM merubhAnuM vyaktitva paNa nirmaLa nIra jevuM pavitra ane bahuraMgI rahyuM hatuM. teo mAtra lekasAhityanA ArAdhaka ane gAyaka ja nahotA paNa dIrdhadaSTra ane samAjasudhAraka paNa hatA. cAraNa kanyAonI keLavaNI athe temaNe rU. 2 lAkhanI Tahela nAkhI. cAraNa kSatriyanA nAte jAmanagaranA rAjamAtA gulAbakuMvarabA pAsethI eka lAkha, ekahajAra ekasone eka rUpiyAno 'lakSapasAva' (lAkha rUpiyAnuM dAna) prApta karIne porabaMdaramAM cAraNakanyA chAtrAlaya UbhuM karyuM. chatravA gAmathI harijane mATe 16 oraDAonI vasAhata baMdhAvI. gAmanA garIba bhaMgIne potAnA kharce khoraDuM karAvI ApyuM. kanyAzALA ane kumArazALAnA oraDA banAvI dIdhA. lokasAhityanA masAlacIne kaviratnanuM biruda lokasaMskRti ane sAhityanA mazAlacI tathA samAja sudhAraka merubhAnuM gAyakavADa sarakAra, saurASTra nRtya nATa akAdamI, saurASTra yunivarsiTI, gujarAta rAjya lalitakalA akAdamI, AryakanyA gurukula, AI. ena. TI. (muMbaI), cAraNa sAMskRtika sevA maMDaLa jevI aneka saMsthAoe vakhate vakhata sanmAna karIne temanI sevAone biradAvI che. dvArakA maThanA jagata guru zrImadda zaMkarAcAryajIe temane kaviratnane IlakAba ApIne temanI kadara karI che. (((((kauiI duptA kAyA smRdhdhi-sAMtha)) )))
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM pa7 uttarAvasthAmAM bhaktine raMga uttara avasthAmAM bhaktinA raMge raMgAI gayelA merubhAe bhAratanA moTA bhAganAM tIrthonI yAtrA karIne prabhusmaraNamAM manane parevyuM. tamAma pravRttiomAMthI nivRtti lIdhI. tyAM te dharmapatnIne svargavAsa thayo. patnInA avasAnanA AghAtanI kaLa vaLI na vaLI tyAM kavi 'kAga'nA nidhananA duHkhada samAcAra sAMbhaLIne merubhA manathI sAva bhAMgI paDyA. e pachI tA. 1-4-77nA roja phakta savA mahinA pachI ja emane jIvanadIpa bujhAI gaye. jIvananI mAyA saMkelI laIne teo jANe ke "bhagata bApu'ne maLavA lAMbA gAmatare upaDI gayA. vizvanI mahAnatamAM lokakavitAnI kalAnA kasabI kavi 'kAga' ane kaMTha, kaheNInA mAlamI evA lADIlA lokagAyaka merubhA gaDhavInI jIvanajIta vilIna thaI gaI. temaNe karelI lokasAhitya, jokasaMskRti ane cAraNI sAhityanI sevAone gujarAta kadI vIsarI zakaze nahi. 4 neMdha : (1) A lekhanA duhA kavizrI trApajakara ane kavi zrI ApA hamIranA racelA che. "zabdanAM phUlaDAM" (rAga-uparano). bhAI! tAre baheMke phUlaDAno bAgajI..... boM ke phUlaDAMne bAga ene pANatI rUDe rAga-bhAITeka rUdIAkerI vADImAM reyAM, bAvana phUlanAM jhADajI (2); jALavavA cetarapha karaje (2), verAgakerI vAhabhAI-1 raMge raMganA phUlaDAM, emAM rAmacaritane trAga jI (2); eno gUMthe hAlo (2), koI kaMThe dhare baDabhAga, bhAI-2 tulasIdAse gUMthIo, je juge jUne na thAya che (2); bhAratane kaMTharopIo bhAI (2),enI kaLIe no karamAya bhAI-3 mALIDo enI phoTuM bAMdhI, vecavA AMTA khAya che (2); zAradAmAnAM phUlaDAM bhAI (2), chAbUmAM karamAya, bhAI-4 "kAgavANInI velaDIyune lAge, prabhujaLanI pyAsa jI (2); khIle zabadanAM phUlaDAM bhAI (2) emAM karaNInI suvAsabhAI-5 (majAdara tA. 12-3-53) - dulA kAga kavi dulA kAgA ramRti-in @
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahelI saravANI * zrI bhikhu saurASTranA kAmIra mahuvAnI madhukesara bharI bhUmi che. sUraja anokhAM teje tape che. eka kizora vayane bALa lAkaDIne Teke jhUlata Ubhe che ! ene khabhe Dala laTake che, emAM rAmAyaNa che. enI bagalamAM eka copaDI che. subhadrAharaNanI che. e kizorane haiye be vAtanA koDa che. dhenu cAravAnA ! dhenunA dhaLA setara dUdha jevI kavitA karavAnA ! sImamAM gAyo care che. bheMso care che, UMTa care che. baLada care che. bALA rAjAnI A duniyA che. A vastI che. vastI ne rAja vAta karatA nathI. AMkhanA aNasAre ekabIjAnAM haiyAM vAMce che ! kizora pAse ja porTa vikaTaranI gujarAtI nizALa che. pAMca copaDInuM gujarAtI bhaNatara bhaNIne kizora nizALanAM pagathiyAM UtarI gayuM che. have gheNamAM saMcaryo che ! jUnA kALamAM kRSNa kanaiyAne gAya cAravAnAM nIma hatA. A kizorane haiye paNa gAya cAravAnAM vrata che! jUnA kALanI prathA hatI. gAya mAtAmAM tetrIsa keTi devatAne vAsa lekhAte. aputriya rAjA dilIpa putra kAje nagara choDI AzramamAM jaIne raheze ane tyAMnI gAyo cAravA jatA. rAjA gAyo cAravAmAM puNya lekhate hoya, pachI vastInI zI vAta karavI ? e dhenuM cAravAnuM dharmavrata laIne kizora dhenu cArato hato. emAMya tapasvInA jevA niyamo hatA. ughADA page cAlavAnuM. udhADA mAthe pharavAnuM. gAya bese tyAM besavAnuM ! gAya UbhI rahe tyAM UbhA rahevAnuM ! badhI gAyone kUvAne kAMThe laI jaI hAthe pANI sIMcIne pAvAnuM ! gAya cAlatI cAlatI gaucarI kare, ema gherathI bAMdhI Apele roTale paNa vagara dALa-zAke cAlatAM cAlatAM baTukAvI javAne ! gAyo carIne jhADane chAMyaDe vAgoLatI beThI hoya, pavana vINA vagADato hoya, paMkhI gIta gAtAM hoya, A vakhate kizora navare paDe che. najIkanA navANe jaIne nAhya. dila para kapaDAM e che. eka paherIne pUjA karavA bese ! kaI varakhaDI chAMye karI rahI che. te bALaka pAsenI poTalImAMthI mUrti kADhe che. e gajAnana gaNapatinI mUrti che. mUrti kADhIne sAme padharAve che. pUjA kare che. mALA pherave che ! he devA, mane DahApaNa de che ! pachI rAmAyaNa vAMce che. sAda te satArInA tAra jevo che. paNa dabAte rAge gAya che. manamAM bIka che, rakhene mArA bApu joIna jAya ! re chokarA ! AmAM vaLI bIka kevI ? A kaMI anIti-adharamanuM kAma thoDuM che ? paNa nA, nA, enA bApunI A badhI bhagatAI tarapha rUThI najara che. ene bApa bhAre parAkramI puruSa Ama kavizrI dulA kADA kRdiza-IthI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA paTe che. ene parAkramanAM sapanAM Ave che. laMkAno gaDha ThekavA jevAM kAmo karavAnI dhagaza rahe che ! ghera pAMkhALA ghoDA che ! dIkaro roja so so mAIlanI khepa kare ke A bhagata thaIne beThe beThe gaNapatine pUje !' pitAnuM bApIku pUjavAnuM thAnaka zaktimA ! mA bhavAnInuM ene tyAM besaNuM ! asurone saMhAranArI, dAnavo para kepa karanArI mAtAnA rakta TapakatA trizalane badale A uMdarane A lADavAnI pUjA zI ! uMdara bilADIne suparata karAya ! lADo peTane ! eTale devane sAkSAtkAra pUro thAya ! AvI vicArasaraNIvALo malaka para vagara hAkemAe hAkema kare bApu. nAma bhAyA kAga. bhAyA kAganuM nAma saMbhaLAya ke bhalabhalA vyAjakhAunAM gAtra DhIlAM thAya. enuM nAma gAje tyAM guDA bhAge nahi te e adharamIone mAthe bhAyA kAga kALa banIne AvyuM ja che ! samAdhAnamAM, masalatamAM, dabAmaNImAM bhAre kAga bhAre ! enAthI sahu Dare ! enI vAta badhA rAkhe. enI vAta je na rAkhe ene Thera na rAkhe. bhAyA kAga laheramAM hoya tyAre dIkarAne vaMzavelAnI vAta kare. TheTha teramI sadInI vAta ! bIjala kavi e pitAne pUrvaja ! ja enI kavitA evI ke mAthuM mAge te mAthuM maLe, prANavAna kavitAno e kavi. kavitA karIne te rAjA rADiyAsanuM mAthuM mAgI Avyo ! A kavi ! badhe vAha vAha thaI rahI ! paNa kavi te e mAthuM ApanAranA guNa gAvA enA mastaka sAthe pote baLI mu. e bijala kAgano ApaNo kuLavele ! e velA para bhAtabhAtanAM tAkAtadAra ne nakazIdAra phUla khIlyAM che ! kavi bIjalanA traNa dIkarA. kAgasura emAM nAne. sura eTale deva. cAraNa badhA deva. kAgasurane 36 mI peDhIe jhAlA kAga thayA. gIramAM rahe. Dhora cAre, dukALamAM Dhora sApha ! khAvA TaMkanAM ThekANAM na maLe. AvA garIba jhAlA kAgane koNa dIkarI de ? batrIsa-tetrIsa varSanI uMmare paMDa raLe ne peTa bhare e sthitimAM jhAlA kAga majAdara gAme AvyA. sAthe be bheMsa ane eka pADo. pADA para gharavakharI, bheMsa para AjIvikA ! ahIM cAraNanI eka zAkhanAM 25 gAma. paNa zAkhamAM dIkarI devAya nahi, dIkarI levAya nahi. jahAraDuM jANIte bhaDa mANasa. e gaDhavInI najaramAM jhAle kAga vasI gaye. 40 vIdhAnuM khetara ne dIkarI ene dIdhAM. enA bhAyA kAga ! bhAyA kAganA gharavALAnuM nAma dhAnabAI ! bhAyA kAgane roTalo ne eTalo eTalAM vizALa ke dhAnabAI roja poNo maNa daLaNuM daLe ! AtithyamAM asthi gALI nAkhelAM. vRddhAvasthAmAM pU. dhAnabAI pIDA karatAM paDakhAM para hAtha mUkIne kahetA : "bhAI! A te daLaNAMnA ghA che !' paraNAgatamAM prANa pIrasanArI A annapUrNAne peTa ratnAkaramAM motI pAke ema saM. 1958 nA kArataka vada 11 ne zanivAre madharAte dIkare jakhyo. - enuM nAma dule ! dulA para marada pitAnI AkhI duniyA ! emAM dIkaro nAnapaNathI vicAravALo. gaNIne belanAro. elaphelamAM na rAcanAro ! (((kauijhI kuNA kAkA smRti-sAMtha)))))))))
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kizora dule snAna karIne ubhe che. sAme sUrajadAda che. e vakhate sUrajanI bIjI AvRtti hoya tema eka puruSe tyAM Avyo. mAnavamAtra mUrtipUjaka che. e mAnavamUrti pUjavA lAyaka hatI. bhavya lalATa che, bhagavI kaMthA che, pavana para viharatI hoya evI pAvaDI para UbhA che ! mastaka namAvavAnuM mana thAya tevI sUrata che ! bele che. gaLAmAM jANe jhAlarI bane che ! bALaka ! tAre kavitA zIkhavI che ?" Avo dIkaro bhagata nIkaLe, bhaDa na nIkaLe ! re dulA ! jarA chAMTo pANI karato jA ! maradunA AMkhanA DoLA lAla joIe ! ane dule AmAM kaMI na zIkhyo. zIkhavavA AvanArane samajAvI dIdhA e dahADe ! Aja to aneka dArUDiyAne DUbatA tAryA che eNe ! e kizora dula ! gAyuM cAravAnAM vrata le. eka TANuM jamavAnAM vrata le. roja deharA copAI yAda karavAnI AkhaDI le ! bApa mArate ghoDe so gAunI sIma mAthe bAjanI jhapaTe AMTe daI Ave ne dIkaro se dohA epAI eka dahADAmAM yAda karIne malakAte beTho hoya ! jANe kaI milakata maLI gaI! A bApa dIkarAne gajAnananI mUrtinI pUjA kema karavA de ! e te kahe : "dIkarA ! kaI dahADe sAdhuDIo thaI jaIza. mAruM rajavADuM kema karIne jALavIza ?" Avo bApa dIkarAne mALA pheravata joI kahe, "re A sIMdarI na pherava ! keDe talavAra bAMdha ne heDa mArI sAthe !' bApa bhAyA kAga vArtA mAMDe, nadInAM jaLa thaMbhAve tevI ! duhA hajAra gAya : ekane AMbe evA ! - kizora dulA kAgane dhenu carAvatAM, copAI gokhatAM eka varasa ne nava mahinA vItI gayA ! - bhaktinA mALAmAM kavitvanuM paMkhI kyAre AvIne iMDA sevavA beThuM hatuM enI khabara nathI : paNa e mahine piSa hatA. vada terasa hatI. ThaMDo ThaMDo vAyu vAte hato. sUraja mahArAja sagaDI karatA hatA. pAsethI pIpAvAvane keDe ja hatuM, ne jhalApurInA jaLamAM paMkhI snAna karatAM hatAM. "keNa che tuM ?" "cAraNa" "cAla mArI sAthe, era vIMchInA maMtara zIkhavuM." "ema na calAya." kizora bolyo, "mAre bApa jANe to kaTakA karI nAMkhe." chokarA ! gAyone tArA karatAM savA govALa maLe ne tAro bApu tane laIne paMDe mane saMpI jAya te ?" bApu ! pache te vivAhathI rUDuM zuM ?" kizora ghera gayo. ane AMgaNAmAM ja bApane beThela joyo. male bhAbho karIne eka zevALa kAma mAMgavA Avyo hato. bApe dIkarAne kahyuM : "kAM have gAyuM cAravI cheDavI che ne? rajavADAne kArabhAra cheDI dIkara chANamATImAM mahAyo che!" dIkarAe hA pADI dIdhI. badhAne acaraja thayuM ! gAyo mA bhAbhAne ane bIjalane soMpAI dIkare pUjA-sevAmAM beTho. pUjA-sevAnA oraDAmAM ja bApanI talavAra rahe. bhAye kAga talavAra levA AvyA ne dIkarAne gaNapatinI pUjA karato bhALyo. kAkA e kavi dulA kaNa smRti-graMtha .
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM bApe kahyuM : "hAla mArI sAthe. pIpAvAvanA gIgArAmajI mahArAja mArA mitra che, emanA tyAM eka saMta muktajIvanadAsajI AvyA che. tane emane soMpI AvuM eTale tuM sIMdarAM tANa jaMpe !" AgamananA eMdhANa evAM ja hoya che. bApe dIkarAne laI jaIne mahArAja muktajIvanadAsajIne se. paNa e te bakaruM kADhatAM UMTa peThuM. dule bhaNavA lAgyo, vicArasAgara, paMcadazI, gItA moDhe karI lIdhAM. pachI kahyuM : "bhuja jAuM, tyAMnI ghepAlamAM kavi pAke che." mahArAje be hAtha laMbAvIne kahyuM : "ahIM bhuja che, bhuja javuM nathI !" ne dulAnI daza AMgaLIomAM potAnI daza AMgaLIo parovI AMkhe AMkha mIlAvI ! goThaNe goThaNa milAvyA. pachI AMkha para hAtha rAkhI kahyuM: jA, savaiyo lakhI lAva." pahele anubhava ! pahelI AjJA ! kAgaLa lIdhe, pensIla lIdhI. ramata zarU karI ne lakhAyuM ! bhakta kavi zrI dulA kAganI kAvya nijharInuM e paheluM puSpa. | sarve-nAbhimAM baMdha-kasturI che ne mRga kasturI bIje rodhe che. e tatvajJAnabharyo savaiyo dekhAyo. saM. 1973mAM sattara varasanI uMmare phUTelI A saravANI pachI akathA vagara, kadI vegathI, kadI maMthara gatie vahetI ja rahI che. eNe aneka ekatArAone sadA raNajhaNatA rAkhyA che; aneka sabhAone kAvyagItathI gujatI banAvI che ne aneka rAtrione bhajanabhAvathI pavitra banAvI che. e kavitAe pASANane praphullAvyA che ! bhajananI duniyAmAM DokiyuM karIe ane A bhaktakavinAM bhajano na gavAtAM hoya evuM kadI banyuM nathI ! e bhajanonI ceTa, e duhAonI vadhatA varSothI akhaMDa che. dulA kAganA kavitvane kAzInI koI mahAra chApa maLI nathI, paNa mAnavInA aMtaranAM gaMdhAtA amane AvaLanAM phUlanI jema kAma karanArI ne sugaMdharane - tAranArI e kavitA che. ApaNA A chupAyelA ratanane I. sa. 1962nI 26mI jAnyuArInA svAtaMtryadine ApaNI lokazAhI sarakAre moDuM chuM ane thoDuM thoDuM paNa pichANyuM che ! kavizrI dulA kAgane kavitAmAM "pAzrIne khitAba Apyo che ! ApaNe TaMkazALI jIva chIe ! ApaNe mana sarakArI TaMkazALa jene sikko mAre e mahAra sAcI, bIjI nahi ! ApaNe meDA meDA paNa gharaAMgaNAnA A kavitAsuvarNane pichANIzuM ke hajI paNa kaI paradezI enAM mUla mUlave tyAM sudhI rAha joIzuM ? che. he kavi dulA kAga smRti-graMtha che, je
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokasAhityanI mALAno mera * zrI ratikamAra vyAsa nA, "dADhIvALA dekhiyA, eka nara ravIndranAtha, bIje nara paTTaNI samaratha, deva trIje tuM duliyA" prasanna-gaMbhIra mukhamudrA, cAMdInA patarA jevI sapheda dADhI, mAthe dedIpyamAna jaTA, kaMThethI vahetA maMda saptakanA vizuddha gaMbhIra svara, mazANanAM maDadAMne paNa beThAM karI de, kAyarane paNa vIra karI de tevI vANI. e vANIne bhAratabharamAM gajAvanAra bhakta kavi dulA kAgane deha maMgaLavAre sAMje 4 vAge temanA vatana majAdara khAte 73 varSanI vaye ciranidrAmAM poDhI gaye. lokasAhityane ajano vedavyAsa cAlyo gayo ne gujarAtanuM leka saMskAra-sAhitya jIvana eTalA pUratuM rAMka banyuM. saravANI phUTI saM. 1973mAM 17 varSanI vaye pAMca gujarAtI bhaNelA A gAmaThI kizoranA haiyAmAMthI phUTI ane e phUTelI saravANI pachI aTakaLyA vagara, kadI vegathI kadI maMthara gatie vahetI ja rahI che. AvA A kAzI jevA kAga mATe lakhAyuM ke : " bA jevuM kheraDuM, ane majAdarane bhAga. kAzI je kAga bhaluM tiratha bhAyAutha." kavi dulA kAge gujarAtI sAhityamAM eka paNa viSaya cheThavyA vinA bAkI rAkhyuM nathI. duhA, chaMda, savaiyA, bhajana, rAmAyaNanA prasaMge, mahAbhAratanA prasaMge, gAMdhIyuganAM gIte, bhUdAnanAM gIta, rAsaDA, garabA ane leka vArtAo badhAne e pArasamaNi banI sparyA che. rASTrazAyara sva. meghANImAM jema kaMTha, kaheNI ane kavitA hatAM e ja kaMTha, kaheNI ane kavitA dulA kAgamAM hatAM, trIjA keImAM A traNe cIjo AvI nathI ane Avaze nahi. prajJAcakSunI vimAsaNa prajJAcakSu paMDita sukhalAlajI dulA kAganI kavitA sAMbhaLIne AMkhamAMthI harSanAM AMsu vahAvatA. teo kahetA hatA ke "meM upaniSada ane vede vAMcyA che. paNa A DosAnA magajamAMthI A ka95nA kyAMthI Ave che te mane jovA maLI nathI." gujarAtanA lokajIvanane ane samAjane ghaDavA mATe A lokakavie AjIvana sevA karI che. bhUdAna pravRttimAM paNa temaNe temanI moTI sevA ApI che. gujarAtanA mUka sevaka pU. ravizaMkara mahArAja mATe kavizrIne anahada bhAva ane prema. eka vakhate vaDodarAmAM gujarAta kSatriya saMmelana bharAyuM. tenA pramukha dulA kAga. pramukha banyA eTale mobhA pramANe maMca parathI gavAya nahi chatAM temaNe te gAyuM ja. bIjA divase temane khabara paDI ke pU. ravizaMkara mahArAja paMcamahAla jillAmAM pAvAgaDha pAse tarIyAlI nAmanA bhIla AdivAsIonAM gAmamAM che ane kavi te UpaDaDyA mahArAjazrIne maLavA. tarIyAlI gAma bhInAM dasa bAra jhUMpaDAM eka jhADanI nIce mahArAja temanuM kAma kare. kavi traNa cAra sAthIo sAthe mahArAja pAse pahoMcyA, mahArAjanuM kAma joyuM, carcA karI, ane bhUdAna pravRttinI mAhitI meLavI. a kaviThThI kullA uga smRti-gUMthArI mA kAra
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM mahArAjane maLyA ane A badhI vAtacItamAM jamavAno samaya thayA eTale mahArAje agAuthI jamavAnuM taiyAra karAvavA kaheluM eTale badhA jamavA beThA. patarALI paDI, mahArAja beThA. sAme dulA kAga. bAjumAM huM beThA. paDiyAmAM dALa AvI, kavie ene sabaDakA mAryA. paNa A to AdivAsI bhIlanI rasoI ! dALa to khUba ja tIkhI, mAMmAM paNa na jAya. eTale dulA kAge mane haLavethI kahyuM ke "eka camacI thI magAva, dALamAM nAMkhu te tikhAza ghaTe.'' sAme beThelA mahArAja A vAta kaLI gayA. AdivAsI bhIlanA gharamAM dhI kevuM? ane turata ja mahArAje temanI dALamAM pANI reDayu. eTale tIkhAza ghaTI. kavie A joyuM ane temanuM haiyuM dravI uThayuM. mahArAjane mATe anahada bhAva jAgyA. bhUdAna mATe bhekha dharyAM. mahArAjane potAne gAma AvavA taru dIdhu te kahyuM. "tame bhrAmakA mAgavAvALA, AvA mAre AMgaNIye, tame garavI gujarAtavALA, Ave mAre AMgaNIye. tame rAta dI pharA pagapALA, Avo sAre AMgaNIye." 1959mAM mahArAja temanA mAdare vatana majAdaramAM padhAryA. tyAre potAnI 1250 vIdhA jamInamAMthI 650 vIghA jamIna, 12 baLada, 12 haLa, 12 kUvA ane pAMca hajAra rUpiyAnuM ghAsa temanA caraNe dharI dIdhuM ! bhUdAna aMge gIto lakhyAM ane pU. vineAkhAne aNa karyAM. sAhityakArone sarapAva AvA dariyAva dilanA dulA kAge gujarAtI sAhityanA sAkSarAne paNa navAyA. gujarAtI sAhitya 63 jagatanI vADAbaMdhImAM kAI neya A loka sAhityakArane suvarNacaMdraka ApavAnuM na sUjhayuM. paNa emaNe te gujarAtanA sAhityakAro, kavi anelekhakeAnu bahumAna karyuM... ja. 1962mAM mAdara gAmanA temanA khAraDe traNa traNa divasa sudhI 250 jeTalA sAkSarA, kavione sAta sAta pakavAna jamADayA. eTaluM ja nahi vidALa veLAe darekane eka kAmaLA paNa eDhADavo. te AvA dariyAva dilanA kavie kAgavANInA ATha ATha khaMDa racyA te jenI AThe ATha vAra AvRttie bahAra paDI. AkAzavANIe tenA RtihAsamAM koInA paNa sAhityanuM rekaDIMga na kayu` hoya teTaluM 6 pa kalAkanA sAhityanuM karyu che. rAya ane raMka eka kavi dulA kAga mATe rAya ane raMka sahu sarakhA hatA. dilhInA rASTrapati bhavanamAM sva. DaoN. rAjendraprasAdathI mAMDIne dezanA TocanA netAonA hRdaya sudhI temanI vANI prasarI cUkI hatI. gAMdhIjInI ahiMsA ane vinekhAtA apariSThaha temanI kRtiomAM vAcA pAmyA che. mATe ja teA kahevAyu che. cAraNa ceAthe veda, vaNa kriyA vAtu kare lAkhe agamanA bheda I bhANeja bhArI'ga taNA gArUDInI mahuvarane nAda sAMbhaLIne jema phaNIdhara DolI UThe tema kavi kAganI kAvyadhArA ane leAkagIto sAMbhaLIne leAkahaiyAM DolI UThatAM. sAce ja lAkasAhityanA eka vevyAsa hatA. padmazrInA khitAbathI yAgya rIte ja vibhUSita karAyA hatA. emanA avasAnathI lokasAhityanI mALAnA mera tUTI gayA che ema kahevANAM jarAya atizayAkti nathI. ('janasattA'mAMthI TukAvIne) kavizrI dulA kAga smRti-graMtha ka
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ svamAnI cAraNadeva * zrI jamiyata paMDayA pAMca dasakA upara cha cha varSanAM vhANAM vAI gayAM, jyAre bhAvanagaramAM mArA mAsAzrI lakSmInAtha vyAsane tyAM rahIne dakSiNAmUti mAM bhaNatA hatA. tyAre zrI bhagatabApAnAM pahelAM darzIna thayelAM. zrI meghANI tyAre temanA ja makAnamAM-DaoN. zivanAtha vyAsanA DahelAmAMnA eka makAnamAM rahetA hatA ane zikSaNakSetramAM adhyApaka tarIke kAma karatA hatA. temanI sAthenI pahelI eLakhANa paNa bhagatabApAne zrI lakSmInAtha vyAse karAvelI. tyArane prasaMge Aje paNa smRti para a'kAyela che. uparane majale zaMkarAcAya zAlyAnada sarasvatI rahetA hatA te rUmamAM bhagatA) sAthe dhaNI rAto gALelI paraMtu tyAre teA rAtanA kuTubameLAmAM bhagatabApAnI vANI sAMbhaLavA maLe ane sAthe teozrInI sevAnA lAbha maLatA hatA. gItA sAMbhaLavAM game paNa mATI uMmare kheMcANa vadhyu eTaluM kheMcANa te vakhate hatuM nahIM. pachI te meTI uMmare sAhitya ane patrakAratvanA kSetramAM paDayo. vatana khaMbhAta ane tyAre dara varSe bhagata.ApA mATe hukkAnI gaDAka mATe taMbAku dhuvAraNanA mArA khetaranI maMgAvI bhAvanagara mekalatA. acAnaka eka divasa mArA masiAI bhAI sva. harubhAI ne mAdarathI patra AvyA ke; "bhagatabApA lakhAve che ke atre mahemAnagata mANavA Ave.'' e mahinA pachI bhAvanagara javAno prasaMga AvyA tyAre khAsa majAdara gayA. e divasa bhagatabApAnA satsa`gamAM rahyo . je avarNanIya hatA. mArI kRtie saMbhaLAvI AzIrvAda meLavyA. tyAre kRSNaprerita kAgavANI'nu sarjana thatuM hatuM. cAra paMktie te graMtha pUrNa thayAnI hajI yAda che. savata zreSTha uganIsa sAla nevu sukhadAI, zukala bIja, budhavAra mAsa vaizAkha suhAI, snehapurI karI vAsa ati hiya meM tulasAyo; lakSmInAtha ke bhavana suna rahI ke guna gAyA. matalaba ke e pustaka pUrNa zrI lakSmInAthane tyAM thayeluM. majAdaramAM bhagatabApAnA gheghUra meAranA hokAra bharyA kaMThe je gIte sAMbhaLelAM te Ajeya yAda karatAM AThalAda Ape che. hRdaya gadagadIta banAve che. zrI lakSmInAtha vyAsa paNa jhiMdAdila mahAmanA mAnava hatA. Yu prazasya bAMdhe, sAmAne mApI letI chatAM mamatAbharI daSTi, nirADaMbarI svaccha raheNIkaraNI, saMsArI chatAM RSI samAna alagArI ane zrI medhANInA zabdomAM 'phATela piyAlAnA', zehazarama rAkhyA sivAya eka maganI e phADa samAna meDhAmAMDha sAcuM kahI denAra-mahArAjA sAheba ke paTaNI sAhebane paNa sAcI vAta kahetAM Dare nahIM tevA-A cAraNadevanI jihavA para sAkSAt sarasvatIne vAsa hateA. ja ane khaDI uparAMta saMskRta ane kacchI bhASA parA kAbU, kAvyakRtiemAM yAgya sthaLe yogya zabda vAparavAnI sUjha, zrI rAmanA guNAnuvAdaka ane lakSmaNa jati jevuM vivekI jIvana jIvI janAra, ajAyaka bhagatabApA cAraNapeDhInA chellA avazeSa samAna ApaNI vacamAMthI vidAya thayA, paraMtu saMsmaraNA te jIvata rahyAM che ane raheze. * ** mArI siAI bahena sau. prameAkhAnAM lagna prasaMge bhAvanagaramAM pharI bhagatabApAne e divasa kavi dulA kAga smRti-pratha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNa saMsarga rahyo. tyAre temane kamaLo thayele, zarIra azakta. lathaDelI tabIyata eTale zrI lakSmInAthe lokagIta ke bhajane gAvAnI manAI karelI. chatAM rAtanA jayAre uparanI rUmamAM sUvA jaIe tyAre mana mUkIne bApA navI navI kRtio saMbhaLAve. e divase gayA ! rANabAe pratyeka mahemAnane cAMdalA karI lIdhela ovAraNAM, bhAtabhAtanAM bhAtIgaLa cAkaDA-taraNoe zaNagArela utArAo ane sabhAkhaMDa, traNa traNa divasa sudhI saurASTranI bhAtabhAtanI vAnagIothI karela mahemAnagata, bhagavatabApAe premathI bharAvela keLiyA, rAtanA jAtA DAyarA ane chelle divase pratyeka mahemAnane kiMmatI dhAbaLAonI karela navAjIza temaja ekase be DigrI tAva chatAM DuMgara sTezane AvI azrubhInI ane mamatAsabhara AMkhe Apela vidAya e prema ane mamatA jIvanamAM kyAreya bhUlAya tema nathI-kyAreya nahIM ! 1945-46mAM muMbaImAM nokarI karatuM hatuM, te samayamAM cAraNa chAtrAlaya mATe bhagatabApA ane zrI merubhA gaDhavI vagere muMbaI AvelA. zarUmAM blekI lejamAM progrAma yojAyela. huM tyAM jaI pahoMcyo, caraNasparza karyA ane bhagatabApA mane bheTI paDyA. mArI AMkhomAM harSanAM AMsu AvI gayAM. muMbaInA ghaNA progrAmamAM meM joyuM ke janatA bhagatabApAnI jhoLI chalakAvI detI hatI. A rIte cAraNa chAtrAlayanA pAyAmAM bhagatabApAne pasIne paDo che. . chelle bhArata sarakAre padmazrI'nuM bahumAna enAyata karyuM tyAre amadAvAdamAM bhAIzrI ratikumAra vyAsane tyAM maLavA gayo, haiyAno rAjIpo ThAlavyA, AzIrvAda meLavyA. te samaye pitAnI sAthe Avela hukako bharI ApanAra tarapha AMgaLI ciMdhIne bhagatabApA bolelA : jamiyata, A mAro vA'le zuM kahe che jANa che ?" meM kahyuM : "nA bApA." jIvanamAM kyAreya na bhUlAya te prasaMga maLe. muMbaI, amadAvAda, surata vagere sthaLoethI zrI jayabhikhkhuM dvArA lagabhaga poNoso jeTalA kavi, patrakAro, sAkSara, vArtAnaze vagerene majAdara netarelA. mukhyatve zrI dhUmaketu, zrI jyotIndra dave, mehanalAla sopAna, nInu majamudAra, ramaNikabhAI lAla, hasita bUca vagere ane yuvAna peDhInA kavio hatA. huM to houM ja, ame DuMgara sTezane utaryA ane amArA svAgata mATenA umaLakA temaja ratha- mAphAo joI ame stabdha ja thaI gayA. e vAhano ane baLadone je rIte zaNagAryA hatAM te dRzya jIvanamAM bhAgye ja jovA maLaze. vacamAM AvatAM gAmanA AgevAne ane janatAe potAnA ja mahemAna hoya te rIte karelAM svAgata, dhajApatAkAothI zaNagArela mArgo ane majAdaranI bhAgoLe bahena "mane padamazI kahe che." ane mukta hAsya hasI hasAvela. A amAruM chelluM milana hatuM. mArA kamanasIbe te pachI kayAreya maLAyuM nathI. Aje te A badhA alabhya prasaMgonAM senerI soNalAM ane teozrInI sudhAvANI vAgoLavI rahI gaI. teozrI have nathI ema mAnavA jIva taiyAra nathI, e prazaMya sneha-mamatAbharI mUrti najaruM sAme taravare che. A hakIkata hakIkata banI rahela che. loka haiyAmAM sthAna meLavIne emaNe mRtyunA moDhA para thappaDa mArI che. * Eaa kaITI dulA kAga ati na
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ khalakane moTI khoTa * zrI dolata bhaTTa kavikAgane kudaratanI bevaDI kRpA maLI hatI : eka enI sarjanazakti je saraLa hatI, bIjI kRpA kaMThanI hatI je vaDe pitAnI sarjanazaktine madhurA kaMThamAM jhaboLIne janatAnA karNa sudhI pahoMcADI zakyA. Ama bevaDI kRpAe kavinI pratibhAne avi. smaraNIya puSTI ApI. cAraNI sAhityanI marmavedhaka vAta mAMDI jANanAra kAga pAse pitAnI maulika alaukika zakti hatI. je aboTa hatI. heja paNa emAM anyanI chAMTane aNasAra suddhAM jovA maLatuM nahi. rANA-kuMvaranI virahabharI vAta hoya ke sAgara kheDa khAravAnI vAta hoya, ghora dhIMgANAnI vAta ke pachI koI khAnadAna khoraDAnI vAta hoya. tamAmamAM eka prakAranI tAjagI taravaratI hatI. chatAMya meM temane kRSNazaMkara zAstrIne kahetA sAMbhaLelA ke "zAstrIjI, A badhI vAto purANanI che. ApaNe kaMI navuM kahetAM nathI. mAtra navA ghATa ghaDavAnuM kAma karI jANIe chIe. kavi kAganA kaMThanA kAmaNa paNa vividha prakAranAM hatAM. zaurya kathAmAM ene kaMTha bulaMda banate ane e ja kaMTha koI premakathAnI mAMDaNI vakhate vahete tyAre zILe banate ane e ja kaMTha lagnane mAMDave mahAlate tyAre saravo banate. e ja kaMTha bhajanamAM ALoTato tyAre bhAMgatI rAte gavAtI bhairavInI bhabhaka ApaNane jANavA maLatI ane e ja kaMTha marazIyA mAMDatA tyAre aMtaranA sAteya paDadAne phADI nAkhI kAruNyanI parAkASTAne AMbI jate. Aje ApaNI vaccethI kaMine kAmaNagAro kavi hAthatALI daI hAlI nIkaLyo che. lAkhelI vAta mAMDatA, uramA dIThI naI eTa; khalakamAM meTI kheTa, pUrI purAze naI bhAyAutaH III kavizrI dulA kAga smRti-graMtha nI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-brahmanA upAsaka meM bhUlAya? * zrI araviMda ma. joLakiyA amAre ghera osarImAM hiMDoLA para mArA pitAzrI-sva. rAjavaidya malabhAI beThA che ne temanI bAjumAM kALI lAMbI dADhI...mAthe sapheda pAghaDI.. vizALa AMkha, ejasvI cahero ane mukhamAMthI zabda vahe...jANe jaLane pravAha..sva. prabhAzaMkara paTTaNIjI mArA pitAzrInA mitra...pelA prabhAvazALI vyaktinA mukhethI hasatAM hasatAM zabdo vahyAH "chavaDalA nija deza cala...thala thala nahi paTaNI..."paTTaNIjanAM audAryane biradAvatA zabdo. pachI to kavita-chaMda -duhAnI ramajhaTa belI...e vidvAna kavi te kavizrI dulA kAga..meM temanAM prathamavAra darzana...tyAre karyA...pachI te avAranavAra sadbhAgya maLyuM... bhAvanagara rAjya sAhitya saMgIta ane kaLAnuM triveNI saMgama banI rahyuM hatuM...kavionA kAvyanI saritA beya kAMThe vahetI hoya te rahImakhAM ke dalasukharAma ThAkora jevA saMgIta kalAkAranI svarapAsanA avirata cAlyA ja karatI...sva. zrI paTTaNI sAheba paNa svayaM sAhityapremI eTale murabbIzrI dulAbhAI jevA vidvAnane te bhAvanagarane avAranavAra lAbha maLe. banAve...vaDajanA svaranI jANe sAdhanA karI hoya tema gherA-gaMbhIra kaI UMDI guphAmAMthI vahetA hoya evA paNa suspaSTa zabdo ane sacoTa varNana. bhAvanAtmaka citraNa...ane taLapadI soraThI zailI.. hajAro zretAo hoya to paNa taddana prazAMta vAtAvaraNa. "bahu ochAM mANase lAge che ! avAja Avate nathI.." ATaluM bolI jyAM aMdara jaIne jove che tyAM DAyaro akaDe ThaTa...bilakula tallInatAthI sau-"paga mane dhovA dyo raghurAya"--e guharAjAne prasaMga sAMbhaLI rahyA che. zabda-brahmanI upAsanAne e prabhAva !!! pitAnuM sarjana te kauzalyathI rajU kare ja... paraMtu rAmAyaNa-mahAbhArata jevA vizALa mahAgraMtha jANe jIbhane Terave virAjatA hoya tema ekAda prasaMganI yAda Ape ane kavizrIne kaMThethI saumya zabdacinI hAramALA sarjAvA lAge... rASTrIya zAyara kavizrI dinakarajIe paNa A adbhuta smaraNa zaktine... ane A vidvAna kavine biradAvyA hatA... AkAzavANI parathI huM saMskRta tetra tema ja zrImad bhagavadgItAnA pATha rajU karate... pU. bhagatabApu mArA saMskRta uccAra ane gAyananAM vakhANa kare. evA pratiSThAvaMta vidvAnanI prazaMsAthI kema AnaMda na Ave? paNa jyAre "meM to kaMI abhyAsa karyo nathI" ema namratAthI kahetA kavizrI kAganA mukhethI jyAre gopIkA gIta-bhramaragIta ke purANanA zloka sAMbhaLyA tyAre Izvara datta vikatAnA darzana thayAM. pachI rAjakoTamAM AkAzavANI kendra thayuM.. saurASTranI mahAmUlI saMpatti samI kavizrI kAganI vANIne dhvanimudrita karI...kalAkonA kalAka kavinA kaMThethI vANIne akhalita pravAha vaheto ja rahe... A te kamAla kahevAya !"...na pustaka, na lakhANa, saMkhyAbaMdha prasaMge-e tejasvI pAtro -kavizrInA zabda jIvaMta banIne vAtAvaraNa pavitra 06) che A kavizrI dulA kAkA RAi-tha '
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti graMtha mAtra yunivarsiTInA abhyAsakramanI bhASAono abhyAsa hato paraMtu mArA pitAzrInA mitro kavizrI kAga, liMbaDInA kavizrI zaMkaradAnajI, mAvadAnajI, kanarAjajI vagere vidvAna cAraNa kavionI vANI zravaNa karI tyAre ja A agAdha jokasAhityasAgarano paricaya thayo eTaluM ja nahi paNa e pratye vinamratAthI bhakti paNa jAgRta thaI ane vidvAna zAradAputranI pAMDityapUrNa pratibhA ane jJAnane haMmezAM vaMdanA ja karI. janma ane maraNane bhaya sAmAnya mAnavIne rahe che. kavIzvaro to zAzvata kALa sudhI amara ja che. kavi zrI kAgane svargavAsa thayo... hA, laukika dRSTie emane e kSara deha nathI... paNa akSara dehe te aneka hRdayamAM teo virAje che eTaluM ja nahi, sau koI bhaktibhAvapUrNa rIte temane temanI sAhityopAsanAne ane A dharatIne saMskAravAmAM Apela yazasvI saMskAra zikSaNane sau smaraze ja... vaMdana karaze ja... "kAga ke bhAga ko kahA kahie __ bInhe zabada brahma upAsanA kInhI' naMdane nesaDe (gojhArAM enAM AMgaNAM re -e rAga) Aja vAgyA che vadhAyuM kerA pAvA re naMda bAvAjInA nezamAM - Aja vAhulIA madhUra lAgyA vAvA re...naMda bAvAjInA Aja gAMghavA lAgyA guNa gAvA re...naMda bAvAjInA Teka ja harakhAto jAto, phaNI phaDakAto (2); UDyA aNadIThA utapAto re-dAnavakerA dezamAM che. Aja-1 phUlaDe verI che rUDI, gokuLanI zerI (2); kaMpI uThI kaMsanI kacerI re, verI che bALA vezamAM che. Aja-2 aDasaTha tIrtha, beThAM pANI re (2) gaMgAjInAM dhoLAM jhabakayAM vAri re, jamanAnA kALA kezamAMjI.. Aja-3 kAga " jegamAMthI jAgI, choDIne samAdhI (2); mAdeve AvIne bhikSA mAgI re, verAgIkarA vezamAMjI...Aja-4 ( bhAvanagara tA. 4-12-53 ) -dulA kAga ja kavi dulA kAga samRdii-iNa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ majAdara sAhitya samArohanAM mIThAM smaraNo * zrI dakSiNakumAra jozI varSothI mAMdagInI pathArIe kSaya jevI jIvaleNa mAMdagImAM paTakAyA pachI, dulAbhAInuM nidhana thatAM trIza varSa pahelAM meghANI anatane paMthe hAlI nIkaLyAM pachI gujarAtanA lAkasAhityanA dhvaja laherAI rahyo hato te aA kAThIe namI paDayo! lekasAhitya' e zabdane uccAra thatAM jenAM nAma jIbhane Terave caDI jAya tevA medhANI ane dulA kAga have ApaNI vacce nathI, tyAre manamAM e vAtane vasavaso rahyA kare che ke medhANInuM sthAna lenAra Aje koI trIza va pachI na maLye, tyAre evA A bInne mahAna lokasAhityanA staMbha DhaLI paDayo tyAre gujarAtanu lAkasAhityanuM aNumAla dhana koI ke lUMTI lIdhu hAya, raMka thayuM hoya tevu lAgI rahyuM che ! gAMdhIjIe sAcA arthamAM jene leka' kahevAya te samAjanA dabAyelA vanuM utthAna emanI aneAkhI, dezavyApI caLavaLa dvArA karIne sarvodayane samatva paMtha, rAgadveSa viyukta batAvIne pote bhAratanA 'lokanetA' nuM biruda meLavI gayA. chellAM pacAsa varSamAM sAhityakSetre, bIna sAhityaprakArAnI vacce navalakathA, vArtA, kavitA, jevA prakAromAM, ' leAkasAhitya 'nA prakArane paNa prajAnA chellAmAM chellA varSAM sudhI sparzI jAya tevA banAvIne enu anveSaNa-saMzAdhana karavAnuM mAna jema meghANIne jAya che tema e lAkasAhitya ' nA sarvAM cAraNI prakAro duhA, chaMda, savaiyA, bhajatA, rAmAyaNa, mahAbhAratanA prasaMgeA, gAMdhI yuganAM gIteA, rAsa, garabA ane lokavArtAo dvArA prajAnu che te praznane pAchuM ApatAM hoya tema, lokakaMThe, lAkajIbhe, leAkahRdayamAM ramatAM karI mUkayAM hoya teA tenuM mAna dulAbhAI kAgane ApavuM paDe. kAga bApu ane meghANI baMnenu aNu samakAlIna ane evu zreSTha ke ekane yAda karatAM bIjAnI yAda AvI jAya ! pAchalI rAtanA traNa, cAra vAgyA sudhI, kukaDA prabhAta ugyAnA samAcAra ApatAM "kukaDe kuka" karatA haiAya tyAre hArA janamedanInAM lAkahaiyAM jANe gAruDInI mahuvaranA nAda sAMbhaLatAM phaNIdharanI pheNa kAga bApunI askhalita kAvyadhArAthI DolI UThI hoya tyAre kahevu paDe ke : cAraNa ceAthe veda, vaNupI vAtu kare; bhASe agamanA bheda, bhANeja bherIMga taNA kAga bApunI nikhAlasatA tA jue! pote ja potAnA parIkSaka banIne kahe ke, 'nathI mArAM gIteAmAM piMgaLanA mApa ane alaMkAra, nathI temAM koI padalAlitya, ke nathI temAM koI avAhakatA. nathI mArAmAM koI kavitAnA nirmAMLa dhodha, paNa nAnu ane DALuM jharaNuM kaDI meLavavA pUratuM hAya to te svAmI muktAnaMdajInI prasAdI. cAraNI bhASA, cAraNI sAhitya keAne kahevAya tenA pUrA mApanIya ya. mane khabara nathI !' vAta paNa sAcI che. jemanu' jIvanaghaDatara ja e rIte "tuM ekalo jAne re' e pathe, bIjA cAraNAthI judA paDavA ja nirdhAyuM hoya, are peAtAnA pitA ya bhaDa jevA bhaDa kahevAtA, jene 'bhArADI' paNa kahI zakAya te paMthe ja na paDavAne kavizrI dulA kAnA smRti-graMtha
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha 70 dRDha nizcaya karI cUkelA. pitA paNa saMtAnanA ' mAMhyalA ' te oLakhIne emane sAme cAlIne muktAnaMdajI svAmIne pathe, jANe bhUlA paDelA bALakane, have te e ja ene patha che e rIte sAMpaNI kare che ! e dhanya ghaDI ja enA tyAra pachInA jIvanaghaDataranuM preraka baLa banI rahe che. nAnI 17 varSanI uMmare phuTelI pArTI vikaTaranI gAmaThI zALAnI pAMca copaDI bhaNelA phulAbhAInI kavitAnI saravANI vaNathAbha vahyA karI che. emanA e bhajatAnI, duhAnI vedhakatA, enI cATa, ataLa UMDANamAMthI dhUMTAIne Ave evI sAcA lokakavinI vAta kahetI lAkahRdayamAM vaNAI gaI che. kavi sAcA amAM zabdanA svAmI banyA che. dulAbhAInI cira vidAya pachI emanA jIvananAM madhura AtmIya saMsmaraNA Aje yAda Ave che. eka samaye kAThiyAvADamAM, jUnA bhAvanagara rAjyamAM po AlbarTa vikaTara pAse 300-350 cAraNAnI vastI dharAvatA majAdaramAM, bhakta kavi dulAbhAI te jIvananI navI majhA' mANavAnuM mana thaI Ave che. dilanI dilAvarI dharAvatA dulAbhAI ne baso pacAseka jeTalA sarasvatIputrone peAtAne AMgaNe khelAvIne emanuM sanmAna karavAnI utkaMThA jAge che. 1963nA okaTobaramAM amadAvAdathI dhUmaketu, jayabhikhkhu, pinAkIna ThAkora, bakula tripAThI, muMbaIthI muralI ThAkura, jyotIndra dave, sopAna, jitubhAI mahetA, saurASTramAMthI manubena gAMdhI, merubhA gaDhavI, jayamala paramAra, bIjA cAraNa kavione potAnA AMgaNe nAtare che. lAkakavi sAhityakAranA mananI vAta nahIM jANe te koNa jAze ? bApu (dhUmaketu) jevA bhAgye ja bahAragAma musApharInu` mAthe le temane zrI ratikumAra ane jayabhikhkhu sAthe rUbarU kahevarAvIne dhUNI dhakhAvI beThelA lekhakane mAdarane paMthe prayANa karavAnuM AgrahabhareluM kaheNa meAkale che. dulAbhAi e yAjela e sAhitya samAreAhamAM, cAra divasa sudhI javAnu' bApu jevA svIkAre tyAre samajavuM paDe ke ene AMgaNe javA mATe dulAbhAI e kevA premabharyA Agraha karyo haze ! AmaMtrita sAhityakArane AvavAnu pahelethI pAkuM karIne, mAdarane AMgaNe, potAnI dIkarInAM baNe lagna levAnA hoya te rIte, sarasvatIputronA svAgata mATe badhI taiyArI dulAbhAI e AdarI dIdhI. lI paNu-gUMpaNathI mAMDIne maDAnA zaNagAra sudhInI sArasvatAne pUro satkAra thAya te mATe badhI taiyArIo, jANe pote vyakti maTIne samaSTi banyA na heAya, tevI mAna mUkAve tevI, sAhitya samAreAha mATenI badhI vyavasthA ArabhI dIdhI. e samAraMbhamAM upasthita thayelAM sahue kabUla karavu paDelu ke eka AkhI sAhitya pariSada eka vyaktinA aMtaramAM jyAre samAI jAya, tyAre AvA dUra dUranA gAmaDAmAM paNa sAhityanI, leka zikSaNanI, leAka saMskAranI, navI 'havA' kevI hoya te jANavuM hAya ! tyAM hAjara rahevAnu` bhAgyamAM hoya te ja jANI zake ! 'hAlya ne bhAI ! meghANIbhAI jevA premALa maLyo che, eTale tane ya ThIka paDaze ! pachI kAne khabara che. have kAre nIkaLAya ?'' bApunA melanI rAha jotA beThA hAya tema ba'dA tA taiyAra thaI gayA----ane sAthe lIdhe bhAI dhanazyAmaneya ! banyuM ya evu, bApue bhAkhyu hatuM tema emanA jIvanakALamAM A mahAbbatane mAMDave, dulAbhAI ne AMgaNe, sAhityanI chellI 'havA' mANelI 6 [ 1965 mAM bApunuM nidhana ] sAhityakArA amadAvAdathI rAtanA sAmanAtha melamAM nIkaLI, savAre bIjI Trena badalI, jyAre sahu DuMgara sTezane utaryA tyAre dulAbhAI e ane kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM emanI maMDaLIe sahunuM svAgata hAratArA, akSata, kaMkunA cAMdalAthI karyuM. gAmaDAnA sTezananI bahAra pacAseka gADAM, thanaganatA, huSTapuSTa, baLadothI joDelAM taiyAra UbhAM hatAM. baLadanI eka joDI jue ane bIjI bhUle, evA alamasta hatA ! baLadone zaNagAra anereA hateA. gaLe dhUgharamALa laTakatI hoya tyAre ene thanaganATa achata nahAte rahetA. zIMgaDiyAM, khiAraDA, jhUla, khUdha, evA meAtI bharelAM zaNagArAthI emanI zobhAmAM anerI vRddhi thaI rahI hatI. sAhityakArA gADA raste gAma DuMgaramAMthI pasAra thayA tyAre gAmalokone sahunA svAgata mATenA anerA utsAha vartAI rahyo hatA. gAmamAM viza'kara mahArAja te samaye hatA. kAgabApunA majAdara gAme sahu pahoMcyA tyAM sahunA raheThANa mATe DelIe lI'pIgU pIne suMdara rIte zaNagArelI hatI. navuM lIMpaNa karelI bhIMtA uparatA hIrabharatanA, TAMkAbharatanA, khApAbharatanA, AbhalA bharatanA cAkaLA laTakI rahyA hatA te lAkakaLAnuM aneruM dRzya pUruM pADI raheluM. DelIenA daravAjA, tenA bArasAkha upara gUthelAM tArA, DoliyA, pAnakothaLiyA laTakI rahyAM hatAM. caMdaravA tene era zezabhA ApI rahyA hatA. bApune rahevA mATe bhaktakavi dulAbhAI emanI meDI upara laI gayA tyAre bApue kaheluM, "saurASTranA AvA dUranA gAmaDAmAM AveA dilanA udAra bAdazAha vase che enI Aje bahu meDI khabara paDI. mane e vahelI khabara paDI hAta te| dara unALe huM ahIM dhAmA nAMkhIne A meDIe beThA kheDo lakhyA karata. uparathI dulAbhAInI dharanI bheMsAnu dUdha-ghI jhApaTavA maLata e vadhu phAyado thAta" majA 71 darane AMgaNe mADI rAta sudhI lokasAhityanI ramajhaTa cAlatI. AsapAsanAM gAmaDAnAM pAMca-sAta hajAra grAmajane bhaktakavinI mahAbhAratanA prasaMgonI kathA, cAraNa kavionI eka ekathI caDiyAtI leAkakathAo, lokagIto, sapAkharAM ane sAvajaDA gIteA, dohA. cAraNI sAraThA eka kAna thaIne savAranA cAra cAra vAgyA sudhI sAMbhaLatAM. tyAM ja pAtharelAM khUMgaNA upara pAchalI poranI nIMdara kheMcI letAM ghaNAM grAmajatAne jovAM e dRzya anupama hatuM ! bApune te samaye kalakattAmAM varSo pahelAM joyelu zizura bhAdurInI 'sItA' nATaka yAda AveluM. te vAtane ullekha karIne bApue tyAM kahyuM paNa kharuM. dulAbhAI pAse lokasAhityane khajAnA evA samRddha che ke jyAre e potAnA khajAnAmAMthI eka pachI eka 'cIja' pIrasatA haiAya tyAre zizira bhAdurInuM nATaka me kalakattAmAM ane dAI - liMgamAM joyeluM yAda Ave che. je vakhate sItA vana prati cAlI nIkaLe che ane pAchaLa rahela rAmapAtAnI maneAvyathA ekalA vyakta karatAM sItA......sItA...sItA...e traNa zabdo melIne ene yAda Ape che, te samaye ajoDa naTa bhAdurIneA rAmanI bhUmikAnA sarvocca abhinaya enA zabdoccAramAM, abhinayamAM, mukharekhAmAM ane chevaTe nayAmAM mUrtimaMta banIne besI jAya che. nATayagharamAM lepacA, bhUtiyA, nepALI, baMgALI sudharelI, bhaNelI, vaNabhaNelI-sau eka mahAna varSoMlApanI bhUmikAmAM UbhA hoya tema e zabda sAMbhaLI raDI paDatAM, AkhI medanImAM AMsuthI kharaDAyelAM me STigocara thaI rahelAM. evuM che e A lokasAhityanuM, leAkagItAnuM, enA duhAnuM, jo ene rajU karanArA, AvA ekAdo kAgabApu ke medhANI hAya to ! enAM phATu phATu kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha thatAM spaMdano, enI rajUAtanA kAraNe pachI kaIthI dulAbhAInA sAtvika bhojanano lAbha laI zakyo rokAtAM nathI. majAkamAM bApue tyAM kaheluM, "muMbaI nahIM ene mane vasavaso rahI gaye." bApu vacce amadAvAdathI AvelAM amArA sahunI vAta te ahIM belI UThaDyA : "bhAI ! tame mane ya na levA dIdho ! bhaktakavine AMgaNe janA kAThiyAvADamAM thoDIka kAle kAMsAnI tAMsaLImAM dUdha upara ghI nAMkhIne pIvA jamIna dharAvatAM gAmanAM ardhA kAThI jevA "dharAra, ApeluM tyAre tame ene dIvela gaNAvIne mane ya dhanI", "sUdane gAMgaDe" gAMdhI thayelAM jevI ja pIte baMdha karI dIdho, e bhUlI gayA?" gaNAya. tamArI dharatInA A leka kavine sAMbhaLavA mA dharatInI phorama bharelI kavitAne uddagAtA ja rAtonA ujAgarA karate ATale mAnavasamudAya Aje anaMtatAne pathe sIdhAvI jatAM lekasAhityanI rahyo che. amane to ahIM koI nAmathI ya oLakhatuM mALAnA maNakA tUTI gayo ke pachI emanA ane nahIM hoya, paNa dharatInA bhaktakavinI je dhajA meghANInA jatAM e lokasAhityanI mALA ja tUTI pharakI rahI che ene rUDe pratApe ja ahIM sahu paDI e hRdayane thaDakAro thaI Ave che ! have te ubharAI rahelAM tamane sahune joIne amArA jevA vItI rahelA samayanI pratIkSA ja karavAnI rahI ne? be divasa bhale majA mANIne bhramaNAmAM paDyA zuM e sthAna khAlI ja raheze? pAtharyA rahe !" emanA parama mitra meghANI jyAre A pRthvI sahu sArasvatone cAra cAra divasa sudhI, bhAta- uparathI gAmatarUM karI gayA tyAre emane mATe je bhAtanAM bhejane khavarAvIne dulAbhAI e tyAM upa- maraziyuM lakheluM te dulAbhAIne mATe kayAM sarvathA sthita sAhityakArone sAvarakuMDalAne dezI unane sIttara yogya nathI ? rUpiyAnI kiMmatane dhAbaLo bheTa ApIne sanmAna tyAgI gaye, tapasI gaye, e saMta soraThane gayo! kareluM tyAre tIndra davee emanI ramUjI zailImAM hasato gaye, to gaye, saMsArI gaye, kaheluM "majAdaramAM majA na paDe te e nAma ja saMnyAsI gaye! khoTuM gaNAya. mArA ekavaDiyA zarIranA kAraNe jika kavizrI dulA kAga smRti graMtha . .
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ have sAMja paDavA AvI che * zrI jayaMtIlAla jobanaputrA sana 1953mAM huM bhAvanagaramAM kalekaTara hatA tyAre kAgabApu mAre ghera avAranavAra AvatA. mitrabhAve bagIcAmAM esI satsaMganI vAtA thatI. eka vakhata teA majAdara AvA, tevA AgrahathI pharatA pharatA eka sAMje tyAM jaI pahoMcyA. te vakhate dukALanAM rAhata kAme cAlatAM hatAM. teonI beThaka hatI tyAMthI temane ghera mane laI gayA. abhrakanI gAravALu` svaccha raheThANa batAvyuM. vacce zerInA meATA khADAonI vAta karI ke A khADA kAI rAhatakAryamAM karAvI zakAya? tema temanI rIte ramUja karI. mArI sa the jillA enji niyara zrI zAMtilAlabhAI mahetA hatA. temanA sAmu meM joyuM. teoe kahyuM ke lokone rAjI ApavI te rAhatakAryanA mukhya uddeza che tethI A kA temAM zamAvI zakAze. tyAre dulAbhAI e kahyuM ke cAmAsAmAM Ave tyAre eka dharathI bIjA ghare bheMsa upara esIne javuM paDe tevA khADA che. eka divasamAM eka ja gharanuM annajaLa levA mArA niyama, paraMtu dulAbhAI kahe ke bhale niyamanA bhaMga mATe Apane eka upavAsa karavA paDe paNa Aje te mArA AMbAnI kerIe ane mArI bheMsanAM dUdha levAM ja paDaze. huM saMmata thayA tenAthI temaNe khUba saMtoSa anubhavyA. te prasaMganI sukhada smRti rahI gaI. jamInamaryAdAnA dhArA aMge koI nAnA jamInadAranI khAsa vAta karavAnI hAya to te tarapha mAruM dhyAna niHsvArtha rIte dAratA rahetA. nyAya avazya pALavA paNa mAnava STine amara jharA vahetA rAkhavA dulA kAga-10 tema mane mitrabhAve Takora karatA. sana 1954 mAM huM junAgaDhamAM kalekaTara hatA tyAre dulAbhAI tathA merUbhAbhAIe mArI pAse AvIne kahyuM ke Aja kAMIka mAgavA AvyA chIe, ane amane nirAza nahi karo tevA tamArAmAM vizvAsa che tema kahI lerIyA-meANiyAnI cArabhAI enI jamIna levA jAya che. kheDUtA kabajA cheoDatA nathI. rA'mAMDalikanA vakhatanA nAguAInA vaMzanI vidhavAone kakaLATa sAMbhaLI tenA vatI kAMIka rasto kADhI ApavA kahevA AvyA chIe. teonu kAI nathI. vakIla rAkhI zake tema nathI. eTale AI ene AzIrvAda maLe tevuM kAMIka karI. kAyadAnI maryAdAmAM rahI rastA kADhI ApavAnuM vacana laI te te gayA. pariNAmathI ane devI putrA bahu khuzI thayA. huM rAjakoTamAM na hatA tyAre rAjakoTamAM rASTrapramukhazrInuM padhAravu thatAM zrI dulAbhAI tathA zrI merUbhAI tathA lIMbaDInA kavione cAraNI sAhityaneA rasAsvAda karAvavA saurASTra rAjya taraphathI Ama traNa apAyuM hatuM, paraMtu bahu mahemAne hAvAnA kAraNe, temanA utArA mATenI vyavasthA thaI naheAtI, tethI teo cha jaNA e gheADAgADI laI mAre ghera rAjakoTa prahalAda plATa zerI naM. 38 rAmanivAsamAM AvyA ane mArA nAnA bhAI DaoN. sulocanabhAIne kahyuM ke Aje te| ame tamArA traNa divasanA mahemAna thavA AvyA chIe. mArA nAnA bhAI tathA mAtuzrIe prasannatApUrvaka AvakAra ApI traNa eraDA khAlI karI ApyA ane teonI icchA pramANe bAjarAnA roTalA, aDadanI dALa, gALa, gAyanI chAza, khIcaDI kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha 74 ane zIrA, pUrI pharatuM pharatuM jamADayA. devI putro AnaMdathI hAkA gagaDAvatA ane gharanA saune rAmAyaNanA dAhA saMbhaLAvI AnaMda karAvatA. tyAre mAre ghera e gAyA tathA vAcharaDAM joI teone bahu AnaMda thayA. rAjakoTamAM mArI gerahAjarImAM svajana tarIkenA AtithyathI te bahu prasanna thayA. pachI jyAre maLIe tyAre te prasaMgane bahu premapUrvaka yAda karatA. sana 1967mAM pUjyacaraNa zrI raNacheADadAsajI mahArAjaneA janmajayaMti mahAtsava goMDalamAM ujavAyeA tyAre, zrI dulAbhAInI IcchA pU. gurudevanAM dana karavAnI hatI. paraMtu temanA zabdomAM lakhuM te| 'eTalI medanI maLI hatI ke be kalAka AMTA mArI pAche| * ke upara talanI muThIneA dhA karo te paNa eka tala nIceA nA paDe eTalA mANasa. emAM aMdara kema javuM! pAchA pharyAM tyAM zrI jayaMtibhAI jobanaputrA maLyA. hAtha jhAlIne aMdara laI gayA. huM page lAgI dazeka miniTa beThe, tyAM eka pATa upara birAjelA pU. gurudevane nIrakhI nIrakhI joyA, eka chaMda paNa melyA. emane eTalA prabhAva hatA ke khelavAnI IcchA paNa na thAya. nAnakaDuM zarIra, trAMbA jevA vAna, kapALa, kAmaNanA e baLatA dIvA jevI AMkhAnI kRpA dRSTinA lAbha tyAM maLelA. pUjya gurudevanAM darzInathI te bahu prabhAvita thatAM meM temane bahAra AvIne pU. gurudeva sabaMdhI kAMIka lakhavA sUcavyuM. ane teoe gurumahimA nAmanu pustaka sane 1970mAM pUruM karyuM' ane mane vAMcavA mAkaLyuM. te pustaka lakhavA mATe meM AbhAra patra lakhyo. tenA javAbamAM TUMkAmAM temaNe jItharI (amaragaDha hospITala)mAMthI tA. 16-6-'71nA patramAM lakhyuM ke "je zAradAne dhanya banavu hatuM te teNe gurumukhamAM DokIyuM karI dIdhu' che. jema emanI preraNA thaI ema meM lakhyu che ane tenI ki Mmatane kayAsa Apa jevA bhaktajA ja kADhI zake." gurumahimAnuM pustaka zrIsadguru sevAsadha TraeNsTa taraphathI bahAra paDayu tenI 3000 prato chapAI temAM temaNe ''guru cAlIsA racyA, guru rAta saI tathA chapaya aSTaka pachI gurunAnidhakayana nA 20 chaMda ane kavita-manahara chaMda thI 102 pAnAnu` pustaka pUrUM karyuM. A pustaka chapAI rahyuM tyAre gurudevanI bImArI-zvAsa, khAMsI vadhatAM rahyAM tethI teozrIne muMbaI-punA-eMgalAra tarapha ziSya samudAya laI javAnuM karatAM ane ahIM saurASTramAM, zrI dulAbhAI paNa amaragaDha jI'tharI hespITalamAM jIvaleNa bImArI bhogavI rahyA hatA eTale A pustakamAMthI theADA chaMdo pU gurudevane saMbhaLAvavAnI zrI dulAbhAInI bhakta tarIkenI IcchA pUrI thaI zakI, temaNe mane lakhyu ke gurumahimA te Apa pUrI zraddhAthI vAMcI gayA. "mArI sevA Apane gamI eTale mArA mana te AkhA jagatane gamI" kayAM ane kayAre maLazuM e kAMI nakkI nathI. e divasa sAthe rahevAnI icchA che.'' te hespITalamAM hatA tyAre e vakhata mArA snehI zrI harajIvanabhAI bAradAnavAlA sAthe ane eka vakhata zrI zAMtikumArabhAI rAjA jee te vakhate gujarAta IlekaTrI sITI OnA ceramena hatA, temanI sAthe meTaramAM gayA hatA. tabIyatamAM sudhArA thatAM, zrI dulAbhAI majAdara gayA tyAre teone AMhI AnAzrama bIlakhAmAM eka vakhata AvavA vinaMti karI paraMtu pote te AvI zakayA nahi. peAtAnI vatI zrI merUbhAbhAI ne meAkalyA. teoe sau guru bahenone zravaNa madiramAM bhakti kAvyAnA rasAsvAdathI taraeLa karyAM. sadgat zrI dulAbhAI no mArA uparanA chellA patra mAdarathI tA. 20-12-'76no che te akSarazaH AMhI ApuM chuM. SOW EW SIN QUE REKS snaked
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA 75 . zrI jobanaputrA sAheba, Apa kuzaLa haze. jItharIthI huM guruvAra tA. 16-12-'76nA roja majAdara AvI gayo chuM. tabIyata sAdhAraNa che. ApanA patro jyAre jyAre maLe che tyAre navuM navuM maLe che. kuzaLa kRpA patra haravakhata saMbhArIne lakhatA raheze! have to sAMja paDavA AvI che, paMkhI mALA upara uDavA taiyAra che, kuzaLatA IcchuM chuM. -zu, kavi kAganA vaMdana A rIte amArA cAlIzeka varSanA saMbaMdhanI sAMkaLa niHsvArtha prema-jANe pUrvajanmanAM saMbaMdha hoya tema sAcavyA. mAMdagI ghaNI bhegavI ane zarIranuM prArabdha pUruM thatAM rAma nAma raTaNanA sahArAthI prasannatApUrvaka zarIra choDayuM. kAgavANI nAmanA pAMca pustako temano akSaradeha che. jANe viyoga sahana na thaI zakyo tema kavi zrI merUbhAbhAI paNa thoDA divasomAM ja prabhudhAmamAM sAthe nijAnaMda mANavA vidAya thayA. teonuM jIvana dhanya banyuM. janma nahi paNa karma (naMdarANI ! tArAM AMgaNAM-e rAga ) sAcA karamake dAvo re, kuLane nAte kayAM rahyo re che? janame zUdra hata...bhIla ghera jo re... rAmAyaNa lakhI RSi vAlamake re. kuLano-1 jenAM mAtA khAravaNa...vyAsa muni moTA... aDhAra purANe eNe ALekhyAM re. kuLana-2 eka ja mAtA jAyAdeva ane dAnavo... kAyama judA che beunA keDA re. kuLano-3 kAga' kuMbhakaraNa ne rAvaNa, vibhISaNa re.. eka re janetAnA traNa jAyA re, kuLane-4 (kuMDalAthI DuMgara AvatA TrenamAM tA. 17-12-54) -dulA kAga za - vidyA dulA kAga smRti-kaccha
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bApune vaMdanA * kalyANajIbhAI narottamadAsa mahetA kayAka vAMcyuM che, ke :-"sArA mANasenA manamAM sthAna pAmavuM te paNa jIvananuM eka sadbhAgya che." chellAM 30-35 varSathI pUjya bhagata bApunA nikaTatama sahavAsa ane sahacAramAM rahevAnuM banyuM che. tene huM mArA jIvananuM parama saubhAgya lekhuM chuM. ATalAM badhAM varSonA gALAmAM bApu bahAragAma hoya, te sivAyanA divasomAM majAdara ke DuMgara khAte amAre acUka maLavA-haLavAnuM hoya. ATalA lAMbA sahajIvanamAM bApu De aneka rIte tANAvANAnI mAphaka gUMthAI javAnuM banyuM che. vepAra-dhaMdhAnI leNa-deNa hoya, kaI mahemAnanI paraNAgata karavAnI hoya, koI sArvajanika prasaMga ukelavAna hoya, koI phaMDaphALa bhego karavAno hoya, kaI jAhera hitane prasaMga patAvavAno hoya, mArA sukhadu:khanA prasaMge sadhiyAro levAno hoya, saMsAra vahevAranI jaMjALothI para thaI paramatatvane pichAnavA mATe sasaMga-ciMtana karavAnAM hoya, dIna-du:khInuM darda maTADavA koI nAnI-moTI madada karavAnI hoya jIvananA AvA tevA prasaMge bApunI sAthe ja rahevAnuM haMmezAM banyuM che. koI paNa vakhate nathI bApue kadI vero-AMtara rAkhyo ke nathI mane bApu pAse jatAM kyAreya zarama saMkeca naDyo. pUrvajanmanI koI aNajANa prItanA premataMtuo atUTapaNe bApu joDe baMdhAvAnuM thayuM che. A dIrdhakALanA saMbaMdhamAMthI zuM lakhavuM ane zuM choDavuM, te mArA mATe eka koyaDo che. vaLI huM sAhityakAra nathI ke jethI theDA agatyanA prasaMgene cUMTIne sAhityika bhASAmAM rajU karuM. chatAM bApu taraphane mAro UMDe AdarabhAva mane je kAMI sujhADe che, te ahIM bhAMgItUTI bhASAmAM lakhAvuM chuM. | sarva prathama mAre e spaSTa karavuM ghaTe ke bApu joDene mAro premasaMbaMdha sakhAbhAvane nahi paNa bhaktibhAvane hate. bApue te bIjA badhAnI jema mArA pratye paNa sakhyanI samAna bhUmikAthI vartAva karela. paNa meM te sadAye bhaktibhAvathI vaMghA che. sakhAbhAvamAM AvyA pachI kaMIka meLavavAnI theDI ghaNI paNa apekSA hoya che, jyAre bhaktimAM bane teTaluM samarpaNa karavAnuM hoya che. vaLatAM kazuM pAmavAnI spRhA hoya nahi. bApune meM AvA kaMIka bhaktibhAvathI arcavA prayatna karyo che. varSo pahelAM eka prasaMga che. bApune AtmadarzananI najIka pahoMcela siddhapuruSa rUpe huM mAnato Avyo chuM. eka vakhate meM temane vinaMtI karI ke, Apane lAdhelA AtmajJAnamAMthI ekAda kaNa mane paNa Ape te janmamaraNanA A cakarAvAmAMthI chUTavAnuM bhAtuM mane paNa maLe. bApue vinamrabhAve kaheluM, "bhAI, huM pote ja mAyAnAM baMdhanathI jakaDAyela chuM. tyAM tamane kema choDAvuM ? paNa ApaNe e baMdhanamAMthI chUTavAnAM AvalAM sAthe jarUra mArazuM." ane pUjya bApuno kapAprasAda mane temanA jIvananA aMta lagI kAyama maLI rahyo che. 1954nI sAlamAM mAre tyAM bhAgavata saptAha besADelI. svAbhAvika rIte ja dararoja rAtre bApuno kapizrI dulA kAga Rdi-3thaDDDDDDDD)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM 77 lokasAhityane kAryakrama raheto. hajAro rUpiyA detAM gayAM. baporanI eka-be kalAkanI vizrAMti bAda karatAM paNa je bhAgye ja ardho kalAkathI vadhu na bole, tevA cha- sAta kalAka sudhI prasaMga evI sajIvatAthI temaNe bApu DuMgara jevA nAnakaDA gAmamAM mArA jevA nAnA varNavyo ke jANe kRSNaviSTi tAdazya thaI rahI hoya, mANasane ghera sAta-sAta divasa ja bolelA. zabarIne tevo mane anubhava thayo. tyAM rAma AvyA te dhanyaprasaMga mAre mATe hate. koI sAthI-saMgAthI hoya ke mahemAna hoya, evAmAM trIjI-cothe divase lIMbaDInarezane bApu ghaNIvAra to huM ekale paNa jAuM. jaIne ekAda para tAra Avyo. "vilAyata jAuM chuM, turata mAre sAdhAraNa prazna chevuM. ane bApunA aMtaranI saravANI tyAM be-traNa divasa rahI jAo." tAra vAMcatAM ja vahevA mAMDe. mane kSaNabhara thayuM ke mArAM AdaryA adhUrAM rahI 1 kalAka be kalAka saheje nIkaLI jAya. hakaDeThaTha jaze. kyAM lIMbaDInarezanuM teDuM ane kyAM huM nAno medanI joIne ja bApu khIlatA'tA tevuM na hatuM. mANasa ! dhrujate haiye meM tAra bApunA hAthamAM mUkyo. sAcI jijJAsA ke rasajJatA bApune bolatA karavA vAMcIne kazI gaDamathala vagara mane kahI dIdhuM ke, mATe pUratI hatI. bepAMca mANasanA ghara-DAyarAmAM "tArathI javAba ApI dyo ke, DuMgaranI pArAyaNa paNa bApu eTalI ja tanmayatAthI kahetA. pUrI karyA bAda mArAthI AvI zakAze." AvI hatI rASTrapati rAjendrabAbu, paMDita javAharalAla bApune mana saMbaMdhanI kiMmata. jevAthI mAMDIne aneka pradhAne, rAjA-mahArAjAo jAhera kAryakramomAM bhAgye ja bApu ardhA-paNA ane netA-zAsanakartA joDe bApunA vizALa ane kalAkathI vadhu bolatA. ene kAraNe yajakomAM kyAMka gADha saMbaMdhe. biralA ke ThAkarazIthI mAMDIne aneka kyAMka chAne kacavATa paNa thatuM haze. paNa mAro zrImaMte bApunAM veNa para hajAra rUpiyA oLaghoLa anubhava judo ja che. jijJAsu ke adhikArI zretA karavA taiyAra. ATaATalA mAnamobhA vacce paNa pAse bApu kalAko sudhI khIlatA. adanA AdamI joDenuM bApunuM anusaMdhAna kadI tUTayuM - 1951mAM saurASTranA mukhyamaMtrI sva. zrI Dhebara- nathI. gavarnarathI mAMDIne gADIvAna, rAjAthI mAMDIne bhAI, pUjya bhaktibA, zrI. gidhubhAI koTaka vagere rakhopiyA ane pradhAnathI mAMDIne paTAvALA sudhInA mahAnubhAvo janmASTamIne divase majAdara AvelAM. tamAma staranA mANasonAM sukhaduHkhamAM bApune jIvaMta bApue rAmAyaNanI eka copAI upADI. ane temanI rasa. jeTalA rasathI bApu koI zeThiyAne tenI tabiyata akhalita vANInA vazIkaraNamAM sau maMtramugdha banI ke kuTuMbanA khabaraaMtara pUche, teTalI ja mamatAthI gayAM. betraNa kalAka gayA paNa samayebhAna vaktA ke visaLiyAnA keLIne paNa tenAM sukhaduHkha pUche. zretA keIne na rahyuM. chevaTe mahemAnone jamADavA mATe eka vakhata eka paTAvALAnI badalI kaMIka mAre bApune yAdI ApavI paDelI. kinnAkhorIthI DuMgarathI dUranA gAme thayelI. garIba caitra mAsamAM bApu navarAtra rahe. pUjAvidhi nokarIyAtanI badalI baMdha rAkhavA, jillA kalekaTara ane rAmAyaNane pATha karAve. ekavAra huM tyAM gayela. vagerene meM ghaNI vinaMtI karelI. bApue paNa bhalAmaNa vAtamAMthI vAta thatAM kRNa viSTino mahAbhAratano karI hatI. chatAM garIbanuM nazIba garIba na maTayuM. prasaMga cheDA. ane bApunA haiyAnAM kamADa ughaDI paTAvALe roja dhakkA khAya. chevaTe bApue pelA L thI ghaNI dulA kAga ramRti-iTI IKI/ kaapa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha adhikArIne kAgaLa lakhyo : "eka nAnakaDuM kAma paNa ApaNAthI na banyuM. jarUra temAM muzkelI haze. Apane ApavI paDelI takalIpha mATe mApha karaze." ane eka bIjo kAgaLa lakhyo eka pradhAnane ke, "A garIba paTAvALAne kaMIka dAda maLe te sArUM." ane thoDA ja divasamAM sTe-eNrDara AvI gayo. nAnA mANasanuM kAma paNa bApune najIvuM nahotuM lAgatuM. lekenAM sukhaduHkha sAthenI AvI samarasatAe ja temane sAcA lekakavi banAvelA. - bhakto ane kavio viSe evuM kahevAya che, ke teo haMmezAM temanI mananI duniyAmAM ja masta hoya che. saMsAra vahevAramAM bhAgye ja teo saphaLa hoya che. bApu AmAM apavAda gaNAya. hIrA-mANeka, jhaverAta haya, bharata, gUMthaNa ke sIvaNa-ghaDAmaNa hoya, khetI, pazupAlana ke dariyAI saphara hoya. raI-rAMdhaNa ke yajJayAga hoya, lagna-maraNa ke kathA-pArAyaNa hoya, A badhI bAbato ane vastuonI guNavattA ane vidhi-niSedhAnI bApune UMDI parakhaane sUjha-samaja. AvI vyavahAra kuzaLatAnA jore ja bApu pitAnuM vArasAmAM maLela devuM pheDI, putrane be pAMdaDe karatA gayA. ane sarasvatIne zrInI sAthe haMmezAM rUsaNAM ja hatAM nathI, tevuM sAbita karatA gayA. 1962mAM rAjya sarakAre mane eNnararI mejIsTreTa nImI mArI yogyatA karatAM vadhu mAna ApyuM. mitroe paNa A prasaMge mAro sanmAna samAraMbha ye . AvA prasaMgothI dUra bhAguM. paNa bApunI AjJAne tAbe thayA vagara chUTake na hato. te vakhate bhAratacIna vigraha cAlatuM hatuM. eTale A prasaMge DuMgara vistAramAMthI phaMDa ekaThuM karI, rASTrIya saMrakSaNa nidhimAM ApavAnuM vicArAyuM. bApue sagA dIkarAne paraNAvavAno hoya teTalI ulaTa ane umaMgathI paMdara-vIza divasa sudhI gAmaDe gAmaDe rakhaDI sanmAna -thelI bhegI karI. bApunI vinaMtIthI pU. ravizaMkara mahArAja jevI pavitra vibhUtie pramukhasthAne birAjI mane AzIrvAda ApyA. te vakhatanA pradhAna samAraMbhamAM hAjara rahyA. uparAMta aneka kAryakaro, AgevAno ane amaladAroe AvI, mane oziMgaNa karyo. mArA jevA sAmAnya mANasane pAtratA karatAM paNa adhika mAna bApunI mArA para kRpA ane zrI kanubhAI laherI jevAM mitronI mahenatane lIdhe sAMpaDayuM, je mArA jIvananuM dhanya saMbhAraNuM che. 1967nI cUMTaNImAM zrI jasavaMta mahetA dhArAsabhA ane lekasabhA baMnemAM cUMTAyA. amArI IcchA zrI jasubhAI rAjya sarakAramAM joDAI rAjulA vibhAgamAM sevA Ape tevI hatI. bApu tyAre sAlelI khAte bimAra hatA. huM bApu pAse ga. bApu garama pANInI kathaLIthI chAtI zekatA hatA. meM vAta karI ke, "bApu! tame daramiyAnagIrI karI, morArajIbhAIne kaho te ja A bane." musApharIne haDade na khame tevI narama tabiyata chatAM pAMca-dasa miniTamAM ja bApu sAbadA thaI. mArI joDe nIkaLI gayA. amadAvAda pahoMcyA. zrI hitendrabhAInA baMgale zrI morArajIbhAI utarelA. maMtrImaMDaLa racAvAnuM hatuM. vijetA ane parAjita dhArAsabhya, AgevAne, milamAliko vageyenI katAra zrI morArajIbhAIne maLavA mATe lAgI hatI. saMdeze eka, "kavi kAga maLavA mAge che." theDI ja miniTamAM aMdarathI teDuM AvyuM. bApu gayA. zrI jasubhAIne dhArAsabhAmAM rAkhI, maMtrImaMDaLamAM levA rajUAta karI. mane paNa aMdara bolAvyA. bahAra mulAkAtIonI lAMbI lAIna vATa jotI hatI. chatAM ame arthe kalAka aMdara beThA ane zrI jasubhAI nANAMmaMtrI tarIke levAyA paNa kharA. Avo hato bApune prabhAva. dareka mumukSane saMbhaLAya che, te aMtaranAda che !!" > ja kavibrI dulA kAga smRti-graMtha .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA AjathI bAreka varSa para bApune paNa saMbhaLAyo ane temaNe gharavahevAra ne jAhera jIvana choDI, citrakUTa jaI rAmAyaNa lekakavitAmAM utAravAno saMkalpa jAhera karyo. bApunI nAjuka tabiyata saMnyasta jIvananI hADamArI veThI zake tevI na hatI. ane bApu ghara AMgaNe ja rahIne janasamAjane sevA ApatA cAlu rahe tevo lobha paNa kharo. temane citrakUTa jatAM rokavA huM, mArAM patnI, putrI, bhAI, rAmabhAI vagere sAlelI gayAM. gaLagaLA thaIne ame temane na javA vinavyA. AMsubhInI AMkhe temaNe amArI vinaMtI svIkArI. bApu amArI vacce te pachI dasa-bAra varSa rahyAne amane AnaMda hato. paNa khabara nathI ke ame temane ahIM kyA tenAthI janasamAjanuM vadhu hita thayuM, ke citrakUTa javA daI kAga rAmAyaNa lakhavA dIdhI hatI te samAjanuM vadhu zreya thAta ? 1947mAM jhaveracaMda meghANInuM avasAna thayuM. huM bApune maLyo. meghANIbhAInA avasAna aMge kheda vyakta karyo. bApue javAba Apyo, "meghANI jevo mAnavI be-cAra dAyake to zuM paNa ekAda saMke eka pAke che." meghANIbhAI viSenuM bApunuM vidhAna bApune pitAnA mATe paNa eTaluM ja sAcuM che, ke Avo bhakta kavi eka-be saike ekAda ja pAke. AvA lokottara puruSane ApaNI aMtaranI vaMdanA ho....... samayanA dAsa (gajhala- bheravI) sUryanA e gulAmone, siddhAMte kaI nA khapatA; samaya pAmI, vadhI, ghaTatA, samayanA dAsa paDachAyATeka bahu lAMbA bane tenI, pachI hasti nathI rahetI; prabhAte sAda nA suNatA, bapore pAvamAM paDatA. 1 maLe jyAM chAMyaDI konI, sUryane saMga tyAge che; pachI jyAre maLe taDake, hukamane dAsa lAge che. 2 paDe sAgarataNA jaLamAM, paDe jvALAtaNa gharamAM; sUryanA hukamane tyAge, kUvAmAM nA kadI paDatA. 3 maLe paTTo aMdhArAne, chaDI tyAM sUryanI tyAge; maLe jyAM lUNa pANImAM, jo tyAM e timira lAge. 4 nahi sthiratA kadI mananI, na mamatA "kAgapaSakanI; sUryane joI AthamatAM, dIpakanA dAsa paDachAyA, 5 -dulA kAga Ima kahizrI dulA kAkA skRdiA-tha ko.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba ke priya saba ke hitakArI * zrI nAnurAma dudharejiyA kavi zrI dulAbhAI kAgane sAMbhaLavAnuM' pahela vaheluM sadbhAgya kayAre maLyuM, te bahu cokkasapaNe yAda AvatuM nathI. paraMtu mATebhAge 'nama~da zatAbdI' vakhate rAjakoTa ke bhAvanagara emAMnA eka sthaLe te prApta thayeluM. merUbhAbhAI paNa sAthe hatA. "vitta vAvaravAnuM raNa caDhavAnuM nAmaradAnuM kAma nathI," e chaMda merUbhAbhAI khelelA. dulAbhAI e zu gAyelu te smaraNamAM nathI. smaraNa eTaluM che ke, agAu kadIye nahi sAMbhaLeluM tevuM-sAgara zuM gabhIra, bulaMda ane chatAM sumadhura evu gaLu mANavA maLelu'. e pachI sAMbhalyA surata jillAmAM maDhI pAse maLelI haripurA kaoNMgresanA adhivezanamAM. ane gheADA divasa pachI sva. paTTaNIjInI bhAvanagaranI zAkasabhAmAM "rAzA mA mAvaDI te rAze! mA enaDI, zeza mA baDA te rAzA mA eTaDA; dADhIvALAne meM jIvatA dIThA.', e kAvyanI zabdagUthaNI ane tenI rajUAte AMkha sAme jANe ke e sapheda dADhI pharapharatI hoya tevu anubhaveluM. banatAM sudhI e pachI sAMbhaLyA ba. ka. ThA.nI bhAvanagare ujavela eka janmajayaMtI prasaMge. je vakhate ba. ka. ThA. e bhAvanagara ane tenI AsapAsa khelAtI bhASAne gujarAtI bhASAnuM zuddha svarUpa kahela. e vakhate kaMTha ane kaheNInA jAdu uparAMta dulAbhAInI namratAnA-nirAbhimAnatAnAM dana paNa thayelAM. ane mananAM eka kheMcANa, eka AkAMkSA janmelI ke emanA aMgata paricayamAM avAya te kevuM sAruM? saurASTranA ekamanI racanA pachI rAjakoTa rahevAnu thayuM. e vakhate prinsipAla DaoN. ramaNalAla yAjJikane ghera acAnaka sAMbhaLavAnI taka maLI. dulAbhAInI tabiyata nAdurasta hatI, chatAM nAnakaDA--maryAdita DAyarA samakSa emaNe je gAyuM teNe sAMbhaLanAranI tabiyatane te khuzakhuzAla karI dIdhelI. dulAbhAInu ane mAruM prathama milana rAjakoTanA sITI gesTa hAusamAM thayeluM. mAru kuTuMba vaDiyA rahetuM hatuM. mAre rAjakoTa rahevAnuM hatuM. viDayAnI eka varSanI nokarI daramyAna bagasarAnA Do. magana lAlabhAI goMDaliyA sAthenA sabaMdhamAM ghaNo vadhAro ane AtmIyatA janmelAM. emane patra Avyo ke, pUjya bhagatabApu rAjakATa Ave che, huM paNa sAthe hyu. sITI gesTa hAusamAM UtarIzuM, tame maLajo. huM maLyA, vAteAcitA thaI, sAthe reATalA khAdhA. bhagatabApu sAthe aMgata saMbaMdhamAM AvavAnu sadbhAgya tyArathI sAMpaDayuM. te sabaMdha pachI te ekadhArA 23 varSa sudhI vaNathaMbhyA vRddhi pAmatA ja rahyo. pachI te! ghaNIya vakhata mAre majAdara javAnuM thatu rahyuM. rAjakoTanA mArA ekala nivAsanI bhALa paNa bApu kADhI gayA. '56mAM huM bhAvanagara AvyA. pote bhAvanagara padhAre tyAre taMdurastI sArI hatI tyAM sudhI ekAda vakhata mAre ghera AvavAnuM cUkatA nahi. emanA evA Agamana vakhate mane 'mAnasa'nI e copAInuM barAbara smaraNa thatuM': kavizrI dulAkAga mRtti-graMtha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM 81 baDe saneha ladhuha para karahI, giri nija sirani sadA tUna dharahIM; jaladhi agAdha mauli baha phenU , saMtata dharani dharata sira renU . -emane utAre to teo rokAya eTalA divasa mAre acUka javAnuM. mAre tyAMnA sAmAjika prasaMgoe bApu padhAratA rahyA. muMbaI sudhInI saphara sAthe karI, DAyarAo mANyA. AkAzavANInA rekoDIMga prasaMge paNa kyAreka kyAreka sAthe rahevAnuM banyuM. emano nirbhuja prema vadhate ja gayo ane emanA graMtha kAgavANI bhAga-4 ane 7nI prastAvanA lakhavAnuM sadbhAgya paNa emaNe mane prApta karAvyuM. tabiyata lathaDI tyAre amaragaDha TI. bI. hospITalamAM rUma vagerenI vyavasthA karavA ane pasaMdagI karavA paNa huM gayela. bApune prathamavAra tyAM dAkhala karavA paNa huM ja gayela. amAro saMbaMdha samayanA vahevA sAthe gharobA jevo banI rahela. tabiyata lathaDyA pachI paNa bApu kathAreka kakyAreka bhAvanagara padhAratA. e vakhate paNa ekAda vakhata moTaramAM besIne ghera Ave. moTaramAMthI Utare nahi, paNa gharanAM saune moTara pAse bolAvIne maLe, vAte kare, khabara aMtara pUche. huM kahuM : "bApu, manubahena ane huM avAranavAra Apane maLI jaIe chIe, pachI AvI takalIpha zA mATe uThAvo cho ?" tyAre kaMIka rUAbathI kahe: "kema tamArI ja AvavAnI pharaja, ne mArI nahi ?" A samayagALAmAM aneka smaraNo thoDAM ahIM TAMkuM chuM. aMdhazraddhA nahi "janmabhUmi " patronI rajatajayaMtI ujavavAnI hatI. mAro ane bApune saMbaMdha lakSamAM laI uparanA prasaMge bApu muMbaI padhAre tevuM goThavI ApavAnuM mane sUcavAyuM. bApAlAlabhAIe bApune patra te lakhela. paMDita javAharalAlajInI upasthitimAM kAryakrama hato, AthI bApu Ave te sAruM evo Agraha hato. A e divaso hatA jyAre jhiMjhAvALI mAtAjInI bolabAlA hatI. TreInanA pharsTa kalAsanA DabbAmAM paNa UbhA rahevAnI jagyA na maLe evI gIradI ! AsapAsanA thaketheka le ke e nAnakaDA gAme ThalavAtA hatA. e hAlAkI vacce huM majAdara pahoMcyo. bApu , sAMja DhaLe khetarethI AvyA. mane joI rAjI thayA. ociMtA Agamane navAI paNa pAmyA. pUchI nAkhyuM : "jhiMjhakA AvyA'tA ?" meM nA kahI. "ApanI pAse ja khAsa Avyo chuM." mArA AgamananuM prayojana meM jaNAvyuM. thoDI jANakArI pUchIne emaNe hA kahI. rAte vALupANI karyA pachI DAyaro ekaTho thaye. bApue pUchayuM : "alyA Aje jhiMjhakA kaNa kaNa jaI AvyuM ?" e vakhate mane khabara paDI ke jhiMjhakA majAdarathI sAva najIka be-traNa gAune palle ja hatuM. be cAra jaNAe kahyuM, "bApu ame gayA hatA." "zuM joyuM ?" bApue pUchyuM. te eka moTI ummaranA ApAe kahyuM, "meDI upara bArImAM AvIne UbhAM rahelAM. halakuM varaNa thoDuM che ke hAkalA paDakArA kare ne dhUNe ? garAsiyAnuM khoLiyuM che. Ama (ema kahIne e UbhA thayA ) thoDo De hAtha ane paMDa dharaje ne saune AzIrvAda Ape." "mANasa keTaluM hatuM ?" bApue prazna karyo. "lAkha mANasa to! hAlavAnI kapANa paDe eTaluM." je je leke e tyAM gayAnuM kahela te saune bApue jhiMjhA aMge vAta karAvI. w ! HiUL GIRL mA In dulA kAga-11
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha ATha-dasa divasa pachI A jhiMjhakA gAme moTI honArata sarjAI sAMkaDI jagyAmAM vadhu leke ekatra thaI jatAM keTalAka cagadAI muA. A prasaMga e mATe TAMkuM chuM ke, jhikA majAdarathI najIka hovA chatAM, roja gAmanA ane AsapAsanAM gAmonA loko moTI saMkhyAmAM tyAM jatA hatA chatAM, bApu vAhananI chatI sagavaDe paNa jhiMjhakA gayA na hatA. keIpaNa prakAranI aMdhazraddhA ke vahema tarapha emanuM mana kyAreya vaLatuM jovA maLyuM nathI. bIjI bAju, eka vakhata pUjya ravizaMkara dAdAne emaNe bhAvanagara bolAvelA. lakSmInAthabhAInA DelA pAse moTara AvI ke bApu utAvaLe page DelAnI bahAra AvIne dAdA jevA moTaramAMthI UtaryA ke sAme besI emanAM caraNa jhAlI lIdhAM. ghaNAne-bhalabhalA bhUpane ahIM maLavA AvatA joyAne sAkSI chuM. keIne levA ke mUkavA bApu DelA sudhI gayAnuM joyuM nathI. mahArAjane levA aNavANe page DelA sudhI gayelA. saujanya bhAvanagaranA mahArAjA zrI kRSNakumArasiMhajI badrI-kedAranI yAtrAe javAnA hatA. ghaNA svajanasnehIone sAthe lIdhelA. bApune paNa Agraha karela; paraMtu bApu gayelA nahi. eka vakhata vAta nIkaLatAM meM pUchayuM : "bApu ! mahArAjA sAhebanA ATalA Agraha chatAM Apa kema na gayA ?" teo kahe: "mane javAnuM mana to thayela. amastAM badrI-kedAra kyAre nIkaLAya ? paNa manamAM thayuM: huM sAthe heuM'. TreInanA DabAmAM hoIe ke page cAlatA jatA hoIe, leke mane bhALIne kaheze ke pele dulA kAga rahyo ! mahArAjA sAheba to udAra ane sAgaramanA che. paNa emanA mahattva karatAM mAruM mahattva vadhatuM dekhAya evA prasaMgothI mAre dUra rahevuM joIe AthI IcachA chatAM na gaye." buddhicAturya mahArAjA sAheba eka kiMmatI gadheDuM lAvelA. saune enI savArI karAve. mAre kAne A vAta AvI. bApue vAtamAMthI vAta nIkaLatAM kahyuM : "emAM mahArAjA sAhebano mukAma gopanAtha baMgale thaye, mane maLavA bolAvyo. huM gayo paNa mArA manamAM pelI gadheDAsavArInI vAta kharI ! baMgale pahoMcyo. rAmarAma zyAma zyAma karyA pachI cApANI pI laTAra mAravA bahAra nIkaLyA ke mahArAjA sAhebe peluM gadheDuM maMgAvyuM. enAM vakhANa karyA ane mane besI javA kahyuM. meM namratAthI nA kahI. te kahe, "are badhA beThA che, tamane zuM vAMdho che ?' mane bahu Agraha karyo tyAre meM kahyuM : "huM eTalA mATe nathI besato ke lokone khabara paDe ke mahArAjA bApue dulA kAgane gadheDA para besADavo, to te Apane mATe kevuM lAge ?" e pachI dulAbhAIe umeryuM ke, "tyAra pachI mahArAjA sAhebe koIne e gadheDA para savArI karavAnuM kaheluM nahi. gadheDuM paNa kaIkane ApI dIdhela." svataMtra mAnava eka vakhata vALuM pANI karIne majAdaranA emanA atithigRhanA vizALa phaLiyAmAM khATale beThA beThA vAto karatA hatA. cUMTaNIonA divaso hatA. jIvarAjabhAI ke baLavaMtabhAInI vAta havAmAM hatI. bApu kahe, "zuM lAge che ? koNa Avaze ?" meM mAro abhiprAya Apyo. ((((((((kauijhI dulA kAkA Rdila-DIthI) D )
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNA A Ave to zuM thAya, ane pelA Ave to zuM phera paDe ?" AvA prazno e pUchatA rahyA. meM rAjakAraNanI vAta hAMkaye rAkhI. ekAeka emanA moMmAMthI rAmAyaNanI eka aMrdhAti TapakI paDI : "keu nRpa hou hamahi ke kAM ?" A sAMbhaLatA mArA manaHcakSu samIpa lekazAhI nAgarika ke hoya ? svataMtra nAgarika kevo hoya ? svAdhIna mAnavI kevo hoya ? tenuM eka pANIdAra, tejadAra ane bhavya citra khaDuM thayeluM. tArkikatA hokAnI emane bhAre Teva. eka vakhata mavAthI ame basamAM beThA. bApue bharele hoka basamAM goThavyo. mULe A bAjunA paNa keTalAka vakhatathI bahAra vasatA eka gRhastha najIkanI sITa para beThelA. emaNe A hoke vagere joIne bAjumAM beThela bhAIne pUchyuM : "koNa che ?" bApunA kAna ghaNu saravA. pelA bhAI kaMI javAba Ape te pahelAM ja pelA gRhastha tarapha vaLIne bolyA : "eNlDa mena dulA kAga !'' pelA sagruhastha UbhA thaIne page lAgyA. "meM Apane oLakhelA nahi." A to hokAnI sAthenI theDI ADa vAta thaI. paNa bApune hokA para bhAre prIta. jIMtharI hospITalamAM dAkhala thavA nIkaLyA tyAre hoko bharIne moTaranI sITamAM goThavela. dhImI dhImI ghUTa lIdhA kare. nakakI karelA rUma pAse utaryA. hAjara oNkaTaromAMthI koI turata to kazuM bolyuM nahi, paNa bIje divase eka DokaTare bApune kahyuM : "tamAkuno A dhumADo TI. bI.nuM kAraNa banatuM hoya che. Apa e pIvAnuM choDI de te sAruM !" bApu hasIne ane sAthe kaMIka gaMbhIrapaNe kahe : "sAheba, tamArI salAha haze te mUkI daIza. Teva lAMbI che chatAM choDI daIza. paNa huM eka prazna pU chuM?" "pUcho." DokaTare kahyuM. "A davAkhAnAmAM keTalA daradI haze ?" "sAta uparAMta." "emAM bairAo kharAM ?" "hA, base jeTalAM che." te e bairAMmAMnA koIe bIDI moMmAM nAkhelI kharI ?" bApunI vAto cheDo have DokaTaranA dhyAna para AvyuM. emaNe kahyuM: "ThIka che ApanI vAta khoTI nathI. paraMtu na pIvAya ke ochuM pIvAya te sAruM." jamyA pachI be ghUMTa hokAnI levI evI chUTa te divase bApue lIdhelI. pachI hoke baMdha paNa karele, ane eka nAnakaDI ukiA AkAranA hAkalI bharatA. jemAMthI mAM cAra ghUMTa ja laI zakAtI. Inspekazana | bApune eka jUnA saurASTra rAjyanA vakhatathI lekasAhitya mATe 1,200 rUpiyAnI eka Tokana grAMTa apAtI. | muMbaI rAjya racAyA pachI A ke AvI koI , paNa grAMTa cUkavatAM pahelAM tenuM Inspekazana thavuM joIe, Inspekazana phorma bharavAM joIe evA niyamane Agraha. bhAvanagaramAM nImAyelA jillA zikSaNAdhikArI paNa jUnA muMbaInA gujarAta vistAramAMthI AvelA. keIe emane vAta karI ke nAnurAmane bolAve, e AmAM upayogI thaze. huM te vakhate jillA zALAmaMDaLamAM. huM chuM kavi dulA kAga smRti-graMtha zuM che
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha mane bolAvIne kahyuM : "ApaNe majAdara javuM che." emane saMgItane sAre zokha hovAnuM huM jANato hato eTale meM kahyuM : "jarUra jaIe. dulAbhAIne sAMbhaLavAthI Apane prasannatA thaze." dhImethI teo kahe, "mAre emane apAtI grAMTa aMge Inspekazana karavuM che." ' meM kahyuM : "sAheba! varSothI e grAMTa apAya che. keIe InspekazananI AvazyakatA joI nathI." chevaTe nakakI karyuM : majAdara javuM, mAre sAthe AvavuM. Ispekazana paNa thayuM gaNAya ne bApune kazuM ajukatuM na lAge tevuM goThavavuM. bApune patra lakhIne meM anukULatA pUchAvI. emaNe tArIkho mokalAvI. meM emane jaNAvyuM ke, nAnurAma ekale nathI AvavAne, jillA zikSaNAdhikArIzrI paNa sAthe che te kRpA karIne tArIkha ApyAnuM vIsarI jaIne bahAragAma javAno kaI kAryakrama goThavatA nahi. nakkI tArIkhane Agale divase ame mahuvA rokAyA. meM mANasa mokalI khabara kaDhAvI lIdhA. bApu ghera hovAnI ciThThI AvI gaI. sAthe lakheluM ke ahIM zAka maLatuM nathI eTale je zAka khAvuM hoya te mahuvAthI letA Avaze. sAthe memAna hovAthI bApunA manamAMnI A pratIti hatI. kAraNa ke huM te ghaNIvAra gayele paNa kakyAreya zAka letA AvavAnuM kahevaDAvela nahi. mahuvAthI DuMgara ane tyAMthI vikaTaranI TrenamAM besI ame vikaTara sTezane utaryA. mahuvAthI eka anya mitrane paNa meM sAthe lIdhelA. sTezana para amane levA eka mANasane bApue mokalela. majAdara pahoMcI, cA-pANI pIdhA pachI meM bApune ekAMtamAM amArA Agamanano hetu kahyo. ekAda ghaDI e asamaMjasamAM lAgyA. pachI kahe, "tuM sAthe cho to tane ThIka paDe tema kara." be vidyArthIone lekasAhityanI tAlIma ApavI tevuM mULa sarakArI TharAvamAM hatuM. bApu ghaNuM lekasAhityanA jijJAsune pitAne tyAM rAkhatA. Aje paNa ratilAla-kAnAbhAI vagere hatA ja, e baMnee jamyA pachI ra8 bhajana, chaMda, duhA, lekagIta Adi gAyAM. bApue kahyuM : "nAnubhAI pAsethI jANavA maLyuM ke Apa sarasa gAo cho, te kaMIka saMbhaLAvo." DI AnAkAnI ane thoDA Agraha pachI zikSaNAdhikArIzrIe hAramoniyama sAthe traNeka gIto gAyAM. jemAM eka bhagatabApunuM "paga mane dhovA dyo raghurAya jI' paNa hatuM. mahuvAthI sAthe lIdhelA kuMvarajIbhAIe paNa "tArI zItaLa chAMyalaDImAM...lAgyo kasuMbIne raMga..." vagere kAvyo gAyAM. rAte vALu pachI paNa pharI DAyare jAme. ratilAla, kAnAbhAIe ane bApue paNa ekAda saMbhaLAvyuM. sUvA mATe khATalAmAM paDyA tyAre sAhebe mane haLavethI kahyuM : "hAjarIpatrako, daphatara vagere savAre joI lezune ?" mAre emane kema samajAvavuM ke ahIM ATaluM Insapekazana thaI zakayuM teya ochuM nathI ! mAMDa mAMDa ghaDa vALI ane ame vahelI savAranA bApunI vidAya lIdhI. sau cAlyA eTale mane pAcho bolAvIne kahe : "Ispekazana barAbara ?" meM kahyuM, "barAbara !' ane ame chUTA paDavyA. 9 A kANA dulA kaal mR1-1Na ja
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ saurASTranuM aNamola ratna * zrI choTubhAI mahetA bhagatabApune prathama paricaya mane 1938mAM thaye. mArAM bahenanAM lagna zrI kanubhAI laherI sAthe thayAM e zubha prasaMga upara teozrI jApharAbAda AvyA hatA. huM e vakhate jApharAbAdanI hAIskUlamAM zikSaka hatA. "zrI dulA bhAyA kAga "nuM nAma sAMbhaLeluM paNa temane jovAne, jANavAna ane mANavAno prathama prasaMga maLyo. A divasomAM tyAre thoDo samaya phALavIne amArI hAIskUlamAM temaNe kAryakrama Apyo hato. temanI cAraNI sAhitya uparanI pakaDa, bulaMda avAja, sAva sAdI chatAM hadaya soMsaravI utarI jAya tevI madhura vANI prathama sAMbhaLI ame sau rasa taraboLa banI gayelA. mane yAda che tyAM sudhI temaNe tyAre thoDA rAmAyaNanA prasaMgo ane "pheMsale kAvya rajU karyuM hatuM. "kaIka vidyArthI ne kaMIka paMDA banyA jagata, A eka nizALa meTI kuzaLa thaI kai bhaNatara bhaye mAnavI kADhatA jaLa-pavananI kasoTI bema uDe ane jAya bhUrgabhamAM kADhatA harinI kaMIka khAmI kudaratI ke jyAM caco mAnavI bhaNelI sava vighA nakAmI." uparokta paMkti sAthe pUjya bhagatabApue kAryakramanI pUrNAhUti karI tyAre ame koI navI duniyAnI saphara karI pAchA pharyA hoIe tevI anubhUti thaI. evuM hatuM emanuM kaMTha mAdhurya ane coTadAra zailI. 1958mAM mAre tyAM bhAgavata saptAhanuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. vyAsapITha upara pUjya narendra zarmA bIrAjyA hatA. pUjya bhagatabApune zAstrIjIne sAMbhaLavAnI khUba IcchA. mAre tyAM jApharAbAdamAM bhAgavata saptAha che ane zAstrIjI narendra zarmA vyAsapITha para bIrAjavAnA che te samAcAra sAMbhaLIne sAme cAlIne "potAnA ghera javuM temAM vaLI AmaMtraNanI zI jarUra ?" kahIne premapUrvaka AvyA. sAta divasa rokAyA tyAre amArA kuTuMbIjanonA eka aMgata AtmIya sajajana, gharanA ja koI vaDIla AvyA hoya tevuM lAgyuM. kAraNa ke temanA mATe koI mahemAnagati karavA jevuM hatuM ja nahi, sAdu bhojana "roTala, chAsa ane lasaNanI caTaNI temane khUba priya--e ja bhAge, saunI sAthe haLe, maLe. prasaMgopAta kAvya vinoda paNa cAle ane temanA vizALa jJAnamAMthI amane thoDuM pIrase tyAre pUjya bhagatabApu mane khyAtanAma kavi nahi paNa mArA vaDIla baMdhu jevA lAgyA hatA. ane emanA du:khada avasAnanA samAcAra jANyA tyAre Avo ja AghAta meM anubhavyo hate. ApaNAmAM eka mAnyatA che ke jyAM rAmAyaNa vaMcAtu hoya tyAM rAmabhakta hanumAnajI bIrAjatA hoya che. AvuM ja eka bIjo prasaMga bhagatabApune yAda Ave che. 1965mAM jApharAbAdamAM amArA kuTuMba taraphathI mahAjanavADImAM rAmAyaNanA pArAyaNanuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. tyAre paNa zrI narendra zarmA vyAsapITha para bIrAjyA hatA. zrI narendra zarmA pratye bhagatabApune ananya bhAva ane temAMya rAmAyaNano prasaMga-AvA prasaMge bhagatabApu na Ave te kema cAle ? bhagatabApu jApharAbAda AvyA-bhaktibhAvathI 167. che kauijhI dulA kAThA Rti-phathI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti- graMtha rAmAyaNa sAteya divasa sAMbhaLI-ane rAtrinA samaye zretAjanene potAnA jJAnane lAbheya ApatA. e prasaMga amArA saunA dilamAM haju paNa yAda che. bhagatabApunI dezadAjha paNa bhUlAya tevI nathI. 1962mAM bhArata-cIna vacce yuddha cAlatuM hatuM -dezane senAnI khAsa jarUra hatI. e divasemAM DuMgaramAM eka samAraMbha yojavAmAM Avyo hate. zrI ratubhAI adANI ane bIjA AgevAne A prasaMge hAjara hatA. zrI bhagatabApue temanI suputrInA hAthe 15 telAno senAne hAra rASTrane caraNe dharyo hato. AvI hatI temanI dezadAjha. pUjya dulAbhAI kAgane yAda karIe tyAre sva. meghANIbhAI te sAMbhaLe ja. teo baMne lekasAhityanA ghaDavaiyA hatA. banne sAthe maLIne-hAthamAM hAtha pakaDIne saurASTranI dharatIne khUNekhUNe khUdI vaLyA. ane gujarAtI sAhityane evuM amola dhana ApI gayA ke jene joTo jaDavo muzkela che. sva. meghANIbhAI gayA tyAre temanI aMzataH beTa pUjya bhagatabApue pUrI-paNa have bhagatabApu jatAM tenI khoTa keNa pUraze e ja vimAsaNa che. * naThAre samajaNa daIne sudhAro re, gojhAro eno AtamA re; viveke samajAvIne vAro re, naThAre nA nAtamAM Teka zaLIe caDelo ene jIvato utAre...(2), bagaDelI bAjIne sudhAre che.....naThAre-1 verIthI ugAro enI kIriti vadhAro......(2), bUDatAne kADho samadara bAre re.....naThAra-2 veNuno che kharo keI Ape naI udhAra...(2), lakhamIne maMdirIe besAro re......naThA -3 kAga' enI AzA kerA choDI dayo vicAre...(2), hArIne beTho che sarajaNahAra re...naThAra-4 -dulA kAga ja kavibrI dulA kAga smRti graMtha ane t "
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAcA lokarikSaka * zrI kuMvarajI jI. bhaTTa vipra hastena tAMbulam : ka vakhata gheDA nehIo sAthe mAre majAdara javAnuM thayeluM. pAchA pharatAM utAvaLamAM mArI pAnanI peTI tyAM bhUlI gaye, pAMceka divase zrI merubhAbhAI sAthe bhagatabApu harilAla zeThane tyAM padhAryA. mane bolAvyo. maLyA. cA pIdhA pachI zeThanI sAme joIne mane kahyuM ke : vijJa hRrtana tAMgurum ame baMne hasyA. peTI mane ApI, peTI kholI. pAna tAjAM hatAM. meM temane banAvIne ApyuM. tyAra pachI mahuvAnI temanI beThakamAM huM jAuM tyAre te samajI jAya, ane pAna khAvAnI marajI thAya tyAre mAtra eTaluM ja bele ke vi dultana taputram eTale huM pAna emane ApuM. eno bheda ame be ja jANIe. temane eka vakhata kahyuM ke : "tamane gAvAne Agraha karAya tyAre tame koI di sIdhA cAlatA nathI, tenuM zuM kAraNa ?" mane kahe ke "mANasone lekasAhityanI kiMmata nathI. zAkabakAlAM karatAM e enI kadara AchI kare che. gAyakanI sthitine vicAra karyA vagara game tyAre kahe ke thAvA do. zuM thAvA de pANA? keTalAka harakhapaduDA UMcA nIcA thaIne gAMgaravA mAMDe. AthI UMcA sAhityanI kadara ghaTe che." chevaTe zanya taNo saravALo mahuvAthI cauda mAIlanA aMtare guMdaraNA gAmamAM I. sa. 1938thI huM lagabhaga bAra (12) varSa AcArya tarIke hato. e vakhate jyAre e paMthakomAM bApu nIkaLe tyAre temane utAre mAre tyAM ja hoya. zALAnA zikSako ane vidyAthIo avAranavAra mane kahetA ke eka vakhata kAga bApune nizALamAM lA. eka vakhata savAre 8-00 vAge AvyA, mAre tyAM roTalA khAvAnI hA pADI. meM emane sItathI kahyuM ke A nizALanA chokarAo ane mAstare mane bahu ja AgrahathI Apane nizALamAM lAvavAnuM kahe che. tamAre je divase vakhata hoya te divase eka vakhata kalAka AvI jAo te sAruM. tarata ja mane kahyuM ke Aje ja ApaNe jaIe. paNa gAmamAM koIne khabara paDavA deze nahIM. nahIMtara chokarAo sAthenI majhA bagaDI jaze. kalAka pachI ame nizALamAM yA. chokarAo ane mAstare khUba khuzI thayA. temaNe zaikSaNika Dhabe kavita pAThathI zarUAta karI. be chokarAone UbhA karyA, ane pUchayuM ke pAMca + pAMca barAbara keTalA thAya ? chokarAoe kahyuM ke 10. pachI pUchayuM : 10mAMthI ochA 10 thAya te keTalA rahe ? chokarAoe zUnya karyuM. tyAra bAda zUnyamAM ghaNI zUnya umerIe te tene saravALo keTale Ave ? A rItane savAla temaNe pharI pUchyuM. te chekarAoe pharI zUnya javAba Ape. tyAre "zUnyanA saravALA upara eka gIta che te sAMbhaLo'; ema kahIne emaNe emanuM pitAnuM raceluM gIta bALaka pAse rajU karyuM. zarUAtamAM temaNe bALakone kahyuM ke keTalAka savAla evA agama che ke ene javAba zUnyamAM ja Ave. arthAta, javAba ApI zakAya nahIM, jema ke kaI coTalAvALI strIne ApaNe pUchIe ke A tAro coTale (vALa) kayAMthI AvyA ? to zuM javAba Ape ? kema ke STii do. kavivrI dulA kAga smRti-graMtha te potAnA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha vALa enI meLe kudaratI rIte Uge che ane moTA thAya che. e rIte AkhA kAvyanI dareka paMktinI samajaNa ApIne emanA madhura kaMThathI gItanI jamAvaTa karI. tamAma bALako ane zikSako stabdha thaI gayA ane sAthe khUba khuza thayA. paNa evAmAM gAmamAM khabara paDI eTale loko nizALa tarapha deDI AvyA. tyAM sudhImAM AkhuM kAvya temanA suMdara rAgathI ane abhuta kaheNIthI pUruM karI nAkhyuM hatuM. lokoe AvIne gAvAnuM kahyuM tyAre kahyuM ke A te chokarA samajAvAnI vAta che. pachI ApaNe koIka vAra besIzuM ema kahIne mAre ghera cAlI AvyA. e mArI tijorIo che muMbaI dvibhASI rAjyanA samayamAM kaLasAramAM eka nazAbaMdhI saMmelana yojAyuM. e saMmelanamAM muMbaI rAjyanA nazAbaMdhI pradhAna zrI ratubhAI adANI AvelA. huM e vakhate mahuvAmAM nirIkSaka hate; paNa agAu kaLasAramAM zikSaka hatA eTale kaLasAranA lokoe ane sarapaMcazrI jAmasIMhabhAIe mane khAsa bolAvyo hato. sAMjanA 6 vAge saMmelananuM kAma zarU thayuM. bhagatabApue A sabhAmAM dArU niSedha mATe bhAvavibhora banIne lokomAM sArI cetanA jagADelI. paNa pitAnuM bhASaNa pUruM thayA pachI hamaNAM AvuM chuM, ema kahIne gAmanI nizALa pAsenA eTalA pAse eka rAvaNahaththAvALA pAse bhajano sAMbhaLavA besI gayA. ahIM jagyAmAM saMmelananuM kAma pUruM thayuM eTale badhA ADuM avaLuM jovA lAgyA ane kahevA lAgyA ke bhagatabApu kayAM gayA ? mane khabara hatI ke te jagyAnI bahAra rAvaNahaththAvALA sAthe gayA che, eTale huM tarata bahAra Avyo. nizALa pAsenA eTalA pAse jAuM tyAM dasa-bAra keLIonI vacce bhagata bApu rAtre rAvaNahaththA upara eka gAyakanA bhajana sAMbhaLe che. meM jaIne kahyuM ke tamArI te tyAM gatAgata thAya che. vALu karavAno vakhata thayo che. mane kahe ke A mANasa baporane Avyo che. sabhAmAM paNa mArI sAmuM joyA karatuM hatuM eTale mAru mana tenA para coMTeluM hatuM, eTale ene meM sAMbhaLyo. te khUba rAjI thayo che. meM kahyuM : "paNa AvA moTA samAraMbhamAM tame Ama khavAI jAva te sAruM lAge mahemAne ane gAma loko tamArI gotAgota kare che. tamAre AvuM ja DIMDavANuM hoya." mane kahe sAMbhaLo. A rAvaNahaththAvALA mArI tijorIo che. mAre sAhityano khajAno tenI pAse hoya ane gAmegAma pharIne ene premathI pracAra kare che che. tevI kiMmatI tijorIne mAre sAcavavI joIe, ema huM mAnuM chuM. cAlo, have AvuM chuM ema kahI utAre AvyA. zrI ratubhAIe pUchayuM ke bhagata bApu kyAM hatA ? tyAre je mane kaheluM te ja temaNe temane kahyuM, vadhumAM kahyuM ke gAmegAma pharatA mANabhaTTo ane AvA rAvaNahaththAvALA gAyake ApaNI saMskRtine jAgRta rAkhe che. mAstaronA mana badalo to samAja badalAze I. sa. 1933 nI A vAta che. e vakhate huM kaLasAra gAmamAM zikSaka hatA. te arasAmAM mahuvAnA zeTha kuTuMbanA eka agraNI zrI zAMtilAla zeThe kaLasAranI najIkamAM eka vADImAM bagIco banAvI tyAM raheNAka karela. vADImAM rahevAnuM makAna sagavaDavALuM ane sughaDa hatuM. temanI vADIe kavio ane bhATacAraNe avAra-navAra AvatA. zAMtibhAIne lekasAhityane gajabane zekha hato. Tii kavizrI dulA kaNa smRti-graMtha mA. t
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM cAraNI sAhitya upara emane adbhuta bhAva hatA. eka divasa savAranA tenI vADIe nahAvA-dhAvA gayA, tyAre mane kahyuM ke Aje eka meATA mANasa mahemAna thavAnA che. tamane huM khelAvIza. savArano 11-00 vAge zAMtibhAI e eka mANasane mAre tyAM khelAvavA mAkalyA. huM jyAM vADInA DelAmAM gayA, tyAM sAme eka UMTa dekhAyA ane esarImAM najara karI te| zrI meghANIbhAI ane kavi kAga beThA hatA. temanI sAthe degavaDAnA darabAra kezubhAI khasIyA paNa AvelA hatA. medhANIbhAIe keATaDA ane yALa gAmanA dariyAkAMThAnA dRzyanA phoTA levA javAnI vAta karI, ane jamyA pachI sAMjanA javAnuM nakkI karyuM... A daramyAna meghANIbhAi e avanavI keTalIe suMdara vAto karI. tyAre sva. bhagatabApue kahyuM ke, "samAja badalavA hoya teA pahelAM A bhAratarAnAM mana badale te samAja adlAro." pachI jamavA beThA. eTale medhANIbhAI e irAdApUrvaka temanI thALImAMthI thoDAM khamaNa-DhokaLAM mArI thALImAM nAkhyAM. hu` stabadha thaI gayA. mane dulA kAga-12 89 kahe ke kema bhAI zu vicAro che ? meM kIdhuM huM brAhmaNa kru ane tame vANiyA che. tyAre temaNe kahyuM ke chUtAchUtanA ane AbhaDacheTanA vahema kADhI nAkheA te tame sAcuM zikSaNa ApI zakazeA. navA yuganAM maDANa zarU thaI gayAM che. ane mArI A vAta yAda rAkhajo ke, "eka divasa tamane harijana pIrasatA haze ane tame jamatA haze. tamArA manamAM koI vahema nahi hAya. AbhaDacheTane aLagI karavAnI ane svacchatA, sughaDatAne apanAvavAnI vAta lakSamAM rAkho.' sva. medhANIbhAInI A vAta mane eka navI ajaba preraNA ApI gaI. huM tenI sAthe saMmata thayA. pachI kAga bApue kahyuM ke, meghANIbhAI, tame kikaMmatI pustakA lakhA che| paNa te vAMcanAra keTalA ? ane samajanAra keTalA ? eTalA mATe huM kahuM chuM ke bhArata gAmaDAne deza che ane gAmaDe gAmaDe nizALe che. eTale tame vakhata maLe tyAre nizALeAmAM jAva ane mAstarAne maLeA. tenA mAraphata lokaghaDataranu kAma saphaLa thaze. kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bahumukhI pratibhA * bacubhAI mahetA kAga gujarAtanI eka bahumukhI pratibhA hatA. kavi, lokanetA, mAnavasaMbaMdhonA marma, AtmasaMyamanA upAsaka, sArvajanika kAryonA saphaLa saMcayakAra vagere emanA vizALa vyaktitvanAM pAsAMo hatAM. * ghaDatara DuMgarathI cAra mAIla dUra AvelA majAdara gAme janmelA dulAbhAI kAge pAMca dhoraNa sudhInuM prAthamika zikSaNa vikaTara zALAmAM lIdheluM. ane te pachI khetI-pazupAlananA bApIkA dhaMdhAmAM joDAyelA. pratibhAbIjanA vikAsamAM zALAnuM zikSaNa upayogI hoya te paNa anivArya nathI, e satya kavizrI kAganA kissAmAM paNa caritArtha thayeluM jovA maLe che. kahe che ke nAnapaNamAM pipAvAvanI jagyAmAM dulAbhAIe eka bherubaMdha joDe saMta muktAnaMdajIne sevelA. purANo, piMgaLa AdinuM jJAna lIdheluM. eka divasa gurue prasanna thaI pitAnA kamaMDaLamAMthI baMne ziSyone eka eka pyAlo pANI pIvA ApyuM. bherubaMdhe tarasa lAgI nathI kahI, pANI pAchuM dIdhuM. dulAbhAIe gurunI prasAdI samajI pANI svIkArI lIdhuM. basa tyArathI temanI pracchanna pratibhA pAMgaravA mAMDI. jAte khetIkAma karatA ane bheMzo cAratA. lekajIvananA pragADha saMparkamAM AvyA. gIra pradezomAM mahinAonA lAMbA vasavATe saurASTranI viziSTa prakRti ane saMskRtine ghaniSTa paricaya karAvyo. yauvananA uSa:kALe sara prabhAzaMkara paTTaNI jevA vidyAvyAsaMgI rAjapuruSa ane jhaveracaMda meghANI jevA mamI sAhitya puruSane nikaTano sahavAsa sAMpaDyo. ane e badhAmAMthI pAMgarI kAganI kavipratibhA. sanAtana ane samakAlIna bhAvanA kavi lekasAhitya ane lekahRdaya sAthe gheruM tAdAmya sAdhanAra meghANI paNa mULe ujaLiyAta vargamAM janmelA ane yunivarsiTI zikSaNa pAmelA sAhityakAra hatA, jyAre kavi kAga eTale te taLapadA lekajIvananI ane Adhunika zikSaNanA pAsathI kharaDAyA vagaranI zuddha nIpaja, eTale sAhajika rIte AtmasAta thayela lekahRdayanA bhAva ane paMdanone kAga kavinI baLavatI bAnImAM sabaLa abhivyakti maLI che. kavi kAge kRSNabhakti, rAmastuti, vairAgya, nisvArtha maitrI, svadharma, titikSA, mAtRprema Adi viSayane paurANika kathAvastu ane lokajIvananAM pratIko dvArA gAyA che. tevI ja rIte rASTrabhakti, pIDItadarzana, bhUdAna, nazAmukti vagere samakAlIna samayabaLone kavitAmAM kaMDArI vartamAna yugane paNa vaMdanA ApI che. lokanetA lekakavitAnAM vipula sarjana ane cAraNI zailImAM sUrIlA kaMThe ne jemavatI lekavANImAM tenA saMtarpaka rasAsvAdane kAraNe saurASTra sivAyanuM bahad gujarAta kavi kAgane mahad aMze lekakavi tarIke vadhu oLakhe che. paNa kavi kAga lekakavi uparAMta eka lekanetA paNa hatA. pitAnI pachAta cAraNa koma zikSaNa le e mATe 40 varSa pUrve teoe jAte lAkha rU.nuM kuMDa bheguM karI, cAraNa borDiMga zarU karAvelI. dArU, (kaghizrI dulA kAga sRdi-thI )
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM 9 aphINa vagere vyasanomAM phasAyela kAThI rajaputa, keLI, Ahera, ardhA Adi pachAta komone temAMthI cheDAvavA nazAmuktinI jhuMbeza paNa varSo sudhI calAvI pAghaDI nahi bAMdhavAnI pratijJA lIdhelI. saurASTra rAjyanI sthApanA pachI jamInadArI nAbUdInA bhagIratha kAryamAM madhyasthI banIne DhebarabhAInI prajAkIya sarakArane madada karelI. pipAvAva, taLazI- zyAma jevA maMdirano jIrNoddhAra ke vikAsamAM sakriya rasa lIdhela. AsapAsa kyAMya tuLasIvivAha ke bhAgavata pArAyaNa hoya che temAM bhagatabApu (kavi kAga)no sAtha sahakAra hoya ja. cerI-khUnanA gunegAra pAse ravizaMkara mahArAjane caraNe lAvI, gune kabUla karAvI gunegArane sudhAravAmAM paNa kavi kAgane rasa. dukALa vakhate garIbane anAja-kApaDa paNa zrImaMta pAsethI mAgI bhIkhArIne vaheMcAve. karI-badAta meLavavAmAM AzAbharyA AdamIone haMmezAM bhagatabApunI ciTTI-capATI saraLatAthI sAMpaDe te cUMTaNI jItavAnA keDa sevatA baMne pakSanA umedavAra kAga bApunA AzIrvAda meLavavA mATe paDApaDI kare. Ama, kevaLa ekAMte besI kAvyasarjana ke ITopAsanA karavAmAM ja temanuM rasakSetra samApta thatuM na hatuM. paNa lekajIvananA dhabakAra jhIlavApaDaghAvAmAM paNa temane jIvaMta rasa mAnava saMbaMdhonA IlamI kavi kAganA AvA lokAbhimukha vyaktitvanuM cAlaka baLa te temanuM mAnava saMbaMdhonI kaLAnuM susiddha jJAna hatuM. saurASTra ane dezanA rAjAmahArAjAo ane bhAyAta joDe temane nAte gharobe te javAharalAlathI mAMDIne nAnA-moTA tamAma staranA lokanAyake jeo temanA snehasaMbaMdhe; biralA, ThAkarazI, nAnajI kALIdAsa vagere dezaparadezanA loke para kAga bApune prItamahobata. vinobAjI, ravizaMkara mahArAja jevA lokasevake jeDe snehasaMbaMdha te gIjI mahArAja, pramukha svAmI ke guru dayALajI malIka jevA saMta mahaMta sAthe paNa premasagAI adhikArIo, karmacArIone bApu sAthenA pichAna-paricayanuM gaurava che. pachI kavi-lekhaka ke gAyaka jevA samAna dharmaene kavi kAga sAthe hetaprIta hoya temAM zI navAI? chatAM kavi pote je dharatInI pedAza hatA. tenA kheDUto, khetamajUro, vepArIo, vANotaro, vyAsa vipro ane adanA AdamIo sAthenuM anusaMdhAna atUTa raheluM. temanA vizALa mAnava saMbaMdhonuM rahasya potAnA "ahaM"ne aLago karI, nAnAM moTAM tamAma joDe samAna bhAve bhaLI; sAmAmAM jIvaMta rasa levAnI temanI sahAnubhUtimAM jovA maLatuM. lokamAnya ane rAjamAnya samAjanA tamAma vargo pratyenA premAdarane kAraNe bhagatabApunA pUjyabhAva sUcaka upanAma te temane vahelI vaye ja maLI cUkeluM. te rASTrapati e temane "padmazrI"ne khitAba doDha dAyakA pUrve enAyata karI . lekasanmAna para rAjasanmAnanI mahora mArelI. aThaMga phaMDasaMcayaka aneka sArvajanika pravRttio ane saMsthAo sAthe saMkaLAyela hovAne kAraNe te sadhaLInI nANAMkIya jarUrIyAtane pahoMcI vaLavA kavi kAge lAkho rUpiyAnA phaMDaphALA ekatra karyA hatA. AthI paMDita madana mohana mAlaviyA, nAnAbhAI bhaTTa, khuzAladAsa kurajI pArekha vagere sArvajanika phaMDa saMcayokenI haroLamAM temanuM nAma saheje mUkI zakAya. AtmasaMyamI mumukSu kavinI bAhya jagatanI aparaMpAra pravRttionI jaMjALo vacce paNa parama tatvane pAmavA pichAnavA ON EG SIJI HI-Jit
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kavizrI dulA kAga smRti-graMtha adhyAtma pravRtti sadAya cAlu rahetI. navarAtravRta, sarva vidIta che. jJAtinA rivAja mujaba be patnIe nAma, japa, bhAgavata zravaNa, rAmAyaNa vAcana vagere hovA chatAM kavizrIe gRhasthAzramane chellAM 30-35 iTe pAsanAnAM kAryo te niyamita cAlu rahetA. varSathI tyAga karelo te hakIkata temanI najIkamAM rahetA jiMdagInA chellAM 45 varSa gAMdhIjIe gRhasthAzrama lokene mATe Adarano viSaya rahI che. tyajI AtmasaMyamanI upAsanA karelI e hakIkata vaMdana ho AvI bahumukhI pratibhAne. * keka hanumAna (kara mana bhajanane vepAra-e rAga) Ave jyAre vipattino varasAdajI; vipattino varasAdapachI ene keI na sAMbhaLe sAda...Ave--keka, rAma viyoge dazaratha rAje, sTayuM rAmanuM nAmajI (2) Atama paMkhI UDI gayo toya (2), chevaTe na maLyo rAma-Ave-1 rAghava mAthe duHkha paDayAM te dI", mAnavI nAvyAM kAmajI (2); prabhu mAnIne pUje have pachI (2), raTe duniyA rAma-Ave-2 vaziSTha jevA kuLaguru jene, janaka jevo tAtajI (2); jAnakIne vanamAM jAtA (2), keIe na jhAlo hAtha...Ave-3 kaikeI mAtAne saMkaTa samaye, bheTayA jema bhagavAnajI (2); 'kAga' kahe ke duHkhane TANe (2), kaI maLe hanumAna-Ave-4 (lIMbaDIthI vaLatAM TrenamAM 23-12-54) -dulA kAga karAra kavizrI dulA kaNa rasmRti-graMthapAla, I !
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi kAga ane huM * zrI zaMbhuprasAda haraprasAda desAI Aja lagabhaga pAMca dAyakAthI jenI kAvya- gaMgAnA pravAhamAM snAna karI saurASTranI janatA pAvana thatI rahI che tenI kavitAonI samAlocanA ane prazaMsA vidvAno karaze. tenA kAvyanA viSaye, tenI maulika kalpanA, tenuM zabda jema ane bhASA lAlitya aneka navodita lekhaka ane kavione preraNA Apaze ane tenI kRtiomAM nItarata bodha ane upadeza aneka vAcakone mArgadarzaka banaze e prazna paratve sAhityakAro ane vivecake lakhaze eTale huM A lekhamAM mArA e parama mitra ane suhada tathA mArA vaccenA keTalAka prasaMgonI rajUAta karIza. - I. sa. 1935nuM varSa hatuM. huM jUnAgaDhanA eka citragRhamAM philma jete beTho hato. tyAM cAluM zamAM aMdhakArane aMcaLo oDhI be vyaktio praveza karI mArI paDakhe besI gaI. thoDIvAre prakAza patharAtAM joyuM to mArI bAjumAM kALI bhammara dADhI, caLakatI vizALa AMkho ane AgaLa nIkaLatuM nokadAra nAka, mAthe dhULa sApha ane gaLAmAM mALA evA kavirAja beThA hatA. temanI pachI beThelA sva. himmatalAla somanAthe paricaya karAvatAM kahyuM : "A dulA bhakta-pIpAvAva pAsenA majAdaranA che." meM tyAM sudhI temanuM nAma paNa sAMbhaLeluM nahi ane veza jotAM ane bhakta nAma sAMbhaLatAM thayuM ke, te taraphanI jagyAnA mahaMta haze. paraspara hAtha joDyA tyAM philma pAchI zarU thaI ane pUrI thaI tyAre mAtra vaMdana karI judA paDaDyA. te pachI cAra pAMca divase huM jUnAgaDhanA tatkAlIna piolIsa uparI sva. zrI chelabhAI davene tyAM gayo. teNe mane kahyuM : "zaMbhubhAI, tamane game evI eka cIja ApuM" ema kahI teNe "kAgavANI" ApI. meM hasatAM hasatAM kahyuM ke bhalA kAgavANI kane game !" zrI chelabhAI kaMI kAme aMdara gayA ane meM pustaka ughADayuM te citragrahavALA bhakta-ane pachI vAMcyuM ke "nAgara na ho kAvya sAgara na ho meM 'kAga' gauane carAvata lakuTIkehara dhArI hai"sva. zrI meghANIe tenuM eka ja zabdamAM "phATela pIAlAnI" kahI kareluM varNana ane tenI arpaNa patrikA arpaNa karatana huM nRpa kRSNa ke karananameM" ane kAgavANIne kahenAro kAga kyAre pAcho maLe ane jyAre tenI vANI sAMbhaLe e vedanAnI zarUAta thaI. yogAnaga mArI badalI bherAI thaI. huM basamAMthI utarI hajI beTho tyAM eka moTara AvI ane temAMthI kavirAja utaryA. temanI sAthe bhAvanagaranA tatkAlIna piolIsa uparI sva. zrI paTabhAI hatA. ame to jANe bhavobhavanA mitro hoIe, jANe varasonI jANa pichANa hoya ema vAte vaLagyA. samayanuM bhAna rahyuM nahIM. zrI popaTabhAIe amane hasatAM hasatAM rokayA ane kavirAjane uThavA kahyuM paNa amane saMtoSa thaye nahotuM. te divasa tA. 3-12-1935no hata ane kavirAje kahyuM ke 14-12-1975nA roja huM pIpAvAva chuM. tame paNa Avajo. pachI ApaNe chIe ane rAta che. niyata divase ane samaye pIpAvAva gayo. sva. mahaMtazrI rAmadAsajI sAthe vAta karI. rAta paDI. paNa koNa kAga ane kaNa kavi. rAtre nava vAge ra HE HIRD
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha paNa-A kavi kevo che ? sAMDhIyAnA ghugharA ghamakyA ane kavirAje sAMDhIyo jhukAvyo. utaratAM utaratAM temaNe kahyuM ke "DeDANamAM vIyALuM karatAM vAyado yAda AvyA eTale sAMDhIye caDI beTho." te samayanI temanI kAyAnI navAI ane zarIranuM joma evAM hatAM ke zrama ke thAka temanI paDakhe ochAye utaratAM nahi. pachI vAta jAmI ane rAta jAmI. rAta to vIti gaI kUkaDAM bolyAM paNa vAta pUrI thaI nahIM. ame dAtaNapANI karI sahu sahune paMthe paDyA paNa te ja divase eka kAvya lakhyuM. A kAvya saM. 1995nA dazerAnA "cAraNamAM" tathA "zAradA'nA ogasTa sane 1938nA aMkamAM chapAyuM che. rageragamAM nIcatA nItare, jevI AMkhamAM madhanI lAlI jhare, viSayI citta nita vikAra phare, evA kSatriyanA kulakalaMkanI kahevAtI kIrti taNuM kavi gAna gave. pApI peTane pUravA e patinI pUjA karI zI upamAthI sta-1 jenuM duSita jIvana pApa bharyuM, jenuM nAma jage ati duSTa karyuM, jenA kAmamAM kALuM kalaMka bharyuM, bIradAvI evA badamAzane bAdazAha zAha kahI kavi caNa cUme khamakAvI evA mahApApI patitane pUnita ne puNyazloka kahe. jenA dvArathI pAchA bhikhArI phare, keDI keDI gaNI jenAM dila kare, suNI raMkanI rIDa na pAI dhare, evA sumataNA saradArane karNa taNu avatAra kahI varaNe, annapUraNahAra kahI aLage vaLage evA zrImaMtanA zaraNe. jenI bAnImAM zauya ane satya kare, jenA kAvyamAM dukhInI dAjha kare, jenI vANue zArada vAsa kare. jeNe rAyathI raMka adhika gaNa, gAyAM gIta garIbI taNuM kavane, jenA haiyAmAM unI varALa bharI, ta tApa garIba taNuM tane, gAya raMkanI rIDa ne rAja karIe, parapIDa vidAravA vANI vIe, mAgI nyAyanI bhIkha jenA dila sI. jyAre rAja che tyAre jAta bhUlI mAge cAraNa uddhArane bhAga mIThe, bhUlI svArtha rame paramArathamAM paraduHkha nivAraNa cAraNa kAga dIThe. Ama mArI ane kavirAjanI premanI gAMTha baMdhANI ane dinapratidina baLavattara thatI gaI. amAro niyamita patravyavahAra mukhyatve kAvyomAM thato hato. zrI merUbhAI gaDhavIne kavirAja parokSa jANatA hatA paNa pratyakSa paricaya meM karAvyuM ane e baMnenI joDI jAmI. ane temanA dehAMta sudhI mArA mitro rahyA ane A patravyavahAra pachI traNa jaNa vacce varSo sudhI cAlato rahyo. huM unA hatA tyAre I. sa. 1936mAM kavirAja mArA mahemAna thayA. meM ophisarsa kalabamAM kAryakrama goThavyo. unA paMthakamAM te eka bhakta kavi tarIke jANItA hatA tethI sabhyo uparAMta bIjA paNa sArI saMkhyAmAM AvyA. unAnA vayovRddha ane vidvAna vakIla zrI pIrabhAIe kahyuM : "bhaktarAja amane bhaktirasamAM : Tro kavinrI dulA kAga smRti graMtha koNa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM vaLatI TapAle javAba Avyo. evo ja nirdoSa ane nikhAlasa. nirmaLa haiyAnA arIsAnA pratibiMba jevo. temane javAnuM kAraNa vAjabI hatuM ane jene samAcAra ApavA kaheluM te bhUlI gayA haze paNa temaNe lakhyuM ke huM zrAvaNa mAsamAM jarUra AvIza ane je zikSA karaze te sahana karIza. zrAvaNa gayo. te pachI adhika mAsa hato te paNa gayo paNa kavirAja AvyA nahi. pachI meM lakhyuM ke "vityA zrAvaNanA vAyadA adhike kheMcI AMkha, paNa pekhI napharakI pAMkha kyAMya kALI tArI kAgaDA." bhIMjavo." huM e samaye yuvAna hatuM eTale meM kahyuM : "nA, nA, pIrabhAI sAheba, rasAsvAdano adhikAra amAro paNa che." dADhI upara hAtha daIne kavirAje kahyuM : "huM bhakta nathI. mane leke nakAmo bhakta kahe che. ane juvAna paNa chuM. hajI vRddhi thaze. nathI paNa tamAruM baMnenuM kahyuM karIza. hAMuM ?" ema kahI temaNe "cuDInI cIpere" kAvyathI sAMje sAteka vAge zarUAta karI ane rAtre bAra vAgye rAmAyaNanA rasamAM taraboLa banI dAyaro vIkhANo. - te divasanI temanI juvAnInuM jema, huMkAra karatI chAtI, temane bulaMda kaMTha, temanI vRddhAvasthAmAM jhaMkhavANA-kaMTha to hajI evo ne evo rahyo paNa kAyA kumaLI thaI" tyAre tA. 21-3-1959nA re ja tene uddezI lakhelA kAvyamAM lakhyuM ke "jIbhe tArI zAradA beThI ne kamaLa kalame hoya, keyala thaIne kavitA kaThe TahukA karatI hoya, evuM huM jema vicAruM Ave yAda bana tAruM." I. sa. 1937mAM huM kutiyANA hatA tyAM zrI merubhAe ekavAra AvIne kahyuM ke "bhagatabApu pirabaMdara AvyA che ane kAla savAramAM ahIM Avaze. Akho divasa raheze ane sAMje chatrAvA jaze' ame rAta te vAta karIne mAMDa mAMDa kADhI paNa savAra thayuM, bapora thayo paNa kavirAja na dekhANA. pachI khabara AvI ke kavirAja porabaMdarathI parabArA gayA. zrI dolatasiMha rAyajAdA, zrI ahamadamIyAM zekha vagere temanA prazaMsako Akho divasa kAma choDI beThA rahyA ane pachI nirAza thaI ghera gayA tyAre meM temane bAra duhA lakhyA- te giramAM cArela gAya tane vananI ramatuM AvaDe, ItALI daIne jAya emAM kAMI navAI nahi kAgaDA, kAgAnA zuM rAga ene jhADe jhADe jhuMpaDA, kaMTha ujaLe tana dAga te karI batAvyuM kAgaDA-vagere evAmAM ekavAra AMgaNakAnA gIgubhAI kavine kavirAje mArA upara cIThThI lakhIne mokalyA. A kavirAje daza-bAra divasa dAyarA karyA. khUba suvANa karAvI. jatI vakhate temaNe kahyuM ke kavirAjane kAMI saMdezo ApavAne che ? meM tyAre ja lakhI ApyuM. "vipinathI sAthI tacha hAthI aLage paDayo rAjakAre eNe mITa mAMDI, chatrane camara DhaLAya zira rAjanA cAlatA madabharI cAla gAMDI. susavate ziyALe vana taNuM hAthIDAM yAda karatAM ene cIsa pADI, rAMja gajarAja zuM sAva bhUlI gaye eka di' Ava ahiMyA agADI. puSpadhanvAe vana puSpathI verIyuM kusumAkara taNuM bANa chAyAM, hasa himAlayethI hajI nA vanya vasu para vasaMtanA vAyu vAya. mAnasara motIcara vana tane kAM game kumaLI thaI have tArI kAyA, amaranA nagaranA sukhamAM zuM bhUle raMka mitro taNuM prema mAyA. chatA kauijhA dulA kAma RIi-B VS S %4
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha varasI varSA ane vIjaLI camakI gai. mauna rahe ? temaNe zAmaLa bAvanI lakhI ane mane vRSTinA vAramAM khalaka buDI jUnAgaDhamAM sva. zAmaLadAsa gAMdhIne baMgale ApI. aMbare raMganA sAthIyA pUratI meM tyAM ja vAMcI. chelle pAne eka duho lakhI temane mUkI saMdhyA gaI rAta rUDI. vaMcAvyo. gaMbhIra vAta karatA hatA tyAM vAMcI te kalApI chaMda kekArave kakaLatAM virahanI vedanA kAMI UMDI khaDakhaDATa hasyA. temanA hAsyanA paDaghA paDayA. rAja aTArIe TahukatA merelA suNuM gahegATane Ava uDI." saurASTra sarakAranA mukhya maMtrIzrI sva. DhebarabhAI kavirAje premabharyo uttara pAThavyo ke tathA pradhAnamaMDaLanA anya sabhyomAM temanuM mAna ati ghaNuM hatuM ane pitAnA A saMbaMdhano upayoga avasara Ave AvazuM, tane maLavA tAre gheraH te jemane anyAya thaye hoya ke thato hoya tene dUra karazuM lIlA lahera, peTa bharI pATaNanA ghaNI. karAvavAmAM karatA. UMcI DALe kAga bese pachI nIce IzvaranI kRpAthI mArA nAnA bhAI semezaprasAdanAM vALAne tene meLApa thAya nahi. atre ame jUnA lagna AvyAM. tA. 3-5-'38nA roja meM kaMkotrI mitrone maLavAno paNa vAro Ave nahi. emAM sAthe eka kAvya lakhyuM. kavirAjane A kAvya bahu ekavAra huM rAjakoTa gavarnamenTa gesTa hAusamAM priya hatuM. te vAraMvAra bolyA karatA. utarela ane kavirAjanI savArI AvI, paNa bhegA paMdara vIsa mANasa. eka ne eka kAma. bIjAne mAre ghera Avaje dulA-dule mAre ghera Ave te bIju. kavirAja traNa divasa rahyA paNa amAre bhegA jhulAvuM khATane jhulA. besIne vAta karavAne vAro ja Avyo nahi. divasa Ama amAro saMbaMdha gADha thato gayo. temanAM Akho ophisomAM. rAtre pradhAnazrIeja tyAM dAyarAmAM. kAvyo mArI jIbhe ramatAM thayAM. lagabhaga AkhI jatI vakhate temaNe mane kahyuM : kAgavANI kaMThastha thaI gaI paNa mane je AkarSaNa "rekANA rAjakeTamAM traNa divasa ne traNa rAta, hatuM A soraThI dharAnA aDIkhama zAyaranuM e ene paNa veLu na karavA vAta AvI nahi eka adhaghaDI." viziSTa saguNanuM. je vicAre te bele, je bele te huM paNa kacavANa hatA. meM thoDA duhA lakhI ApyA. pALe ane camarabaMdhIne paNa jevuM hoya tevuM spaSTa satayugamAM sItA sati enA rAma pati parameza suNAve. keInI khuzAmata nahi, koIne hAjI hA ema eya pahelAM eka tuM kAga hato kaveza nahi. hRdaya paNa arIsA jevuM sva. vANI gaMgA paNa kAparamAM thaI drapadI ene pAMca patinA prema jevI nirmaLa ane mana dariyA jevuM vizALa. evI tArI gata thaI kAgA kahene kema." AjhAdI AvI ane jUnAgaDhanI ArajhI hakumatanAM majAdara jaI temaNe javAba lakhyo e ahIM sainya jUnAgaDha upara caDayAM. saurASTranA zAyarone Apato nathI paNa temaNe mAro kaTAkSa svIkArI lIdho. so varSa pachI yuddha jevAno ane yuddhe caDatA mahA - kavirAje "bAvana phulane bAga" lakhyo. mane rathIone khamakAravAne vAre Avyo. kavirAja kema nakala mokalI. pUThuM ughADatAM ja vAMcyuM ke "sarva * * * nahi kavinrI dulA uga Rd-jthI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM haka svAdhIna " meM tarata cAra-pAMca duhA lakhyA che bAvana kulanA bAgamAM phakta kerama levAnI chUTa paNa meTI mAthAkUTa che teDayuM ke joDayuM kAgaDA. elA, e soraThI zAyara, tulasIdAse rAmAyaNanA hakko svAdhIna rAkhyA che ? suradAse ke mIrAe, narasiMhe ke kabIre rAkhyA che te tame rAkhe ! tarata ja javAba Avyo ke "mAruM dhyAna na hatuM. bhUla thaI che te sudhArI lIdhI che. jeTalI prato paDI che temAM A zabda upara TIkaDI caDAvI dauM chuM." mATe ja kahuM. bIjA mATe nahi. keIne game. koIne na game-"paNa kavirAja pote ja Agraha karavA mAMDavyA ane meM kahI zakAya evA be cAra duhA kahyA ane bAkI thoDI vAta karI. moDhAmoDha prazaMsA sAMbhaLavA sahu koI taiyAra che paNa sAmA cAlI TIkA sAMbhaLI AnaMde evA kavirAja dulA kAga jevA te lAkhe eka paNa nahi hoya ! A A A I. sa. 1959nA mArcamAM kavirAja bimAra paDyA. huM temanI khabara kADhavA javAnuM hatuM tyAM samAcAra maLyA ke have ThIka che tethI meM lakhyuM ke nAMgara nAva tAruM nAvika nAMgara nAva tAruM re kinAre kaLANe sAme nAMgara nAva tAruM re. tene uttara paNa tevo ja maLyo. potAnI IcchA kharekhara nivRtti levAnI hatI paNa samAja temane nivRti levA de tema nahato. mana te mukta hatuM paNa zarIrane saMsAranAM baMdhanomAM jakaDI rAkhavuM paDatuM. Avo javAba kavi dulA kAga ja ApI zake. temanA vizALa hRdayamAM hetu mitranI sUcanA sArA artha mAM ja leze. te dhAre te mane khulAse lakhI zake ke virodha kare, paNa nahi A to sAgarapeTa, asala soraThI zAyara hato. potAnI bhUla thAya e svIkAravI temAM tene koI nAnapa na hatI. potAnAM kAne koI vaDe te krodha na karatAM vicAre ane emAMya mitronA kaDavAM veNa ene madhathI mIThAM lAgatAM. eka prasaMga yAda Ave che. Isa. 1952mAM lImaDImAM sva. kAkAsAheba phatehasiMhajIe navarAtrI utsava ujavele. kavirAja paNa hatA. ame utAre beThA beThA lAkha lAkhanI hAMkatAM hatA tyAM kAkAsAheba AvyA ane prAstAvika vAta karatAM karatAM kavirAje mAro paricaya ApatAM kahyuM : "kAkAsAheba, Apa zaMbhubhAIne eka adhikArI tarIke oLakhe che paNa ame tene amArA eka tarIke oLakhIe chIe. mArga bhUlatA cAraNa kavine nirbhika thaI moDhA moDha kahI de eNe mArAM to aneka gIta, kavita, duhAo lakhyA che." kAkAsAhebe mane kahyuM ke "A te. khabara nahi, have kAMIka saMbhaLAvo." meM kahyuM e je lakhAyuM che te mitro vaccenI premabharI vAta che. e bIjAne saMbhaLAvAya nahi ane huM kAga kavi - I. sa. 1965mAM pote dhoLake gayelA tyAMthI mAMdA paDI amadAvAda AvyA. zrI ratikumAra vyAsane tyAM utaryA. mane samAcAra maLatAM huM temane maLavA gayo. zarIra nakhAI gayeluM paNa e ja hasatI AMkho ane e ja raNakata kaMTha. mane temaNe umaLakAbhera AvakAra Apyo tyAre me kahyuM : mUkane mAthAkUTa / dulA besI rahe gharamAMya, kAyA tArI kAma kare nahi jyAM tyAM doDyo jAya, bhale thaI mAna tuM mAruM kavi nAva nAMgara tAruM, agara saLI ApabaLe ne anyane Ape suvAsa, mINabattI je jAta jaLavI pAtharI rahe prakAza evuM tAruM jIvana sAruM zarIra zuM kare bIcAruM. che ' kauichI duH! kAd RIi-gha che dulA kAga-13
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha zIgha kavie tarata ja javAba Ape. "kamavAdI badhAM kAma karatAM rahe tehane ughavuM kema phAve !" eka vAra thAna piTarImAM huM gayo hate. tyAMnA menejara zrI deva sAheba ciMtAmAM beThelA. kavi mAnadAnajI paNa beThA hatA. jANavA maLyuM ke dAyaro goThavAyo che paNa kavi kAga AvatA nathI. patra lakhyA, tAra karyA ane mANasa mokalyo chatAM nAnI nA ja kahe che. meM pensIla hAthamAM laI lakhyuM : kAganA adhyakSasthAne saMmelana maLe che temAM AvavA Agraha karyo. huM jaI zakuM ema na hato paNa eka patra lakhe. patra te bahu lAMbo che paNa bhAMDabhavAyA-bhuvA-bharADI-jaMtarIyA ane bhagarIyAnA saMmelananA pramukha thavA mATe meM mAro roSa vyakta karI lakheluM ke kahyuM hatuM kavi kAge sonA jevuM gIta eka haiye mAre rahI gayuM sAthe kaMIka sAlathI tyAgI mAnasara jyAre haMsa beThe bagalAmAM kahyuM ke, baga mAre A kaI tAlathI vivekathI thatAM bhraSTa vinipAta zatamukhI zAstrakAre samajAvyuM baMdhuone vahAlathI cAraNa ajAcI deza dIpaka tuM dulA kAga caNoThInI sAthe kema besAya pravAlathI." niyama mujaba tarata pratyuttara AvyuM ke vAta sAcI. have saMmelane thaze paNa pramukha kaI bIju haze." "mAna dai tane thAna bolAve tuM dhyAna na de abhimAna dharAve tuM rasapAna na kAga karAve te keNa bIjo rasapAna karAve tuM bhavatAraNa cAraNa deva je A5 tare ane anya tarAve paravaza sAda karI kare yAda te kema kahe kavi kAga na Ave! tuM baDabhAga thaye kavi kAga tuM dIpaka cAraNa kuLa gaNAyo kAvyanI jyota te rAkhI javalaMta bhUtaLamAM vaLI bhakta bhaNAve. soraThI gaurava guNa khamIra pracAraka pAlaka tuM ja jaNAye paravaza tema chatAM kavi nAyaka lobhamAM lAyaka kema taNAye?" mArI amarelI badalI thaI. majAdara amarelI jillAmAM ane kAga majAdaramAM eTale huM tyAM javA taiyAra thayo tyAM pite AvI pahoMcyA. ame vAte vaLagyA. zuM vAta karI, keTalA samaya karI tenuM kAMI bhAna rahyuM nahi. gaMgotrI uparathI gaMgAno pravAha paDato hoya ema kAgane vANIpravAha vahete hate. huM jhIlato hato. ghaNI vAre mAruM dhyAna paDayuM te bagalAnI osarImAM medanI namI gaI hatI. ane be pAgala mANase ja sAMbhaLI rahyA hatA. koI adhikArIe kahyuM ke eka kalekaTara ane eka kavi ! AvA bhAIbaMdha kema thayA haze ? A patra tA. 27-7-1960 nA roja lakhyo ane kavirAja mArI vinaMtIne mAna ApI samayasara AvI gayA. surendranagaramAM lokasAhitya saMmelana thayuM mane AmaMtraNa na hatuM paNa zrI jayamallabhAI Agale divase morabI AvelA. Agale varSa jUnAgaDhamAM AvuM saMmelana thayuM hatuM ane AvatI kAle kavi dulA tA. 9-6-1965nA roja gujarAta rAjyanA tatkAlIna mukhya maMtrI zrI baLavaMtabhAI majAdara AvyA. baMne eka bIjAnA prazaMsako hatA. mAre huM mAruM kavi dulA kAga smRti-
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM te mukhya maMtrIzrI mArA jillAmAM Ave eTale javuM paDe. vaLI sva. baLavaMtabhAI mArI upara kRpA rAkhatA hatA. paNa kavirAje saMdeza mokalyo ke thaDA vahelA AvI jaje. huM gayo. rAte vALupANI karI phaLiyAmAM goThavAyA. meM kahyuM : "bhAre ane kavirAjane trIsa varSane nAto ane mane anekavAra majAdara AvavAne te Agraha karatA paNa Apa padhAryA e prasaMge ja AvavAnuM thayuM- basa rava. baLavaMtabhAI kAMI kahe te pahelAM kavirAja rAmAyaNane prasaMga A vAta uparathI upADavyo ke rAmanuM bANa chUTayuM emAM keTalAM kAma thayAM. eka kAraNanAM keTalAM pariNAma Ave e lekhakanA siddhAMtane temaNe suMdara rIte rajU karyo ane pachI ghaDiyALanA kAMTA pharatA gayA paNa dAyarAmAMthI koI halyuM cahyuM nahi. aDadhI rAtre sahu sUvA gayA. huM nivRtta thayo ane kavirAja vacce aMtaranuM cheTuM paDayuM paNa aMtara chUTAM paDyAM nahi. eka vAra jUnAgaDha koInA kAme cerITI kamiznara pAse "manaraMjana"mAM AvyA. bahu moDuM thaI gayela ethI mane maLyA sivAya gayA paNa mane khabara paDI gaI ke tarata ja lakhyuM ke "manaraMjana ane ojasa vacce phakta baso gajane bAga kyAMthI Ave kAga zuM enuM dila corANuM dulIyA. tarata ja nikhAlasa khulAsA sAthe uttara Avyo ane thoDA divasa pachI pAchA AvyA tyAre mArA ghara "ojasa'mAM utaryA ane AkhA gharamAM pharI sarvene khUba AzIrvAda ApyA. paNa amArA dIrdhakALano saMbaMdha temanA du:khada nidhanathI pUro thavAno haze ane amAre chellA chellA rAma rAma karavA haze ke koNa jANe kema ! AI sonalamAe tA. 30-31 me 1974nA roja jUnAgaDhamAM cAraNa saMmelana bharyuM ane temAM A cAraNakumAra kavinuM sanmAna karavAno kAryakrama thayo. mAre pramukhasthAna saMbhALavuM evI AInI AjJA thaI kavio, vidvAno ane sAhityanA pArakhu cAraNonI trIsa hajAranI sabhA pAse kavirAje vANIpravAha vaheto mUkyo. zretAonI AMkha ane kAne jANe tenA upara jaDAI gayAM. jIvatI jagadaMbA jevAM AI sonalamAnA sAMnidhye jANe zAradA svayaM AvI kavirAjanI jIbhe beThI beThI belatI hatI ema sahune lAgyuM. A prasaMge kavirAja sahakuTuMba jUnAgaDha padhAryA. pite mArA gharanI paDakhe moDha beDiMgamAM utaryA ane pU. AI vagere mAre ghare utaryA. sabhA pahelAM ane pachI kavirAjanA page calAya nahi chatAM kaSTa veThI mAre ghera 'ojasa'mAM Ave ane rasanI ghUMTA ghUMTa kare. meM A prasaMge vAtevAta kahyuM ke sva. zrI meghANIbhAInA apavAda sivAya tame AjanA anya kavionI kRtio kadI gAI nahi ke kadI gavarAvI nahi." kavirAja hasyA. temaNe kahyuM : "A anyAya thAya che. kavitA cAraNonI mone pelI nathI. cAraNo pitAnI kRtio gAya che ane bIjAnI legya jaNAya te jarUra gAya che ane gavarAve che. temaNe kahyuM : . zaMbhubhAInAM bhajana "dIvAre TharyA" ("zAradA' phebruArI 1940mAM prakAzita)thI AkarSAI meM ene DhALa kAgavANInA eka bhajanamAM lIdhA che. (kAgavANI bhAga trIjo pA. 224" meM mAro prastAva pAcho kheMcI lIdhe. 3 2 upaDatI vakhate moTaramAM besI mAro hAtha hAthamAM laI kahyuM: "ojasa'mAMthI upaDIe paNa adhUrI rahI gaI vAta. meM tarata ja javAba Apyo : akkIno kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kayA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1ed kavizrI dulA kAga smRti-graMtha paNa tame rokAo rAta (evuM) karama kayAMthI nahi. temaNe A samAcAra sAMbhaLatAM bahu raMja amAruM kAgaDA." pradarzita karyo. mArA hRdayamAM bhAvonI athaDAmaNa ane amArI vAta sadAne mATe adhUrI thatI hatI. hajAro karavata cAlatAM hatAM. mArI vyathA rahI gaI. tA. 22-2-1977nA e gojhAro divase konI pAse vyakta karavI ! jIva jarA zAMta thaze ane mArI prakRti kAMIka asvastha hatI chatAM prabhAsa meM zrI rAmabhAIne tAra karyo ane pachI patra lakhyo pATaNamAM pU. zaMkarAcAryajIe belAvatAM zAradAmaThamAM tenA aMtamAM lakhyuM gayo tyAM kavirAjanA nidhananAM duHkhadAyaka samAcAra majAdaranI majA gaI gaye soraThane zaNagAra vartamAna patro dvArA vAMcI AMkho sajaLa thaI. are ! zArada dhArI thaI tuM jAtAM kavi kAga ! kaMTha rahelI ane kavitAnI triveNI jyAM kendrita hatI have kene je kIrti vare ne kyAM kare kavitA ThAma te kavi have kyAM maLaze ! jenI vAtomAM rAmanuM palA jhATakI paravaryA kavi dule dhaNune dhAma nAma ane vIratAnA paDakArA hatA, jenAM kAvyomAM unatta kalpanA, maulika upamA, hRdaya sasarA utarI haiyuM rahe nahi hAthamAM ne aMtara saLage Aga jAya evA bhAva ane bhaviSyavANI jevAM vidhAna neNe nIra thaMbhe nahi te jAtAM kavi kAga. hatAM, jenA kaMThamAM gaMbhIra ghere chatAM mIThe raNakAra teM to mAyA mUkI dIdhI vedhu thaye vitarAga hato evo kavi gayo. paNa mAre mana te tenuM aMtara ajape rahyo have kyAM maLazuM kavi kAga. vyaktitva, tenuM vizALa hRdaya mAre mana savizeSa huM kenI gAu kavitA ne kenAM rAkhuM rAga AkarSaka hatuM. mAro parama hitaiSI, moTA gajAno mana bhAMgI bhukkA karyuM te kevuM kavi kAga. kavitA je kakaLI rahI ne re dhrusake rAga ane dariyAva dilano parama mitra have mArA jIvananI have kene kaMThe besaNuM tuM jAtAM kavi kAga. saMdhyAkALe kyAM maLaze ! paNa, nA-nA-tenuM mRtyu zArada retI sAMbhaLI mobhI jatAM mahAbhAga thayuM nathI. tenA ja zabdomAM baLa enA kaNa khudaze tuM jatAM kavi kAga. reza mAM aMdhue ane reze mAM benaDI sara sukANuM sAhityanuM vIramI vANu atAga dADhIvALAne meM jIvate dIThe." have zuravIrane keNa saMbhArazetu jAtAM kavi kAga tulasIdAsa, suradAsa, mIrAM ane narasiMha pAMca mArA gAje / marasIyA ema huM kahetA kavi kAga, pAMca sadIo chatAM ApaNAM gharegharamAM jIvaMta che tema paNa mArAM bhuDA bhAga ke mAre kahevA tArA kAgaDA. kavi dulA kAga paNa amara raheze. tA. 4-3-77nA roja majAdara jaI tenAM - pu. zaMkarAcAryajI mahArAjane kAMI agatyanI aMtima ziyAsthAnane vaMdI AkhomAM AMsu bharI vAtanI carcA karavAnI hatI paNa huM besI zakyo pAcho vaLyo-anaMtane maLe besavA kAga UDI gaye. --- * - * eka kavi dulA kAga smRti-guMtha kahI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumadhura saMsmaraNonI yAdamAM * zrI IchubhAI nattamadAsa zeTha kahevAya che ke, "jyAM khovAyuM hoya tyAM zodhavAthI gumAveluM pAchuM maLe che." pUjya bhagata bApunA sumadhura saMsmaraNone zodhavA mATe je sAhityamAM, je kAvyomAM temane AtmA otaprota thaele che, dhabakI rahyo che, tyAM zedhavAthI bhagatabApunAM smaraNo jaDI zake che. eka eka kAvyane yAda karIe ane tenI sAthe joDAelA bApunAM smaraNo jhaLahaLI UThe che. lekasAhityanA praNetA pU. bhagatabApunAM smaraNe vAgoLavA mATe lekenA hRdayamAM, lokonA jIvanamAM DAkIuM karavuM jarUrI che. loko sAtheno temano vyavahAra ane gharobo smaraNakakyArAonI suvAsane maheMkatI karI mUke che. rasoI karate rase, vepAra karato vANiyo, majUrI karato majUra, khetI karatA kheDUta, udyoga calAvatA udyogapati, rAjakAraNanA ATApATA khelate rAjapuruSa, sevAnA vrata dhAraNa karate lekasevaka ke AdhyAtmika kakSAe pahoMcele AtmajJAnI-AvI aneka kakSAe pahoMcelI vyaktio sAthe otaprota thaI enA jIvananA marmane pichANanAra bhagatabApu e mAtra kavi na hatA paNa ArSadraSTA hatA. mAro ane temano saMbaMdha traNa peDhIne ane khUba AtmIya hato. mArA te te pitAtulya hatA. zrI. rAmabhAI kAga upara jevI mamatA ane prema. tevI ja rIte mArA upara temanI mamatA ane prema. mAre tyAM teozrI mArA dAdA nAthAbhAI zeThanA vakhatathI AvatA hatA. nAnapaNamAM mane ghaNI vakhata vArtAo kahetA tyArathI ja temanAmAM mane pitAtulya premanAM darzana thaelAM. upara jaNAvyA pramANe samAjanA judA judA varganA mANaso sAthe teozrI eTalA badhA otaprota rahetA ke ApaNane ghaNI vakhata ema lAge ke bApu nAnI vAtomAM paNa keTale rasa dharAve che. mAre tyAM Ave to amArA gharanA pAMca varasanI vayathI mAMDIne paMcotera varasanI vaya dharAvatA kuTuMbanA tamAma sabhyonA hRdayamAM "bApu AvyA," "bApu AvyA" ema madhura bhAva relAvA mAMDe. athANAMnI vAtathI mAMDIne rAmAyaNa-mahAbhAratanI vAta kahe ane A vAta kare tyAre ema lAge ke teozrI phakta kavi nahIM, paNa mAnI mamatA-pitAnuM vAtsalyamitratA sakhyabhAvanA teo pratIka hatA, ghare Ave ane pagathiyAM caDatAM hoya tyAre kaI bALaka maLe te lAkSaNika Dhabe mamatAthI pUche : bAbAbhAIne peMDA bhAve ke kulaphI ? kizora maLe te gillIdaMDAnI ke oLAMba-koLAMbanI vAta kare-yuvAna maLe te krikeTanI ane praDha maLe te pote ja vepArI hoya te rIte dhaMdhAnI jhINavaTabharI vAto kare, baheno-bhAIone maLe te garamara athANAnI ke pApaDavaDInI vAte kare ane mAjIne maLe te rAmanA vanavAsanI ke zabarInAM eThAM boranI vAto karI rAjI kare. AvA kavi ane Atmajana meM Aja dina sudhI mArI jiMdagImAM joyA nathI ane bIjA koIe joyA hoya tevI vAta sAMbhaLI nathI. teozrInI aneka kavitAomAM lekajIvananI A vAto paDelI che. gavarnarazrInA baMgalAnI sAhyabI mANyA pachI paNa teTalA ja bhAvathI balake tenA karatAM vadhAre mojathI kAnAnI jhuMpaDIe khATI chAza ane TADhA roTalAno svAda eTalI ja mIThAzathI mANe che. masIDIjha kAramAM beThA pachI "dhIharAnI musApharI (((((((((kathizrI dakSA kAkA RdiA-jhAMthI)))
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha premathI kare che. ("ghIharA" eTale gAmaDAmAM sAtIlAkaDAne cheDe nAnI gAdalI nAMkhIne karAtI musApharI) mane eka vAra bApue kahyuM hatuM ke, A badhI vAto kavitA rUpe mArA hAthe janma dhAraNa kare tyAre prasUtinI vedanA jevI vedanA veThavI paDe che. sarjana hRdayamAM ApoApa krUra ane vANI rUpe teno janma thAya tyAre kavitA AkAra dhAraNa kare che. bApu kavi hatA-vidvAna hatA. sAdhAraNa rIte "zrI" ane sarasvatIne meLa besato nathI paNa bApu upara baMnenI maherabAnI hatI. meM bApune pUchayuM ke "zrI ane sarasvatI baMnenI ApanA upara maherabAnI thaI tenuM kAraNa zuM ? tenA javAbamAM bApue AkAza tarapha AMgaLI cIMdhI ane hasatAM hasatAM kahyuM ke, "kudarata maherabAna te gadhA pahelavAna." AvA nirmohI -nirahaMkArI AtmA e hatA. amArA dhaMdhAnA kAma prasaMge huM tathA barmAzelanA sAheba vikaTara gaelA. mane thayuM ke pUjya bApu majAdara hoya to sAhebane mulAkAta karAvuM. meM temane moTara saDakanI nIce majAdarane raste levA kahyuM. sAheba mane kahe ke tame AvA kharabaDA-aDAbIDa raste kayAM laI jAo cho ? meM kahyuM ke A te kharA. tamone bhagatabApunI mulAkAta karAvuM. mane temaNe kahyuM ke mArI AvavAnI IcchA nathI. paNa mArA ati Agrahane laIne teo saMmata thayA. amo majAdara pahoMcyA. pUjya bApu DelAmAM ja chetI ane jhabhyo paherIne UbhA hatA. veta dADhI pharapharatI hatI. mAthAnA vALa zaMkaranI jaTA jema bAMdhelA hatA. sAhebe mane kahyuM ke tame mane A mahArAja pAse kayAM lAvyA ! meM kahyuM ke jarA zAMti rAkho. amo gADImAMthI nIce utaryA. pU. bApue amIbharelI AMkhoe ane nirmaLa hAsyathI premapUrvaka AvakAra Apyo. tapabhUminI yAda Ave evA phaLIAmAM lImaDAnA jhADa nIce ame beThA. aupacArika oLakhavidhi thaI. meM hindImAM oLakhANa karAvI ane sAhebanI aTaka jaNAvI. tyAM te emanI aTaka uparathI bApue zuddha hindImAM sAhebanI janmabhUmi viSe-temanI peDhI ane paraMparAnA ItihAsa viSe-ane temanA kULamAM janmelA aneka nAmI anAmI mahAnubhAvo viSe etihAsika vAto karI. sAheba te khurazImAM saDaka thaI gayAstabdha thaI gayA. tyAra bAda judA judA viSayone lagatI aneka vAte thaI. ame paNa eka kalAka rokAI ubhA thayA. sAhebe jyAre ame AvyA tyAre ziSTAcAra khAtara "sAheba" kahelA paNa jatI vakhate-vidAya vakhate pU. bApunA pagamAM paDI gayA. rastAmAM mane kahyuM ke; Ichhubhai, you have done the best thing that you have brought me here. I will never forget this grand old man in my life. Really it is awe-inspiring. (IcchubhAI, tame mane atre lAvyA te tame sArAmAM sAruM kAma karyuM che. huM A mahAna bujharga AdamIne mArI jiMdagImAM koI divasa bhUlI zakIza nahIM kharekhara adbhuta che.) - saMsmaraNo vAgoLavA besuM to eka AkhuM pustaka bharAya paNa aneka saMbaMdhIo-mitro-snehIonAM smaraNo vAgoLavAno-mANavAne lahAvo saune maLe te mATe atre viramuM chuM. aMtamAM AzA rAkhuM ke temanA jevA ApaNe na banIe to paNa teozrIe kaMDArelI keDIo ApaNe niSThApUrvaka svaccha rAkhI temanA jIvananA uttama guNenA ajavALAM pAtharIne AvatI peDhIne temano saMdezo pahoMcADIe te ApaNe teozrIne gya aMjalI ApI gaNAze. teozrInA bhautika dehane ApaNe joI zakavAnA nathI paraMtu potAnA vipula sAhityathI teozrI ApaNI vacce ajaraamara rahevAnA. teozrIne AtmA haMmezAM ApaNane rastA cIMdhADaze je ApaNane unnati ane pragatinA paMtha upara AgaLa vadhAraze tevI zraddhA sAthe ApaNA saunA lADIlA bhagatabApune koTI koTI vaMdana. *
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraNAdAyI vANI zrI vajubhAI durlabhajI gAMdhI - vANI, vartana, vAta ane anubhava dhanya banAvanArAM hatAM. eka vAra pUjya bApu kuMDalA padhAryA. hoko sAthe hoya ja ! haka taiyAra karavAnuM zrI vazarAmabhAIne kahyuM tyAre meM bApune kahyuM ke "bApu, moTA mANase bIDI, sIgareTa ke hoko pIvAnI nA pADe che, paraMtu Apane hekA vagara kema cAlatuM nathI ?" tyAre bApue kahyuM ke "dIkarA sAMbhaLa, pahelAM Teva ApaNe pADIe, pachI Teva ApaNane pADe. eTale Tevane pADo to Teva ApaNane pADI daye che. bhAvanagaranA mahArAjA sara kRSNakumArasiMhajIe nakakI karyuM ke dhArAsabhAmAM dhumrapAna karavuM nahIM. paNa tArA bApujIne bIDInI Teva, ane mAre hokAnI Teva eTale jyAre bIDI ane hokAnI talapa lAge tyAre amo cAlu dhArAsabhAe bahAra jatA rahetA ane tArA bApujI bIDI ane huM hAke pI lIdhA pachI dhArAsabhA holamAM AvIe mahArAjA sAhebane khabara paDI ke, zrI durlabhajIbhAI ane zrI kAgabApune bIDInI talapa mATe bahAra javuM paDe che, ane dhArAsabhAmAM jAmatuM nathI. eTale amane baMnene mahArAjA sAhebe kahyuM ke, dhumrapAna sabhA samaya pUratuM choDo to jIvanamAM paNa eka divasa A chUTI jaze. mahArAjAe A pachI amane bIDI-hAke pIvAnI chUTa ApelI, paNa ame dhArAsabhAmAM bIDI ane hoko na pIvAne nirNaya karyo. ane tArA bApujInI te te Teva sAva cAlI gaI mAre paNa have A Tevane kADhavI che." A vAtanI mArA upara eka neMdhanIya asara paDI ke, "kaI paNa Teva pADo nahIM; nahIM te Teva tamane pADI deze." A vAkaye pUjya bApu pAsethI mane maLyuM je jIvanamAM gUMthavA jevuM che. bApu kaMDalA Ave tyAre bApu pAse besIne pUchuM: "hamaNAM zuM lakhe che ?" tyAre je je kAvyo. pustako ke je kAMI lakhatA hoya tenuM suMdara vivecana karatA. te saMbhALavAthI khUba AnaMda thata. eka vakhata kaheH hamaNAM to vinobAnA vicAro ane vinobAnI vAta upara lakhuM chuM." bIjI eka vakhata AvelA tyAre pUjya yogIjI mahArAja mATe lakhatA hatA. pUjya bApunI yAdazakti sArI ane jemanA sAthe saMbaMdha rAkhatA hoya temanA sAthe kAyamI saMbaMdho mATe zuM karavuM, te temanAmAMthI preraNA levA jevuM che. jyAre jyAre kuMDalAnA koI paNa jaNa maLe tyAre pUjya bApu acUka zrI durlabhajIbhAI ane temanA parivAranA badhA kema che ?" A prazna pUchatA. amArA pUjya pitAzrI durlabhajI mANekacaMda gAMdhI vakIla jIvatA hatA tyAM sudhI te barAbara che, paNa amArA kuTuMba pratyenI bhalI lAgaNI ane anero prema, amArA pitAzrI gujarI gayA pachI paNa yathAvata rahyAM che. pUjya bApu eka vakhata jItharI : amaragaDha: havAphera mATe gayelA tyAre huM ane kuMDalAnA zrI mahArAjagIrI bApu banne khabara kADhavA jItharI gayelA. pUjya bApu mATe huM paiDAnuM pekeTa sAthe laI gayele. bApue kahyuM ke "peDAnuM pekeTa tamo lAvyA tethI mane AnaMda thaye paraMtu anero AnaMda te e TaELI AHIR mAM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-'tha 104 vAtane thayA ke tArA pUjya pitAzrI, kuMDalAnA darabAra zrI bhANubhAI mAkAbhAI khumANa, zrI mahArAjagIrI, ane je paiDA lAvyA te peDAnA pekeTa upara jenuM nAma che te mArA priya mitra 'dAsa' je vanamALIdAsa devacaMda peDAvALA; tArA bApujInI A kaMpanI ! kuMDalAnA badhA mahAna mANaso yAda Ave che, jyAre jyAre kuMDalA AvuM tyAre tyAre zrI vanamALIdAsa premathI peMDAnu` `keTa Ape ja. A mitranI yAdI A pekeTathI tAjI thaI. eTale peMDA te pratIka che paNa je peMDAmAM bhAvanA, lAgaNI ane prema samAyelAM che. evA pekeTane joI ne Aje ' khUba ja khuza thayA hyuM." pUjya bApunA mitra pratyena prema ane koI bheTa vastune mahAna ane meATI karI batAvavI, te pUjya bApu pAsethI jANavA maLyu. pUjya bApunA atithisatkAra atithisatkAro eka prasa`ga mane yAda Ave che. vaDIyAthI zrI du'bhajIbhAI khetANI kuMDalA AvelA tyAre mane kahe : "vaju, ApaNe zrI kAga bApune maLavA mAdara javuM che. mubaI Ave tyAre ghaNI vakhata kahe che ke, kayAreka te majAdara padhAro.'' eTale huM ane zrI du^bhajIbhAI khetANI majAdara AvyA. paNa pUjya bApu bahAragAma gayelA jethI maLI zakayA nahIM. vaLatAM meM kahyuM ke bApunA khAsa snehI zrI kalyANajIbhAI DuMgara rahe che, eTale DuMgara gAmamAM zrI kalyANajIbhAI ne malyA. zrI kalyANajIbhAI e khUba ja AgatA svAgatA karI. tyAre dula bhajIbhAI khetANIe kahyuM ke, jevI sobata tevI asara. sArA mANasAnA mitro paNa sArA hoya, kalyANajIbhAInI lAgaNI ane atithisatkArathI zrI durlabhajIbhAI khetANI khUba ja khuza thayA. zrI duCbhajIbhAI majAdara AvyAne maLAyu nahi teneA bApune khUba vasavasa| thayo. 'are ! ghaNA samayathI huM durlabhajIbhAI khetANIne majAdara AvavA kahetA. jyAre AvyA tyAre AgatAsvAgatA ane atithisatkAra karavAno mane meAkeA maLyA. paNa huM ghare nahI' ! ' eTale khUba ja dilagIrIvALo ane mamatAthI bharelA patra mArA upara lakhela. huM samajI zakayo ke AvI suMdara lAgaNI hAvI joI e, je na maLI zakavAthI patra lakhyo, A bApunI atithi bhAvanA batAve che. pU. bApu amarelIthI lIlIyA AvelA. TreInamAM bhegA thaI gayA. meM kahyuM ke Aje kuMDalA tarI jAva. tyAre bApue kahyuM ke "Aje mAre tyAM majAdaramAM mahemAneA AvavAnA che, eTale A vakhate nahIM AvI zakuM. paNa kuMDalA jarUra AvavuM che. kuMDalA tamAre tyAM koNa jANe zuM leNAdeNI haze te bhagavAna jANe paNa khUba game ! tArA bApu gujarI gayA pachI, mitromAMthI zrI bhANabApu, zrI vanamALIdAsa, zrI mathuraprasAda AdItyarAma, jUnA mitro badhA cAlyA gayA. eka mahArAjagIrI che. emanI have avasthA eTale tyAM AvuM ane A sarkala yAda Ave, ane mana bharAI jAya. paNa tame karAva ane badhAne huM AvuM ane bApu AvyAnA AnaMda thAya, ane garamAgarama roTalA ane temAM dhI ane rIMgaNAnu zAka ane e dUdhanI bharela tAMsaLI ! je tAMsaLI mArA mATe tArA bApujIe khAsa banAvelI, te bhAvanAM bhAjanIyAM levA kuMDalA jarUrathI eka AMTo AvIza.' vacana ApyA pramANe eka vAra rAjakATathI AvatAM kuMDalA savArathI sAMja rahyA ane mArI sAthe tema ja zrI mahArAjagIrI bApune khelAvI temanI sAthe vAto karelI. A hatI temanAmAM mitro-snehIo pratye sabaMdha rAkhavAnI rIteA, je kharekhara abhinaMdanane pAtra che, bApunA jIvanane eka prasaMga yAda Ave che; mahuvAnI koleje, hAspiTala tathA sArjanika saMsthA kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM emAM je je dAtAee paisA ApyA hAya temanu muMbaImAM bahumAna hatuM. je sabhAmAM zrI jasavaMtabhAI mahetA tathA meTA mATA netAe, udyogapatie, udAra dAtA tema ja samAjasevake ane mahAna mANasA hatA. muMbaInA 'phaMkazana' TAImasara hoya ane netA, dAtAe badhAne khelavAne meke ApavAne hoya. temAM pUjya bApune khelavAnuM kahevAmAM AvyuM', ane haLavekathI pramukhazrIe kahyuM ke khelavAvALA ghaNA che mATe be miniTa ! tyAre bApue kahyuM ke "bhale'' ane zarU karyuM : "maherabAna pramukha sAheba bhAI e tathA bahene ! mAre teA eka kahevAnu che ke tejIlI gheADI hAya, ane savAra paNa evA tejIlA hAya, ane jo tene kahevAmAM Ave ke A tejIlI gheADIne osarImAM doDAvI do. teA e miniTamAM zu kahyuM ane zuM na kahyu', chatAM eTaluM teA kahIza ja ke jananI jaNa teA bhakta jaNa kAM dAtA kAM sura nahIMtara raheje vAMjhaNI mata gumAvIza tUra,, Ama kahI bApue eTaluM ja kahyu ke, "pArekhane emanI mAtAe evA pedA karyAM che ke, jeNe mAtApitAnuM nAma rezana karyuM che'' ATaluM kahyuM ane bIjA ghaTatA rUpiyA paNa badhAe vadhArI ApyA. aneka dAtAoe dhanano dhodha varasAvyo. AvI hatI kavinI zakti ! mitro pratyenA guNa aMge bApunA eka prasaMga che. amArA bahenanA vevizALa prasaMga aMge banyuM evuM ke huM bhAvanagara amArA pUjya pitAzrInA mitra parazeottamabhAI chatrabhuja vakIlane sAthe laI te tema ja amArA kuMDalAnA zrI prabhudAsa hemANIbhAI sAthe bhAvanagara zrI jamanAdAsa nAnacaMdabhAI konTrAkaTarane tyAM zrI caMdrakAMtane jovA gayA. amane pasaMda paDayuM eTale kuMDalA AvavA AmaMtraNa Apyu. zrI jamanAdAsabhAi e kahyuM : "huM kayAMya jovA jatA nathI ane dulA kAga-14 105 jyAM jAva chuM tyAM cAMdalA karavA hAya te jAu chuM.'' eTale teozrIe DuMgara zrI kalyANajIbhAI upara phAna karela ane tyAM dulA bApu kAga te samaye eThelA. temaNe kahyuM ke bannenA aheAbhAgya hoya te banne mATe sAruM che. zrI kalyANajIbhAIe kahyuM ke zeThane kaheA ke kuMDalA cAMdalA karavA jAya. eTale zrI kalyANajIbhAI e bApune kahyuM ke, tameA zeThane kahA eTale zrI jamanAdAsabhAI zeThane kahyuM ke, zrI durlabhajIbhAInI dIkarIne joI che, dIkarI saMskArI, sArI ane sarasa che tema ja tamArA ane zrI du^bhajIbhAInA aheAbhAgya hAya te| zrI caMdrakAMtabhAI mATe khUba ja sAruM che. eTale turata ja meTara laI te kuDalA jAo ane cAMdalA kareA. zrI zeThe caMdrakAntabhAI ane caMpakabhAI ne mAkalyA, ane pAte AvyA. ane cAMdalA karyAM. A che kavinI bhASA pUjya bApue A lagnamAM paNa hAjarI ApI. A che mitrabhAvanAnuM pratIka. eka prasaga satsaMgane prabhAva agene hamaNAMne yAda Ave che. sArAne sArA soMga hAya te temane paNa sArA maLe che. hamaNAM leAkasabhAnI cUMTaNI pahelAM mArA mitra kutIyANA ane pArakhaMdara gayelA tyAre mArA mitrane zrI merubhA gaDhavI maLelA. ane te vAteA karatA hatA tyAre zrI merubhA gaDhavIe mArA mitrane kahyuM ke Apa kuMDalAthI Ave che. te sAvarakuMDalAmAM huM zrI durlabhajIbhAI vakIlane eLakhu chuM. zrI du'bhajIbhAI te tyAM bhagatabApu dulAkAga sAthe jaI AvyeA hyuM. zrI durlabhajIbhAInA keTalA dIkarA vagere khara aMtara pUvyA. ane rAma rAma kahevarAvyA. A che sArA mitrono lAbha ! zrI merubhA gaDhavI tema ja mahAkavi zrI zaMkaradAnajI tathA kavi trApajakara bApune lIdhe amAre AMgaNe AvI gayA che. je jANI khUba AnaMda thayA. pU. bApu kahetA kavizrI dulA kAga smRti graMtha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha ke sArAthI sArAne lAbha maLe. zrI mohanalAla vAtra vinA potAnA hAthanI AMgaLI ane capaTIthI motIcaMda gaDhaDAvALAe tArA bApujI sAthe mitratA je tAla milAvatA te khUba ja mIThuM gIta lAgatuM karAvelI eTale sArAthI sArA ja maLe che. teo ane AnaMdavibhora banI jatAM teozrI jyAre kahetA : "ApaNe sArA te AkhuM jaga sAruM, gAtA tyAre mANasone stabdha karI detA. rAmAyaNa jIvanamAM cAritrya e ja mukhya vastu che. cAritra uparanI vAto jemAM rAjA dazarathajInuM vacanapAlana, che te badhuM ja che, ane jIvanamAM cAritra nathI te zrI rAmanI pitA pratyenI pharaja, sitAjIne rAma kAMI nathI !" emanI vAta khUba ja samajavA jevI pratye prema ane zrI rAmanuM prajA pratyenuM kartavya hoya che. ane A badhAmAM pUjya bApu kahetA ke, vAlmI- pUjya kAgabApunI vANI kaI alaukika ane kIjIe lakSmaNajInI dharmapatnI mATe thoDuM ochuM zA ajara amara che. teozrI aneka vAte je mATe lakhyuM haze ? zA mATe pakSapAta karyo haze? te rAmAyaNa, mahAbhArata tathA aneka anubhavanI karatA bAIne tyAga ajoDa gaNAya. urmilAno : ne samajavA jevI hatI ane emAMthI thoDuM je lakSmaNajInA dharmapatnIno tyAga. gAya ane vAta laIe to paNa ApaNuM jIvana pAvana thaI jAya. kare tyAre choka karI de. A pAtra bApune bahu priya kharekhara mAtA sarasvatIjInI pUrI kRpAthI vANImAMthI hatuM. mANasane samajavA mATe, pharaja adA zubha vAta ja nIkaLatI je IzvaranI kRpA hatI. karavA zIkhavuM hoya te rAmAyaNa vAMce, zIkho ane - pUjya bApune sauthI vadhAre prema rAmAyaNa ane manana kare tema pUjya bApu kahetA. ane chelle rAmAyaNanAM pAtro upara hate. rAmAyaNanI vArtAnA eTaluM lakhIza ke pUjaya bApune rAmAyaNa khUba ja aneka artho aneka rUpAMtaro karatA. aneka rIte priya ane temAM rAma ati priya eTale bApue samajAvI zakatA. dAkhalA dalIle ane samajAvavAnI emanA suputranuM nAma rAma pADayuM che. pUjya bApu zakti tathA gAvAnI zakti kaI ajoDa hatI. kudaratI dhArmika jIvana jIvanAra ane sAcA mANasanuM pratikaMTha ane temanI sAthe tAla je gAtA hoya tyAre biMba che. teonuM jIvana suvAsamaya ane temanA AMgaLIthI bIjA hAtha upara AMgaLIne mAre ane jIvanamAMthI kaMIka laIe te ApaNuM jIvana paNa te tAla evI rIte sura purAvatA hoya ke koI paNa sArthaka thAya. teozrInuM dhArmika jIvana ane temanAM vAjIMtra karatAM te vizeSa suMdara lAgata. kayAreka kAvya tathA lakhANo je Aje paNa madhamadhe che. kyAreka capaTI vagADatA ane capaTI evI rIte manuSyanuM zarIra eka divasa javAnuM che paNa gayA vagADatA ke sAthe vAtra na hoya eTale sura ane pachI suvAsa e ja jIvana che. dhArmika manana ane tAla milApa je gAtA hoya tyAre joIe te ciMtana karanAra bApu ajara amara che. * " he kavi dulA kAga smRti-graMtha saddha che
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana satyanA upAsaka * zrI kanu mAreTa parama vaMdanIya pUjya bhagatabApunAM 1947mAM amadAvAda mukAme prathama darzana thayAM. prAcIna RSImunionI kathA zAstromAM vAMcelI. evA sAkSAta RRSInAM darzana te di thayAM. amArA eka AhIra yajamAna arjunabhAI DAMgarane tyAM huM rahetA. te bahu ja nAnA mANasa, DrAIvaranI tAkarI kare. khAraDuM bahu ja khAnadAna. mane raMgabhUminAM gIto gAvAnA zekha. lokasAhitya zuM che tenI kAMI ja khabara nahi. arjunabhAIe kahyuM, "pUjya bhagata bApu dulA kAga amArA zeThane tyAM padhAryA che. cAla, tane darzana karAvuM." ame gayA. bApune huM page lAgyA. bApue amIbharI najara nAkhI. khabaraaMtara pUchyA. arjunabhAI e kahyuM : "A chekarA ApanAM bhajane bahu ja bhAvathI gAya che.' mane gAvAnuM kahyuM, bApunuM raceluM bhajana "kaLA aparamapAra vAlA tyAM paheAMce nahi vicAra' gAyu. bApue mArA kaMThanI prazaMzA karI kahyuM : pUrvAM janmamAM sAcAM meAtInAM dAna karyA hAya tene sArA kaMTha maLe. have tuM mArI pAse majAdara Ava. tyAM be mAsa rokAje. tane AnaMdaAvaze.' paNa huM saMjoga kahA ke bhAgya kaheA bApu pAse jaI zakayo nahi. paNa temanAM ujaLA aMtaranI AziSa te mane tyAM ja maLI gaI. bIjo prasaMga rAjakoTa mukAme leAkasAhitya saMmelana vakhatanA che. dhaNA kalAkAro bhegA thayelA. mAre bhAga khAravA jJAtinAM leAkanRtyA rajU karavAnuM AveluM. thADAM gIto maLyAM. paNa mane sa MtApa na thayA. manamAM thayuM lAvane thADAMka lakhI nAkhuM ! tyAM kone khabara paDavAnI che! Ave! huM abUdha hatA. AvyA AvyA valyA tunA vANajo nAvyA nAheAlIyA tArAM nAvaDAM, rajU karyuM. pUjya bApu tarata ja pArakhI gayA. mane kahe, "tuM sAruM lakhe che. bhAva majAnA che. paNa Ane lAkagIta na kahevAya. lAkaDhALanuM gIta kahI zakAya. ane tyAM sudhI lokeAmAMthI gIta levAM. lakhavu ja haoNya to mArI pAse Ava, tane khAmI te khUbInI khabara paDaze. tyAre majA Avaze.'' bApunI divya aMtaranI udAratAthI huM eka zabda na khelI zakayo. kSamA mAgI tyAre hasI paDayA. mane kahe gAMDA ! ApaNe te badhA sanAtana satyanA upAsaka chIe. keDo cAtarI jaI e te kema cAle ? kavizrI dulA kAnA smRtti-graMtha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ gebI AtmA * muLubhAI pAliyA lIMbaDImAM sane 1953mAM navarAtri prasaMge rAjyanI kalabamAM kavione utAro. tyAM sAhitya ane piMgaLaDIMgaLanI carcA kiraNabApu, pU. zaMkarabApu, pU. bhagatabApu, pU.merubhAbhAI, pU. rAmadAnajI vagere vacce thatI joI. bhagatabApue piMgaLa ane DIMgaLanAM zAstro rAmAyaNa-bhAgavata vagerenA bheda batAvyA. kAkAsA. kumArazrI hAjara hatA. huM paNa tyAM hate. vAtenI carcAnA aMte zaMkaradAna bApu bolyA : "vAha prabhu tArI gati ! A te bhava bhavane keka gebI AtmA A garIba jJAtimAM utaryo che. vAhe prabhu tArI kRpA" A zabdo saunA hRdayamAM coMTI gayelA. meM jaNAvelA moTA kavionA manamAM hatuM ke, dulAbhagata piMgaLa bhaNela nathI ane pite piMgaLanA pAraMgata abhyAsIo che evo dAvo hato te bhagata bApue bhedI bhrama bhAMgI nAkhyo. A kaviene thayuM ke bhagata te piMgaLanA praNetA ke pitA che. paNa Aja sudhI amArA jIvananA saMdhyAkALa sudhI amane saune aMdhArAmAM ane bhramamAM kAM rAkhyA ? A carcAnI je majA e kavione AvI tenA aMte zaMkaradAna bApu uparanA zabdo hRdayapUrvaka uccArI acaMbo pAmI gayela. * ERY [ kaviThThI lA kAga smRti-graMtha rakSA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulasIzyAmanA mArge * mahaMta harikRSNAcArya 1960nI sAlamAM huM jUnAgaDha jillA kala borDane pramukha hatA. A arasAmAM zrI bhagatabApu jUnAgaDha khAte cAlatI lokasAhitya vidyAlayanI mulAkAta vakhatevakhata letA. AvatAMnI sAthe ja gAmamAM rahetA potAnA nikaTavatI vyaktione khabara ApI maLavA belAvatA. AvanArAonA khabara-aMtara pUchatA. A vidhi pUre na thAya tyAM sudhI pitAne pravAsa temane adhUrI lAgatA. A lisTamAM mAruM nAma paNa hatuM. mahaMta, mahArAja ane sAdhu-saMtane bhagatabApu haMmezAM AdarapUrvaka jatA. A loko sAtheno vartAva potAnA nikaTanA saMbaMdhIo jevo haMmezAM rAkhatA. A sAlanA mArca mahinAnI zarUAtamAM pU. ravizaMkara mahArAja jUnAgaDha padhArelA hatA, temane maLavA zrI bhagatabApu eciMtA nIkaLI AvyA. temanA AgamananA khabara maLatAMnI sAthe ja rAbetA mujaba maLavA gayA. bhagatabApue lAgaNIpUrvaka bAla-baccAMnA khabara-aMtara pUchIne mane kahyuM ke, "AcArya ! AvatI kAle vahelI savAre tulasIzyAma javA mATe mArI IcchA che." tulasIzyAma khAte gau zALAnuM ane anya bAMdhakAma zrI ratubhAI adANIe ekaThA karelA sArvajanika phaMDamAMthI cAlatuM hatuM. te jovAnI temanI IcchA hatI. vadhArAnA kAma mATe Ayojana karI bhaviSyanI vyavasthA goThavavA mATe pitAne aMgata mAhitI meLavavI hatI. tulasIzyAmanA vikAsa mATe bhagatabApunI AgevAnI nIce eka avidhisaranI kamiTi hatI, jenI sAthe huM paNa - g * - - - - - - - saMkaLAyela hatA. vizeSamAM ahIM khAte jillA lela borDa taraphathI pathikAzrama ane kejha-venuM bAMdhakAma cAlu hatuM te paNa vakhatovakhata tapAsavA javAnI mArI pharaja hoI A saMsthA ane tenI pravRtti sAthe mAro saMbaMdha najadikane hate. mane anukULatA hoya te tulasIzyAmanA pravAsamAM bhagatabApu sAthe joDAvuM tevI temanI IcchA hatI. je meM svIkArI ane pravAsamAM sAthe joDAvA saMmati ApI. vaLatA divase ame savAre jUnAgaDhathI tulasIzyAma javA mATe nIkaLyA. bhagatabApunI zArIrika sthiti pahelethI ja nabaLI hatI. te mArA jANavAmAM hatuM. pote ADA rastAno pravAsa sahana na karI zake te IrAdAthI verAvaLa unA mAraphata tulasIzyAma pahoMcavAnI meM bhagatabApune karelI vAta temaNe na svIkArI, ane kahyuM : "AcArya, thAka lAge ke mAMdA paDIe tenI ciMtA zyAma bhagavAnane soMpIe. meM lAMbA samayathI gIra nathI joI mATe ApaNe gIramAMthI pasAra thatA mArage javAnuM che." temanI IcchA mujaba visAvadara, satAdhAra, thaIne tulasIzyAma javA mATe pravAsa ame zarU karyo. satAdhAranI dhoLI dhajA dekhatAMnI sAthe ja bhagatabApunA A sthAna sAthenAM smaraNe tAjA thavA lAgyAM. mAre khabhe hAtha mUkI gadgadita kaMThe kahevA lAgyA, "AcArya, lekajIvananA utkarSa mATe bAMdhavAmAM AvelAM A sthAnakanA puruSonI pagaraja jyAM paDI hoya tenI havAthI paNa mAnavInA vicAro pavitra thAya. AnuM nAma ja yAtrAdhAma. yAtrAdhAma janmatAM thatA kavi dulA kAga Rtta-
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kavizrI dulA kAga smRti graMtha nathI paNa mahAtmAo mAraphata tenuM sarjana thAya che. hindavApIra ApA gIgAnA nAmathI paNa hRdayamAM rahelA prema ane bhakti upara tarI Ave che. dhanya che satAdhAra" mIMcelI AMkho praphullIta vadana sAthe bhagatabApu sAdhu saMtanA uca vizALa pradezanI bhUmikAmAM vicaravA lAgyA. temanI vicArasamAdhi toDavA meM vAta zarU karI : "bApu, mane paNa satAdhArane eka vicitra anubhava thayo hato !" pote mIMcelI AMkhe cAlu rAkhI TuMkANamAM ja kahyuM, "kahI nAkhe." "muMbaI khAtenA eka mitranA saMbaMdhI soraTha jevA mAgatA hatA. temane badhAM sthaLa batAvavA mATe muMbaI khAtenA mArA mitra taraphathI khAsa bhalAmaNa thaI Avela, eTale te bhAInI sAthe mAre sau prathama satAdhAra AvavAnuM thayuM. A bhAI mULa saurASTranA. bacapaNa haidarAbAdamAM vitAvyuM. pukhta uMmare pahoMcyA pachI muMbaImAM pherI karavA lAgyA. bIjA vizvayuddha daramiyAna gumAstAmAMthI lakhapatI bananArA keTalAka pikInA A bhAI eka hatA. ame baporane samaye satAdhAra pahoMcyA tyAM hariharano sAda paDyo hato. zrI zAmajI bhagate umaLakAbhera amAruM svAgata karyuM, prasAda levA mATe aMtaHkaraNapUrvaka Agraha karyo. ame jamIne nIkaLela hoI prasAda na levA badala temanI mAphI mAgI. maMdiramAM darzane gayA. Avela bhAIne satAdhAra maMdirano ItihAsa huM je jANato hato te kahI saMbhaLAvyuM. paNa temanuM dhyAna bIjA badhA karatAM bhajana zALAmAM jamavA beThelA 200-250 mANase tarapha hatuM. vicAromAMthI ekAeka jAgRta thaI vepArIne sulabha evo savAla karyo ke "A mANasa jAme che temanI pAsethI thALI dITha keTalA paisA levAtA haze ?" meM javAba Apyo: "kAMI nahi." A javAba sAMbhaLatAMnI sAthe ja zeThane acaMbA sAthe AghAta lAgyo hoya tema moTethI bolI uThayA : maphata !" AthI vizeSa kAMI paNa bolyA vagara te oTalA upara besI gayA. thoDI vAra zAMta rahyA pachI pANIne glAsa maMgAvI khissAmAMthI goLI kADhIne gaLI gayA. paMdara miniTa ArAma lIdhA pachI kAMI paNa bolyA vagara mane kahyuM ke "cAle have ravAnA thaIe." theDe ArAma lIdhA bAda pravAsamAM AgaLa javAna zAmajI bhagate karelA Agrahano asvIkAra karI ame cAlatA thayA. rastAmAM zeTha mUMgAM ja hatA. thoDI vAra pachI mAtra eTaluM ja bolyA ke "rezanIMganA samayamAM anAjano keTale durvyaya !" A prasaMga sAMbhaLI bhagata bApu mukta rIte hasI paDayA. vaLate divase jyAre ame tulasIzyAmamAM jamavA beThA tyAre upalA prasaMgane yAda karI mane pUchyuM ke "AcArya, zeThane ahIM lAvyA hatA ?" meM javAba Apyo : "satAdhAra pachI ame paraba, ke tulasIzyAma zeThane batAvyuM hota te pAchaLathI temane hospITalamAM dAkhala karavA paData!" kALA bajAramAMthI nANAM kamAnAra zeThane anAjanA khoTA bagADathI AghAta pahoMce tevuM emane na batAvyuM. - jema jema ame gIramAM utaratA gayA tema bhagata bApu jANe potAnAM svajanonI duniyAmAM jatA hoya tevA bhAvAvezamAM AvatA hatA. AMbAjaLa nadI utaryA eTale kAMThA uparanI vanaspati nadImAM gArAnuM khutANa comAsAmAM koInA bApanI zarama rAkhe nahi tevI vaMkI abAjaLanA guNadoSa ane techaDAInI gAthA pUrI thAya tyAM gAMDI gIranI godamAM UMce mAthe UbhelA zemaLAnA jhADa tarapha najara jatAMnI sAthe ja vAte vaLAMka lIdho, "AcArya ! A jagandhara varasamAM traNa vakhata kAyApalaTa kare ho ! ane A sAga, sIsama na hatA te mAnavIonI malIo takalAdI banata." sAjaDanA jhADanI sAthe jotA ja phaTakArI : "AcArya ! A kalaMdhara kAmane kaDiI ElAlA RIiD :
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM kharA paNa nagaNA kahevAya" jenA samarthanamAM eka duho kahI saMbhaLAvyA. dekhI tA DolarIe sudhe paNa seADama nahi i gAMDI gIranI mAhI sAjaLa phulye suranA A maheka vagaranA che. rastAnA kinAre caratI bhesA joI te gADI zakAvI tapAsa karI. gAvALane pUchyuM : "A mAla kenA ?'' sAme javAba AvyA, I. bAjarIyAnA nesavALA A jAna khAI to mAla che.'' nAma sAMbhaLatA ja AInA kuzaLa samAcAra govALa mAraphata jANI peAtAnA nAraNa pAThavyA. AcArya ! sAvajane cAra-cAra vakhata bhAM bhegA karanAra bhesa mAMkunA vele na pAMgaryAM. bANa nAkhavAmAM I eTalI te| pAvaradhI banI gaI ke chevaTe varALa thaI gaI. e velA hoya teA mAladhArInA gharanuM ghareNuM gaNAya.'' Ama gIra, gIranI, vanaspati, gIranuM lokavana, raheNIkaraNI ane sthiti, nadI, nALAM taLAvaDAM, DuMgaLA, dhAru' TIMbA ane jaranI avanavI mAhiti ane tenI khUbIe uparanu peAtAnu kaDIbaMdha svata Mtra matavALI vArtA pUrI thAya te pahelAM ame gheADAvaLInA tese, AI vAlabAInA vasavATe AvI pahoMcyA. AI vAlabAI eTale gIranA jaMgalamAM mIThThI vIraDI kahevAya. jyAM bhUkhyAMne anna, thAkavAne pANI ane pAtharo AInA AMgaNe vagara mAgyAM maLe. tenA darzanamAtrathI thAka utarI jAya. evI mIThI vANIvALA AI vAlabAInA ame atithi banyA. bhagatabApu ane amane zvetAnI sAthe ja mAthe bherIe nAkhI AMkhamAMthI amI varasAvatA AI jhAMpA sudhI sAme levA AvI amArA evAraNAM lIdhAM madhurI vANImAM gadgad kaMThe melyAM ke "Aja mAruM AMgaNuM pavitra karyuM. bApa." AvI ja 111 lAgaNI ane umaLakA sAthe bhagatabApue uttara vALyA : "janetAne vaLAvye jhAjho vakhata thaI gayA. tenI yAdI tAjI karavA Aja nIkaLI Avyo.' AI ane bhagatabApu sAthenu A sAMnidhya jiMdagImAM sadharAI raheze. tenI yAdI mAtrathI jIvana vizeSa samRddha bane tevA A prasaMga hatA. DhaLate bapore AInI rajA lIdhI. A mahemAnagIrInA mIThAM smaraNA bAMdhIne ame tulasIzyAma javA mATe ravAnA thayA. jasAdhAra AvyuM. jaMgala khAtAnA thANA AgaLathI phaMTAtA mArage ame mIDhAnA nese AvI pahoMcyA. rastAne keDe kAI baMdhANI rAhadArIe khAvaLanA gaLatIyAM lAkaDAM saLagAvI pADelA devatAmAMthI calama bharavAnI taiyArI karatA hatA, te joI bhagataApunI tala tIvra banI. gADI rokAvI hAthamAM khAlI hAkA laI tApaNAM pAse jaI pahoMcyA ane mAMgaNI karI kahyuM: "bhAI, devatAmAM mArA bhAga kharo ?'' sAmI vyaktie bhagatabApune eLakhyA DrAya ke nahi te mane yAda nathI paNa eka samAna dhI vaTemArgunI talaba mujhAvavAnuM paragajupaNuM batAvI sahAnubhUti vyakta karatA calama bharavA mATe cIpIya sAme dharyo, je laI bhagatabApue khAlI calamamAM gaLatyA lAkaDAnA tIkhArA bharI dhUMTuM levA mAMDI. talaba mujhAya ke na bujhAya tyAM tulasIzyAmanA mArgethI AvatA yAtrALue sAme bhagatabApunI najara paDI. AMkha upara hAthanuM tejavuM karI pAse AvatA yAtrALuonA samUhane jotAnI sAthe ja pAte zarU karyuM': "AcAya! A sAme Ave che temAM AgalA bhAgamAM AvatA pAMcALI DAyaro che, tyAra pachI kuMbhArU je hAthatALI letA Ave che te ane pAchalA juvAnumAM AgaLa Ave che te kALInA jaNa. bAjumAM cAra jaNa gAhilunAM vayA Ave che.' kavizrI dulA kAga smRtti-graMtha
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha A sAMbhaLIne meM sAmo prazna karyo : "je leke Ave che te paikInA koIne Apa oLakho cho ?" hasate mukhe javAba Apyo : "huM koIne nathI oLakhata, paNa eka vAsaNamAM maga, aDada ane ghauMnA dANA bhale seLabheLa thaI gayA hoya paNa najare jonAra badhAne alaga alaga na pADI le ? tema AmAM paNa che. pedA karanAre badhAnI upara judA judA lebala mArelAM to che paNa te ukelatAM AvaDavuM joIe. ane A che kaThAvidyAnuM kAma. jenI cepaDIo lakhANI nathI, ke tAlIma varga keIe zarU karyA nathI. A vAta vArasAgata che bApa !" amAre saMvAda cAlato hato tyAM eka pachI eka TuNuM AvavA lAgyuM. pahelA paMcoLI DAyaro hato jemAM mahobataparAvALA maganabhAI AgaLa hatA. pAchalA kuMbhAranA DAyarAmAM ugalAvALA jIvAbhAI hatA jene huM oLakhato hate. bAkInA lekonI pUchaparacha karI te bhagatabApunuM vidhAna sAcuM hatuM. moTuM joIne mAnavIonA mUlyAMkana karanAra sva. zrI bhagata bApue vaMkI bhomamAM vasanArA dhIMgI komanA rItabhAta ane khamIrane nokhA tAravIne taLapadI bhASAmAM je guNa gAna karI bhAvI peDhIone lekajIvananA sAhityanI bheTa ApI che, te have pachInI AvanArI peDhIo upara moTo anugraha karyo che. tulasIzyAmathI ame alaga paDyA tyAre meM mAMgaNI karI ke bApu sAjaDane duhe mane lakhAvo. Aje paNa e mArI noMdhapothImAM lakhAyela che, je bhagatabApunI amara yAdanuM pratIka che. * velanA nisAsA (ahIMthI jAva to bheLAM laI jAva-e rAga ) bAgamAM nisAsA UnA nAkhe. vanarAnI velyu re...bAgamAM nisAsA UnA nAkhe. Teka kAtare kApIne amane... pUtaLAM banAve vAlA !...(2); kApI karIne sarakhAM rAkhe...vanarAnI-1 doraDe bAMdhIne amane phAve tema pherave che, vAlA....(2); khIle jyAM phUla tyAM khUTI nAkhe...vanarAnI re mALIDAne nirakhI ame...tharathara dhrujIe, vAlA !..(2); kAyama hAthamAM kAtara rAkhe...vanarAnI-3 kAga jIvana mArAM...mALIDanI marajI...vAlA !... khabaruM vinAnAM khodI nAkhe.vanarAnI-4 ( majAdara, tA. 16-11-54) dulA kAga ((((kaghizrI dulA kAga. sRdi-althaDDDDDDD)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagata bApu zrI harisiMhajI a. gAhila rAjakoTamAM rASTrIya zALAmAM hindI sAhityanA kavivara dinakarajInI hAjarImAM te divase bhagatabApue gAyuM te mAtra svaracIta eka ja gIta vAdaLI." paraMtu tenI pUrvabhUmikAe ja pANA me kalAka lIdhA. maMtramugdha evI mAnavamedanIe tyAre temanA kaMThamAM ghughavatA sAgaranA gaMbhIra nAda sAMbhaLyA, ASADhIlA meralAnA viyeAgI gahekATa sUNye, vitte gaNa nArInA UrmI bhAvanA racAtA citranA darzanane anubhava karyAM. jhAMkhA jhAMkhA paNu smaraNapaTamAM cItarAyela e dinakarajInA zabdonA bhAva hato. 'mAtra gujarAta jevA nAnakaDA pradeza ane prAdezika bhASAnA e lokakavi mATe 'mahAkavi' zabda nAnakaDo paDe che. temanI eLakhANa ke sarakhAmaNI to thaI zake zelI va jhava, bANa ke bhavabhUti sAthe ! hIrAne teA jhaverI ja pArakhI zake e ukti uparathI samajI zakAze ke padmazrI bhaktakavi dulAbhAI kAga e kaI koTInA kavimAnavI hatA ? sane 1947nI sAla. varasA bAda gulAmInI ja jIrAmAMthI mukta thayela bhArata. dilhInA maMtrAlayamAM te divasa bhAratabharamAMthI rAjapuruSo, dezabhakto ane aneka mAnavIneA meLe bharAyela hatA. bhagatajI paNa te divase dilhImAM. te divase e mahAna maMtrA layamAM A cheDethI pelA cheDA sudhI nAnA ane meTA evA saunA moDhethI khelAtA - eka ja sAMbhaLyeo: lIMbaDIvALA kAkA phatehasiMhajI AvyA che." bhaya, kutuddala, mUMjhavaNa ane sa MdigdhatA koMgresanA zabda dulA kAga-15 moTA moTA mahArathIonA mukha upara chavAyela jotAM kiva maraka maraka malakI rahyA hatA. hasatA hatA. kAI najIkanA snehIe sahaja bhAve pUchI nAMkhyuM : "bhagatajI ! kema meADhA para malakATa che? e malakATanI ethe kAMI kahevAnA manobhAva bhAse che ?'' kharI vAta" TUMko ja javAba. samajAvIne kaho to kharA jethI samajaNa teA paDe.'' "malakATa che. A ja bhAratanA moTAmAM moTA mAnavInu nAma saunA mukhethI sAMbhaLuM chuM. zu e mAnavI sAvaja ke dIpaDA che? koI dasa mAthAne mAnavI che? e mAnavI ahIM zuM koI moTu lAvalazkara lai Avela che ? saune phaphaDATa zuM che ? tene A malakATa che.'' prazna pUchanAra javAbamAM rahela gAMbhIya` te TakArane pArakhI gayA. evuM hatuM e sarasvatInA mahAna putranuM vANIcAturyAM. navarAtrInA nave divasa lIbaDInA kAkAsAheba phatehasiMhajInA bagale bhagatajInI vANI sAMbhaLavAnA te e anerA lhAvA hatA. cAraNane khALIe janma. saMpUrNa rASTrabhakti ane prabhubhaktimAM raMgAyelA e bhaktakavinA dilamAM, hRdayanA UMDA UMDANamAM paDela kSatio pratyenI mamatAnAM darzana te temanI du:khabharI chatAM e kSatiene cAbakhA phaTakAratI tema ja khamIranI khevanA ane rAMkapaNAnI nArAjagI darzAvatI vyathA te temanA kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti graMtha 114 racela "navA navarAja'' gItamAM zabde zabde bibIta thAya che. tenI mAtra eka ja lITI atre ApuM : "cAra DAku badamAza anIyA nahi; hAya re ! Aja rAjaputa banyA bicArA." hRdayamA kSatri - rAjaputAne mATe sadharAyela bhAvanA baMdha e rIte ekAeka uparanI tUTI vAkadhArAnA rUpamAM vahetA ApaNe joI zakIe chIe. AvA hatA padmazrI dulAbhAI kAga jee ''bhagata bApu'"nA nAme jANItA hatA. game teTalI buddhi ne kalama calAvatAM paNa temanu saMpUrNa citra Apavu murakela hoI te svasthanI pAse mArA natamastake vaMdana sahita ja viramuM', A nijAna mATe kAnyA racanAra " rAte emaNe pheMTo utArI, coTalAnA keza samA karI, pachI potAnI racelI devInI, prabhunI tema ja cAraNa AIe'nI stutinA jhaDajhamakiyA chaMdo gAyA, tyAre emanA gherA, gaMbhIrA, maMdira ghUmaTanA ghaTaraNakAra zA kaMThanA paricaya thayo. chaMdonI jaDakhAteADa zabdagUthaNIne AsAnIthI ramADatI emanI jIbhanI paNa zakti dekhI. vadhumAM vadhu rasanI vAta te! e jANI ke dulAbhAI koI rAjadarabArI kavi nathI, paNa gharadhaNI kheDUta che, ajAcI cAraNa che te nijAnaMda kAje kAvyo race che. leAkavananA pAkA raMge e raMgAyelA che. lAkasAhityamAM rahelI khUbIenI pichAna thayA pachI pote e gItA kathAone potAnA lohImAM utArI lIdhAM che. te vadhumAM emane navA yuganI pragatizIla dRSTi che. leAkeAnAM du:kha kone kahevAya, e duHkhanI lAgaNImAM zI zI UMDI vedhakatA paDI che, kavitAmAM e vedhakatAne utAravA mATe kevA saMyamabharyA zabdAlekhananI jarUra che, vagere sAna A pahADanA bALane, A prakRtine khALe dhAvI rahelA mAnavane ghaNI vahelI varI gaI che. emaNe racelAM navabhAvanAnAM gIte e gIteA nathI paNa gIteAmAM gUMthelI AkhyAyikA che. bhAratavarSanA rASTrabhAvone, mAtRbhUminI manovedanAne dulAbhAI e nAnAM kAvyAkhyAmAM utArela che. rASTrajAgRtinA je gagApravAha dezamAM vahe che tenI aMdarathI nAnI moTI nahero vALIne leAkanAyake patApotAnA janasamUhomAM laI jAya che. dulAbhAI e rASTraga`gAnA e punita nIrane kAvya-nahere peAtAnA vatanamAM-lAkajIvanamAM vALI lIdhAM che. (kAgavANI bhAga 1 nI prastAvanAmAMthI) kavizrI dulA kAga smRti-graMtha --jhaveracaMda meghANI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokasAhityanA svAmI bhagatabApu * zrI bhAgIlAla tulasIdAsa lAlANI 'bhagatabApuna nA punita nAme prasiddha lokakavi ane lokasAhityanA svAmI, rAmAyaNanA aMga upAsaka ane lokabhogya rAmAyaNanA raciyatA, leAkajIvana te mAnavatAnA amUlya khajAnAne khullAM mUkanAra, kavinA keAhInUra ane mA gurjarInA gaurava samA, majAdaranA mahAmAnava anyane mana adakerA AdamI hatA, paraMtu mAre mana te te badhuM hAvA chatAM eka snehALa, karUNAmUrti, vAtsalyabhAvathI bharyA bharyAM. mAnavaMtA murabbI ane kauTu Mbika vaDIla ane AdaraNIya Atmajana hatA. bhakta kavi dulAbhAI "kAga" mArAM mAdaka ane utsAhanA ugamasthAna hatA. mArI kolejakALanI vidyArthI avasthAthI mAMDI teozrIe jIvanalIlA sa MkelI tyAM sudhInA lAMbA samayanA vizALa paTamAM aneka mIThAM saMsmaraNAnA madhura prasa MgeA patharAyelA hAI, pratyeka prasaMgane rajU karavA mArI zakti sImita che. chatAM mArAM smRtipaTamAM uchALAM mAratAM huM anubhavI rahyo U ane te smaraNAdvArA divaMgata murabbI zrI sAthenuM sAnnidhya bhAgavI zakuM chuM. te prasaMgAne sau prathama prasa`ga ane kavizrInu prathama darzIna mane sane 1938mAM zAmaLadAsa kolejamAM thayuM. kAlejanA vidyAthI'ma'DaLa ane 'DIbeTIMga yunIyana'nA maMtrI tarIke teozrIne je. bI. paDavAnA agale AmaMtraNa ApavA gayA ane kolejamAM leAkasAhityanA DAyarA gAThavAyA. teozrInI bharayuvAnI, kAjaLakALI aNIdAra dADhI, lAhI taravaratA caherA, lAMbA kALA bhammara jevA vALa, mIThI madhurI vANI dvArA cAraNI sAhityanI rasalhANa karAvavAnI temanI amApa zakti ane maMtramugdha zretAonI vadhatI jatI bhakti ane ekadhArA vANIpravAha dvArA vaktA ane zreAtA vaccenI abhinnatA meM prathamavAra anubhavI ane mANI. tyAra pachI to huM temane bhakta banI gayA. ghaNA prasaMgo maLyA jemAM teozrInA samRddha hRdayapradezamAM praveza karavAne mane du^bha hakka prApta thayA. mahuvA tAlukAnA aneka sAmAjika prasaMgoe teozrInI sAthe rahevAnA prasaMga prApta thayA. huM. ziheAranA kaMsArA kuTubanA dIkarA hAI, teozrIne vAsaNanI 'mAMDaya' sajavAne zekha pArakhI zakayo ane majAdaranA temanA kAThiyAvADI zaNagAravALAM gharamAM, mArI ane teozrInI saMyukta pasaMdagInA trAMbA, pittaLa ane kAMsAnA hAthaghaDataranAM vAsaNAnI degaraDIe Aje paNa mArI vAtanI sAkSI pUre che. 1962mAM gujarAta rAjya vidhAnasabhAmAM zihoravalabhIpura-umarALA vistAramAMthI cUMTaNI laDavAneA mane Adeza thayA. mArA svabhAvagata keTalAMka kAraNeAthI huM AnAkAnI karatA hatA tyAre temaNe rAmAyaNamahAbhAratanI aneka prasa`gamALAe yAda karAvI mane taiyAra karI dIdhA ane rAjakAraNamAM parANe praveza karAvyA. 1965mAM sapTembaranI 19 tArIkhe gujarAtanA mukhyamaMtrI sva. baLavaMtarAya mahetA bhArata-pAkistAna yuddha samaye zahIda thayA te pahelAnA doDha mahinA agAu mahuvA zaheramAM eka sa melana hatuM te pUruM thayA pachI sva. murabbI zrI baLavavaMtabhAI, ku. maNI kavizrI dulA kAnA smRtti-autha
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha bahena paTela, sva. sarojabena mahetA tathA zrI tribhovanadAsa paTela (gujarAta pradeza samitinA te samayanA pramukhazrI) sAthe sva. dulAbhAI kAganA AmaMtraNathI majAdara javAnuM thayuM. te rAtre je DAyaro jAmyo ane jokasAhityano rasathALa pIrasAya tenA oDakAra hajI Ave che. te prasaMge zihora tAlukAnA thALA gAmanA cAraNanA aNaukela praznonI saMpaNI karI mane upara varNavelA mahApuruSonI hAjarImAM moTAI ApI eTaluM ja nahi paNa AgrahapUrvaka mArI pAse jIvananA aMta sudhI nAnA moTA praznonA ukela mATe ugharANI karI mane mArI javAbadArIo pratye sadA jAgRta rAkhe che te upakAra huM bhUlI zakatA nathI. ane pachI te amAruM maLavAnuM Izvare evuM goThavyuM ke amAre maLyA vinA chUTake ja nahi. kavizrInI nAdurasta tabiyata-TI. bI. nI bimArIeamaragaDhanI ke. je. mahetA TI. bI. hospITalanI spezyala rUma naM 1 teozrInuM bIju majAdara banI gayuM. majAdaramAM tabiyata lathaDe ne jaMtharI Ave, rahe ne sAjA thaI jAya. jaeNtharInA devalakSaNA sevAmUrti ThekaTara ane sTAphane sAmAnya sabhyo paNa bhagatabApunI sevA zuzraSA karavAmAM pitAnI jAtane dhanya gaNe ane gaurava anubhave. vaLI jyAM rAma tyAM ayodhyA. dezanA AgalI haroLanA rAjakIya, sAmAjika ane dhArmika AgevAne bhagatabApunI khabaraaMtara pUchavA Ave ne amane badhAne temanA saMparkane lAbha maLe. amaragaDhanI posTa ophisamAM paNa dezavidezanI TapAlathI thele ubharAI jAya ane amaragaDhathI bhagatabApunA rojanA 25 kAgaLosarerAza-posTa ophisa dvArA deza videzamAM ravAnA thAya. amane bhagatabApuno khUba lAbha maLe. ame temanA lADakAM thaI jaIe ane amane te lADa laDAve, pAno caDAve ane sAmAjika sevAo karavA mATe utsAhano sAgara relAve. kAvya saravANI sattara varSanI ummare TelI kAvya saravANI pachI aTakaLyA vagara kadI vegathI, kadI maMthara gatie vahetI ja rahI che. eNe aneka ekatArAone sadA raNajhaNatA rAkhyA che; aneka sabhAone kAvyagItathI guMjatI banAvI che te aneka rAtrione bhajanabhAvathI pavitra banAvI che. e kavitAe pASANane praphalAvyA che. ApaNe moDA moDA paNa gharaAMgaNAnA A kavitAsuvarNane pichANI zuM ke hajI paNa keI paradezI enAM mUla mUlave tyAM sudhI rAha joIzuM ? -jayabhikhu kaviThThI llA kaNasmRti graMthanI para
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavitra saMbhAraNAM * mahaMtazrI rAmasvarUpadAsajI guruzrI zAMtidAsajI mahArAja sAheba parama kavivarya zrImAna dulAbhAI kAgazrInAM pavitra saMbhAraNAMo aneka lokone mATe parama zreyaprada temaja mArgadarzaka banI raheze, temAM leza mAtra paNa zaMkA nathI. temane prathama paricaya ane meLApa mane zrI merubhAI meghANaMdabhAI gaDhavI dvArA thayo hato. pachI te avAranavAra maLavAnuM thatuM. temane mArA pratyene sabhAva, prema apUrva hatA. teo eka prakhara loka sAhityakAra, kavivarya te hatA ja; paNa temanI saddhama, Izvara, tathA saMta-mahAtmAo pratyenI zraddhA, bhakti temaja niSThA te eNra ja hatAM. temanuM prabhAvazALI vyaktitva tathA ravamAna, dezajAti-samAja pratyenuM gaurava khUba ja utkRSTa hatAM. sauthI vizeSa to teo parama vizuddha bhaktAbhA hatA ane IzvarapremamAM haMmezAM taraboLa rahetA. lagabhaga paMdareka varSa pahelAM teo zrI ahIM jAmanagara zrI kabIra AzramamAM darzanArthe AvelA, sAthe zrI merubhAI gaDhavI paNa hatA. jJAnacarcA cAlI rahI hatI. te prasaMgane anulakSIne sadaguru kabIra paramAtmAnI keTalIka sAkhIo bolatA teo gaLagaLA thaI raDI paDavyA hatA. ane thoDIka miniTo sudhI te avApha banIne zarIrabhAna paNa bhUlI gayA hatA. evI hatI temanI AMtarasthiti ane evA hatA e parama saMta hadayI lekakavi samrATa zrI dulAbhAI kAga. Aje bhale temanuM pArthiva zarIra nathI. paraMtu temanA AvA to aneka saMbhAraNAMo ajaraamara raheze ke jenA dvArA janasamAjane parama zreyaskara preraNA maLatI raheze. e parama divya AtmAne mArA AtmabhAve abhivAdana ho. che kapizrI dulA kAkA Rdi-Datha korI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArasvata putro sUI na rahe * zrI jayaMtilAla tripAThI zrI bhaktavara kAga kavizrI mATe kAMI paNa lakhavuM e te suvarNane punaH pILo raMga caDhAvavA jevuM che. sarasvatInI sulabha kRpAnuM ApaNA deza upara darzana karavAnuM mana thAya te aneka vidvAnamAM kavi kAgazrIno samAveza thAya ja. vastunA svarUpane spazI, atizaya saralatApUrvaka bhAvanI abhivyakti karI prAsAda ane ojasa guNabharelI madhura saravANInAM sarvatomukhI abhivahana kavivaranI siddha vANImAM nirakhavA maLatAM. cAraNI vADamayane je sunta karavAno yaza keIna paNa phALe jato hoya te te kavivarane phALe. emane lekhinI laI AkAzanA tArAo gaNavA na paDatA ane chAparAnAM naLIyAM gaNavAM na paDatAM paraMtu svayaM prasUtA kavitA niyaMdinI pratyekanA hRdayane spaMdana detI. raghunaMdana, yadunaMdana naMdayazodA naMdananI jhAMkhI karatI vANI sAMbhaLatAM manurAga svAbhAvika rIte ja bhagavAnamAM jAgRta thato. koI paNa rasane sparzIne bele. koI paNa viSayane spazIne varNave tyAre tenA talasparzathI te zikhara sudhInA nirUpaNamAM akhaMDa rasadhArA sacavAtI ane zretAnA hRdayane kendrita karI letI. "kavitva ane vakatRtva" banneno sumeLa bhAgye ja kayAMka sacavAya te ubhayane saMgama kavizrImAM jovA maLata. Ama chatAM vidAdara ane saumanasya guNo te teonA nitya paDachAyA samA sAthe ja rahetA. DAkoramAM pU. zrI mehanadAsajI mahArAjazrInA jJAnasatramAM kavivara ane saMtavara pU. zrI ravizaMkara dAdAnI sAthe amuka divaso satsaMgamAM gALavAnuM saubhAgya maLyuM. yathA samaya teo bane tattvazIla puruSo kathAmAM birAje ane bhagavadda bhAvamAM tanmaya bane. AMkhanA palakamAM pAMceka di pasAra thayA. pU. dAdAne aneka lekasevAnAM kAryonI varaNImAM javAnuM eTale eka 'dinA madhyAhane pATaDI darabAranA annakSetramAMnA mArA utAre teo padhAryA. madhyAnano 2 vAgyAno samaya hato. mArA khaMDanAM dvAra baMdha hatAM. aMdara besIne bhAgavata upara gujarAtImAM TIkA lakhI vANI virodhanamAM DUbela hato. koI be vyaktio bahArathI vAta karatI saMbhaLAI. kavivara bolyA "dAdA, mahArAja paDhayA lAge che hAM !" kavivarano layabharyA kaMThanI halaka mane sparzI gaI. dAdAe uttara Apyo, "kAga kavi ! mahArAja madhyAhane nA paDhe e te kAMI kAma karatA haze." kAgakavi bolyA: "paNa bApu dvAra baMdha che ApaNAthI kaMI khakhaDAvAya !" ane dAdA bolyA. "poDhayA hoya te jAgaze." kAga bolyA, "bApalA, jagADIe to pApa nA lAge ?' dAdAe marma vAkaya kahyuM. jAgavA jamelA vidvAna paDhatA hoya ene jagADIe e te puNya kahevAya." A vArtAlApa meM Acho pAcho sAMbhaLyo. huM samaje nahIM. vaLI A be jyotirdhara saMta hatA. mArI pAse evI kalpanA paNa nahIM. paraMtu lAgyuM ke kaI maLavA Avela pAchA jatA raheze eTale lekhinI ane phalaka laI utAvaLo dvAre doDaze. dvAra khAlI ja baMdha hatuM. bahArathI dvArane dhakelavuM ane sEUR zrA dulA SIDI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM aMdarathI kholavuM ema banne sAthe banyuM ane traNa dU che AMkha bhInI thaI gaI. kSaNa maune gherI lIdhA. - dAdA bolyA : "juo, huM kahete hato ne ke sArasvata putro sUI nA rahe." ane kavizrI bolyA : "dAdA ! sAcuM che, amAre jAgatA rahevuM joIe sarasvatInI sAdhanAmAM." A prasaMga pachI te vAraMvAra kavivara kAgane sahavAsa thayA ja karyo. chellA kavizrI kAganI zrImad bhAgavata saptAhathavaNanI niSThA hatI. pitAnA mAdare vatanamAM e avasara Avyo. A avasare asthisaMcita kavivaranI kAyA nihALI. paraMtu zarIranI pratyeka nasenasamAM kavizrInI bhaktine rasa chalakAte hato. kayAMya nirAzA nahIM. deha-kalezanI vyathA nahIM. tyAre lAgyuM ke sarasvatI upAsanA saphaLa thaI che. TUMkamAM eka bhaktahRdaya kavivara kAge cAraNI sAhityane mUrtimaMta banAvyuM che. emanI kAvyavATikA kAyamanI suvAsa che. e vATikA vikasita rahe e kavivaranI nityastuti che. navaprayANunI pagalIo so so vAtuMne jANanAro' e bhagatajInuM gIta sAMbhaLyA pachI mArI AtmapratIti thaI ke ame koI haju A kavinI mAphaka gAMdhIjIvananI bArIka rekhAo lekavANImAM pakaDI zakI nathI. enI khUbI te anerI ja che. grAmavANI, jenA para arthaghanatA ANI na zakavAne sAkSarI Aropa che e grAmavANI jene nUtana bhAvanAM UMDANe bhedatAM nathI AvaDatuM ema kaho cho e grAmavANI ahIM potAnuM adbhuta sAmartha ajamAvI zakI che. bhagatajInI kavitA navA yuganA raMgamAM jhaboLAtI thakIya pitAnuM ghaTTa, kaDhAyeluM kAvyatattva pAtaLuM paDavA detI nathI. enAM gItone zabdamaroDa vadhu ne vadhu ceTadAra, vadhu ne vadhu saMgItamaya, vadhu ne vadhu dravata bane che. soraThA-duhAo harakoI prabhAte, pahora bapore athavA bhAMgatI rAte maraziyAraMgI DhALe nAkhIne bhagatajI jyAre gAtA hoya che tyAre emanA kaMThamAM ekatA maMDAI jAya che. e duhAnA gAna UrmionA kapATa khelAve che. AtmAne jo koI vAcA hoya to te AvI duhA-gItanI ja TapakatI vAcA haze ! dulA bhagatanI navIna racanAomAM nava-prayANanI pagalIo che mATe huM ene sanmAnuM chuM. chatAM janavaTanA sAmarthyane sumeLa A navIna sarjanamAMthI e cUkavyA nathI. mATe e mArA vizeSa abhinaMdane nI vastu che. (kAgavANI bhAga 2nI prastAvanAmAMthI) -jhaveracaMda meghANI kana kaNiI dulA kANA mRni-iNa che na
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ priyadarzIne koNa parAyuM? * zrI niraMjana vyAsa snehIbharI najarathI jonAra saune gamI jAya che, mIThI vANI khelanArane koI parAyuM lAgatu nathI. ahIM eka AvA priyAlA mahAnubhAvane smaraNAMjali apAya che, jeNe potAnI vaDAIthI potAnA kuLane, jJAti-samAjane, pradezane ane samasta bhArata dezane gaurava arpI che. koInA taraphe kazA pakSapAta vagara saune ekadhArI rIte, potAnA premabhaktinA nirmaLa gAnamAM gulatAna karI nirdhArita vidAya meLavI lIdhI che. jeNe kAI vADA ke saMpradAya, vAda ke pakSa, derIDelI ke devaDInA ja anuyAyI nahIM banI rahetAM, bahujanA hita mATe, bahujanA sukha mATe taTastha bhAve leAkasAhityanI-lAkagIteAnI mazAla dharI che. jeNe gAmaDAnA gharadhaNInI DelIthI laI ne dilhI darabAranA dIvAnakhAnA sudhI, ekasarakhA ullAsathI leAkagItAnI jamAvaTa karI saune rasa-tameLa karela che. nAnAM ke meTAM, garIba ke tava'gara; sAkSara ke nirakSara, sau sAthe mitratA keLavI che. sneha bAMdhyA ane nibhAvyA che. AdaramAna meLavyAM ane ApyAM che. koI paNa cAraNanA dIkarAne dohA ane chaMda joDatAM ke khelatAM AvaDe evI ghaNAMnI samajaNa che, mAnyatA che. ahI eka evI virala pratibhAne yAda karIe chIe, jenI pAse saraLa-sacoTa zailI che, mArmika ane prAsAdika bhASA che. prema-bhakti, jJAna ane vyavahArakuzaLatAthI racelAM lokagIteA che, jeNe gujarAtI loka-sAhityane vadhu samRddha banAvyuM che. loka-sAhityanA Adhunika dRSTA sva. zrI medhANIbhAI ane zrI pIgaLazIbhAI pAtAbhAInI harALamAM jeNe gauravabharyAM praveza meLavI lIdhela che. UMcA, sthULa ke pAtaLA nahIM tevA sapramANa prabhAvazALI deha, tejasvI chatAM bhAvavinamra sAnamAM samajAve tevI AMkhA, ka'ThamAM kAMsAnI jhAlara sameA madhura-gaMbhIra raNakAra, svaccha sugaMdhI tAjAM phUlajharatI chaTAdAra vANInI mIThAza, kAyamI ekasarakhAM sAdAM sva-sapheda kapaDAM ane maharSi jevI lAMbI dADhIthI sAttvika bhAve epatA chatAM saMsAra-vyavahAranA ATApATAnA acchA jANabhedu; jarUra paDe te bhalabhalA khelADIne ramADI zake tevA hatA-saunA sanmAnita ane ane mArA AdaraNIya bhakta kavi zrI dulAbhAI "kAga.'' kavizrI dulA kAga smRti-prAtha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ keTalAMka mIThAM smaraNo | zrI citaraMjana rAjA dulAbhAI kAga-bhagatabApu-eTale haratuM pharatuM cAraNI sAhitya. Dagale pagale sAhityanuM eka eka saMbhAraNuM thAya. emanA najIkanA saMparkamAM AvanAra AvA saMbhAraNAthI eTalA sabhara thAya ke lakhavA bese to saMbhAraNAnI vipulatA ja ene haMphAve. kayuM saMbhAraNuM lakhavuM ane kahyuM choDavuM ? dareka prasaMgane enuM AgavuM pita. kaye prasaMga ocho mahattvane ane kaye vadhu mahattvane e nakakI na thaI zake. bhagatabApunAM saMbhAraNAM lakhavA beTho chuM tyAre huM paNa AvI ja musIbata anubhavI rahyo chuM. sAla te yAda nathI paNa eka vakhata AkAzavANI taraphathI akhila bhAratIya lokasaMgIta upara eka semInAra rAjakoTa mukAme yojAyela. dareka prAMtamAMthI A viSayanA saMzodhako ane vidvAne potAnA niMbaMdha vAMcavA AvelA. prasaMganuM pramukha56 bhagatabApune saMpAyeluM. semInAramAM bhAga lenAra tAmilanADunAM eka bahena jeo A viSayamAM pIeca. DI. hatAM, emaNe nibaMdha aMgrejImAM vAMcyo ane vastunA samarthanamAM ja tAmila bhASAnuM eka kavita gAyuM. bApu bhASA te nahotA samajatA paNa A kavita cAraNI sAhityane eka chaMda ja lAge. tAmila bhASAne ane DIMgapane kaMI saMbaMdha kharo? e prazna paNa thayo. bApune te A kavitAmAM eka laghune paNa pharaka lAge. bahene jyAre pUruM karyuM tyAre bhagatabApue mArA mAraphata e bahena pAse upalI vAta mUkI. e bahenane A vAta gaLe kema utare ? paNa bhagatabApue kaMI paNa dalIla karyA vinA cAraNI chaMda gAI batAvyo ane pelAM bahenanI kyAM kSati thAya che e paNa samajAvyuM. khUbI te e che ke e bahene e kSati kADhI nAkhI gAyuM tyAre emane pitAne paNa Azcarya thayuM. tAmila bhASAne DIMgapa sAthe zuM saMbaMdha e te eka saMzodhanane viSaya che. eka bIjo prasaMga yAda AvyuM : AkAzavANI taraphathI jUnAgaDhathI lokasAhitya zALAmAM rekeDIga thatuM. temAM hAjara rahevuM e eka anero lhAvo hato. eka vAra cAraNI bhavAI upara, vAta nIkaLI. bApue rekeDIga na karavAnI zarate UbhA thaI je haLavAzathI ane bhAvapUrNa gIte gAyAM e AnaMda te avarNanIya che. eka vadhAre prasaMga yAda Ave che. bApu to gujarAtI bhASAnA ane temAM paNa lokakavi eTale rASTrIya phalaka upara teo ajANyA rahI gayelA. bhAI zrI DhebarabhAInuM A vAta upara meM dhyAna kheMcyuM ke rASTrIya kakSAe kavizrInuM sanmAna thavuM joIe. A vAta bhAI zrI DhebarabhAIne gaLe utarI. teo e vakhate ola inDiyA koMgresa kacerInA pramukha hatA. emaNe e vakhatanA rASTrapati zrI rAjendraprasAdane tyAM bApu pAse rAmAyaNano eka prasaMga rajU karAve. bApue e prasaMga tulasIdAsajInI caMpAI temaja cAraNa zailImAM rajU karyo. prasaMga ho rAmavanavAsano jemAM sItAjIe te sAthe javA saMmatI meLavI lIdhI paNa UrmilAne lakSmaNe saMmati na ApI. eTale tene patithI vikhUTI paDI ghera besI rahevuM paDe che. kavizrIe A prasaMgane uThAva e rIte karyo ke tyAga kona vadhe sItAne ke UrmilAne ? pachI UmilA che kanzrI dulA kAkA smRIi-DAMthI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha sAthe AtmasAta thaI pitAnI meghAvI bAnImAM UmilAnI manovedanA je rIte rajU karI tethI te zrI rAjendrabAbunI AMkhomAM jhamajhamImAM AvI gayAM. AvA aneka prasaMgonA mIThAM smaraNo ApaNane ApI janAra ApaNI vacce nathI e paNa eka saMbhAraNuM ja che ne ! alabata du:khada ! * sAce devIputra emanI zakti, zuddha buddhi tathA udAtta caritranI mArA mana upara na bhUMsAya tevI AhalAdaka chApa paDI che. mArI e chApane je sUra mArA manamAM gUMje che te e che ke jiMdagImAM meM eka kharA devIputranuM darzana karyuM. aneka Adhunika kavio evA paNa che ke jenI kavitA vAMcI-sAMbhaLI hRdaya gadagada thaI jAya ane rasAnubhavamAM taratuM lAge. paraMtu kAganI zakti ora che. emanI kavitAne prANa emanI saccAI ane yathAbhASI-tathAkArI, e sUtramAM raheluM che. yathAbhASI-tathAkArInA A guNe "bhUdAnamALA'mAM kAMIka evuM teja mUkayuM che ke kavizrInI bIjI saMkhyAbaMdha AkarSaka katio karatAM paNa e caDhI jatI hoya ema mane te lAgyuM che. eka to mAtra bhUtakALa upara najara na rAkhatAM vartamAnakALane pArakhavo, e ja agharuM; ane vartamAnakALane najara samakSa rAkhyA chatAM enA ghaDavaiyA 3 puruSa tarapha zraddhA vALavI, e tethI ya adharuM; ane zraddhA vALyA chatAM zraddhA pramANe vartavuM ane bolavuM, e te tethI ya agharuM. A badhAM agharAM ane durgama zikhare kavi kAge sara karyA, tethI ja A bhUdAnamALA emanI kRtiomAM mUrdhanyapada pAmI hoya ema lAge che. A cAraNakavie prakRti ane jIvananA eke eka kSetramAMthI keTakeTalI vastuo pakaDI che; ane e vRkSo, gADAM, vADI, nadI, parvata, pakSI, AkAza Adi sRSTinAM vividha pAsAne upamA, uprekSA, rUpaka AdirUpe laIne ane enAM pratIko jIne pitAnuM amUrta hArda kevI rIte mUrta karyuM che. pratIkane A eka akhUTa khajAno che. tethI e sAhityika jagatane sahAyaka thavA uparAMta lokajIvanane navI ja preraNA Ape te paNa che. ema lAge che ke A kavie te prAcIna vArasAne badhI rIte sAcavyo che ane vadhArAmAM navayuganAM Avazyaka baLo ane saMskAro paNa jhIlyA che. tethI emanAM kavitA-gIta sAMbhaLI rakhe kaI mAnI le ke e cAraNakavi mAtra janavANI cIle cAlanAra che. (kAgavANI bhAga 6 nI prastAvanAmAMthI) -paMDita sukhalAlajI (kagizrI kuNA kAkA smRti-thaDDDDDD)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratanA lAkakAva zatAvadhAnI jaina tizrI jayaMtamuni kAganA janma ane chatAM tee sva. bhakta kavi dulA saurASTranA nAnakaDA gAmamAM thayA virATa bhAratanA lAkakavi banyA eTalu ja nahi tezrIe padmazrInI padavI prApta karI. bhaktakavi dulA kAga lokagIto racIne potAnA svakaMThe gAI ne lokahaiyAmAM pote apUrva sthAna meLavI amara banyA che. sva. bhakta kavi dulA kAganA paricaya lokagIta gAyaka ratikumAra vyAsa mAraphata thayA hatA te paricaya aMgata svarUpe banI gayA hatA. teozrInI tabiyata sArI hatI tyAM sudhI amAru milana-avAra navAra thatuM temaja patravyavahAra paNa thatA. mArA upara khUba ja prema hatA. jyAre maLIe tyAre temanI rasabharI vAto sAMbhaLyA ja karIe tema thayA karatu. eka vakhata emaNe potAnA gAma (majAdara) AvavAnu mArI pAsethI vacana lIdheluM, te vAtane huM bhUlI gayA. thADAMka varSa nIkaLI gayAM. e va pahelAM teozrIe visarAI gayela vAtane yAda karI te te vacana pUrUM karavA majAdara gayA. paravaza zarIra thaI gayela chatAM mane khATalA upara besADI tee e potAnI khurasIne mArI bilakula najIka lAvI mane bheTI paDayA. A ja premanI saravANI A lakhatAM lakhatAM mArI najara samakSa tarI Ave che. teozrInI mahemAnagatI joI temaNe "AvakArA mITho Apaje'tu lokagIta racela che teTaluM ja nahi jIvanamAM utArela che tevI jhAMkhI thayA vagara rahetI nathI. jaina sAdhu jIvanamAMthI jaina pati jIvananu parivartana aneka jhaMjhAvAtA ne badanAma thaI javA sudhInA aneka prasa MgA thayA chatAM teozrIe mArI upara udAra dRSTi rAkhI e ja akhaMDa prema-sneha ne lAgaNI rAkhI kahetA ke "tame nirdoSa ne nIDara che." teezrInAM lokagItA mArA kaMTha na hovA chatAM mate gAvAnA khUba ja zAkha. jyAM jyAM huM pravacana karavA jAuM chuM tyAM prathama pravacanamAM 'chAnA karIza mAM kAma"tu gIta bhAva sahita vistArathI samajAvuM chuM. mAre sAbu re thavu` che. jIvatara khAvA mAnavInA dhovA mela re...jI." AvAM aneka lokagItonI rasalhANa cAturmAsa (pa`paNa)mAM Apato rahuM chuM. bhakta kavi dulA kAga A dehane cheADI gayA chatAM akSaradehe harahaMmeza ApaNI sAthe ja raheze ne lAkahaiyAmAM te lAkAnA kaMThe te kaNamAM guMjatA raheze. kama bhUmimAM janma laIne jIvanamAM jIvI jANyuM vicAranA akSaradehane kAvyarUpe pragaTAvI jANyuM;-- dula bha jIvana sArthaka kI'; lAkahaiyAmAM vAsa karI lAgaNIonA dhAdha vahAvI,kIti phelAvI sAvadharahIkALane svAdhIna banIne amara nAmanA prApta karI gayA mUkI tame amene yAdI raheze haraghaDI. kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja mane moja AvI che * kAntibhAI kAriyA meghANIbhAI aMgenA eka graMthanuM udghATana hatuM. A vakhate bApunA nAmathI huM paricita paNa aMgata rIte mAre saMbaMdha na hate. mane e prasaMgamAM javAnuM AmaMtraNa hatuM tethI gayo hatA. zrI gaganavihArI mahetA pramukha hatA. eka pachI eka vaktAo bolatA hatA paNa koIne temAM rasa na hatuM, sau bApu sAme tAkI rahyA hatA. ane bApune vAro Avyo : meghANIbhAIe cAraNI sAhityanI karelI sevA ane cAraNI sAhitya e viSe bApu ekadhAruM akhalita bolyA. A vakhate dezanA mahAna kavizrI maithilIzaraNa gupta hAjara hatA. bApunA vyaktitva upara AkhI sabhA maMtramugdha thaIne DolI rahI hatI. ane jyAM bApue pitAnuM bolavuM pUruM karyuM tyAM maithilIzaraNa gupta UbhA thayA ane bolyA ke "Aja huM tRpta thaye. ghaNAM varSanI mArI icchA cAraNI sAhitya sAMbhaLavAnI hatI, te Aje dulAbhAI kAne pUrI karI. agara Avate janma avatAra levAnI pasaMdagI maLaze to huM cAraNane ghera avatAra levAnuM pasaMda karIza. dhanya che dulAbhAI kAganI vANIne, enA jJAnane, enA kaMThane, ane zailIne huM mAruM mastaka namAvuM chuM." A pachI bApunA paricayamAM huM AvyuM. te chellA daza varSathI paricaya che. eTaluM ja nahIM paNa gharebe che. rAjakoTamAM Ave tyAre mAre tyAM utaratA, sAthe DAyaro te hoya ja ane bahArathI maLavA AvanAra paNa ubharAya. Akho divasa vAte, vinoda ane hokAnA guDaguDATa cAlatA hoya. bahAra paNa javAnuM hoya, ujAgaro te roje thAya ja. AthI manamAM thAya ke bApu ATa ATalo zrama le che chatAM ATalI taMdurastI ane tAjagI kaI rIte bhogavI zakatA haze ? tenuM rahasya mAre tyAM rahyA tyAre ApoApa jANI zakAyuM ke amAre tyAMnA vasavATamAM mArAM patnI harakhamAM AvIne jAtajAtanI ane bhAtabhAtanI khAvAnI vAnagIo banAve. bApune paNa parasa thAya ane ene annapUrNA kahIne bolAve, kyAreka biradAve paNa kharA ! ane mArAM patnI paNa pAchuM vALIne jae nahIM ane bhAtabhAtanAM bhojana banAve. bApu jamavA bese. badhI ja vAnIo pIrasAya paNa bApune kaI paNa vAnI upara Asakti nahi. joI joIne harakhAya paNa temAMthI eka kaTakI ja cAle, peTa bharIne kadI paNa khAtA meM joyAM nathI. bahu Agraha karIe tyAre kaheze ke amRtanAM be TIpAM ja basa che. enAM kuMDA bharIne ceDAM ja pIvAya bApalA ? ane bIjA ene Agraha karI karIne jamADe. bApu nakhajamaNA hatA ane A ja hatuM emanI taMdurastInuM rahasya ! ' bApu rAjakoTa Ave tyAre aneka mANaso maLavA Ave, temAM jAtajAtanI ane bhAtabhAtanI ruci ane IcachAvALAM Ave. bApu saune saMtoSe. Ama emane Akho divasa cAlyo jAya, paNa amArI sAthe vAta karavAnI eka miniTa paNa maLe nahi. eka rAtre pathArI karI sau sUtAM ane ame bIjA divasanI taiyArImAM rokAyelAM hatA tyAM AvIne kahe ke badhuM kAma paDatuM mele ane mArI pAse AvIne bese. ame to gayAM ane bApunI sAme ja beThAM. bApue vAto zarU karI. ekAda . kavizrI dulA uga smRti-guMthI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM kalAka thayA haze ane ame bApune vina Mti karI ke bApu Apa thAkI gayA haze. have ArAma karo te kahe ke jue, have tame mane vacamAM vacamAM ArAma bArAma karavAnuM kahezeA nahi. Aja mane meAja AvI che. hu' eTalu' ane tame sAMbhaLe. ane emaNe cAraNI sAhitya zuM che, temAM keTaluM baLa che, tenuM UMDANa keTaluM che te badhuM batAvavAnu zarU karyuM ane gItAbhAgavata-mahAbhArata-veda - purANA ane te mAMhenI kathA-vArtAnAM rahasyo-kAvyone AvarI lIdhAM ane khaga vALI dIdhA. ame paNa tRpta thaI gayAM. Ama vAta karatAM karatAM savAranAM pAMca vAgyA tyAre bApu kahe ke lAvA, dAtaNapANI, ame kahyuM ke bApuAja Apa khUba ja thAkathA hazeA. eeka kalAka ArAma kare| to kahe ke kAMtibhAI, Aja huM khuza chuM. tamArI sAthe vAto karIne Aja huM 'phreza' thaI gayA cheM. bApu kayAreka kayAreka aMgrejI zabda prayAga karIne khUba ja ramUja karatA. A bAbatane koI ne aNasAra AvI gayA haze tyAre bApune kahe "bApu ! tame AkhI rAta kAMtibhAI sAthe vAta karI ane amane koI ne uThADavA paNa nahi ?' to bApu kahe : "ee mArA mATe rAta ne divasa UbhAM sukAya che ane mArAM dIkarI mane evuM bhAjana jamADe che ane cA pAya che ke meM bhAgye ja kayAMya evA svAda lIdhA che. te mArI pAse je kAMI hAya te ApavAnI mAja teA Ave ne? mane meAja AvIne me' pUrI karI. Aja hu` khUba ja AnaMdamAM ane phreza chuM." bApunA menane AMkhanI takalIpha. meM kahyuM, "bApu cAlone ApaNe emane vIranagara laI jaI e ?'' bApu paNa sahamata thayA ane benane ame vIranagara laI AvyA. tyAM adhvaryu sAhebe bApunu svAgata karyuM` ane mena mATe badhI ja vyavasthA geAThavI ApI ane sAtheA sAtha bApune rahevA mATe paNa vyavasthA 125 goThavI. bApunI IcchA rAjakoTa rahevAnI. adhvaryu sAhebane ema ke bApu ahIMyA rahe te rAja ne rAja kaMI ne kaMI lAbha maLe. Ama emaNe potAnI IcchA mArI pAse vyakta karI. me bApune kahyuM te bApu kahe "Aja te rAjakoTa cAle pachI vicAra karazuM." mArI pAse vAhananI sagavaDa hatI ane ame rAjakoTa gayA. rAja rAjakoTathI AvajA karIe. eka vakhata adhvaryu sAhelme bApune sAMjanI prArthanAmAM bhAga levAnuM ane tyAra bAda rAtri bhojana mATe AmaMtraNa ApyuM je bApue svIkAryuM. paNa vinaMti karI ke tame A bAbatanI jAherAta karaze nahi. adhvaryu sAheba kabUla thayA paNa ema kaI sUraja chAbaDe DhAMkayo rahe ? bApu dhIranagaramAM AvyA che evu jANIne ja rAja rAja leAkeA tapAsa karatAM ke bApu kayAre lAbha ApavAnA che? Ama lAkaDIyA tAra pahAMcyA ane sAMjathI ja loko AvavA lAgyAM. rAtre prAthanA vakhate hAla teA akaDeThaTha bharAI gayA ane bahAra ceAgAnamAM mANasA ubharAvA lAgyAM. prArthanA thaI ane adhvaryuM sAhebe bApune e khela kahevA ane anukULa hoya teA bhAgavata viSe e eTala kahevA mATe vina Mta karI. bApue khelavAnu zarU karyuM.... barAbara eka kalAka sudhI emanI askhalita vANImAM pravacana karyuM. sAMbhaLanAra maMtramugdha thaIne sAMbhaLatA hatA ane rasamAM tarayeLa thatA hatAM ane khelavAnuM pUru thayuM ane adhyayu` sAheba UbhA thayA ane kahe ke "Aja divasa sudhImAM bhAgavata aMgenAM ghaNAM pravacane sAMbhaLyA che, vAMcyu' che paNa bApu pAsethI sAMbhaLIne bhAgavata zuM che tenuM rahasya jANyu' tevuM koInI pAsethI paNa jANyuM nathI. Aja huM kRtArtha thayA. tRpta paNa.'' Ama aneka divasanu sATu' bApue eka ja divasamAM vALI ApyuM. A preraNAthI prerAI te aSyavuM sAhebe eka vakhata icchA vyakta karI ke kavi] dulA kAga smRti-graMtha
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha 126 rAjakoTamAM ddivya jIvana sadhanu' sa Mmelana thavAnu che te prasaMge bApu jo padhAre te mane gamaze. bApune AmaMtraNa ApavA huM khAsa majAdara gayA ane bApue e Ama traNa svIkAryuM. ane bApune majAdara jaI teDI lAvyeA. bApu saMmelanamAM padhAryA. A saMmelanamAM pU. svAmIzrI cIdAnaMdajI mahArAja paNa hAjara hatA ane bIjA aneka sAdhu saMto paNa hatA. jyAM mAtra dhArmika pravacanA thatAM hatA tyAre mArA manamAM vicAra AvyA ke bApu A badhA sAdhusa MtAnI vacce ane jyAM A zrI svAmI cidAnajI mahArAjanI hAjarImAM zu khelaze ? tyAM te bApune khelavAnI vinaMtI thaI ane bApue peAtAnuM pravacana zarU karyuM ane dharmAM eTale zuM? e viSe eka kalAka khelyA. zreAtAe maMtrayugdha thaIne sAMbhaLatA hatA ane keTalAka te AvuM pravacana sAMbhaLavA mATe dhanyatA anubhavatA hatA. bApue pravacana pUruM karyuM ane tarata ja pU svAmI zrI cidAnaMdajI mahArAja UbhA thayA ane khelyA ke "ghaNA vakhatathI cAraNanI vANI sAMbhaLavAnI icchA hatI paNa mArkA malatA na hatA Aje bhagavAne e icchA pUrI karI. dha viSe gahana viSaya AvI sAva sAdI ane saraLa bhASAmAM samajAvavAnu` virala che. je Aja meM kAga bApu pAsethI sAMbhaLyuM. dhanya thayo. huM teA sAdhu mArI pAse dhana dolata teA nathI paNa mArA A be hAtha che tenAthI hu A devI putrane praNAma karuM chuM. Aja huM kRtArtha thayA.'' Ama bApu ke jene lokoe 'bhagatabApu'nuM biruda ApyuM che enI eka eka paLa smaraNiya che. bApu sAraThI sAhitya ane temAMya bhakti sAhityanA sAgara hatA, jene niLa pravAha rAtadivasa askhalita vahetA raheA hatA ane AbAlavRddha-bhaNelAM-abhaNa sau tRpta thatAM. evAM bhagatabApunuM lakheluM ane pustakAmAM saMgharAyeluM tathA reDiyAmAM kheleluM sAhitya paNa ciraMjIva che, amara che ethI mahekA karaze. Aja emanAM smRti graMthA che. juone hamaNAM ja bApunA avasAna bAda acAnaka ja reDiyA kheAlyeA te bApunA kaMThe sAMbhaLavA maLyA. jANe ghera aMdhA rAmAM vIjaLInA camakArAthI eka mahAmU luM ratna hAthamAM AvI jAya evA Anada thayA ane ema ja lAgyuM ke bApu haju jIvaMta che. emanA kaMTha ane kaheNImAM ajaba mAhinI bharelI che. mAra teA varSA RtumAM ja Tahuke tyAre ja sAMbhaLananAra masta bane tyAre bhagata bApu te koi paNa RtumAM hajI khelavAnI zarUAta kare tyAM ja zreAtAe Ana vibhAra banI jatA. IzvaranI emane aneAkhI ane mahAmUlI deNa hatI emanI kalama ane vANImAM bhakti ane bhAva huMmezAM nitaratAM ja hoya evA samarthAM bApunAM kayAM saMbhAraNAM saMbhAravAM ane kayAM visAravAM enI mUMjhavaNanA te jene anubhava thAya tene ja khabara paDe ! majAdaramAM eka vakhata sau DAyaro beThA hatA. ane huM paNa tyAre hAjara hatA. tyAM hu.thamAM rAvaNahaththo laI ne mAravADI jevI e vyakti DelImAM dAkhala thaI ane rAma rAma karatAM DAyarAmAM beThI, bApue paNa rAma rAma jhIlyA. pANI Apyu ane khabara aMtara pUchyA te jANavA maLyuM ke, mAravADathI Ave che ane dezATana karIne rAvaNahaththA upara bhajanA gAtAM gAtAM jIvana nirvAha kare che. bhagatabApunuM nAma sAMbhaLI ahIMyAM sudhI AvyA chIe. bApue rAmabhAI te A e bhAI ene be dhAtiyAM ApavA mATe kahyuM ane apAyAM paNa te levAnuM mana mAne nahi ane kahe ke bApu, Akhu kuTuba chIe, bairAM cheAkarAva sAthe che A e dheAtI kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAraNAM 127 koNa pahere ane na pahere ? sarovaramAMthI pANInAM be khobA laI jaIe to konI tarasa chIpe bApalA ! bApue rAmabhAIne kahyuM : "Ane cha detI ane cha sADIo Apo." AvanAra khuza thayA. paNa kahe ke bApu, TADhe karIe chIe kaMIka oDhavAnuM maLe to kRpA karo. tyAM DAyarAmAMthI ekAda jaNa bolI uThayuM ke bApu A loko A badhe mAla jema Avaze ema vecI nAMkhaze. A kapaDAMne keI saupayoga thaze nahi. tyAM vaLI bApuno hukama chaTakyo ke rAmabhAI, emane eka rajAI Ape. tyAM vaLI kaI bolyuM ke bApu, bIju to kaMI nahi A rakhaDuM TeLI che. ane ATaluM kApaDa navuM ane rajAI navI joIne tenA upara vahema lAvaze ane herAna karaze. tyAM to bApune pAcho hukama chuTo ke rAma ! jAo pAdara joI Ave. jeTalA jaNa teTalI rajAI ane bALakone cAdara ane khamIsanuM kApaDa Apa. sau cUpa thayA ane cha rajAI che cAdara, cha dhotI, che sADI ane khamIsanuM kapaDuM ApavAmAM AvyAM. kApaDano Dhagalo thayo ane bApue lakhI ApyuM ke A bhAIo mAravADanA che ane teone meM A badhuM navuM kApaDa tathA rajAIe ApelAM che to tene koI herAna na kare. AvanAra tRta thaI gayAM ane eka kavitA bolyA ane rAjI thatAM vidAya thayA. bApunI udAratAne ame sau vaMdI rahyAM. sAdhutAnI chAMTathI chaMTAyeluM gRhasthanuM kalevara dulA bhAyA kAga" A cha akSaramAM saurASTranA eka khamIravaMtA mAnavInuM AkhuM nAma chapAyeluM mAtra vaMcAtuM nathI; paNa emAMthI saMbhaLAya che, kALajanA saurASTranI sabaLa ane sukomaLa, mIThI ane bulaMda tathA bhavya ane bhAtIgaLa kavitAne haiyAne halAvate eka ajaba raNakAra. dulAbhAI eTale saurASTranA suprasiddha cAraNI sAhityanI eka sArIya saMsthA. dulAbhAI eTale nakarI sajajanatAne varelI eka aNIzuddha kavitA. dulA kAga eTale sAdhutAnI chAMTathI kaMTAyeluM eka gRhasthanuM kalevara. bhaktakavi dulAbhAI eTale lAlityane gajare, kalAne kaTakA, sugaMdhano TukaDo ne mAnavatAmAM maLelI sarasatAno eka ramaNIya phuvAro. dulAbhAInI kavitAnuM mUlya AMkavAno prayAsa karavAno avasara jyAre sAme ja AvIne Ubho che, tyAre tene vadhAvavAne khapatuM "vakhatanuM kaMku" mane maLatuM nathI. kAgavANI ! o kAgavANI ! tane vadhAvanArA be zabda jyAre UbhA UbhA ja AlekhI rahuM chuM, tyAre mAtra eTaluM ja lakhIne pUruM karuM ke gujarAtI sAhitya tArA vizvakarmAnuM sadAya RNI haze. (kAgavANI bhAga 3nI prastAvanAmAMthI) -zAmadAsa gAMdhI kavivrI dulA kAga Rti-graMtha paNa kIDa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva hitakArI * zrI amaradAsa khArAvALA kIrati nitI bhUti bhUli sAI sura sari sama sabakara hita hAI kIti, kAvya ane airavarya e traNeyanI zreSThatAnI parIkSA ekasarakhI ja levAya che, je gaMgAjInA samAna sarvAMnuM hita kare teA ja e pAsa thayA gaNAya. saba kara hita emAM saMmAM vidvAna ane sAdhAraNajananA samAveza thavA joi e. ghaNA vidvAna mANasAnI kRti evI hAya che je sAdhAraNa janasamUhane samajavA mATe muzkela thaI paDe che. tyAre zrI bhagatabApunI kavitA vidvAna ane gAmaDAnA eka adanA mANasane AnaMda Ape evI gaMgAnA vaheNa jevI vANI che. emanA prathama paricaya lIMbaDImAM zrI phatehasi hajI kAkA sAhebanA darabAragaDhamAM navarAtrI utsava vakhate thayo. eezrInI lAkasAhitya mATenI pracAralakSI daSTi ane anya kavionI kRti mATe udAra valaNa jIvanabhara yAda Avaze. kAryakramanA bIje divase potAne game tevA thAka hAya te paNa pote rAtre rajUAta karelA potAnAM kAvyA ke bIjA kavinA duhA chaMda vagere game tyAre game e kAI lakhavA mAge tyAre e vakhate tuM ja lakhI levAnI anumatI ApI de. AvI hatI emanI udAra vRti. AjathI pacIza varSa pahelAMne samaya jarA judA hatA. mArI kavitA, mArI vArtA, mArA khelelA duhA bIjAne na AvaDavA joi e.' AvA saMkucita kALamAM eozrIe je lokasAhitya pratye udAra valaNa apanAvyuM hatuM je bIje jovA maLyuM na hatuM. bhAvanagara, lAThI, lIMbaDI vagere darabAreAnA Ati thamAM e birAjatA heAya tyAre, ane anya sanmAna samAraMbho, DAyarAo ke pachI gharadhaNIno kAryakrama hAya e dareka sthaLe emanA vanamAM ekaja raMga dekhAtA. e ja mAlAmaNI, e ja bhAva, e ja Adara ! lIMbaDInA utsavamAM eka vakhata kaDIthI yAgIsaMta sanyAsI mahArAja padhArelA. emaNe bhagatabApunA kAvyathI prabhAvita thaI kahyuM ke, bhagatabApu hajI eka bhajana sAMbhaLAve. saMtanI mAgaNIne Adara karIne turata sTeja para AvyA ane premathI bhajana gAyuM. pachI svAmIjInI pAse jaI vaMdana karIne kahyuM : "ApanA jevA saMtAe mane 'dulA kAga' kahevA, bhagata kahevA, paNa bhagatabApu sodhana karI e mane yeAgya lAgatuM nathI.'' AvA nirAbhimAnI te hatA. chelle jItharI maLyA tyAre te koI saMta jema samasta vAsanAne saMkelIne IzvaranA caraNamAM citta lagAvI besI jAya evA bhAsa thayelo. bilakhA AnaMda AzramamAM mAruM rAmAyaNa pravacana cAle, savAramAM chApAmAM vAcyuM ke bhagatabApu bhagavAnanA dhAmamAM padhAryAM. zrI jobanaputrA sAhebe aThavADiyA pahelAM Avela bApuno patra batAvyA. temAM Agama bhAkhela ke 'sAMja paDI gaI che, puMkhI UDavAnI taiyArImAM che. ja kavizrI dulA kAga smRti graMtha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiraa MG
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha trividha AzIrvAda amAre AMtare gAMThayu hatI. bhagatabApu mane mitra kavivara dulAbhAI bhAyAbhAI ane mArgadarzakathI vizeSa mAnatA. paNa enA jatAM kAga ATalA vahelA cAlyA jaze tame parivArane ja nahi, amAro paNa bApa gayo che. mArI jIvana jhaMkhanAne e visAmo hatA. evuM svapnamAM paNa dhAryuM nahotuM. temane cAraNajJAtimAM janma maLe te sAthe 1951mAM gharakheDanA praznathI ame dareka pravRttimAM je paraMparAgata prasAdI paramAtmA taraphathI maLI hatI bhegA hatA. pachI lokasAhityamAM, pachI vidyAlayamAM, tene pitAnA jIvanamAM ghaNI uttama rIte vikasAvI pachI cAraNa borDiganA prazna, pachI nazAbaMdhImAM, batAvI hatI. pachI gu thaI gaye evAone gunA cheDAvIne - te sAthe temaNe pUjya ravizaMkara mahArAja jevA mahArAjane page lagADavAmAM, pachI amArI sAme je guruvaryanI satsaMgati dvArA jJAna ane dezabhaktino kAMI nAnA-moTA prazno Ave tenA ukelanA pravAsamAM lAbha meLavyo hato. sva. medhANIbhAI jevA mitra- khunAmarakI ane hadapArInA prazna paNa : varanI maitrImAMthI paNa potAnA jIvanamAM ghaNuM kImatI 30 varasathI A badhI vAtuM meM kadI pragaTa bhAtuM meLavyuM hatuM. thavA nathI dIdhI. have na kahuM te bhagatabhApuno A rIte temaNe trividha AzIrvAdane jIvanamAM AtmA mane mApha na kare. ekabIjAnA aMtarane pacAvI tenA sArarUgha mahAmadhuM kAvyAmRta gujarAtane ThAlavavAnI vastu to jema e bhegA laI gayA tema ApyuM che. huM paNa bhegI laI jaIza. samudramAM taratA mahAkAya sva. dulAbhAI avAranavAra amArA AzramamAM baraphanA pahADe sapATI upara te mAtra TapakA jevaDA padhAryA hatA ane temanA kaMThanI pavitra vANI ja dekhAtA hoya che. ema jIvana-sAgaramAM taratA amArI maMDaLIne saMbhaLAvI gayA che, te haju baraphanA pahADone jagata joI zakatuM nathI. ene amArA kAnamAM zuM jyA kare che. jagatanI paravA nathI hotI, paNa pravRtti saMbaMdhI svarAja Azrama -jugatarAma dave amArI lAgaNIo jarUra vyakta thavA daIza. veDachI moTA bhAyA kAgathI kAganuM khoraDuM jAjaramAna tA. 8-4-77 gaNAtuM AvyuM che. paNa amAre te 1935mAM bhAvanagara nahi jevo paricaya thayo. 1939mAM rANapurathI e saMbaMdha vadhato gayo. ame bhUgarbha pravRttimAM 194ramAM mArI jIvana jhaMkhanAno visAmo paDyA te TheTha 1957mAM thaDe patravahevAra thayela. priya bhAI rAmabhAI 1950mAM "phUlachAba' sAptAhikanuM sukAna meM tuM mane dhanyavAda de te to hada ja kahevAyane ? saMbhALyuM tyArathI chellI ghaDI sudhI e vaNAto rahyo. cAraNane nAte paNa na cAle. kAraNa ke ApaNo . kALanA oLAe amane AghA pheMkI dIdhAthI e saMbaMdha e che. jagate joyela vicArela evI AMtaragAMTha kheMcAIne vadhu daDha thaI. jagata jotuM e ((((((((kaghizrI dulA kAkA smRti-sIthaDDDDDDD)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjalio sivAyanA adITha AMtara pravAhamAM ame dhubakiyuM joga bhegame gaI ke rAkhe janaka samAna, detA rahetA. bhAInI pAchaLa bena paRATuM khAvAmAM aise kavivara kAgake karata svaga sura gAna. bAkI mele ? mArAthI thAya te na karuM te mAre lacchana saba sthitaprajJa ke meM dIkhe kavi mAMya, nija svarUpameM magna hai avinAzI pada pAya, jIva mane jaMpavA na de. kalela -mahaMta trikamadAsajI bhagavatadAsajI DAbe page ne jamaNe hAthe ArthAITIsane kAraNe huM bahAra harI pharI zakatA nathI, eTale nathI AvI zakyo. kAganuM beraDuM sumerU jeTaluM UMcuM rAkhavuM saMskRtinA tirdhara e have tArA upara AdhAra rAkhe che. "ahIMyAM maLavA Avela eka gujarAtI bhAI pAsethI vAtacIta daramiyAna zrI dulAbhAI kAganA rAjakoTa tA. 13-3-'77 - jayamalla paramAra avasAnanA duHkhada khabara maLelA. kharekhara A samAcArathI mane marmAhata duHkha thayuM che. tamArA parivAramAM te zaka chavAI jAya e te sAva svAbhAvika. paNa mAre mana to parivAra jIvanamukata puruSa ke evI bIjI koI sImA zrI dulA kAganuM vyaktitva sadagata zrI bhagatabApu sAthe mAre ghaNA lAMbA kadIye sImita karI zake nahi. samagra bhAratavarSanesamayathI paricaya hatA. jUnAgaDha lokasAhitya vidyA- addabhuta pratibhAzALI, tejasvI, RSitulya lokakavi layanA pote pramukha hatA, jethI varasamAM traNa cAra zrI dulA kAganI vasamI khoTa kAyamane mATe sahana vakhata jUnAgaDha padhAratA. e vakhate be cAra divasa karavAnI raheze. meM temane parama bhakta tarIke joyA sAthe rahetA. ekAda divasa bhagavada guru AzramamAM che eTale temane paralokagata AtmA abhISTa lekane DAyarA sahita bhajana 2khAtuM. sau sAthe besIne pAmaze-IzvarI rUpa sAthe tadarUpa thaI jaze-evo jamatA, vAta ane vinodano AnaMda letA. mAro dRDha vizvAsa che. teo ApaNA dezanI abhijAtika saMskRtinA ghaNA lAMbA paricaye bhagatabApunA jIvanamAMthI tirdhara-pratinidhi hatA. mArA jIvanamAM evI mane ATaluM jANavA maLyuM che ke pote janakarAjAnI khUba alpa saMkhyaka vyaktionA saMparkamAM Avyo mAphaka jIvanamukta puruSa hatA. sukha-du:kha, hAni- chuM. paNa sauthI vizeSa te temanuM virATa vyaktitva lAbha, niMdA-stuti Adi dvathI pote mukta hatA, mArA hRdayane sparza kare che. gaMbhIra aMtadaSTi, jema janaka videhI e "joga bhoga maMha rAkheu ekAgra bhagavadUbhakti, nijasya saMskRti upara akhUTa goI*_rAjavaibhavamAM rahyA chatAM bhAgamAM jemane zraddhA-prIti-evuM virala sadguNasaMpanna vyaktitva gupta rAkhatA hatA. tevuM ja sadgata bhagatabApunuM kayAM phUreluM jovA maLaze ? teo pite eka premika jIvana hatuM. hatA. temanA premathI ja huM mugdha thayo chuM. 0 1 kavi dulA kAga smRti-gaMNa IM ... . kaac.. .
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha paramahaMsa zrI rAmakRSNa deva prati temanI kevI gaMbhIra bhakti hatI, e hakIkata te ghaNAM eAchA mANasonI jANamAM che. jyAM sudhI mane yAda che - eprila-1967mAM zrI rAmakRSNa Azrama-rAjakoTanA vArSiketsava-upalakSya AzramanA prAMgaNamAM zrI rAmAyaNa kathAnuM temanI amRtavathI vANImAM gAna karyuM hatuM-tenA phalasvarUpe samasta rAjakoTa zaheranA nAgarike upara e kathAnI asara thaI hatI. pharIthI temane AzramamAM nimaMtraNa ApIne emanI amRta kathAnI lahANa pIrasavA vAraMvAra Agraha thayo hato. jyAre teoe mArI pAsethI sAMbhaLyuM ke AzramamAM je sthaLe temaNe kathA karI, te ja jagyAe zrI rAmakRSNadevanuM maMdira UbhuM thavAnuM che tyAre bhAvabhInI vANImAM kahyuM hatuM, "e maMdiranA jarUrI paisAnI ciMtA karazo nahi. svAmIjI, muMbaI ane bIjAM sthaLoe pharIne huM jAte paisA ekaThA karI ApIza." paraMtu pachI nAdurasta tabiyatane kAraNe e kArya zakya na banyuM. pharI eka vAra AzramamAM AvyA tyAre vinaMtI karelI : "tame mAre gAma Ave; mAruM ghara ekavAra pAvana kare." 1975nA prAraMbhe patra dvArA avAranavAra lakhavA lAgyA : "hajI sudhI tamAruM vacana pUruM nathI karyuM ? tamArA pagalAM mAre ghera thayAM nathI-mAruM zarIra asvastha che...bahAra nIkaLa. vAnuM te kayAMthI bane? have tame tamAruM dIdheluM vacana jaladI pUruM karo.." temanA AvA AgrahathI mAruM mana caMcaLa thaI UThayuM. eka divasa huM AzramanA keTalAka sAdhubrahmacArIone laIne porTa vikaTara pahoMcyo. ame acAnaka pahoMcyAM-zrI rAmabhAI ghare nahetA. amane jotAMta je AlAda ane AnaMda temanA caherA para joI zakyo-e huM zabdomAM vyakta karI zaku nahIM. eTelI gabhIratA, eTalI AMtarikatA, eTalI zraddhA hatI-temanA hRdayamAM. temanI eka vAta sArA jIvanabhara huM yAda karIza : eka vAra ociMtAM mane kahevA lAgyA : "svAmIjI! tame keTalA moTA !" tame A zuM bolo che ? huM kevI rIte moTo !?! huM te zrI rAmakRSNa-saMdhane eka sAmAnya sevaka-saMnyAsI ?" "nA, svAmIjI ! tamAruM oDhaNuM moTuM !" "tame vAtane pheDa pADo, te kaMI samajAya... vaccethI aTakAvIne mane kahevA lAgyA : "tamAruM oDhaNuM-eTale tamArI chatrachAyA. e chatrachAyA zrI rAmakRSNanI. zrI rAmakRSNanuM oDhaNuM eADhayuM eTale tameya eTalA moTA-zrIrAmakRSNanI chatrachAyA te duniyAne samAvI le eTalI moTI eTale tame nAnA kevI rIte, svAmIjI? -tame khUba khUba moTA." e samaye zabda zabda nItaratA bhAva karatAMye temanI camakI UThelI mukhAkRtinA teja ne taravarATa, jhaLahaLIyAM bharelA cakSanA darzana thayAM-te divasathI |zrIrAmakRSNadeva paranA mArAM zraddhA-bhakti aneka gaNuM vadhI gayAM che. saprema namaskAra sAthe, dAmakRSNa maTha - svAmI AtmasthAna 19-4-77 elura kauTuMbika nAto kavivara zrI dulA bhAyA kAgane amArA kuTuMba sAthe saMbaMdha lagabhaga 40 varSa rahyo. jyAre jyAre teo muMbaI padhAratA tyAre amArA mahAlakSmInA dAmodara bhuvana nivAsa sthAne rahetA ane tyAM temanAM gIta, kAvya, bhajana ane lekagItane prasAda maLato ane mArA kuTuMba mATe e amUlya S: ra varjhA dulA 5|ga Rti-graMtha nI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjalio lhAvo hatA. temanA racelAM gIta, bhajano ane ucca kakSAnA kathAkAra lekagIta eTale sarasvatIdevIne sAkSAtkAra. emanAM Ama te sva. zrI dulAbhAI kAga sAthe mAro gIto ane bhajano Aje paNa amArA kAnamAM guMjI ghaNo nikaTane saMbaMdha ghaNA lAMbA samayathI baMdhANa rahyAM che. emanAM kAvyo eTale mAnavajIvananA tatva hato ane eka vakhata emane sAMbhaLyA pachI, jyAre jJAnano nIceDa ane bhajana eTale bhakta hRdayanA jyAre teozrInI rasalahANabharelI amRtavANI maMthanamAMthI nIkaLeluM amRta. cAraNa sAhityanA mane sAMbhaLavAno meke maLa tyAre e mATe huM mugaTasamAM zrI dulA bhAyA kAganuM sAhitya gujarAtI emanI sAme ekITase kalAkanA kalAka sudhI besIne sAhityamAM sauthI mokhare raheze. eka citte emanA mukhethI vahetI zuddha cAraNImuMbaI -kRSNarAja ThAkarazI bhASAmAM, ane vaLI lokasaMgItathI bharapUra, evI saurASTranI jUnI peDhIne eka sitAro gayo. aneka judI judI kathAo pachI bhalene te rAmAyaNa lekasAhitya ane sAhityakSetre na purAya evI khoTa mAMthI hoya ke mahAbhAratamAMthI agara koI atipaDI. aneka lokee pitAno rAhabara gumAvyo. hAsika prasaMga hoya, emanI pAsethI e badhI ApaNe saue chatra gumAvyuM. kathAo sAMbhaLIne huM mArA manane tRpta karate. huM emanuM jIvana te teo dhanya karI gayA. navI mAnuM chuM ke AvI ucca kakSAnA kathA-kIrtanakAra peDhI mATe emanI sAdhanA-emanuM jIvana sadAya bhAgye ja bIje sAMbhaLavA maLe. kathA saMbhaLAvavAmAM preraNA ApatA raheze. emanI zailI ane Dhaba bahu ja anokhI hatI ane jUnAgaDha -ratubhAI adANI varNana sacoTa rIte karavAnI emanI zakti tarI AvatI hatI. game te prasaMge ApaNe sAMbhaLatA hoIe, tyAre jANe kharekhara e prasaMga ApaNI zradheya kavizrI dulAbhAInuM vyaktitva bahu ja sAme dekhAto hoya evI emanI varNana karavAnI asAdhAraNa ane aneka rIte anerUM hatuM. A5 bahu ja adbhuta zakti hatI. teozrI khUba ja UMce sAde, bhAgyazALI che ke emane anero saMskAra-vAraso eka ja zvAse, thAkyA vinA, emanI sAdI ane Apane vaMzaparamparAgata rIte heje maLe che. e saraLa kAThIyAvADI taLapadI bhASAmAM, cAraNI chaMda, guNavaMtI gujarAta'nuM paNa moTuM paramparAgata duhAo, zAyarI temaja sacoTa ane vyavahAra bhAgya ja gaNAya. e mATe hArdika abhinaMdana ! dRSTAMtathI bharapUra, ane lekasaMgItane aMdara guMthI -madAlasA nArAyaNa laIne, jyAre kathA kahevA besatA tyAre emano tA, ka, Apane 25-3-77 ne vistRta patra jusso ane utsAha khUba ja tarI AvatuM hatuM, pU. vinobAjIe dhyAnathI vAMce che, emane meM eve vakhate zretAone tyAMthI bilakula uThavAnuM lakhIne pUchyuM hatuM ke "I-he Apake zubhAzIrvAda rU5 mana thatuM ja nahi. pitRsmRtimaM kyA likhA jAya?" te mAnasika rUpe teozrI ghaNI vAra vaDodarAmAM lakSmI vilAsa emaNe dhyAnathI ja potAnA manabhAva pahoMcADela che. pelesamAM AvatA tyAre huM emanI vANI kalAkanA kalAko sudhI emanI sAme besIne sAMbhaLyA ja karata vardhA kAma nA kAga ati nA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kavizrI bilakula dharAtA ja nahi. manamAM te ema thatuM ja ke emane sAMbhaLyAja karIe-tyAMthI khasIe ja nahi-evI emanI vANImAM mIThAza bharelI hatI. teozrI amAre tyAM vaDodarAmAM ghaNI vAra AvatA ane emane sAMbhaLavAnuM mane khUba ja gamatuM ane e mATe huM huMmezA tatpara hatA ane emAM mane atyaMta AnaM AvatA. avAranavAra teozrI amane patro lakhatA ane temAMye paNa emanA asaMkhya pAsTakADonI mate haju paNa yAda Ave che. dulA kAga smRti-madha jApharAbAda pAse AvelA majAdara gAmamAM temanA nivAsasthAne tee eka suMdara paNa kuTI DhabanI maDhulI jevA potAnA makAnamAM sAdAIthI rahetA ane haMmezA prasannacitta ane bhaktibhAva bharelA zuddha vAtAvaraNamAM AnaMdathI rahetA. bhale emanuM gAma saurASTranA chevADe hatu. paNa emane ekalavAyuM lAgatuM na hatu. kAraNa ke emanA aMtimakALa sudhI tyAM leAkeAnI avarajavara cAlu ja rahetI. emanI aMtima IcchA cAraNI sAhityanA jUnA vArasA cAlu rahe ane devIputro A vidyAne pUrepUrA lAbha le ane bhArata dezanI eka jUnI kaLA che te cAlu rahe. emaNe cAlu karela kAryAM emanA vArasadAro cAlu rAkhaze evI mane AzA che. vaDodarA --phatesiMharAva gAyakavADa * bhagatabApunI vividha kSetre sevA, temanu leAkasAhitya ane temane premALa ravabhAva sadAya raNIya raheze. avisma teonA javAthI samasta gujarAte eka tajajJa lokasAhityakAra ane devIputra gumAvyA che. ApaNe teozrInA guNAne jIvanamAM utArI temanuM RNa cUkavavuM rahyuM. --lallubhAi mA. zeTha maMtrIzrI, gujarAta rAjya * kAgabApunA avasAnathI cAraNa jJAtine tathA cAraNI sAhityane mATI khATa paDI che. tathA kAThI, rajaputAe pAtAnA hitaciMtaka gumAvyA che. jasadaNuM. sAvarakuMDalA. * --zivarAjakumAra khAcara dhArAsabhyazrI. saurASTranA lokasAhityanuM rASTrIya kavi zrI meghANIe sa Mzodhana karyuM ane temanI praNAlIe rASTrIya raMge raMgAyelA kavizrI dulAbhAI e te kAma mAtra AgaLa dhapAvyuM eTalu ja nahi paNa temAM navA raMga pUryA ane zeAbhAvyuM. baMne kavie saurASTranA leAkasAhityane vAcA ApI ane evA svara, nAda ane layathI gAyuM ke sAMbhaLanAranA kAnamAM ha Mmeza guMjatu raheze. kavizrI dulAbhAI e lAkasAhityamAM rASTrIya raMga pUryAM ane lokAnI rASTrIya bhAvanAne unnata banAvI. ke, pI. zAha jAmanagara * * kavi bApu jIvanamAM pratiSThA ane suvAsa mUkatA gayA che. saurASTranA lokasAhityanA itihAsamAM kavi dulA kAganuM' nAma suvarNa akSare aMkita raheze. mu. zrI. meghANIbhAi ne leAkasAhitya'nA sazodhanamAM temaNe je sAtha ApyA hatA te bhUlI zakAya tevA nathI, kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjalio 135 temanI "rASTra bhakti ane lekasAhityanI sevA" cAraNI sAhitya ane lokasAhityanA teo amara che-amara raheze. mUrdhanya vidvAna hatA. emanA bulaMda kaMTha vaDe emaNe muMbaI - ratilAla zeTha (janmabhUmi) lekasAhityane lokajIvana sAthe anusaMdhita karyuM. AjanA yugamAM emanA jevA parama sArasvata virala rAjavI kALa, gAMdhIyuga, ravizaMkara mahArAja vibhUti gaNAya. ane vinobAnI asaro, AjanA samayanA pheraphAro- rAjakoTa -Da, IzvaralAla 2, dave badhuM nihALyuM. kavi hRdaya para te sarvanI chApa paDI ane kAvyo dvArA te pragaTa thaI. amArA sarva para ahIM guNIjane che teozrI-saMskAra, mAnavatA, zuddha bhAratIyapaNAnA AkAzavANInA Tepa reDiga mATe jUnAgaDhanA vicAro mUkatA gayA che. gujarAtI sAhitya temanAM cAraNI sAhitya vidyAlayamAM eka nAnakaDo DAyaro kAvyothI samRddha banyuM ane suMdara suvAsa bhaktakavi maLela. AjanI zarUAta zrI merubhAbhAI kasuMbIne mUkatA gayA, raMga'thI kare, evo sauno Agraha thatAM merubhAbhAIe - jUnI peDhIno tejasvI tAre kharI paDo. te zarU karyuM, jyAM " bismIla beTA' vALI kaDI premALa, bhaktipUrNa hRdaya zekuM paNa Aje maLe AvI tyAM bhagatabApue vacamAMthI veNa jhaDapI lIdhu evuM nathI. UMDuM darda sahevuM rahyuM. ane kahyuM ke "bismIla beTA" eTale kevA ? ane "mAtA mAMDavA-cAMdoda -narendrasiMha mahIDA tAre beTaDo Ave' e gIta zarU karyuM. baporanuM ji. vaDodarA jamavATANuM kayAM vahyuM gayuM tenI khabara rahI nahi. DAyarAmAMthI eka bhAIe pUchyuM: bApu, AvA * meghANIbhAI jatAM kAgabApu eka ja evI te tame kayAreya nathI khIlyA, Aja Ama kema ? virala vyakti rahI hatI ke jenA thakI saurASTranI tyAre bhagatabApue pitAnI mAmika vANImAM javAba lokasaMskRtinI jALavaNI thaI. ApaNA lokasaMskAra, Apela ke, bhAI, kaIka jalasA ke sabhAmAM jaIe lekakalA ane lokasAhitya temanA bhagIratha ya ane gAtA hoIe tyAre zretAonI sAmuM joIne dvArA pratiSThA pAmyAM. temanA javAthI AjanA yaMtra gAvuM paDe. kayAre taLiyuM paDe tene bharose nahi. yugamAM eka vaNapurAyelI khoTa raheze. sabhA-jalasA mATe UbhA karela mAMcaDA ane phAMsInA bhavansa kalA kendra mAMcaDAmAM kAMI pharaka nahi. kyAre gALIyA paDe, muMbaI -nirUpamA-ajitabhAI zeTha pATiyuM khase ne caDhI javAya te kahI zakAya nahi ! jAhera kAryakramamAM AvuM thAya. jyAre ahIM te temanA nazvara deha bhale nAza pAme paNa temanI guNIjane ja bhegA thayA che. saune UMDo rasa che kRtio ane lokasAhityamAM temaNe ApelA amUlya tyAre na khIlIe te kayAre khIlIe ? phALA dvArA teo saunA dilamAM amara raheze. amarelI -zazIkAnta bhaTTa amadAvAda kRSNa agravAla tA. 6-4-77 ( kaNiI dulArA rakRtti-kaNa zo UN DO
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kavizrI dulA kAga smRtigraMtha samartha vyakti sAhityanI duniyAe eka samartha vyaktitva pU. kAgabApunA avasAnanA samAcAra jaNI mane gumAvyuM che. ghaNuM du:kha thayuM. emanI sAthe mAre aneka smaraNothI sANathaLI -puMjAbhAI bharapUra gADha saMbaMdha hatA. mArA sva. pitAzrInA paNa e nikaTanA paricita hatA. huM dulAbhAIne saurASTra nAmAMkita jUnI peDhInA eka sajajana reDiyomAM kheMcI lAvyA ne ghaNA kalAkanuM amUlya gumAvyA. rekarDiga thayuM tene mane ghaNo AnaMda che. mArA bagasarA -bhANAbhAI dAdAbhAI gIDA Agrahane vaza thaI dulAbhAI taiyAra thayA, progAma kamiTInA membara paNa thayA. Ama aneka suMdara pUjya bhagatabApune sahavAsa te mane 30 smaraNo mArA hRdayamAM che. karatAMya vadhu varSathI hate. mane 88muM cAle che. teo eka samartha vyakti hatA ne emanI kalA mArI AMkhanI dRSTi nathI, tethI lakhavuM-vAMcavuM mATe mane ghaNuM mAna hatuM. have emanI jagyA kaI baMdha che. laI zake evuM nathI, eTale emanI praNAlikA meghANI mArA vevAI ane snehI, uparAMta zrI atyAre te baMdha thaI. tamArA mATe e mahAna ratubhAI adANInI sAthe rahIne saurASTranI grAma vArase mUkI gayA che. ne AzA che ke tame e paMcAyatanuM kAma karate te vakhate bhagatabApu tathA sAcavaze ne samRddha karazo. merUbhA sAthe avAranavAra maLavAnuM thatuM. amarelI mArA hemakuMja baMgale, tema ja rAjakeTanA vIrANI unA tA. 3-3-77 -baLavaMtabhAI bhaTTa blokamAM DhebarabhAInA sAMnidhyamAM bhagatabApunA je DAyarAo goThavAtA tenAM ghaNAM smaraNo manamAM che, paNa te kAgaLa para mUkavA azakta chuM. vaidika dharma paraMparA anusAra bhagavAnanA aMzathI -nyAlacaMda mULacaMda zeTha je je vibhUtio utpanna thAya che te kharekhara ezvaryayukta, kAntiyukta, ane zaktiyukta vibhUti ApaNA vizALa parivAranA mahAna vaDalAnI hoya che. IdanI prApti vinA jJAnadAtAo pAsethI zItaLa chAyA gaI. jJAnapipAsuone paNa jJAna maLatuM nathI, ane maLe te pU. bhagatabApu gujarAtane lokasAhityano amara TakatuM nathI. e paraMparA anusAra kAkabhuSaMDinA vAraso ApIne amara banyA che. temane avAja vibhutiyukta tatvanI abhivyaktirUpe kAgabApu pragaTa ciraMjIva raheze. teo deha rUpe ApaNI vacce nathI thayA ane cAraNI zailImAM zrIrAmacaritamAnasa kathAnuM te paNa madhura smRti rUpe e bhakta kavino avAja samAjane apratima darzana karAvI tirodhAna thayA. hajAro haiyAne zAMti, sukha ane rasa ApyA karaze. vaDhavANa bacubhAI gaDhavI zabarIvADI -rAmanArAyaNa nA pAThaka vALukaDa muMbaI ja chekavi dulA kAga Rti-graMtha karI,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjali 137 temaNe saune je ApyuM che te apratima che. samAja ane deza emano sadeva RNI raheze. pU. bApu emanA sAhityadehathI sadAya amara che. mahuvA -morArIdAsa harIyANI samasta rASTranA eka puNyavAna kavi, sArasvata ane gAyakanA avasAnathI mAtra saurASTra-gujarAtane ja nahIM paNa samagra dezane khoTa paDI che. je kAvyathI ulAsa, jusso, prema, lAgaNI ane karuNAnA bhAvo nItare tevI kavitA pUjya zrI. bhagatabApunA avasAnathI rAMka banI che. sagatane sAcI aMjali te teozrIe je saurASTranI saMskRtine navo prANa ane navo dhabakAra Ape che tene cIra:kALa sudhI sAcavI rAkhavAne prayAsa kare te ja che. junAgaDha -divyakAMta nANAvaTI ame temanAM darzana na karyA hovA chatAM amArAM mATe teozrI kuTuMbIjana jevA ja hatA. AjathI 20 varSa pUrve ame badhAM-mA, bApa, chokarAM, dAdI sAthe besI pUnAmAM temanAM bhajano gAtAM. saurASTranA lokasAhitya para teo temanI amiTa chApa mUktA gayA che. bhAvanagara -nikhila bakSI bhAratanI javAharatamAMthI eka kiMmatI ratna cAlyuM gayuM. teonI khoTa AkhA dezane jaNAze. kAgaparivArane savizeSa. porabaMdara -naTavarasiMha pU. bhagatabApu samaya pArakhavAnI pitAnI abhUtapUrva vicakSaNa zaktine kAraNe samagra samAjane pragatinA nUtana rAjamArga para cAlavA preraNA ApI zakyA hatA. ame svarAjyanAM gIta lalakArIne gAMdhI-vinobAnA vicArane lekarbhogya kavitAnA mAdhyama dvArA jana sAmAnya sudhI pahoMcADyA hatA. temanA jIvananI aneka siddhiothI tathA temanA ciMrajIva sAhityathI teo lekamAnasa para amara raheze. gAMdhInagara -oDIdAna jhulA mAtA bhAratIe eka lADIle aNamUla saputa gumAvyuM che. samagra cAraNa jJAtinuM e eka madhuM javAhara hatuM. - mAdhubhAI devacaMda "hAnI-lAbha, jIvana-maraNa, jaza-apajaza vidhi hAtha'-e nyAye Izvarane nirNaya svIkAryo ja chUTake. rAmAyaNanA AdhAre lakhuM te amuka vyaktitvanI vidAya rUdana karavA jevI hoya che, paraMtu aphasesa karavA jevI nahIM. ane evuM vyaktitva pU. bApu hatA. jenI vidAyathI samAjane ane sAhitya-saMskRtine ane AkhA dezane eka jabaradasta khoTa paDI che. kavizrI dulA kAgU sekasAhityanA amUlya ratna hatA. temano vANI ane rajUAtathI temaNe aneka zrotAjanone maMtramugdha karyA hatA. lokasAhityanA uttama gAyakane gumAvatAM mAtra gujarAta ja nahi, paraMtu samagra deza zokanI lAgaNI anubhave che. AkAzavANI' sAthe temane saMbaMdha ane sahakAra hamezAM saujanyapUrNa rahyo che. navI dilhI -pI. sI. ceTarajI DAyarekaTara janarala ola InDiyA reDiyo (((((kauijhI kuNA kAThA RAi-kotha))))))) dayA kAga-1 ?
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 temanI vAtA sAMbhaLI koI anya leAkamAM svairavihAra karI AvyAnA AnaMda, mastI ane saMtoSa maLatA. nAnI-moTI vAtAmAM paNa sAhityanA gaMja bharelA hoya tema lAgatu. Aje to dukALa paDI gayA. bIjA dukALa to thoDA vakhata cAle paNa A dukALa to yuga yuga sudhI cAlaze. koI daivI amI. varSAM yugAnA a Mte thAya tyAre kadAca dukALa e gaLe. temanA mananI meTAI ane chatAM nAnA sAthe nAnA thaI kAlAMdhelAM elI saunAM mana jItavAnI kaLA aneAkhI hatI. sihAra --bhAgIlAla lAlANI * kavizrI dulAbhAI bhAyAbhAI kAga avasAna pAmyA e 'muMbaI samAcAra'mAM vAMcI manane ati duHkha thayuM. kAraNa ke hajI 'kAgavANI'nA bhAga 1-2 mArI pAse che. bIjA maMgAvavAnI trevaDamAM hatA te mArA vahAlA bhaktarAja cAlyA gayA. jIvanamAM eka AzAnuM kiraNa hatuM ke bhaktarAjanAM darzIna karavA maLe to sAruM jIvana dhanya dhanya thAya. paraMtu mA annapUrNAne kabUla nahi hAya. --paTela kAMtilAla khetAbhAI bheAjANI nAgapura-8 * kavizrI dulA kAga smRtigraMtha mahesANA }-3-'77 * * * bhagatabApu vAtsalyamUti hatA. bhagatabApu kAvyanuM vahetu nira hatA. bhagatabApu sarasvatI mAtAnA paneAtA putra hatA. bhagatabApu aMtaradRSTA hatA, aMtarmukhI hatA. bhagatabApu mahAna vidvAna ane namratAmUti hatA. bhagatabApu mahAkavi, mahAbhakta, mahAmAnava hatA. --jI. DI. vyAsa * * bApu gayA tethI tamane ja nahi, sArI Alamane khoTa paDI che. mArA upara bApune atyaMta prema hatA. chellAM maLI na zakayo ene vasavasA jiMdagIbhara raheze. hajI parama divase ja bahAragAmamAM vasatA mitrAmAM bApunuM gIta 'rAvaNe rAmanu rUpa lIdhuM' eneA bhAva hu samajAvatA hatA ane mANatA hatA. bApunA javAthI mArA jIvanane eka suMdara prakAza-kaNa adRzya thaI gayA. paNa huMya have ezIne Are beThA huM eTale emane maLavA javAmAM bahu vAra nahi lAge ! gillubhAI koTaka muMbaI 5-3-77 * kAga bApunA nidhanathI gujarAte ene prathama koTinA bhaktakavi, leAkakavi khAyA che. e emanI khoTa na pUrAya tevI che. amadAvAda. * --dakSiNakumAra joSI ane dhUmaketu parivAranA sahu * temanA javAthI tamArA kuTuMbane ja nahi, ApaNA AkhA samAjane bhAre mATI kheATa paDI che. temaNe ApaNA sAhityanI ane bIjI aneka rIte ApaNA samAjanI sevA karI che. amArA jevA lAkho lokonA hRdayamAM temane avAja 'mezane mATe gujatA raheze. temaNe ApelA sAhityavArasA te amara ja raheze. kalakattA kavizrI dulA kAga smRti-graMtha -maMgaLadAsa saghavI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjali 139 varasothI huM bApujInA darzana mATe jhaMkhanA karatA hatA, te dhULamAM maLI gaI. gayA aThavADiyAmAM lesTarathI TapAla hatI. temAM lakhyuM hatuM ke tamo bApujIne jaIne maLI AvyA ke nahi ? paNa huM kismatane ja bhAMgele eTale kAMI thayuM nahi, ane mArI AzA mArA manamAM rahI gaI. huM marIza tyAM sudhI mArAthI A bhulAze nahi. vyArA -choTAlAla ane, ekalA cAraNe ja zuM kAma ? bIjA hajAro lAkhonAM hRdayone DolAvanAra, karoDonA jIvanane spazI janAra emanI kavitA dvArA ane emanI anekavidha zaktio dvArA emaNe bhAratavarSanI prajAne je ApyuM che, te koNa ApI zake ? emane jatuM rahevuM lAkhAne duHkhadAyaka banyuM che. kaNerI -piMgaLazI pAyaka have, amuka vakhata to jANe sUnakAra vyApI gayA jevuM lAgaze. mAtra tamane ja nahi, paNa samasta lokajIvanamAM jyAM jyAM temanI asara che tyAM sarvatra evuM lAgaze. paraMtu dhIme dhIme emanI aparaMpAra smRtio ane kRtio dvArA emanA jIvaMta saMparkane anubhava sau keIne thavA mAMDaze. ane teno ghaNA lAMbA vakhata sudhI paNa aMta nahi Ave. amadAvAda -vajubhAI zAha sAhityasRSTino bhAskara asta thaye. jIvanabhara mA sarasvatI bhagavatInI saMniSTha sevA karI sAhityanA sarvatomukhI daSTA banyA. rAmAyaNa, mahAbhArata ane bhAgavatanI kaThina kathAo zabda ne svaramAM saraLa banAvI lekakaMThe vahetI karI. muMbaI -devendravijaya sAcA artha mAM teozrIe kahRdayamAM amaratA prApta karI che. temanI vANI e ja sArAye guja. rAtanI janatA mATe hamezanuM mIThuM saMbhAraNuM che. amadAvAda -ThAkarabhAI pI, amIna cAraNa jJAtie eka amUlya ratna gumAvyuM che. temanI jJAti pratyenI lAgaNI ajoDa hatI. teoe cAraNI sAhitya ane lokasAhityamAM navA prANa pUryA che. boTAda -vijayakaraNa kavi bApu jatAM ApaNI jJAtine mahAna sItAra AthamI gayo. emanA ugavA sAthe cAraNajAtinA bhAgyano udaya thayeluM ane emaNe AthamavAnI taiyArI karI tyAM cAraNujAtinI unnati paNa AthamI javA lAgI. pU. AImA tathA bhagatabApu rUpI sUryacaMdrathI cAraNa jAtinuM AkAza sadA prakAzita rahetuM. atyAre te ghora aMdhAruM thayuM che. vi = vIra du = duhAne racanAra-gAnAra lAM = lADIle bhA = bhAtIgaLa jIvanavALe yA = yAdagAra cAraNa kavi kA = kAmaNagAro kaMTha dharAvanAra ga = gaye (suvAsa pAtharIne) muMbaI -vajubhAI upAdhyAya kauiI dukhA kAga smRti-DAMthaAD
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha dhULanA DhephAmAMthI amRta nIcavI lekahaiye mAnA kharekhara mardAnagInA pratIka samA nIDara ane dhAvaNanI saravANI vahAvI. ane jJAnIonAM jJAna niHsvArthapaNe jIvana jIvelA sva. dulA kAganA lAje-vAmaNAM dekhAya tevI pracaMDa kalama dvArA lekanA avasAnathI dharA gujarIe potAne eka pote hRdayamAM zAraDIo pheravatI jIvatI kavitAo amara putra gumAvyo che. karI che. kAga bApune gya aMjali te ja gaNAya, smRti sAhitya maMdira -puruSottama pI. pArekha jyAre A lokasAhitya manoraMjanamAMthI mAnA dhAvaNa vIrAra ena. mejIsTreTa tarapha vaLe ! muMbaI -vinoda mahetA teo parama mananazIla, tatvaciMtaka tema ja parama vicAraka ane sarva priya lekakavi hatA. temanI mRtyu jeNe svIkAryuM nathI' evI lekavANInA kavitAo bhakti, zauya, satya, nIti, karuNA, nyAya teo dhUraMdhara puraskartA hatA. cAraNe vANIne sAcavI tema ja rASTrapremasabhara che. temanA avasAnathI che. vANIne sAcavanAra cAraNonI yAdI jyAre Iti- bhArata tema ja saurASTra-gujarAtane je khoTa AvI hAsa karaze tyAre bhagata zrI dulA kAganuM nAma AgalI paDI che te kadIye pUrAya tema nathI. teo bhale Aje haroLamAM mUkaze. ApaNI vacce nathI paNa temanI parama preraNAmayI. muMbaI - jayaMtIlAla devIdAsa pArekha kavitAo te Aje paNa ApaNane satyam, zivama suMdarama tarapha javA prerI rahI che. temanI lokapriya kavizrI te jIvanamAM khATI gayA che. temanAM kavitAo, bhajana tema ja bhakti ane rASTragIta anaMta kAla sudhI mAnavajAtine preraNA ApatAM raheze. kAvya ja temane amara rAkhaze. temanuM gAyeluM ane A rIte teo sadAne mATe amara raheze. kavitA gAvAvALA te ghaNA haze-paNa svayaM spharaNAthI kavitA karavI ane tattvane rajU karavAnI zrI. kabIra Azrama -mahaMta rAmasvarUpadAsajI jAmanagara guru zrI zAMtidAsajI mahArAja sAheba. tathA gaMbhIra-layabaddha avAja sAMbhaLyA ja karIe, kadI thAkIe nahIM, kaMTALo Ave ja nahIM-evA vibhUti jevA kavi A jamAnAmAM durlabha thaze. nAnakaDA gAmamAM rahI rAjyadvAra sudhI jeNe temaNe te jIvI jANyuM che. ApaNe ApaNA kIti meLavI evA saurASTra kesarInA avasAnathI svArthane raDIe chIe. ApaNe badhA garIba banyA chIe. muMbaI -vRjalAla prabhudAsa muMbaI -NIzaMkara ema, ejhA gujarAtanA lokalADIlA ane bhAratabharamAM khyAti pAmelA mahAkavi ane lekasAhityanA praNetA zrI. dulAbhAI kAganA avasAnathI gujarAte kharekhara eka nararatna gumAvyuM che. bhagata bApu te karuNA, dayA, sneha, saujanya ane sadbhAvasabhara jIvana jIvI gayA. teo ApaNA samarata deza ane videzamAM paNa-jyAM bhAratIo vase che tyAM badhe, temanA zubha nAma ane kAmanI jharI - kavijhA dulA kAgaaiti-gUMthI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNAMjali 14 kAyamI suvAsa phelAvI gayA che. temanA lekabhogya temanA bhaktisAhityanA lAkho prazaMsakomAMne ane geya gIte jIvananA talasparzI anubhavanI huM eka chuM. temanA javAthI gujarAtI jokasAhitya cALaNImAMthI gaLAI-gaLAIne TakayAM che, ane khAsa karIne bhakitasAhitya khUba garIba eka ja vyakitamAM kavitA racanA, tenuM gAna banyuM che. jemanA sAhitya rasapAnathI romeroma ane kathanane virala triveNI saMgama gujarAtane pulakAvalI vaLe evo bhaDavIra bhaktakavi rASTrane AMgaNe vahela che. maLavo muzkela che. keI eka ja vAda, eka ja pakSa, amuka DelI ke muMbaI -eca. vI. somaiyA amuka DAyarAnA ja mahemAna banI rahevAne badale, pite ekadhArA sneha-AdarabhAvane satata siMcana lokasAhityanA aDAbIDa TekaNahAra karavAmAM aDaga rahyA che temanA yazasvI jIvananI lokasAhityane mobha tUTa. Ameya ApaNuM aNamola siddhi che. lekasAhitya tUTuM tUTuM thaI rahyuM che. bhagatabApu bhAvanagara -kALIdAsa trivanadAsa vyAsa jevA aDAbIDa enA TekaNahAra banIne UbhA hatA. niraMjana kAlIdAsa vyAsa e Teko have gaye. lokasAhityane Imela kayAM sudhI Takaze te jovAnuM rahyuM. bApu joDe temane saMbaMdha gADha hate. emane Ameya jokasAhitya nirAdhAra hatuM. have nadhaNiprabhAvazALI cahero, vAta ane vArtA karavAnI rIta, yAtuM banyuM. lekavANI-lekabolIne have sabhAomAM bhASAmAMnI lakasaMskAritA, e badhAM adbhuta hatAM. ne DAyarAmAM koNa lADa laDAvaze ? lekasaMskRtinuM emane gAtAM sAMbhaLatAM nAdabrahmane raNako kAne paDato UMDuM ane marmALuM darzana have koNa karAvaze ? lekahoya tevuM anubhavAtuM. "kuMbhArano cAkaDo, hajuya saMskRti vikRta thavA beThI che. ene moDhe, cADiyAnA kAnamAM guMje che. moDhe caDe evA lapeDA bAjhavA lAgyA. bhagatabApu ribaMdara -saMtokabahena nAnajIbhAI mahetA jevA lokasaMskRtinA dhUraMdharanI eka pIMchI pharatI tyAM e lapeDA ukhaDI jatA ane lokasaMskRtinuM Arthika rIte kAyama nabaLI cAraNa jJAtie moTuM jovA jevuM lAgatuM. have A vikRtine koNa pU. sanabAImAnA avasAnathI AdhyAtmika AdhAra rokaze ? ane kavi kAganA avasAnathI sAhityane mahAkUMbha bApu DAyare besatA tyAre DAyarAnI vANI saDe. khe. Itara samAjane ApaNuM gaurava samajAvavA DATa vahetI, grAmajano hAre goThaDI mAMDatA tyAre dekhADI zakIe evuM kAMI A cAraNa jJAti pAse gAmaThI vANI soLe zaNagAra sajIne ramaNe caDatI; have nathI, eTalI hade anAtha A be mRtyuthI vidvAnanI sabhAmAM bApunI vANI Abhane ToDale banyA chIe. ramatI ne sAta pAtALanA tAga meLavatI; rajavADI muMbaI 23-2-177 - manubhAI gaDhavI cotare emanI vANI aneka AMTIghUMTI ukelatI. moTA moTA mA'jana ane mobhIo vacce bApu ja kavizrI dulA kAga smRti-graMthanI
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1re kavizrI dulA kAga smRti besatA tyAre emanI haiyAsUjha-haiyAukalata bhalabhalAne AMjatI; bApu vAtaDAhyA hatA, emane bole bole vahAlapa verAtI. saune e pitAnA karI mAnatA ne rAkhatA. AvA bhagatabApu have kyAMya gatyA nahi jaDe. lekasAhitya nodhAruM banyuM ne ApaNe badhA nimANAM banyAM. bApu gayA. gohilavADane prANa gayo. DuMgara paranI deraDI e TamaTamate dI rAma thayo, piorTa vikaTarano kAMTho raMDAyo ne majAdaranI majA rAMka banIne vikaTaranA dariye jaIne DUbI. -caMdrakAnta bhaTTa * * saurASTradharAnI pherama sadAya mahekatI rAkhanAra eka phUla karamAI gayuM che. temaNe karelI amUlya sevA samagra samAja kadI paNa bhUlaze nahi. TIMbI -yuvaka sevA maMDaLa bhayaMkara vajaghAta jemanA thakI AkhA bhAratane samAja UjaLo bane tevA zrI dulAbhAI kAganA avasAnathI cAraNa samAja para aMdhakAra ane duHkhanAM vAdaLo chavAI gayAM che, samAja vadhu daridra banyo che. pUjya AI sonala mAnA avasAna pachI A bhayaMkara vAghAta che, jenI kaLa vaLatA ghaNAM varSo lAgaze. cAraNa samAjamAMthI dUSaNa, kurivAjo ane ajJAnane dUra karavA teo jiMdagIbhara jhajhUmyA hatA. ane AjanA yugane anurUpa sudhArA-vadhArA karI vADAkIya bhedabhAva miTAvavA je kArya karyuM che, tenuM mUlya cAraNa samAjanA ItihAsamAM kAyamanA mATe suvarNa akSare aMkti raheze. muMbaI -cAraNa mitra maMDaLa bhuja kalama, kaMTha ne kaheNInuM kAmaNa sadagate kalama, kaMTha ane kaheNInA kAmaNathI gujarAtanA lokahRdaya jItI lIdhAM hatAM. emaNe lekasAhityanI mUlyavAna sevA karavA sAthe lekakeLavaNInuM mahattvanuM kArya karyuM che. boTAda _boTAdakara koleja zrI dulA bApu kAvyazakti, bhakita ane lekasAhityanA puraskartA hatA. mAMgaroLa -zAdAgrAma jhaLahaLatuM kavina kevaLa gujarAtane ja nahi, paraMtu saMpUrNa bhArata deze eka jhaLahaLatuM kaviratna, zrIzAradAmAtAno kRpAA pAtra priya putra gumAvela che. tenI khoTa kadI paNa kaI paNa rIte purAvAnI nathI. jAmanagara -ANadAbAvA sevA saMsthA nIDara salAhakAra jIvanabhara ayAcIpaNuM jemaNe pitAnuM jIvanavrata banAvyuM hatuM, dArUnA daityane dezavaTo devA jeNe kamara kasI, kaMTha ane kavitAthI jeNe bhAratanA mAnavI mAnavIne DolAvyAM, emanA nidhanathI sarasvatIe pitAne mahAna sapUta, saurASTra-gujarAte pitAne lekalADIle lokasAhityakAra ane kSatriya-girAsadAra kaLikA dulA kAga ramRti- ka
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNAMjali 143 vage temanA bhavya bhUtakALa tarapha aMgulinirdeza karanAra sAce ne nIDara salAhakAra gumAvela che. rAjakoTa -kaccha, kAThiyAvADa, gujarAta garAsiyA esosIezana emane bulaMda ghero avAja haju ApaNA kAnamAM raNakI rahyo che. kaMTha, kaheNI ne kAvyane samanvaya emanAmAM hato. saurASTranI lokasaMskRtine vidvajane samakSa emaNe rajU karI lekanA hRdayamAM sthAna prApta karyuM che. cAraNI sAhityane jIvaMta rAkhanAra eka yuga jato rahyo. vallabha vidyAnagara - sorASTra sAMskRtika maMDaLa ajAcaka bhaktakavi bhagatabApu devI sarasvatInA aNue aNune vAraso laIne jamyA, jJAtinI amIrAta pAmyA, kudaratanA khoLe saMskAranuM pAna karyuM ane tenI suvAsanuM caraNAmRta laIne "aAcaka bhaktakavi' nI apUrva locAhanA prApta karI gayA. merabI -zAdhatI: nATaya, saMgIta, kalA sAdhanA maMDaLa kavizrI kAge lagabhaga adhI sadIthIye vadhAre samaya sudhI gujarAtI lokasAhityanI ananya sevA karI, luptaprAyaH sAMskRtika virAsatanA punarjAgaraNanuM puNyakArya karI gujarAtanI saMskRti itihAsamAM mahattvanuM sthAna prApta karyuM che. lekasaMgIta, lekakathA ne lokakavitAnA visarAtA jatA vArasAnI sAcavaNI emanA jevA adhikArI sAhityasaMskArasevIne hAthe thavA pAmI che te saurASTranI paraMparAmAM cirasmaraNIya raheze. jAmanagara -DI. ke. vI. kelejanA zekadarzaka TharAvamAMthI kapara AMcako bhAratIya saMskRti ane gujarAtanA bhAtIgaLa pitane AgavI jabAnamAM mUkI lekayAmAM jIvaMta banAvanAra ciMtaka, lekasAhityakAra, saMta ane kavi-pazrI dulA bhAyA kAganA avasAnathI gujarAtane kadIye na pUrAya evaDI moTI khoTa paDI che. A AMcake gujarAtanA saMskArajIvanane mATe jIrava kaparo che. amadAvAda -vivekAnaMda koleja 'saddagate A pradezanA prajAjIvananI AbAdI ane pragati mATe Apele amUlya phALe haMmezA yAdagAra raheze. A zALAo sAthe teozrI svajananA nAte saMkaLAyelA hatA. DuMgara -kumAra zALA/kanyA zALA ' chellAM baso varSamAM Avo pratibhAzALI cAraNa itihAsamAM jovAmAM Avato nathI. mULI -mULInA cAraNa bhAIo lekasAhityakAra dulA kAganA nidhanathI lekasAhityane ghaNI moTI khoTa paDI che. saddagate cAraNI sAhitya dvArA lokamAnasane jIvaMta rAkhavAmAM benamUna phALo Ape che. e arthamAM teo mAtra saurASTranuM ja nahIM, paraMtu bhAratabharanuM moMdhu ratana hatA. kavizrI dulA bhAyA kAga lokasAhityanA tema ja cAraNI sAhityanA mahAlayanA AdhArasthaMbha hatA. misa vI kavi dulA kAga smRti-graMtha . Kir | TIEASA!' . Eligit
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AvA vilasatA jIvana vize zA zAka karavA ! emane AtmA divya cetanAmAM bhaLyA che. akSara dehe teo ApaNI vacce ciraMjIva raheze. aliyAbADA ji. jAmanagara * kavizrI dulA kAga smRti-graMtha --darabAra gApALadAsa zikSaNa mahAvidyAlaya * sadgate cAraNI sAhitya dvArA lokamAnasane jIvaMta rAkhavAmAM benamUna phALA ApyA che. e arthAMmAM teo mAtra saurASTranuM ja nahi paraMtu samagra bhAratanuM meAMdhuM ratana hatA. aliyAbADA ga-gAjaLA vidyApITha parivAra * * jhaveracaMda meghANI pachI lAkasAhityanA UM'DA abhyAsI, maramI ane sarjaka zrI kAga bApu sAcA amAM gAMdhIvAdI hatA. temanu jIvana saraLa ane dhArmika hatu`. gujarAtane AvA leAkasAhityakAra maLavA du`bha che. temanuM sAhitya varSo sudhI leAkasAhityanA sAdhako mATe upayAgI nIvaDaze. mahuvA --ArTsa-sAyansa koleja pU. mahAtmA gAMdhIjI, vinebAjI, ravizaMkara mahArAja jevA saMta puruSo ane ApaNA dezanA ucca koTinA netAo para pUrNataH prabhAva pADanAra ApaNA pU bhagatabApu ApaNA samAjanA eka mahAna pratibhAzALI, daivI kalpanAnA kavi ane dRSTA hatA. kaccha-mAMDavI --zrI lakSmaNa rAga cAraNa eDiMga * ** svastha dulAbhAI kAga eka lAka-gAyaka, kavi ane kalAkAra tarIkenI cirasmaraNIya yAdanu bhAthu mUkatA gayA che. jyAM sudhI dharatI para kavitA ane kavitvanuM astitva raheze tyAM sudhI teozrInI yAdanI maheka prasaratI raheze. mahuvA lAyansa kalaba mahuvA * pUjya AImA tathA pUjya bhagatabApue ApaNI jJAti mATe karela kAryAMnuM RNa A jJAti kayAreya paNa cUkavI zakavAnI nathI. pUjya AImA deva thayA pachI teo ApaNA sAcA mArgadarzIka hatA. --zrI sAnala zakti gaDhavI samAja Adipura (kaccha) -- * * AkAzavANI sAthe pUjya kAgabApune dhvani'Tha gharAkhe rahyo che. AkAzavANIe rekA dvArA sAcavelI emanI vANI janasamAjanI mahAmUlI saMskAra mUDI banI raheze. emanI vidAye lAkasAhitya raMka banyuM che ane ame murabbI, mitra ane mAddezaka gumAvyA che. gujarAta ane rASTranA lokasAhityane emanA javAthI na pUrAya tevI khATa paDI. che. gujarAtanu leAkasAhitya jyAM sudhI jIvaze tyAM sudhI temanI yAda cira jIva banaze. rAjakoTa koLI dulA kAga smRtti-tha --kendra niyAmaka AkAzavANI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sickijoe@
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha kAga TahukI gayA kAgavANI ( jhUlaNA ) bhAratI bhAmanA, gurI vyAmamAM, camakatA eka, UgyA dharA saurASTranI, camakatI rahI te, camakatA kaccha ke kaLAyala kaDathI, kAga phUlA kavi, leAkavANI karI zAradA mAtA madhureza mArale, sitArA, kinAro; rAjarANI, kAga TahukI gaye kAgavANI kAganA vezamAM, Aja A dezamAM, mAnasaravara taNNA haMsa AvyA, madhura TahukArathI, rAga raNakArathI, bhale! te sarvane mana bhAvyeA; lokanA thekamAM, lAka sAhityanI, mukta manathI karI mukta lahANI, zAradA mAtA, madhurA mAralA, kAga TahukI gayAnu kAgavANI kadaradAnI, kavinI anerI, kAvya sevA taNI, kendra rAjye karI padmazrI'nI navAjezathI, kavinI parAbhakti pratibhA pichANI; dUdha dIpAviyuM, kaccha-saurASTranuM, * te ja parakhAviyuM teja pANI, zAradA mAtane madhurA meralA, kAga TahukI gayA, kAgavANI zveta te sApha vastro mahIM vicaratA, zubhra pharatA phiraste gayeA kayAM ? kamaLanI pAMkha zI, AMkha bhInI laI, Apa hasatA ja hasatA gayA kayAM ? zabda sage khelatA gelatA, relatA premanAM pUra pANI, madhurA mArale, kAga TahukI gayA, kAgavANI sadA, zAradA mAtA, # soraThI sAdathI, meghanA nAthI, purAtana cAraNI vANInAM ameAlAM, amaratAne varI, kAga vANI ane, zAradA mAtA, madhure meralA, gaganane gajavanArA gayA kayAM ? mUla mUlavanAro gaye| kayAM ? kAganA rAganI rasa-kahANI, TahukI gaye, kAga kAgavANI * kavi kAganA vaDIlo kacchamAMthI saurASTramAM AvelA. kavizrI dulA kAga smRti-graMtha ...1 .... ...3 ...4 ...4
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali bhakta avibhakta tuM, rAmanA nAmane, rAmAyaNa tAhare kaMThe ramatI, mahA bhArata taNI, bhavyatA vIratA, dhIratA kaMTha kalleAla karatI, rasarAja bIjala - taNe vArase, gIta saMgItanI rIta jANI, mAtanA madhurA meralA, kAga TahukI gayA, kAgavANI rAga zAradA satanI sAdhanA, bhaktanI bhAvanA, nAmanI nAmanA, te jamAvI, kAga kavirAja te, kItinA koTa para, kanakA kaLaza dIdhA caDAvI; jugAnA jugA vahI jAya, lUMTAya nA, kavi ! tArI ameAlI kamANI, zAradA mAtA, madhure| merale, kAga TahukI gayA, kAgavANI gaganagAmI girirAja giranAra ze|, byAma saMge viharatA hatA tuM, dhanuSa-TaMkAra zA, zabda--TakArathI, kAvya lalakAra karatA hatA tuM, mRtyune mArIne, jaMga jItI gayo, vIr upaDI gayA, taMga tANI, zAradA mAtane, madhurA mArA, kAga TahukI gayA, kAgavANI --dulerAya kArANI amadAvAda bApu, mujhAve sva'bhUminA sarI cira jIvI ane DuMgara tama vinA kANu gayA sarI gayA saMsAramAMthI ujjaDa amAre hRdaye lAgelI rahyA ama Apa have saMsAramAMthI joIne thayA smarAja rahyAM have 'kAgavANI'nA sAte bAga, Aga ? sevaka; lAga. ApanAM, bhAga. dilIpa bhaTTa + kAga kavinA vaDIla bIjala cAraNe peAtAnI sagIta kaLAthI jUnAgaDhanA rA'dayAsanuM mAthuM mAgI lIdhuM hatu.. 147 ...7 ...< kavizrI dulA kAga smRti graMtha pa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ r kavizrI dulA kAga smRti-pratha mahAsAgara Aja sukAI gayo ( chaMda : durmilA) jina kaMTha amIta bharyuM hatuM kAmaNa gIta khubI bharyA' gAI gayo, kaMI yukti bharI racanAo karI khuda pAna khumArInAM pAI gayo. sUra cAraNa jJAti mahIM pragaTa prasarAvI prabhA athamAI gaye kavi kAga jatAM leka sAhityane mahAsAgara Aja sukAI gayo. 1*** haratAM pharatAM madhurAga suNI DhaLatAM jana herI ge vaLatAM, ghaMTanAda samA ghughavATa suNI citarAI jatAM DhIMgalAM dhuNatAM. nirakhI mana mada bharI mUratI gaNa deva gaNI pagamAM paDatAM, gujarAtanuM gIta anAtha banyuM, ravInAtha sama kavi kAga jatAM. kaMI zAstra purANonI vAta kathI kathI vAtarU dAMpatya jIvanakI, kathI dezanI dAjharU vIra kathA kathI brahma kathA raghunaMdanakI, kathI tyAgarU bhakti bhavezvarakI kathI vIra kRSikAra naMdanakI. kathI seraThanA satkAra bhaNI anurAga bharI saMta sajajanakI, lakhiyAM gIta zArada mAta taNAM lakhiyAM gIta AdiyA zakti taNAM. lakhiyAM bhavasAgarane taravA maLavA prabhumAM prabhubhakti taNAM. lakhiyAM dilhI darabAra jaI apanA dhvajanA aramAna taNA, bhUmidAna taNA sanmAna taNA abhiyAgatane annadAna taNAM. ...4 kahiye kulabhUSaNa janma bhayo yazabhAgI mahA zubha rAta mahIM, varasAvate amRtanI varasA Ika nAnI zI vAtanI vAta mahIM. praNavuM mativAna prarAkramI pUrana sukavi cAra jAta mahIM, maLavo muzkela che kAga sama garavI navI gujarAta mahIM. priya rAga taNA raNakAra gayA gIta trikuTanA jANakAra gayA, dila dAyarAnA zaNagAra gayA jANe prANa taNuM dhabakAra gayA. avakAza dhvanI para chalatA'tA nitya ha merUbhA paDakAra gayA, kavi kAga jatAM saurASTra taNA lokasAhityanA lalakAra gayA. - 1 - - - - == = = nI kapa dulA kAga smRti-grAma,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali dilakI daDhatA giri merU samI hatI zItaLatA su himAlaya sI, gaharAI samaMdara sAta samI samatA gurudeva datAtraya sI. khamakAra girA karatI vahatI rasadhAra maMdAkinI ke paya sI, kula cAraNamAM pragaTAvI prabhA kavi kAga sadA sUryodaya sI. nathI sUra kabIra kavi tulasI nathI Isara ke ravi bhANaguru, narasiMha mIrAM ke meghANI nathI nathI jIvaNa kAnta kalApI aru. nathI Ama e koI sadehe bhale chatAM che nitya akSara deha dharI, vizvAsa che "piMgalA" kAga badhe maLaze juo gAmaThI gAmahI pharI. jAmanagara -piMgaLazI meghANaMda gaDhavI rUThI jyAM vidhAtA "kaMTha gaye kaheNI gaI gayA chatrIsa rAga adhavaca mUkI ekalA, jyAM saMtAyA kAga." sata saMga ane raMga bhakti taNA, jyAM taMbura tAre taLAtA, chaMda savaI ne chappayanAM roja, kAvya kasuMbAM ghoLAtA. AMgaNIe AvakAra taNA, sura hajIya che saMbhaLAtAM, kayAM jaIne nAkhI e dhAva ke karIe rAva-rUThI jyAM vidhAtA. ajaba racanA rAma taNI-ema gAtI rasanA Aja raDe, sItA haraNa ke haraNakazIpunAM Aje thaDaDaDa thaMbhI gaDe. zaka paDe che manamAMya hajI mane-veNa haju nathI visarAtA, kyAM jaIne nAkhIe dhAva ke karIe rAva-rUThI jyAM vidhAtA. motIdAma, carcarI, sArasI-reNAMki-troTaka sau raDatAM, DIMgaLa, pIMgaLa-duhA soraThA-hAlyA kema mUkI paDatAM. koNe ghaDayA bhagavAna-bhalA A jIvanamaraNa kerA nAtA ? kayAM jaIne nAkhIe dhAva ke karIe rAva-rUThI jyAM vidhAtAama aMtara kerI aMjaLIyuM, Aja AMkhaDIyuM mAM ubharAtI, mUkI koyala meranAM kaMTha, raheze "kAgavANI' duniyA gAtI, kaLA che aparaMpAra A "kezava' bheda nathI kaMI samajAtA, kayAM jaIne nAkhIe dhAva ke karIe rAva rUThI jyAM vidhAtA. -kezava rAThoDa : : A kavizrI dulA kAga smRti graMtha
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15o kavizrI dulA kAga smRti graMtha kAga vIzI [keTalAka pitR ke mAtRbhakate pitAnA mAvataranI hayAtimAM "jIvatuM jagatiyuM kare evI bhAvanAthI prerAIne bhAI mIThAbhAI parasANAe bApune saMbodhIne '75nA sapTembara mAM maraziyA lakhIne bApune mokalela. je ahIM rajU karyA che] bhajana duhA ne chaMdane, madhamadhato tuja bAga; keka bhramara guMjana kare, tuja ke je o kAga. paTaNIthI pATe caDaze, kRNe baMdhavI pAga; meghANIe moM karyo, tane hA dulA kAga. jagamAM koI na mAnatuM, bhagata have baga kAga; (paNa) kaLiyugamAM tuM avataryo, he bhupaDI kAga. AMkho jyAre mAMDate, prazAMta pANIdAra, vazIkaraNathI bAMdhate leke lAkha hajAra. vidvAno ne lekhake name kalama tuja Aja, AphrIna tuja upara sahu je saMbhALe tAja. duniyA DelAvI racI kAgavANInA bhAga, buDhAM nAnAM bALa sahu gAya rasIlA rAga. vaMkI tArI pAghaDI ne vaMkA tArAM veNa, phaTalane teM dhagadhagAvI mAryA pAkAM reNa. haNavA dArU daityane te lalakAryA phAga, jaLa melyA baMdhANIe tuja samIpe kAga. cAraNa dhAraNa kema dhare hAlyA gharano mobha, tuM viNa ADe koNa dIe, dakhane Abhe thebha ? tuM cAraNane devatA cAraNa mATe bhAga, te tene uMcA lIdhA bhale ho dulA kAga. makkama DagalAM mAMData, nirNaya laI tatkALa, tArUM uthApe nahi cAraNane kaI bALa. gAyo cArI be jaNe kAnuDA ne kAga, eke lIdhI baMsarI, bIje cheDo - rAga. ( kauiI dulA kAkA Rdi-sAtha)))))))
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali kAga. dIna dayALu vAsamAM dIvA karI tuM jAga, gaDathAlAM lenArane deryAM adhAre khaLakhaLa vahetAM vaheNa sama meM gaMbhIrA nAda, capaTIe ceTaka karI, (kayAM) gayA lagADI svAda ? AkAzavANIe uccaryAM lAkakavananA rAga, rAmAyaNa ramatI karI te bhuSa'DI kAga. tArA e rasathALamAM nava rasa svAda athAga, jamanArA naravA karyAM, huM te dullA kAga. tArAM gIta kavitathI rahI leAkabhASAnI lAja, lokagIteAnA DAyarA, sunA paDI gyA Aja. saune laI satkAratA (laI) bhUjapAzanA lAga, pANa pAyAM khamIranA ahe| te dulA kAga. jagane detAM zIkhavyA bhAva dharIne bhAga, TelIye| vineAkhA taNA kahu' tane huM kAga. rAya raka rAjI karyAM gAI surIlA rAga, hADa nIcevI hAlIye| have tuM dullA kAga rAjakoTa --mIThAbhAi parasANA kavi kAgane zraddhAMjali kALA raMge kAgaDA, kAmaNa karyAM kamAla zabde AvyA zAmaLA, veNe phuTayA vhAla * kAgA zakharI rAmanI nitanita jotI vATa paga dhAvAne nhAvarA, kevaTa gaMgA ghATa * kavitA kAyalane tajI uDI gayeA kayAM kAga vaDalA paNa vANI taNA, laI beTho vairAga kAgA dhara dhara elaje, dhara dhara Ave mIta pAMkhaDIe paNa pAMgare te kAMTe kALe prIta --harakizana jozI jAmanagara kavizrI dulA kAga smRti graMtha - 151
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15ra kavizrI dulA kAga smRti-graMtha vaMduM tuMne bhAgyavidhAtA (maraziyA) jananI dhana dhAnAbA jAye. 'dulA" jeDa dIkaro DAyo bhAgyavaMta tAta je bhA... choTI vaye sugaMbhIyuM sevI, gItAnuM meLavyuM jJAna, vrata ajAcaka pALIyuM vaMkA, bhUlyo nahIM kuLa bhANa. rAkhI rUDI saMta jya rItyuM, AvI nahIM ura anItyuM...... javAmardo manane jItyuM...... vA, kavAyu kaLIne vAtAM dulA nA lAgyo DAgha, saMta moTA munI ke sapaDAyA, tuM karamI cho kAga, trividha tApane toDI, hAMkI bhava sAgare hoDI.. sAcI mITa sAMIyuM jeDI... bhoma arapI bhudAnamAM te te, dadhicI samavaDadAna, padmazrI pada meLavyuM pate, mevuM IlA para mAna; bhAve Icche vinobA bhAvI; avanIme bhale e AvI... purANa e kiratI pAvI.. IcchatA preme ophisaro re kAMI, bharata khaMDarA bhupa, manathI mAne mInIsTaro moTA, rASTra taNuM muM rUpa, marmALu kavizvara moTe, tene paDo dezane teTa... jene nathI jagamAM jeTa... e kauiwI dulA kAjhA RAMf :Jdha na ja dara . . * dara
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali chaMda sapAkharAM soraThA suMdara, guNanAM bharIyala gIta, batAvI rASTra te te|, rAmAyaNanI rIta. rUDI evA kalAkAra ke Ave gaLAM melI meAkaLAM gAve... parU dulA kAga nA thAve... Apa amApa raI mApathI mApI, teya lIdheA jaga tAga; vedu jo tA vAraNAM leve, koTI vaMdanathI kAga; tapesara ` mAhane tyAgI; lagaNI mahezathI lAgI re... bhAyA suta gayA baDabhAgI... gayu. nANuM gujarAtanuM sAcu', kharI ratnanI khANu; kohInura hIrA 'kAga' vIyA gyA, pArasamaNI paramANu, sAvaja gayA dezarI zAlA, ma gayA kuLarAmeAbhAre... thaDakala Abhane deta thAbhA... sata vrata AI sAnakhA te vaLI, hemu halakAra; devA zakarAna masta medhANI, racanArA rasadhAra; ANe jaga pharIthI Ave, lAre dulA kAgaja lAve... jarUra pAchAM vaikuTha jAve... jAyA te nara jAya jagatamAM, Akhara che avasAna, vAsa suvALa ugharAjane vatanI, dejaLa devI dAna, udhareAja (cuvALa) dilAvara sAMbhare dAtA; jagatathI rahyA je jAtA hai... vandu tu Mne bhAgyavidhAtA --jhulA daivIsaMga kezaradAna zrI dulA kAnA smRtti vadha 153
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha phATelA piyAlAnA kavi (cAra muktA) 1. dADhI ... vizvAmitra ''nI yAda detI DhAgeAranI dADhI hatI; vasiSTha'nI yAda detI paTaNInI dADhI hatI. pyAsA' lAkasAhityanA veda vyAsanI yAda ApatI bhagata bApunI A dADhI hatI. ra. bhakti 'pyAsA' pUche stra manane dulA kAga dhruvA hatA ? kAkIla ka'DI sAyara 'kAga' takhallusa rAkhI gayA. vyAsa vAlmikInI yAda ApI-- pharTilA piyAlAne kavi kRSNamilane cAlyeA gayeA. 3. jAma kAMga bhuza'DInI chaTAthI rAmAyaNa gAtA rahyo; vAlmika vyAsa maiM tulastanI rAhe jAte rahyo. pyAsA' maMdirAnI pyAlInI Thekare daI. phrATelA piyAlAnA bhagata bhaktine jAma pAteA rahyo. 4. kAgavANI hatAzAmAM AzA siMcatI leAkagItanI lANI hatI; maDadAne beThA karatI bhagata bApunI vANI hatI. "pyAsA" zarAbI jugArI dunanA dilamAM prakAza, '"dulA kAga'"nI "kAgavANI'' hatI. --jayadeva ela. dave pyAsA' karatI amadAvAda * * * traNa juganI bhagati ceAthA jugamAM pragaTI kAga tArI karaNI kalama thaI haraNI satanA sevakA rAMkanA rajapUtA cAraNanA avadhUtA kavie meM kAgaDA navA aMjAra --gaDhavI bhurAbhA khImarAje kADhA Estaut gan stan zylASi! duga smRti S
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali lAka kAmaNa pUjaka mAhananA parama karI kavi kuLa krita svage kAga sidhAvyA gAvA gAMdhI gIta. sati kavi te sAdhujana deza bhakta dAtAra, yazadeha ene amara zAbhAve sa`sAra. tapa amApa piyala munI tu janmathI tAta pAvana cAraNa punyanI ke phrATI parabhAta. janatAne jAgRta karI vAMcI Agama vAta yuga draSTA kavi putrathI magadura zArada mAta. kAvya keNI ne ka MThaneA tArA racI IkatAra surekhA sauMsAraneA zAbhyA sarajaNuhAra. cAraNa kuLa gaurava gagana bhAvaNa e thaMbha devI sonala ne dulA darazanIya vINa daMbha, kAvya vAMsaLI kAganI sapta svarIlI zuddha mAdyo meAhana sAMbhaLI vizva mAnya vibhuta. ajaba vyAsanuM bhAgavata tulasI rAmAyaNa kAge vANI kAgamAM karyuM leAka kAmaNa. duHkhathI dila lAkhA dravyA nIrakhI kAga nidhana Ape che zakrAMjalI janatA janArdana. --nArAyaNadAsa bhAliyA Amanagara * * vahetA dhodha vANI taNA, kaMThamAM Ape che kAvya; gaganagArAMthI gIta, kayAM jaI sAMbhaLavA kAgaDA. ** * gira sunI viSNumAra, kAyala sUnI viSNu phrAMga; zAyara tUne viSNu lahera, bhAga sUnA viSNu kAga. vallabha vidyAnagaranA saurASTra sAMskRtika maDaLe yAjela zokasabhAmAM gavAyela slagit gan sprzakt 155
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparTa kavizrI dulA kAga smRti graMtha badhira bhayI sarasvatI (chaMda-manahara) gajaba apAra pArAvAra hAya hAya ho; kavi kAga Aja devalokameM sidhAyo hai, kAgavANI sunane ko devahI adhira bhaye; IndrAsana mahIM bApa, sthAna hI jamAyA hai. tuma bInA rASTra meM, badhira bhayI sarasvatI; jJAna, dhyAna, dAna, pAna sabhI bisarA hai, janma le ke phIrase, padhAro bApa deza mahI; dayAzaMkara dilameM nirAza raMga chAya . (1) (Ida savaiyA) ke..kAvya kaLA zaNadhArana kovida, nirakhe Aja meM nizcaya jJAnI; gAma majAdara devahI cArana, bezaka rIjhameM Apake bAnI; deva sabhI tava tArIpha karate, mauna rahe nahi Apa amAnI. gurjara bhema vadhArana gaurava, dIpI rahyA dulA kAga sudAnI (1) deza kI dAjha sAja sa nIta, dezameM bhakti ke kAvya karyo hai. yuddha same tava zuddha pracAraka, buddha taNe upayoga karyo che. aMjalI de dayAzaMkara nAyaka, putra samo tava ziSya samAnI gurjara bhema vadhArana gaurava, dIpI rahyA dulA kAga sudAnI (2) pAMcoTa -kavi dayAzaMkara ha, nAyaka pAMcoTa -kavi dayA kara - nAyaka rIte kartha dakSA 51 smRti-guMthI ..
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali cAraNuM tulaza sadhIra kUTanItijJa cAraNa kavi vedAM bhadre vidUra, gAMgeya 'gIta ga'gA' taNA cAraNa tulaza sadhIralAka sAhitya lalATamAM kalama sAMcarI kAga, loka gItA rAmAyaNa bhArata kere bhAga. kAga rahyo. kavitA rahI kAgA gaI kaDavAsa, Apa kavinI aMjalI sAyara thaI gaI sAta. rAze| na baMdhuenaDIputra mAta parivAra, janamana akSara jIvatA kAyama jone kAga. kavitAthI kavi taNI sau meLave chAyuM, ajavuM jaga bApu du`bha pada che duliyA. rAjakoTa --ApAbhAI kALAbhAI gaDhavI * pallA jhATakI paravAryA haiyuM rahe nahi hAthamAM ne aMtara jalanI Aga teNu nIra thaMbhe nahi tuM jAtAM vi kAga. te teA mAyA mUkI dIdhI. vadhu elA vitarAga aMtara aja Mpo rahyo. have kayAre maLazuM' kavi kAga ! have keAnI gAu' kavitA ne have kAnA rAkhu rAga mAruM mana bhAMgI bhukkA karyuM. kevu te kavi kAga. kavitA jo kakaLI rahIne rAve dhrusake rAga have kAnA kaMThe karazuM ame tu' jAtAM kavi kAga. zArada retI sAMbhaLI meAbhI jAtAM mahA bhAga enA kheALA kANu have khuMdo tuM jAtAM kavi kAga. saritA sukrANI sAhityanI vIramI vANI atAga have zurAne kANa sa'bhAraze tuM jAtAM kavi kAga. kene varaze kIti have te kayAM Tharaze kavitA ThAma pallA jhATakI paravaryA lyA dulA rine dhAma. . * ** mArA gAje tuM marazIyA ema huM kahete 'paravaza' kAga paNa mArA bhuMDA bhAga ke meM tArA lakhIyA kAgaDA. jUnAgaDha --zaMbhuprasAda haraprasAda desAi % koLI dulA kAga smRti-tha 157
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ w , kavizrI dulA kAga smRti-saMdha jatAM dulA kAga pherama gaI phUlaDAM taNI, karamAyo kavitA bAga, suvAsa saghaLI jatI rahI, jAtAM dulA kAga. gaurava hatuM gujarAtanuM, pAzrI dulA kAga, cAraNakuLa ziromaNi, hatA kavijana kAga. pIMpaLa pAna kharI gayAM, kuMpaLa phUTI nai, raDatAM UbhAM rUkhaDAM, Aja kavitA svarge nai. saravANI sUkAI gaI, muMjhANA bhajana, kavita, raDatAM mAtA sarasvatI, DhaLANAM gIta navanIta. kALa nagArAM vAgatA, svarge sIdhAvyA kAga, gIta bhajana mUkI gayA, mUkI haLavA rAga. dukhiyAne dilAse gaye, sukhiyAne gayo satsaMga, bhakta kavi dulA gayA, choDI sRSTinA raMga, AvAsamAMthI UDI gayA, kavitA mUkIne kAga; gayA prabhunA dhAmamAM, choDI sarve anurA. gayA paNa gayA nathI, rahyo vANImAM vAsa, jayAM laga mAnava jIvatAM, tyAM laga dulA pAsa. kAyAmAM hatA kRNajI, rUdAmAM hatA rAya; jIbhe mAtA sarasvatI, dulA tamane praNAma. dulA tuMhI dila bhalA, bhalA tuMhArA kAma; thAvatacaMdra divAkarI, rahegA dulA nAma. -Apa hamIra , sAhitya ke zRMgAra gaye, suta gaye zArada ke; sAja ke AvAja gayo, prANa gaye paraja che. mahemAne ke mAna gayo, mahaMta gayA majAdara ke; svarga paMthe ye kAga gaye, sAthI hama saba ke. calALA -prajApati vehalabhabhAI - 2 .. kApI lAkaI BIGLya ,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUla kAvyAMjali sabhAgI kavi (chaMda sArasI) te mAhAmAM mohana taNA siddhAMtane uttama gaNyA vaLI dezabhakto viralAne kAvyamAM khata vaNyA rajaguNa mana rUce nahi tamo guNane tyAgI hato satvaguNa sAgara ghughavate kavi kAga saMtabhAgI hate. nija dezane videzabharamAM padmazrI mazahura hato mAta kAgala kuLamAM kavi kAga kehInUra hatuM aNaDaga hato aDIkhama hato nIDara banIne bhAMkhate kavi bhakta dulA kAga tuM zrIrAma rUde rAkho. svarge jatA kavi kAganuM nija dezane tuTo paDyo suvAsa mUkI sAmaTI tuM savathI chuTo paDayo kahe manu kavi kAgane prabhu zAMti svarge Apaje kavi bhakta dulA kAgane tAro karIne sthApaje. goMDala -aMdhakavi manubhAI ke. cuDAsamA bhuzaMDI tane kAga kahuM kRSNa taNI baMsIno rAga kahuM ke, bAvana phUlaDALo bAga kahuM ? kAvya kaMThane kaheNInI triveNI bhaNuM ke, garUDa guru bhuzaMDI tane kAga kahuM ? zuddha zukadeva kahuM, buddha ke gAMgeya kahuM ? duha paMcama veda kahuM, ke bhakti abheda kahuM? yogI avadhUta kahuM, bhAratI saputa kahuM ? sarvaguNa saMpanna kahuM, ke gAMdhIyuganuM sumana kahuM ? dhAnabAInuM dhana kahuM, ke meghANInuM mana kahuM ? bhAyAuta bhagata kahuM, ke jagaDhAMkaNa "jayajagata' kahuM ? AsarANA -dalubhAI jozI DD DD. ((((((((( *fabt ETA ka >> Ben :
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16o kavizrI dulA kAga smRti - graMtha gaurava gayuM gujarAtanuM "dule jatAM dezathI, cAlI carcA kaviyAM cita; maLe nahI bhava mIta, gaurava gayuM gujarAtanuM..... pIMgaLa-jhavera taNI, nIbhavI zaMkare nema; 'kAga' javAthI kema ! gaurava gayuM gujarAvanuM...... Alame Athame, sAhityano sabharI sura; nimaLa relAvI nura, gaurava gayuM gujarAtanuM..... zAyara -zAyara hatA, mAyALu mahebuba; khoTa paDI jaga khUba, gaurava gayuM gujarAtanuM...... kAgavANI kAvya thakI; badhA ja pirasI badha; dharA vahAvI dhodha; gaurava gayuM gujarAtanuM...... ukaraDI : -kAnta neka TekIle gaye (1) dehA sonala mAtA saMbharI, lADakavAyA lAla, gherI vi kAla, kamaTha dhu kAgaDA. kela kaMdha bahu kamakamI ahipata bahu akaLAya, sadAyanI gaI rahAya, kaNa kaNa roye kAgaDA. (2) chaMda varaNa cAraNo vibhUSita, jati gaMdhara gayo, taraNa tAraNa tasara, gItane gAyaka gayo. kAraNa karaNuM kartavyane sarvathI hAyaka gayo, dhAraNa dharaNa dhuraMdharo nItimUlaka nAyaka gayo. prArabdha laI Ayo pRthvI, neka TekIle gaye, ajAcaka aNamUla se, gIrA gahakIle gaye. vANI vimaLa, nIti trimaLa mayura TahukI gayo, kAga eka adAga bhAyala, cAraNa camakIle gaye. -kavi mahezadAna nAraNadAna misaNa che . dUra ja ravo dulA kAma mRta-jet ,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali (2) duhA dAga tava kavitA taNAM, sudhA vAri siMcela, koDa saravara kIdhela. jayAM bhAMbhara bhAyANI. cAraNa sADAtraNa pADA, enI AMkhu bhiMjANI, . jaDaze na joDa jagatamAM, bhUmi jAtAM bhAyANI. ziramora ne sarvocca evo kAga hA ! cAraNa gayo, paraduHkhabhaMjaka zo banI, e sauno duHkhatAraNa gaye. dina-rAta mastImAM hatA e kAvyanA sarjana mahIM, haradama madhurapa cheDate, ,baMsarI dhAraNa gaye. karyo abhyAsa dharmone, niraMtara jiMdagAnImAM, karIne gAna rAmAyaNa taNuM, e satya-uccAraNa gaye. hatI IcchA pitAnI putrane, bhaDavIra karavAnI, cAhI dhenune pArAvAra, dilathI Aja ge-pAlaNa gayo. karI che ujaLI jJAti, jage cAraNanI cahu dize, upAsI "zAradA" nitya, mAtanuM dUdha ujALaNa gaye. -bharata kavi "Urmila" (rehaDIyA) (3) dehA deve devI putrane, dIdhelAM je dAna, ene mamate dIdhAM mAna, te bhAve karIne bhAyAuta. cI cAraNakuLane, anokho mAraga Aja, tRptino I tAja, te bhale peryo bhAyAuta. thayA ghaNA, thAze ghaNAM, vaLI cAraNa vidvAna, sahuthI nokhI zAna, bhALI tArI bhAyAuta. ho gAMdhInA reTiyA ke vinobAnuM bhUmidAna, sahunAM te sanmAna, bhAve kIdhAM bhAyAuta. Avya avani upare rahyo sadA anurAga, tArA I DApaNane tyAga bhALayo na koIe bhAyAuta. - manaharadAna bArahaTha [cAraNa sevA maMDaLa-morabIe yojela zokasabhAmAM rajU thayela aMjalimAMthI - - - @ kagizrI dulA kAkA smRIi-SIya ))))))
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti- graMtha ura taNI bArI (gajhala). ucherI phUla bAvanane; racele bAga kavitAne, tarapiyo bhaktinA jaLathI, sugaMdhe khUba meM kAvyo. ucArI kAgavANI teM, karIne moTa sama keDA, navala kIdhuM sanAtanane, daIne prANanA ThekA. kavita gAMdhI taNA gAyAM, racI bhUdAnanI mALA, duhA bAvane mahIM gaMThI, dharA soraTha taNI gAyAM. karyo hIrA taNe dhaMdho, karyA te zabdanA sadA, bane sAce jhaverI tuM, kamAya mUla merA. mahela ne madralImAM, pravezyo kAvyanA dehe, ramADathI bhAva janauranA, bharIne DAyarA Dele. vahAvI gItagaMgotrI, jaI AkAzavANI pe, banyA rasalhANanA bhAgI, amIra ne garIbo ye. rahe che padma saraveramAM, chatAM nilepa jaLathI je, rahyo saMsArathI saraso, dharyo che joga evadhUte. duHkhI ke dadIne mATe, ughADI ura taNI bArI, janenA manamahIM pesI, karI sukhaduHkha mahIyArI. DuMgara -bacubhAI mahetA kAgA tArAMya kaheNa, zukaneya zaramAve che; (paNa) dhana dhana mAtA dhAnabA, jeNe janama dIdheya kAgaDA. kA kA karate kAgaDo, jenA mukhamAMya na hoya rAma; (paNa) hari hari samaratAM, meM sUNo majAdara mojhAra. ratalAma -haraviMda rAmI E ; 1L TI[ BJN || 32
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali gaurava mA gurjarInu 'kAga'" banIne koyala kUkI, aMdhAre vijalaDI jhabUkI dIvya kavananI agAdha zakti, mAnava dehe pragaTI. aMtara UbharAyuM. jJAnabhaktie, pragaTI amRtavANI lokahRdayamAM prabhu pArakhyAM, pragaTI 'kAgavANI." rAmAyaNane mahAbhAratanI relAvI rasalhANu leAkajIvanane mAnavatAnAM gAyAM ameAla gAna. A mujhAdaranA mahAmAnava, sAraThanA ra gaurava mA gurjarInuM ane viemAM kohInUra e bhAratanAM padmazrI, A sauMsArI sanyAsI jIvanalIlA sa MkelI, amane mUkAM pyAsI. bhasma che tArI paDI majhAdarane smazAna kintu gaganamAM gUMjatu tuja kavana, amaragAna. lAka 'kAga' bhale kahe e to chetarAmaNuM nAma ka kAgaDAM koyala banI "kA, kA' karatAM phare kintu "kAga" tAruM kuMjana gaganamAM gUMjyA kare. --DaoN. dhIrajalAla muni amaragaDha * vaDodarA * * bhANa gayA bhAma tajIne bhANa gayA. gaLAM gahekAvaNa hAra gayA, reDiyAnA sAhityanA zaNagAra gayA. rakAra gayeA, I DAyarAnA bharanAra gayo. loka gAyakanA merU gayA, sAraDhanA I sata gayA. kahe jeThavA cAraNakuLamAM te, I bhAma tajIne bhANa gayA. --zAmajI arajaNa jeThavA kavizrI dulA kAga smRti-graM 13
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - karamI cAraNa kAga ^^^^ ws buddhi bala bikasAvyo, baraNAM cAraNa bAga, maheke saurabha mulakameM, kuzala mAlI be kAga, kuzAgra buddhi kAvyameM, Atama jJAna athAga, dhana dhana cAraNa yaza dharA, karamI cAraNa kAga. kaMTha kaheNI kAvyameM, parakhyo tIrtha prayAga, dhana dhana cAraNa yaza dharA, karamI cAraNa kAga. kavitA vANI kAgarI, bhoyaNa sAta bhAga, vanavelI jo vikasI, kasabI uNaro kAga. pAyo caMdraka 5dama zrI, cAraNa varaNa cirAga, dhana dhana cAraNa yaza dharA, kavivara dulA kAga. baranuM thArA kiM bipula, bhAyArA baDa bhAga, jazanAmI jagameM jarU, kavivara dule kAga. gaye hAya de jJAtike, dilameM ciMtA dAga, thaMbha barana thaDakI gayo, karamI cAraNa kAga. 2 visa panara tuMhI, varSa rahyo aLa vAga, DaNaka ciraMjIva he daNI, kavivara dulA kAga. jAmanagara -kavi jabaradAna rohaDiyA piMjara pUryA haMsalA ! hAlyo mUkI heta, kAjaLa koya kAgaDA ! kIdhe nA saMketa. kerA (kaccha) -zivAjI ke. bAreTa kAga bApu vinA keI, mane zaNagArI cace nahi; dulA vinA duHkha heya, have kavitAne kAyamI. mAlaparA -gidhu mahArAja zabdavedhu tame catura zANA, oLakha zakti apAra; rAmAyaNane raMga rUdAmAM, rAma rUpamAM tAra. dhArI ' -saMta kavi amaradAsajI sA' kauijhI dulA kAkA smRti-gla
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali cAraNa catura sujANa (soraThA). cAraNa catura sujANa, khele zArada khoLaleH pamare tAre prANa, "kAga vANImAM kAgaDA. bhajana upara bhAva, ArAdhaka tuM AIne; zArada no sapAva, "kAgavANI' che kAgaDA. AMsu aparaMpAra, sAre gIta ne soraThA; pritALu pikAra, kAne dharaje kAgaDA. guMje gAme gAma chaMde bhajana ne soraThA; aMtarano ArAma, kasabI khavAya kAgaDo. gItA keruM jJAna, rAmAyaNa hRdaye rame; preme karAvyuM pAna, kAgavANI'mAM kAgaDA. vyavahAru tuja vAta, asat sAme AthaDe; nArI lekhaNa de lAta, kuDA karamane kAgaDA. AkaMde che ura, viyoga vasamo daI gaye; nahI haNAyuM nUra, kayAM UDI gayo kAgaDe. baheke tAro bAga, pherama vaMtA phUlaDe; rovuM tANI rAga, karamAye kAM kAgaDe. kRpALu he kAga ! darzana tArAM dohelAM; remI tAro rAga, kyAM mANIzuM kAgaDA. pAtharuM mArA prANa, AvyA hota ama AMgaNe; magananA mahemAna, (ha) kathAre thAze kAgaDe. rUpAla -zrImALI maganalAla kahe rAdhA kAnane, sUNavA suMdara gAna ethI kAyama thayo memAna duniyA choDI duliyA dhArI -bAbulAla paramAra padhArI kavi padamatA, bhaya kaLAro bhANa bhAthI tuM jaza vaye, cAraNa kAga sajANa. pacchegAma - mIra kavi nAnuM phandA paNa te vinnat @aa kaNa ati graMtha tarIke
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-pratha zrI kavi dulAbhAI bhAyAbhAI kAga bhagatabApu zrIhari harakhe bhajo, che eka divasa jAvuM; karo kamANuM pUNyanI, mAyA pAmI na aMjAvuM. vivekathI vicArIne, prabhu premamAM bhIMjAvuM; duniyA nAzavAna tyAM, zuM ADaMbare pUjAvuM. lAgI agni mRtyu taNI, bacavA prabhu rIjAvuM; bhALI Arambha dvAra tyAM, gagana ghara gajAvuM. Izvara Asare rahI; deha adhyAsata jAvuM; bhAve bhaja bhagavAna, huM manane samajAvuM. yAda karI bhutakALa, bhaviSya huM upajAvuM; bhALI vartamAna mahAre, dharmanI sevA bajAvuM. IcchuM zrIharinI sevA sata pUNya nipajAvuM; kArya dharmanAM karatAM, jagatamAM na lajAvuM. garIba tavaMgarane, kahe kALa huM dhrujAvuM; bhakta satyanAma smare, tene sumArga sajavuM. garva na karo kadIye, duHkhI para na khIjAvuM; tatva samAna AtmAmAM, daitamAM na urajAvuM. bALaka yuvAna vRddha, deha dekhI na jAvuM; purANa purNapuruSa, "zAMti" "aja' zuM majAvuM. jAmanagara mahaMta zAMtidAsajI guruzrI puruSotamadAsajI satayugamAM vAlamika hatuM, bIjA yuge IsaradAsa; kaLajugamAM kavi kAga thayo, I chevaTe gayA kailAsa. nAnA khuMTavaDA prajApati mAdhA vIra 6 kath
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAna kavizrI dulA bhAyA kAgane aMjali (rAga : kRSNa yAre zAmaLe ) zrI rAmane saMbhArIne, AyuSyane sudhArIzuM: durlabha deha saphaLa thayo, dhanya tamArI kamANIyuM. lAbha A vizvane, kAvyaprasAdI pIrasI; bhAna karAvyuM bhakta thaI mAnavane samajAvIyuM. yAtanA paNa bhogavI, samAjane sudhAravA; kAga nahi haMsa banI, paya pANI juduM karyuM. garva na rAkhyo aMgamAM, kAvyazaktine kadI. cittaLa -zAMtilAla TapAlI zrI dulA bhagata (duhA). zrI. thI cheTA raho Alekhyo itihAsa, seraTha ka7 ne kAThiyAvADa keNIyu racyuM kAgaDAH du-2 kayuM du:kha rAjAnuM nAvIke paga dhoI - khAravA khAravAnI utarAI" kadI na lIye kAgaDAH lA-khune levarAvatA; kaMTha chUTAmaNa lAva. have bhabhakavA chaMda gIta keNa gAze kAgaDA ? bhajana racyAM ghaNA bhAvathI khuda gAyAM ghaNAM, "AMgaNe pUchIne AvakAro" koNa Apaze kAgaDA ? gaLuM gayuM gAnAra gayo sAhityamAM thaye zoka dilAvara sarakho deha kAyama gaye kAgaDA: tanatamAruM A jagatamAM have jovA maLenakyAMya ItihAsamAM amara lekha kAyama raheze kAgaDA. jAlaNasara -vaju gaDhavI * , * Mii aghikI dukA kan ari in sAtha
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha kAyama lIlA kAga vyAsa game tulasI gaye rahA na Isara mAdha, kAga khAnI jaga raha gaI kaivala 56 gaye kAga. satya upAsaka zAradA rAmAyaNa anurAga, karamIcAraNakuLamAM kRSNabhakta sata kAga. bhaktIrada bhavasI tarasama darazI saddabhAgya, taranatAra udhAra kara amaraahara nIza kAga. vANI amRta siMcIyuM baheke puSpabAga, karamANeA nahI koIdI kAyama lIlA kAga. satarAthI sAthA lagI dile na lagyA DAga, harIguNa gAyA hetathI karI ne khuzAmata kAga. dAyarAmAM tuM dIpA satyanA perIne svAMga, joTA maLe nahI jagatame lADu narameM kAga. sadAsaCdA zobhatA ramaNIya madhurA rAga avanI upara amara che. kAyama dulA kAga. guNIyala bhASA gAmaThI tAro sAdo nitya suvAMga kAmadhenu pAlaka sadA karame kheDuta kAga. seDavadarI --kavi aMbu nAthAlAla dave * dulA bhAyA kAga dura gayA. e dura gayA, jaganI dugdhAthI dura thayA; lAkha ceArAzIpherA TALI, bhavabaMdhanathI mukta thayA. bhANa hatA jaga jANu hatA, nija jJAti taNA e prANa hatA; yAvat tenI ka prabhAvanA, satkarmI tA karanAra hatA. phALa gatine pArakhanArA, parama pravINa karanAra hatA; gati nA jANI tArI koie, tuM kayA lAka taNA rahenAra hatA ? --maganalAla DI. meAtIvALA bagasarA zAMti Ape| svargamAM cAraNa kuLanA koTa, hatA sanehI saravanA, paDI jagatane khATa, trikama jAtAM kAgaDA eka aMjalI Aja, trikama arapu` tujane, avadhapurI rAja, zAMti Ape| svarkIMmAM. --mahArAja trikamadAsajI bhagavAnadAsajI kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kaleAla
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMjali pharI gayuM che pharI gayuM che, manaDuM mAru evu pharI gayuM che, kAI tame khelAveA mA bhAI ! bhItaramAM keAI marI gayuM che, manaDu mAruM pharI gayuM che. DuMgara upara cha lAgyA te Abhe lAgI jhALa re, heDI mArI hAlI gaI, mane lAMkhA lAge kALa re, manamAM koI taravarI rahyuM che, bhItaramAM koI marI gayuM che. navAM sAMte nIrakhatAM, mane hradaye lAge bhAra re, bhAMgyu. haiyu sAMdhI dejo, laIne Ta MkaNakhAra re; koI mane karagarI rahyuM che; bhItaramAM koI marI gayu che. mADha meDiyu melI mana u vAyuM. vaLe amadAvAda daIne, ujaDa AMTA khAya re, nahi, I junavANI ghara jAya re; dharamAM te| koI dharI rahyuM che, bhItaramAM kAI marI gayuM che; manaDu mAru pharI gayuM che. --baLadevabhAI mahetA kAvo dunA kAraNe smRtti- noMdha 169
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha ratna gayuM raLAI | (chAya) nAce Aja nagarAja: himAlaya pIgaLI hA, dhrue chAMDI dhIra: samaMdara halakI cAlyo; thira pavanacata thAyaH ravi ratha kheMcI rAkhyo, thathayuM nabha thatharATaH nisAso vighA nAkhe; bhayabhIta banI mAtRbhUmiH vAri nayana varasAvIo. kavi kAga dule svarge jatAM "kAna" gajaba moTe thayo...1 zArada thaI sumazAma: eka nava bola uccAre, putra jatAM paraleka: AMkhathI AMsu sAre; rana gayuM roLAI na pAmuM keI upAye, haiyuM rahe na hAthaH patI adhare pAye; barabAda jIvana mAruM badhuM kavi kAga dulle karyuM. "kavi kAna" mayura vAhinIe ugra sudanane AdaryuM...2 raDavA lAgyA rAga: DhALa paNa paDiyA DhIlA, kavi sidhAvyA kAga: sameTI jIvana lIlA; ApI rUDe epa: loka sanmukha laDAvyA, gaLA mIThAze gAI rasikane khUba raDAvyA, thaI ekameka amathI ane kalAkSetra hAMsala karyuM. - "kavi kAna" mAna zaraNe badhuM: kAga kalAdharane dhayuM"...3 gayuM mahAgujarAtaH taNuM aNamola gharANuM, gayo kavitA prANaH gayuM pUchathI ThekANuM gayo jJAti ziramoDaH gayuM junavANI nANuM, gayo guNa bhaMDAraH pratIka e gayuM purANuM; tattvajJa jJAna ciMtaka gayo. je thayo majAdara thAnake. phula kharyuM phorama rahI gadagadIta kaMTha "kavi kAna" ke...4 -kavi "kAna
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9o. kAvyAMjali kavivara dulA kAga gayA che kAga gayA che, kAga gayA che, svarga nivAse kAga gayA che; vaikuMThavAse kAga gayA che, veNa amUlA kAga gayA che, kavivara dulA kAga gayA che. keNu gayA che? kavivaranA samrATa gayA che, jana haiyAnA hATa gayA che; gIta prAsanA lATa gayA che, mahAkAvyanAM mATe gayA che. saritA sAgara pahADa rUve che, gIra jaMgalanAM jhADa rUve che, kAThI kAThIyAvADa rUve che, gIta sAvajhanI trADa rUve che. kanaDA kerI kera rUve che, nathI nAcate mora rUve che, sajjana zArada aura rUve che, cAraNa cAre kera rUve che. gItanAM zaNagAra rUve che, saha kuTuMba parivAra rUve che, purI dvArikA zyAma rUve che, rAmAyaNamAM rAma rUve che. kAga tamAro rAma rUve che ! sAdhu vidyArAma rUve che ! rAjakeTa -vidyArAma hariyANI STN EN EL EPIC: Jeroes * *
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kavizrI dulA kAga smRti mAno svabhAva (kara mana bhajanane vepAra, dhaNI ! tArA nAmane AdhAra-e rAga) , e kAM svabhAva, mADI ! tane pAchaLathI pasatAva, mADI ! tAro evo kAM svabhAva che?--Teka 1 rAghava jevA rAjavIne te, avaLA karIyA ghAva che (2); satI sItAne rAmanA kaMI (2), maratAM na thayA meLAva. mADI ! * kALayavanane netariye te, dAyelA mAMDyA dAva jI (2) zAmaLiyAne cAra gaNiye (2), ane gItAjI have gAva. mADI ! 0 2 maryA pachI enAM maMdira mAMDIne, pUjyA enA pAva che (2); jIvatAM ene jANyAM nahIM (2), tAre keka bhaNavo bhAva ? mADI! 0 3 satya-upAsaka mohana sAmo tAro, e ja che varatAva jI (2); tene ja pApe je, janatA ! tAruM (2), tophAne caDiyuM nAva. mADI ! 0 4 (kAgavANI bhAga 1) -dulA kAga 1. kaMsanuM vera levA be karoDanI senA sahita jarAsaMdhe kALayavanane kRSNa sAme laDavA bolAvyo hato. r, ? 'dira vebrI dulA kAga Rti-guMthalI nA * . E
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dalano
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokasAhitya ane sarjAtuM sAhitya * zrI pramodakumAra paTela satuM sAhitya' e zabdothI "abhijAta sAhityanI pravRttine khyAla mArA manamAM Upase che. lekasAhitya ane "abhijAta sAhitya vacce pragaTa ke pracchannapaNe kayAMya kaI saMbaMdha rahyo che ke kema, ane je evo keI saMbaMdha hoya e be vacce kazuMka AdAnapradAna saMbhave che ke kema, e jAtanA rasaprada prazno ahIM UbhA thAya che. eka UMDA abhyAsanuM A kSetra banI zake evI mArI te pratIti che. ahIM prastuta viSayane sparzatA eka be muddAo ja TapakAvI levA vicAryuM che. eTaluM to have spaSTa thaI gayuM che ke mULa prayojana AkAra-prakAra ane bhASAzailInI bAbatamAM A be paraMparAo vacce pAyAnA bhedo rahyA che ane Aje jene "adyatanavAdI" sAhitya kahevAmAM Ave che tenI gatividhi te lokasAhityathI lagabhaga sAcI dizAnI hoya ema dekhAze. ghaDI be ghaDI ema lAgaze ke AjanuM "adyatanavAdI' sAhitya lekasAhityathI haMmeza mATe alaga banI cUkyuM che, paNa hakIkatamAM ema nathI. "adhatanI kavitAmAM eka dhArA lekasAhitya ane lekagItanI preraNA laI vikasatI rahI che. gItaracanAnA laya, DhALa, bAnI, bhAvacitra, abhivyaktinI laDhaNa, rUpajanA ke pratIkavinyAsa ane lekakathAnAM rUDha ghaTakato (motifs) ne navA saMdarbhe viniyoga-e badhAM pAsAMone lakSamAM rAkhIne A be paraMparAnI kavitAne vicAra thaI zake. lokasAhitya ane abhijAta" sAhitya mULabhUta rIte kaI kaI bAbatamAM juduM paDe che teno vicAra karIe; te sAthe ja, baMne paraMparAmAM bhASA zI rIte kAma kare che tene paNa tulanAtmaka dRSTie vicAra karIe. matalaba ke, baMne paraMparAmAM abhivyaktinAM AgavAM AgavAM rUpo zI rIte racAtAM Ave che tene lagate abhyAsa ghaNo rasaprada banI zake. paNa lekasAhitya ane "abhijAta" sAhitya lokajIvananI sAmagrIne zI rIte prayoje che ane khAsa to baraDa vAstaviktAne zI rIte myth ke daMtakathAmAM pherave che tene vicAra, mAtra lekavidyA (folklore)nI dRSTie paNa phaLaprada bane ema che. kahIkatamAM, lokasAhityamAM paNa prajAjIvananA sAmUhika avacetana (collective unconscious)nA aMze jaLavAyelA jovA maLaze. prajAnI Adima IcchAo, sva ke jhaMkhanAo emAM amuka aMze mUrtatA pAmyA hoya che, eTale A bhUmikAethI paNa AjanA "abhijAta' sAhitya joDenA enA AMtarasaMbaMdhonI tapAsa thaI zake. lokasAhitya' saMjJA eka rIte zithila saMjJA kahevAya. lekakaMThe utarI AvatI aneka rUpanI ane anekavidha zailInI racanAo emAM samAI jAya che. emAM eka bAju rAsaDA, garabA, pavADA ke satIjatInI lAMbI caritrakathAone sthAna che, bIjI bAju haLavAM phaTANuo ke ukhANAMo paNa samAI jAya che. eka bAju yoga ane rahasyavAdanI gahana gaMbhIra chAyA jhIlatAM bhajano Ave che te bIjI bAju rojiMdA lekajIvananI atisAmAnya ghaTanAone lakSatAM vinedagAna paNa emAM Ave che. eka bAju zauryavIrya, sAhasaparAkrama ane bahAravaTAnI dhIMgI kathAo che, bIjI bAju mRdu ke maLa bhAvanAM hAlaraDAM emAM che, paNa A prakAranA apAravidha ume chatAMya loka laI kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kayArA,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhe 175 vvvvvvvvvvvvvv sAhitya mULabhUta rIte te lekasamUhanuM saMghajIvananuM sAhitya rahe che. lekamaMDaLa nAnuM hoya ke moTuM, AkhAya maMDaLanI sarvasAdhAraNa Urmio (com. munion of emotions) emAM pragaTa thAya che. lekajIvanamAM jovA maLatAM rojarojanAM sukhaduHkha, verajhera, sva-saMgharSo, e badhuM emAM ati saraLa ane rnivivAda rUpe relAI AvatuM hoya che. pitAnI AsapAsanA jIvanamAM je kaMI anubhavavA maLe che tenuM te sIdhuM ujJAna kare che. jokagItano sarjaka, haze to kaI vyakti ja, paNa samasta lekahRdayanA tAle tAle teNe gAyuM haze, hAsto, lokagItano. gAyaka lekajIvananA badhA bhAvo gAya che, duHkhanA bhAvanuM paNa te gIta racI devA cAhe che. lAgaNIene ghUMTIghUMTIne asAdhAraNa baLa temAM pUre che. pitAnI sAme UbhelA zrotA samudAyane tenI spinal chord kaMpI jAya e rIte te lAgaNIone kheMcI rahe che. lokagItanI rasaniSpattinI A pravRtti jarA judA aesthetics para maMDAyelI che. lokakavine gIta racavuM che te lokahaiyAne hele caDAve evo DhALa ke rAga te upADI le che. lekaparaMparAmAM rUDha thayelA DhALa ke rAga pAchaLa saMgItazAstra ke chaMdazAstranI preraNA hoya te te vaLI eka svatraMta abhyAsane viSaya che.) AvI rIte gavAtI racanAmAM belAtA zabdanuM saheje ghaNuM mahatva hoya che. ApaNe e vAta satata lakSamAM rAkhavAnI che ke lokagIte ane lokakathAo paNa kaMThya paraMparA (oral tradition) racanAo che. gItaracanA lAMbI hoya ke TUMkI, sIdhI ane sasarI rajUAta tenI mukhya lAkSaNiktA che. AgaLapAchaLa kazAyane ullekha karyA vinA sIdhesIdho ja tene kavi lAgaNItaMtune pakaDI le che. gItanI dhruvapaMkita tenI kRtinI nAbhinALa samI che. saMghagAnanI apekSA hoya tyAM e samUhanuM guMjana banI rahetI haze. emAM jema rAga ke DhALane vistAra dhyAnapAtra Thare che tema carcALuM bhAvacitra paNa dhyAna kheMcI rahe. lokahRdayamAM suSupta rahelAM bhAvacitromAMthI ja ekAduM laIne te tenuM navasaMskaraNa kare (athavA na paNa kare) lekasAhitya sAce ja lokonI saMpatti che. ene koI paNa sarjaka rUDha bhAvacitrono pharI pharIne viniyoga karI zake che. lokamAnasane sparzI jatI lAgaNIo, vicAro, alaMkAra, vayavastuo (themes) AthI emAM pharI pharIne sthAna pAmyAM dekhAze. aneka kRtionAM ochAvattA pramANamAM pAThAMtarovALI racanAo ke amuka kathAghaTako (motir)ne navA navA saMdarbhe rajU karatI racanAo AvI lekaTucinI ghAtaka che. lekakathAnA sarjakanI gati paNa A rIte najIkathI jevA jevI che. emAM lekajIvananA prasaMgonuM che vatte aMze romanticization thatuM hoya che. prasaMga satIjatInA jIvanane ho, bahAravaTiyAnA jIvanane ho, rAjavInA jIvanane hA, emAM jANeajAyeya prasaMganuM utkaTIkaraNa (intensification) thaI jAya che. emAM prasaMge camatkAranuM tatva paNa bhaLI jAya. AvI lokakathAomAM sIdhI soMsarI tvarita gatinI kathanazailI jAya che. kazuMya vigate vistArathI kahevAnuM ke varNavavAne jANe ke samaya nathI. ane tAsamUha AgaLa ene pratyakSa kathanarUpe rajU karavAnI apekSA emAM che. eTale dekhItI rIte ja vistArIne raju karavAne emAM anukULatA nathI. eTale tvarita kathAmAM-mahattvapUrNa prasaMgenuM sIdhuM kathana, atyaMta lAghavayukta prasaMganuM chaTAdAra Alekhana, vacce pAtra ke paristhitine lagatAM ati saMkSipta surekha ane marmALAM varNane, baliSTha ne ghUMTAtI abhivyaktinI rIti-A badhuM tarata dhyAna kheMce ema banavAnuM. alabata, judI judI lAka A na kavi dulA kaNa smRti-graMtha e
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha kathAonuM pita juduM juduM jovA maLaze. paNa vivecanamAM jene kaThora vAstavavAda kahe che temAM leka samagratayA ema kaha zakAze ke lekakathAnI bhASAmAM sAhitya bahu ochI vAra baMdhAyeluM rahe che. alabatta, belAtI bhASAnuM ja paNa ati ghaniSTha ane baliSTha lekajIvananA kaparAmAM kaparA, viSamamAM viSama prasaMge rUpa jovA maLe. rUkti banI cUkelA bhASAprayAganuM svIkAra te kare che, paNa ghaNI vAra temAM romenTika asAdhAraNa sAmartha emAM pragaTa thAya. ema paNa to jANe ajANyeya ghuMTAtAM rahe che. je kaMI joI zakAze ke lokakathAnA kathanAtmaka gadyamAM vAgmitA ati paricita ane sAmAnya che, temAM camatkRtine (rhetoric)nAM to baLavAna rUpamAM sakriya banyAM puTa bese te rIte kazuMka daMtasthAnuM tattva temAM bhaLe hoya che. che ke pachI temAM mythnuM AropaNa thAya che. lekasAhityanA nirmANamAM pracchannapaNe be lokasAhityanI A prakAranI pravRtti sAme sarjAtA bhinna valaNo ekIsAthe kAma karI rahyAM hoya che. "abhijAta" sAhityanI gatividhi virodhamAM mUkIne eka bAju purANa, itihAsa ke prAcIna sAhityanAM joIzuM. e te suvidita che ke "abhijAta' sAhityanI gauravavaMtAM lokottara pAtro ke asAdhAraNa prasaMgone racanAmAM kaLA sauMdarya ane sarjakatAno khyAla lekakavi pitAne paricita sAmAnya lekajIvananA enAM kendrIya paribaLo rahyAM che. Adhunika sAhityano saMdarbhe evI rIte yoje che ke enuM sAmAnya rU5 sarjaka have sarvathA aMgata ane vaiyaktika saMvedanane pragaTa thAya. mULanI pratimAnI lakattara jhAMya ochI mUrta rUpa ApavA pravRtta thayo hoya che. temAM ke A thAya. bIjI bAju, lokajIvananAM ati sAmAnya sadImAM "nirapekSa kaLA" (Absolute Art)no pAtro ane prasaMgone vAraMvAra te romenTika sparza Adarza kaLAnA kSetramAM navI zakyatAo batAvatA ApI temAM navI lakattara jhAMya Ape che. eka bahAra Avyo che. emAM sAmAjika praznonuM sIdhuM lekagItamAM sItAne enI sAsu ThapakAnAM veNa kahe anusaMdhAna lagabhaga tUTI javA AvyuM dekhAya che. che tyAre e prasaMganI AkhI rajUAta sAmAnya Adhunika lekhaka lakasaMghanuM "mukha banatuM nathI. saMsArajIvanamAM jovA maLatA sAsu-vahunA saMbaMdhanI balka, ethI aLago thaI te svakIya darzananuM "vizva nirdezaka banI rahe evI laukika staranI jovA maLaze. 'racavAmAM tallIna banyo che. AsapAsanA lokajIvananAM bIjI bAju, moTAM khoraDAMnI vahu sAsariyAMnI prati- saMdarbhe je tenI kRtimAM praveze che te emAMya eka ThAne dhoko lagADe evI vAta kare che e prasaMga prakAranuM tenuM critical attitude kAma karatuM rajU karatAM eno lokakavi ene gorAMdera tarIke varNave jovA maLaze. kharekhara to pitAnI bahAranA ane che, ane enI senalavaNa kAyAnuM lekottara rUpa aMtaranA vizvamAM tene arAjakatA, visamatA ane pragaTa karI Ape che. patinA hAthe vakhaDAM pI jatI visaMgatine paricaya thAya che. eTale patIkA satyanI gerAMdenA AtmavilopananI kathAmAM e rIte eka zadhamAM te potAnA ekAkI avAja (lonely voice) anokhI romenTika AbhA varatAya che. samasta leka. nI zodha kare che. ToLAMonAM sUtroccAraNe, samUha sAhityamAM vAstavika lekajIvananA bhAvo ane pari. mAdhyama dvArA prasArita thatAM khaMDita satya, ane sthitio kevuM rUpAMtara sAdhe che tenuM avalokana vitaMDAvAdI AbhAsI satyathI te potAnA aMtaranA e rIte ghaNuM ja rasaprada banI rahe ema che. Adhunika svarane surakSita rAkhavA cAhe che. A sAthe, kaLA ((((((((kauiI dulA kAga smRti-jhAMtha))))
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekho 177 paraka navIna sabhAnatA tene racanArItinA avanavA prayogo karavA prere che. emAM bhASAviSayaka navIna tatvajJAnanI sabhAnatA paNa tenA abhigamane vaLAMka ape che. potAnA sarvathA vaiyaktika ane virala saMvedanane vyakta karavA vyavahAramAM rUDha banI gayelI bhASAne te dislocate karI devA cAhe che. e rIte sarjakanA saMvitane ughADa ane bhASAnuM navavidhAna e eka ja caitasika ghaTanA banI rahe che. adyatana sAhityanI cetanA ja A rIte avanavA AkAra racavA gatizIla bane che. lekasiddha vRttAMtanA yathAtatha varNanamAM kazo rasa rahyo nathI. paricita lAgatI vAstavikatAnAM starone judA judA koNathI bhedIne a-pUrva rUpe pAmavAmAM tene kRtArthatA jaNAya che. eTale kathAmUlaka sAhityamAM have racanArItinuM ananya mahattva thavA pAmyuM cheracanArItinA viniyogathI sarjaka rUDha sAmagrInuM navuM mUlya zI rIte siddha kare che te paNa have pAyAne prazna banyo che. "abhijAta sAhityanI A kendrIya pravRtti lekasAhityathI sAmI dizAnI che e te spaSTa che. ane e be paraMparAo vacce A pUrve kayAreya jovA nahote maLe tevo avakAza Ubhe thayela dekhAya che. e mATe jhaDapathI badalAI rahelA mAnavasaMgo kAraNabhUta che e paNa samajAya evuM che. ApaNe ApaNA prajAjIvanane saMdarbha laI e te, A sadImAM vizeSa karIne svAtaMttara gALAmAM, ApaNA lokajIvananI gatividhi badalAI rahI che. audyogIkaraNa, zaherIkaraNa, TekanolejI, ativizALa pAyA para mAlanuM utpAdana, herapherI ane vaheMcaNI, ucca zikSaNanA prasAra, vartamAnapatro ane anya samUha mAdhyamane vizALa vistAra ane rAjakIya pravRttione cheka nIcalA tharanA leko sudhIne prabhAvaA badhAM paribaLee ApaNA prajAjIvanamAM moTI uthalapAthale ANI dIdhI che. vyavasAya ane vepAradhaMdhA aMge vasatInuM sthaLAMtara paNa vadhatuM rahyuM che. lokajIvananA jUnA AcAravicAra, jUnA khyAla ane jUnA karmakAMDo che ke sAva naSTa thaI gayAM nathI paNa mULamAMthI te hacamacI UThayAM dekhAya che. vyakti ane lekamaMDaLa je saMghemi (communion of emotions)thI gADha rIte joDAyuM hatuM, tenA nAjuka taMtuo have tUTatA dekhAya che. zikSita vargamAM navI asmitA jAgI paDI che. navA yuganI A AkAMkSAe, saMzo ane saMgharSo temanAmAM jAmI paDayAM che. Adhunika mAnavaparisthitimAM rahelI viSamatA ane visaMgatione tene sAkSAtkAra thavA lAge che. taLapadA lekajIvananI mugdhatA (innocence) vicchinna thaI rahI che. jo ke navA yuganAM sAdhano ane navI paristhiti vize DAM gIta kathAnake vagere racAya che e kharuM, paNa kharI cetanA jemAM koLI UThe evuM peluM vAtAvaraNa lupta thaI rahyuM che. AjanA saMjogomAM navA sAhityanI racanA mATe ene preraka ane poSaka "sAmagrI' rahI nathI. Aje "abhijAta' sAhityamAM mAnavInI utkaTa AtmasabhAnatAnuM je rIte nirupaNa thavA mAMDayuM che te sUcaka che. astitvanI viSamatA sAme nizcaMta banI jatA mAnavInI pratimA AjanA navalikAnavalakathAnA sAhityamAM kendrasthAne jovA maLe che. navalikA Adi kathAprakArane udabhavavikAsa mULathI ja "Adhunika samAjanA nirmANa sAthe saMkaLAyelA che. lokasAhityanI kathAo karatAM prajana ane AyojananI bAbatamAM e mULabhUta bheda dAkhave che. navalikAnA tema navalathAnA vizvamAM samakAlIna samAjajIvananA saMdarbhe jarUra praveze che. paNa lekasAhityanA saMdarbhe karatAM enuM svarUpa ane satya nirALuM hoya che. "Adhunika' kathAvizvamAM paNa hakaka karI dulA kAma mR[ii-a davA *11-2 .ke
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kavizrI dulA kAga smRti graMtha vidhAna, vastusaMkalana ane racanArIti jANe ke enA sakanI maLabhUta saMvedanazIlatA (prime sensi. bility)mAMthI vistare che. pradhAna gauNa pAtronuM enuM bhAvavizva svataMtra chatAM enA sarjakanA saMvinne aMza e darekamAM pragaTa kare che. pAtrapAtra vaccenA kevaLa sAmAjika staranA saMbaMdho nahi, tethI gahana sUkSma staranA saMbaMdhonI te vyAkhyA karavA cAhe che. e mATe TekanikanA ja eka bhAga rUpe bhASAnAM viziSTa rUpanI yojanA te kare che. pAtranuM saMvida, ke pAtra jene jIvaMta bhAga hoya tevI paristhitine tAga meLavavA pratIkenuM saMvidhAna te kare ke svataMtra myth tarIke UbhI rahI zake tevuM rahasyAnvita vizva te race. A AkhI prakriyAmAM lokasAhityanI kathanarIti bhAgye ja upakAraka nIvaDe che. meghANInI samarAMgaNa" ane "rA'gaMgAjaLiyo' jevI navalakathA omAM ane maDiyAnI "caMpI ane keLa" jevI navalikAmAM rUDha lekakathAnuM keTaluMka navasaMskaraNa che. lekakathAnA ja camatkArapUrNa prasaMge, tenI romenTika kathanazailI, ane tenuM gheruM raMgadazI vAtAvaraNa emAM sthAna pAmyuM che. paNa A jAtane abhigama Adhunika kathAne upakAraka nIvaData nathI e emAMthI dekhAI Ave che. jokakathAno sarjaka romAMcaka vRttAMta para pitAne madAra bAMdhI beTho hoya che. prasiddha vRttAMtanuM sacoTa nirUpaNa karavAmAM tene ItizrI varatAya che. AthI bhinna "abhijAta' kathAne sarjaka pitAnA viziSTa saMviktA ughADamAM bhAva, bhASA ke racanAprayuktinA sarva rUDha aMzene toDI nAkhI navuM rUpa ane navI racanArIti javA cAhe che. eTale kathAsAhityanA saMdarbhe lekasAhitya ane abhijAta" sAhitya vacce jhAjhA AdAnapradAnane avakAza dekhAto nathI. paNa kavitAsAhityamAM. vizeSa karIne gIta prakAramAM. lokasAhitya ke lekagItanA saMbaMdho tarata dhyAnamAM Avaze. kavi nhAnAlAla, meghANI, rAjendra zAha, priyakAMta, prahalAda, bAlamukunda, veNIbhAI, makarandra, sureza, harIndra, rameza pArekha, anila joSI, rAjendra zukala, manoja khaMDeriyA ane mAdhava rAmAnuja jevA aneka kavionI gItaracanAomAM lekagItanI paraMparAnuM ochuMvatte anusaMdhAna jovA maLaze. A paikI nhAnAlAla ke rameza pArekha jevA kavionI gItaracanAomAM lokagItanA baLavAna saMskAre ? beThA dekhAya che. lokagItanA lAkSaNika bhAvasaMdarbho ane vastusaMdarbho, abhivyaktinI vividha rItio, racanA baMdhanI vidhavidha prayuktio, amuka cokkasa bhASAbaMdhanI padAvali, AkAra, DhALa ane laya Adi tone temaNe kuzaLa viniyoga karyo che. A kavio alabatta, lekagItanAM rUDha rUpamAM baMdhAI gayA nathI. lekagItanAM tattane sakrIya lAgaNI ane kalpanAnA spaze navI camatkRti temaNe apI che. sAmAnya lokagIta karatAM temAM ghaNI vadhAre sUkSmatA ane saMkulatA siddha karyA che. ema kahI zakAya ke paraM. parAmAMthI piSaNa meLavIne e kavioe gItaracanAmAM AgavI bhAvamudrA upasAvI che. "gItanI saMjJA alabatta ApaNe sAvacetIthI javAnI che. rojarojanI pravRttimAM evI aneka kSaNo Ave che, jyAre AsapAsanA vAtAvaraNamAM kayAMka ne kayAMka gIta lalakArAtuM hoya. reMTiyo kAMtatA vidyArthIo paNa "dhIre dhIre cAle re, mITho mITho gAje re, rUDo mAro reMTiyo cha' evI je racanA gAya che tene "gIta' tarIke ja oLakhatA hoya che, paNa AvI asaMkhya gItaracanAomAM kavitAno guNa hotuM nathI ane tenI ApaNe ahIM vAta karatA nathI. te sAhityanI keTinuM je gIta che tene anulakSIne tenAM lekagIta joDe sUkSma saMbaMdha che ema pa ra kavivrata dulA kAga smRti graMtha taraparA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ leo 17 kahevAnuM prApta thAya che. hakIkatamAM "abhijAta' keTinA "gIta'ne lekagItamAMthI satata preraNA ane * peSaNa maLyAM dekhAya che. ApaNI chaMdabaddha umikavitA ke achAMdasa racanAo lekacItathI vimukha rahI che paNa gItane te navI prANazakti meLavavA jANe ke gIta tarapha vaLavuM paDayuM che. enuM kAraNa e hoI zake ke baMne prakAranI racanAo, sI. DI. lUI jene kavitA paraMparAmAM Singing Line kahe che tenI mULabhUta AvazyaktA saMtoSe che. eTale, guMjana (musing)nI vRtti, geyatAne poSaka layano vinyAsa, AMtarika saMvAda ane mAdhurya e to temAM preraka nIvaDe che. jo ke "abhijAta' gItane sajaka pitAnI racanAomAM kaLAkIya prayajana para utkaTapaNe sabhAna rahyo che. eTale gItanA bhAva, bhASA ane racanA rItimAM sUkSmatA ANavAne, tenI bhAvavyaMjanAne ananya vistAra thAya tevuM samRddha pita siddha karavAnA ane tenuM surekha dRDha zilpa racavAnA te sabhAna prayatna Adare che. e rIte "abhijAta gItanI rasasamRddhi ghaNI saMtarpaka nIvaDe ema bane, paNa tethI ema samajavAnuM nathI ke lekagItane rasasamRddhi nathI. leka paraMparAnI asaMkhya kRtio paikI keTalIka emAMnA saraLa mRdu bhAvanA surekha Alekhanane kAraNe, keTalIka manohara bhAvacitrone kAraNe, keTalIka baliTha kalpanAnA abhinivezane kAraNe to vaLI keTalIka mAtra layahieLane kAraNe manane bhIMjavI jAya che. "abhijAta" varganAM gItanI rasasamRddhi lokagItathI zI rIte saMvardhana pAmI e kharekhara eka rasaprada viSaya che. ahIM mAtra thoDAMka dRSTAMte laI A aMge nirdeza karIza. - lokasAhityamAM ane vizeSa karIne lokagItamAM keTalAMka rUpako, kalpanA ane citro' rUDha bhAvacitro' banI gayAM hoya che. saikAo sudhI lokakavitAmAM ghUMTAI ghUMTAIne e "bhAvacitro' lagabhaga pratIkanI koTimAM pahoMcI gayAM hoya ema paNa dekhAze. mAnava AtmA mATe eralA nuM rUyaka e rIte jANItuM che. mora tuM to AvaDAM te rUpa kayAMthI lAvyo re moralo maratalokamAM Avyo. -A rIte rUpaka banI gayela "mora" bIjAM asaMkhya lekagItamAM judA judA saMdarbhe sthAna pAmate ja rahyo che. enuM "kaLAyela rU5" svayaM eka adbhuta bhAvacitra banI rahyuM che. mora ! mora ! kyAM thaIne jaIza ! kaLAyela morale re! (le. sA. maNako-7, pR. 129) ane e ja "kaLAyela mora kavizrI nhAnAlAlamAM vaLI judA saMdarbhe sthAna le che. jamanAne kAMThaDe kaLAyela merale, moralA re! hArA managamatAM mUla ! rAjamahelane kAMThaDe kaLAyela morale, meralA re ! Apu dilamAMnAM phUla. (rasagandhA', pR. 24) lekagItamAM AvAM asaMkhya rUpake rUDha thaI cUkyAM dekhAya che. lekamAnasane AvA rUDhaprayogone kadAca vAMdho nahi hoya. vizvaprakati mATe "AMbA'nuM rUpaka paNa tarata ja dhyAna kheMce che. AMbo akhaMDa bhuvanathI utaryo, vrajabhUmimAM AMbAno che vAsaH sakhirI, AMbo ropIo, (le. sA. maNako-7, pR. 121) e "AMbo' nhAnAlAlanAM gItomAM vyApaka rIte prayojAyo che. A sivAya lokagItane ati paricita che kapizrI dakSA kAkA smRti-DAMthI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha caMdra, vIMjhaNe, valeNuM, DuMgara, maMDapa, jaTALo jogI, keyala, varSA jevAM paricita to paNa temanI racanAomAM vAraMvAra pravezI jatAM dekhAze. kaMIka acaraja thAya evI vAta to e che ke keTalAka cAlu bhAvacitro ke kalpane lokagItamAMthI jANe ajANe arvAcIna gItamAM UtarI AvatAM dekhAya che. judA judA rUpe judA judA saMdarbhe maLe ja che. paNa ahIM potAnI viziSTa bhAvasaMpattine rajU karavA ananya kaLAdaSTithI tene viniyoga karyo che. "lA avatAre senala...' racanAmAM, lekakathAmAM prasiddha bhavabhavanI smRtikathAnA rUDha ghaTakozone ja paNa samartha rIte temaNe vinyAsa sAdhyo che. otara dakhaNa re caDhI preNI vAdaLI jharamara varase meha mArA vahAlA. (le. sA. maNaka-2, pR. 31) jharamara jharamara varSA varasatI re; bhAbhInAM bhIMjAya cIrare...vaNajhAra pALe UbhI. (le. sA. maNake-6, pR. 501) elA avatAre senala, tame hatAM paMkhaNI; ne ame re bheMkAre hAryo rUkhaDo hojI. tame DALe AvIne lIluM bolatAM hajIH thAvuM haze te UDyA evA vaMToLiyA ke, taraNAnI tole ame UkhaDA hojI. taDakA lAkaDapaMkhI-zuM amane TholatA hojI. ('kathA" pR. 35) have sarakhAvo nhAnAlAlanI prasiddha paMktio : jhINA jharamara varase meha bhIMje mArI cuMdaDalI; evo nItare kaumArane neha bhIMje mArI cuMdaDalI. ("rasagaMdhA', pR. 112) ramezanI gItaracanAmAM paraMparAprApta lokasAmagrI adyatana kaLAtonA rasAyanamAM bhaLI navuM ja rUpa, navuM ja saudarya dhAraNa kare che, te ahIM barobara spaSTa thaI jaze. lekagItanuM ja AvuM eka bhAvasamRddha citra temanI bIjI eka katinA hArdamAM UtarI AMgaNe AzapAlavanAM jhADa, ke bagalAM besI gayAM re lola. taLapadA lekagItamAM jhAMkhuM rahI jatuM "bhAvacitra' ahIM kavizrInI pratibhAnA baLe navuM tejasvI rUpa dharI rahe che. bahAnAlAlamAM bhAva, citra, laya, AkAra Adi sarva bAbate lokagItanAM tatvonuM kevuM navasaMskaraNa thayuM che te kharekhara te vigate abhyAsa mAgI le tevuM che. bagalAM UDI gyAM paradeha, ke pagalAM paDI rI mAM re lola. (le. sA. maNako-10, pR. 201) ' rameza pArekhanI gItaracanAomAM soraThI lekagItanA aMzano eTalo ja subhaga viniyoga thayo che. temanI "senala' zreNinI racanAomAM jovA maLatI daMtakathAnA pAtra zI sonala lekagItamAM te lokagItanuM A citra temanI "pagalAM paDI rahyAM katinA vaccenA eka khaMDakamAM anokhI bhAvavyaMjanA sAthe vistarI rahe che. ja kAmi dulA kaal mUrtAi-2 pote
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 lokagItamAM rAga, DhALa ane layanuM vaividhya paNa atyaMta dhyAnapAtra che. arvAcIna gItomAM e paikI thaDAka ja rAga, DhALa ke layano prayoga thaye dekhAya che. Ajano kavi gItaracanAnuM taMtra jALavIne temAMthI geyatAno lepa karavA cAhe che. kRtinA bhAva ane arthanA vikAsamAM geyatA avarodhaka na banI jAya te mATe te prayatnazIla rahyo che. keTalIka vAra te rAga ke DhALane tyajI mAtrAmeLI bIjanuM punarAvartana kare che. e rIte AjanI gItaracanAo enA geyatattavone, kaho ke saMgItamaya aMzane gALI kADhavA cAhe che. chatAM lekagItanA saMdarbhone te sarvathA tyajI de che. evuM paNa nathI: lekagItanA rUDha bhAva saMdarbho ke bhAvacitrone navA ja parivezamAM te yojI Ape che. ke bagalAM UDI gayAM ne pagalAM enAM paDI rahyAM re lola AMgaNa AsopAlava jhADa ne bagalAM UDI gayAM re lola bagalAM UDI gayAM aMkAza ne pagalAM paDI rahyAM re lola na joyA dAdAe ke deza na joyo dAdAe paradeza ne dIkarI daI dIdhI re lola... ("kayAM', pR. 84) . lekagItanAM bIjAMkura dharAvatAM rUpako ke pratIka AjanA kavinA bhAvavizvamAM kevI rIte ropAI jAya che tenAM bIjAM eka be dRSTAMte joIe : eka lokagItamAM alaukika taruvaranI suMdara kalpanA karavAmAM AvI che: hA mULa vanA re eka tarovara raciyA, phUla phaLa lAgyAM re che. (le. sA. maNake-2, pR. 59) e sAthe AjanA be kavionI nIcenI paMkitao sarakhAvo. (1) mArA vAlamanI DALIe re eka kUla khIlyuM che ! enI kyAMye kaLAye nA DALa re enuM kyAM re haze mULa ? eka phUla khIlyuM che ! (pralAdaH bArI bahAra', pR. 107) (2) vaNavA ne vaNIo mArA vADAmAM ghara pachavADa re mogaro mahoryo mahA re. (bAlamukundaH parikrapA', pR. 71) "abhijAta" sAhitya ane lekasAhitya vacce Ama gItanI bhUmikAe mArmika saMbaMdha jovA maLe che. ApaNA sAhityamAM gIta sivAya lekasAhityanA bIjA prakArone khAsa noMdhapAtra upayoga jovA maLato nathI. paNa lekakavitAnA "maraziyA jevA prakArono, navI kavitAnA saMdarbhamAM marmALA vyaMga saha upayoga noMdhI zakAya. sva. rAvajInI kRti huM zIlAlanI yAdamAM tema ja ramezanI "rANI sonAMdenuM maraziyuM" e rIte dhyAnapAtra che. rAvajInuM 'misa julIyaTInuM praNayagIta" paNa e viSayanA eka prasiddha lokagItanI parody che, e paNa eka rasaprada muddo che. AraMbhamAM sUcavyuM che tema, adhyayana mATe A ghaNuM vizALa kSetra che. koI abhyAsIe emAM maMDI javuM joIe. Ika kavinrI dulA kAga Rti-guMthAI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArSadaTA bhakatakavi * zrI rAmanArAyaNa nA, pAThaka zetrujI kinAre taravaDAmAM amArI rAmavADI bhaktakavi dulAbhAI kAganA AgamanathI pAvana thaI hatI. emanI e DhAla caDhelI tethI teo temane gAma majAdara AvavA mane lakhyA karatA hatA. eka vAra temanA kavihRdayanI prasAdIrUpa patra maLyo. temAM aMte lakhyuM hatuM : dazaratha suta hI mile zuci zabarI ke dhAma; maja-AdarameM kaba mile kAga kavi ko rAma ! thele khaMbhe mUkIne huM majAdarane mArge cAlI nIkaLyo. DuMgarathI paramArtha parAyaNunehI zrI kalyANajIbhAInI sAthe majAdara pahoMcyA. khUba bhAvathI bheTayA. AMgaNAmAM lImaDAnI chAyA nIce ja beThaka jamAvI baporanA bhojanane ane jamyA bAda "anna devatAne piDhADavAna" thoDA samaya bAda karatAM savArathI sAMja sudhI sAhitya rasAsvAda mANyo. bhaktakavi potAnI eka kAvyakRti saMbhaLAve ane pachI kahe "AvuM ja kaMIka saMskRta subhASita kADha". zALAne abhyAsa nahIM jevo chatAM kavizrI dulAbhAI saMskRta sAhityanA zokhIna ane jJAtA hatA. amAro snehasaMbaMdha ekadama ATale nikaTane kema banya tenuM kAraNa eka vAra temaNe zodhI kADhayuM. junAgaDhanA lokasAhitya vidyAlayamAM ekavAra milana thayeluM tyAre teo zrI jayamallabhAI jevA mitrane pUchyA kare. Akhare eka vahelI savAre utAvaLA AvyA ane bolI UThyA. zodhI kADhayuM." huM AzcaryathI sAme joI rahyo. tamArA pitAzrI sAvarakuMDalA hatA ?" "jI hA". "basa, huM temanI pAse "caMpu bhArata" zIkhavA jato." - mahAkavi ananta bhaTTa viracita "caMpu bhArata" camatkRti pUrNa saMskRta sAhityane abhuta graMtha che. kavizrIe tene UMDo abhyAsa kare tevI ja rIte pIMgala, paMcadazI, purANa vagereno abhyAsa paNa kharo. eTale temanAM uttama kAvyo sAMbhaLIne huM saMskRta sAhityamAMthI tevA ja bhAvArthanuM kaIka subhASita kahuM tyAre bahu rAjI thAya. kavizrI dvArakA raNachoDarAyajInAM darzane gayA hatA. enI vAta karI. bhagavAnanI mUrti sAme besIne ekatAra banelA e vakhate bhakta hRdayamAMthI gaMgAnA pravAhanI peThe ApoApa vahI nIkaLeluM kAvya sajaLa nayane gAI saMbhaLAvyuM. "vahAlA tame sukhaDAM dIThAM ke saMtApa janamIne jadukuLamAM hajI." bhaktibhAvapUrvaka AkhuM kAvya gAyA bAda ghaNIvAre svastha banyA. Aje paNa mane emanuM azupUrNa mukhAraviMda najare tare che. thoDIvAra rahIne meM kahyuM : "AvuM samakAvya te mahAkavi bhavabhUtinA uttara rAma caritamAM jovA maLaze. bhavabhUti kahe che; "duHva saMvedanA vaiva, rAmacetana mAhitama !" kavivara ravIndranAthe eka vAra kaheluM. * * . . . . . . paNa kavi dulA kAga smRti-graMtha karI, ja; ;
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ "mAnavIne mAthe kalpI zakAya eTalAM badhAM ja duHkha (gAMdhIjIe) sAme cAlIne anyane mATe sahyAM che. mahApuruSonAM jIvana lokahitArthe samarpita thayelAM hAya che athavA emanA manuSya janmane e ja hetu hAya che. emAMthI draupadI cIrAkaNunI vAta nIkaLI. bhaktakavie svaracita kAvya saMbhaLAvyuM. dhanI mAnelI bahenanI vahAre zrIkRSNa doDI AvyA. gIta pUruM thayuM eTale kahe "caMpu bhAratamAM Ane zloka che te saMbhaLAvA'' caMpukAre paNa evuM ja suMdara varNana karelu che : tasyA sabhAmAM hiyamANa vastrA tanmyA nitaeAt sahasAvirAsIta ! kasAri kArUNya paya : payA dhe : kallAla mAleva dukulapa`kti : 5 kauravAnI e sabhAmAM, draupadInAM vastro khecavAnI taiyArI thaI te ja vakhate emanA kaTi bhAgamAMthI, zrIkRSNa paramAtmAnI karUNAnA kSIra sAgaranAM meAjA' uchaLatAM hoya tema mUlyavAna vastrone mahAsAgara hileALA levA lAgyA. kavi kAge pAtAnAM kAvyamAM draupadInAM vastro pUravA bhagavAnane AvavAnuM kAraNa darzAvatAM zeraDI kApatAM hAthe lAgelI pALInI kathA lakhelI che ene mATe eka hiMdI kavinuM kAvya yAda AvyuM, jemAM draupadIe meATAbhAI ne hAthe pATA bAMdhavA hIrakArI cIra phADayuM hatuM. emAM tyAga nahIM paNa bhrAtRprema hatA. khaDe bhAI dhanazyAma ! Apa hu jo Ave kAma, nikAla dauM nase tamAma, ye te rezama ke dhAge hai. dhAge bhI purAne, yAme dubha hama mATe kahA ? dulhana ke jeDe thA dulhA ke vAdhe hai ? lekhA 193 maine nahIM phADA cIra, dhAge dekhate hai pIra; hA ke adhIra merA cIra cheDa bhAge hai. ye hai abhAge je maDhe nahIM Age. kavi aMgulI para lAge, bhAgya UnDIke jAge hai. tyAra bAda kavizrIe medha ane meghanA mitra mayUra uparanA hRdayaMgama kAvyA sabhaLAvyAM ane evAM saMskRta kAvyanI mAgaNI karI, kavizrIne sAMbhaLavAmAM eka rasa baneluM citta tRpta thatuM na hatuM. jANe yugo sudhI sAMbhaLyA ja karIe paNa kavizrInI AjJAnusAra temanAM kAvyomAM rahelo UMDo bhAva vyakta karatuM mayUra anyAktinuM kAvya saMbhaLAvyuM : kekA karNAmRta te kusumita kabarI kAntihArA : kalAyA : 5 kaNThacchAyA purAre laruci rucirA sauhada medhasa thai // vizvadveSI drijittha kudurupizite nityamAhAra nRtti ! ke: puNyaH prApyakhetat sakalamapi sakhe citta vRtta' mayUra / / amRta jevA mIThA tArA TahUkAra, rUpALI kalagI, maneAhara kaLA dAkhavatA kezakalApa, vizvakalyANa arthe viSapAna karanAra mahAdevanA jevI kAMDanI, rUcikara, nIlavaNI` chAyA, ane jagahitArthe svArpaNu karanArA meghanI maitrI; mAnavadveSI sa`nA AhAra, A badhI AMtara khAdya sa`patti hai vahAlA miga mayUra ! tane evA te kayA puNyanA pratApe prApta thaI che ? A zlokamAM kavie kazuM ja kahevAnuM bAkI rAkhyuM nathI. mANasa potAnA mitrothI eALakhAya che. "samAnazIla vyasaneSu sakhyama" meghanA mitra mayUra eTalI eka ja upamA tenu sarvAMga sa MpUrNa AbhijAtya vyakta kare che. ane dveSa tathA irSyAnAM jherathI vizvane vinAzanA paMthe dorI jatA e jIbhe melanArAne ja AhAra ! sadAya ucca bhUmikA upara sthira rahenArA, vera-jheranAM pAna karanArA, peAtAnA TahukArathI jagatane AnaMdavibhAra banAvatA, nijAnaMdamAM kavizrI dulA kAga smRti-graMtha '
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti- graMtha masta banI nAcato mayUra ApaNane caitanya ane rAmakRSNanuM smaraNa karAve che. mahApuruSonI manovRttinuM mAnavIne pratyakSa darzana karAvavA sAruM ja vidhAtAe sajelI A mahAna kalAkRti keTalI AhalAdaka, mane rama ane nayanAbhirAma lAge che. ApaNAM manaH cakSu samIpa jANe AvIne UbhA rahetAM ja saMsArane sarva saMtApa zamI jAya che. jokakavione pAgala karanArI A brahmanI kRti sAce ja anupama che. sAMja kayAre paDI tenI kazI khabara na paDI. vidAya vasamI lAgI. kavinuM aMtaHkaraNa nijAnaMdI hatuM. bhaktakavi tulasIdAsajIe "rAmacarita mAnasa"nI racanAne hetu darzAvatAM kahyuM che tema kAvyaracanAne uttama hetu "svAnta : sukhAya" potAnA aMtaranI zAMti arthe hate. emanAM kAvyothI teo amara che. jyanti te sukatino, rasasiddhA : kavizvarA : nAsti teSAM yazaH kAye jarA maraNaja bhayama pramANasara AbhuSaNenI zobhA "rAmAyaNanA prasaMge para aneka kavioe bhajano lakhyAM che. gaMgA pAra karatI vakhatane guno prasaMga rAmAyaNamAM che. "paga dhoI nAme padhAro re naranA pati' evuM eka jUnuM bhajana paNa e prasaMga para pracadhita che. tema chatAM paga mane dhovA dyo raghurAya" dulAbhAIne e bhajane lekaheyAne e prasaMgamAM rahela bhaktirasamAM jeTalAM taraboLa karyA che eTalAM bIjA koIe karyA nathI. jIvanane kAryakSetrathI mAMDIne adhyAtmanA vizALa paTa vacce dulAbhAIne kAvyanAda vahe che. prAsAnuprAsa, svarabaijanAne jhamelA ane jhaDajhamakane atireka to cAraNI sAhityakAra ne AgavAM varelAM hoya che. tema chatAM dulAbhAInI A kavitAomAM kyAMya ene ubharo dekhAtuM nathI. svamAna, maryAdA ane lajajAnA bhAra sAthe pramANasara AbhuSaNothI zobhatI ke' zIlavatInI mAphaka emanI kavitA prAsanI mIThAza, svaravyaMjanane sumeLa, yamaka ane jhaDajhamaka jevI bhASAmAdhurya pragaTAvavAnI bAhya rItiothI - ladAyelI nahi paNa zaNagArAelI jovA maLe che." (kAgavANI bhAga-4) -nAnu rAma dudharejIyA sAtvikatAnA vAtAvaraNathI bharapura ahIM graMthakAra vidvatAno jhabho paherIne pitAnA jJAna ke bhASAvaibhavathI ApaNane AMjI nAkhatA nathI, tema teo ahIM upadezakanA rUpamAM UMce Asane besIne ApaNane AjJA karatA paNa dekhAtA nathI. A graMtha vAMcatAM ApaNane ema lAge che ke ApaNA pitAnA haiyAmAM saMdara vicAronAM puSpo maheMkI rahyAM che ane graMthakAra eka mALInI adAthI e punA choDavAone pANI pAI rahyA che. A AkhAya graMtha sAtvikatAnA vAtAvaraNathI bharapura che. emAM sanAtana satya kahetAM mahAvAkyo, rAjanItinA bodhapATho, darzana-tattvajJAnanuM saraLa nirupaNa tathA sadAcAra, zIla ane cAritryanI pratiSThA che. A graMthamAM ApaNA bhUtakALanuM gaurava, vartamAnanuM kartavya ane bhaviSyanI AzA mUtimAna khaDAM dekhAya che. AmAMnuM eka eka vacana eka jIvatuM pustaka che. kahevAnI zailI sIdhI ne saraLa che tethI vAcakane thAka lAgavAne badale prasannatA maLe che." (kAgavANI bhAga-) -pIMgaLa pAyaka ((((((((kauichI dukhA kAkA smRti-sAthaODD
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ s pika kAgavANI
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 2 3 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha gaNapati-stuti dohA jaya gaNeza jogI zai, mahAkRti sauthI mora; eka daMta sohata ati, karuM vaMdana kara jera. saguNa kara nirmaLa satA, mukha baMdhu dhAra parathama jaya jaya nidhipati, namuM caraNa lakha vAra. siddhipati parathama samarIe, dUra karI mana phreSa; riddhinAtha bhAve rahuM, jayajaya deva gaNeza : sarasvatI stuti dohA jaya zAradA mAtA javuM, kApe buddhi karUra; guNakhAnI mA jaya girA, dharuM mastaka pada dhUra. vANI amaLa Ape va6, kRNa suguNa kara jorI; tuma belA I tavAM, mati na pacata morI. brahmatanayA ! jayajaya bhaNuM, karavI mAta kRpAya; kaSTa harane dRSTi karo, dhULa pUraNa mana thAya. jIbha mAta ! muM che jarA, vaNa jIbhe vAcALa; ApaNI evI satA, brahmatanayA ! kara bhALa. sahu graMthAraMbha zAradA, zArada hIM samarAta; zAradA padaraja "kAga huM, jayajaya zArada mAta ! guru-stuti dohA vaMdana karuM gurudevanuM, darazAvI hari dIza; jJAna kahyuM gItAtaNuM, caraNa dharuM mama zIza. jenI kRpAthI jANiyuM, nirbhaya pada niravANa; tana mana dhana arapaNa karuM, pada guru arapaNa prANa. 1 5 2 ja ka idulA kAme ramUrtAi: , .
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 187 3. kAgavANI koTi kosa ve'tA karo, dharaNI jaLa na dharAya; nIra megha varasyuM nahi, bhUmi tRpta nava thAya. jema zreSTha nakhatara zazi, rudra zreSTha zivarAya. tema maMtra aru tattvamAM, guruvara zreSTha gaNAya. jema zreSTha sura surapati, saritA surasarI zreSTha tema maMtra aru tattvamAM, guru-Akhara duhi je. paramAnaMda guru rUpa hai, nita AnaMda niravANa; muktAnaMda guru tattva maha, kSamA dayA dhana khANa. 5 bheLIALI (dAdAjIne mAMDavo...e rAga) bheLIALI tArAM bhAmaNAM ! mADI, tArAM vAraNAM lauM vIza bhujavALI re...bheLIALI Teka. mADI, kaika kaThAnAM paDelAM khAlI keDiyAM, mADI, emAM dIvaDAnI jagavI te jota re...bheLIALI 0 1 mADI, teM te ujajaDa ughADayA jUnA eraDA, mADI, ene rUdiye vasAvyA sItArAma re...bheLIALI 0 2 mADI, evA bhavanA bhUlelA edI AtamA, mADI, ene khoLale khelAvI paMthaDAM cIMdhyA re...bheLIALI 0 3 mADI, te te khArAM khetaraDAMne kheDiyAM, mADI, emAM lIlIyuM molAtuM le jAya re...bheLIALI - 4 mADI, tAre dhIMgA ghamaLA re dherI dhasare, mADI, tArAM khetaraDAM kuDiyAnA kALajAM jevAM re...bheLIALI - 5 mADI, tArAM gorasaDAM ujaLAM karaNI saMtanI, mADI, tArAM valaNa ghUghave re pele pAra re...bheLIALI 0 6 mADI, tArAM sabada motIDAM moMghAM mUlanAM, ene koI bAMdhazo nahi kAmaLanI kare re...bheLIALI che 7 mADI, tArI dayAne dIvaDo re chavaDo 'kAga'ne, koInA keDAne ajavALI olavAI jAya re...bheLIALI 0 8 (((((( kauizrI dulA kAga. smRti-althI)))))
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-graMtha artha cAraNanA apAra hetanA A junavANI zabdo che "tArAM ghAMghaLAM lau" ghAMghaLAM eTale mIThaDAM, dukhaNAM. evI ja rIte "bhAmaNAM zabda paNa che, ane "vAraNane paNa e ja artha che. jIva jyAre jIva maTe che tyAre ziva bane che. koI paNa mAnavI jyAre pitAnA ISTadeva rUpa banI jAya che tyAre te svarUpane pAme che. ema mAno upAsaka puruSa zaktinI para pahoMcI mAtRzaktirUpa banI jAya che ane mAne vinave che ke he janetA ! tArAM ovAraNAM lauM chuM. he mA ! tArA upara anekavAra vArI jAuM chuM. oLaghoLa thaI jAuM chuM. kAraNa ke he janetA ! ghaNAMnAM hRdayarUpI koDiyAM sAva khAlI paDelAM emAM meM mANasAInA dIvA pragaTAvyA che. 1 jenAM haiyAM ujajaDa banI gayelAM, jenAmAM mAnavatAne eka paNa chAMTo na hato evA kALajunA asurI eraDA ughADI enA haiyAmAM zrIrAma ane mA sItAnI sthApanA karI tenI akkalanI AMkha te ughADI dIdhI. 2 A saMgadeSa ane potAnA karmadoSe karIne je saMsAramAM tadana bhalA paDelA evA pApI ane patito sAme keI mITa paNa na mAMDe tevA adhama jIvone teM tAre khoLe besArI mAnavatAne mArga batAvyo. 3 he mA pApakarmathI jenAM hadayarUpI khetara khArAdhUdhavA banI gayelAM enAM baLiyAMne te mIThAM banAvI dIdhAM ane enA hRdayakhetaramAM bhakti, dayA, ahiMsA, zrama ane satyano bagIco banAvI dIdho. 4 he jogamAyA ! te mahenatanI pratiSThA karI. AjivikA mATe khetIne uttama gaNI. dhIMgA baLade rAkhyA ane pote mahenata karI ane utpanna karyA. he mA ! tArA khetaramAM dAMta khotaravA jeTaluM paNa ghAsa nathI. tArA kALA khetarane zI upamA ApuM ? mAMjela pATI ke kuDA mAnavInuM kALaju ! 5 he mA ! te gAya ane bheMsanuM suMdara rIte pAlana karyuM che. jAte ghAsa nIravuM, jAte khANa devuM, pazanI badhI baradAsta pote jAte ja karavAnI. prabhAte enuM gorasa eTaluM UjaLuM lAge che ke jANe ke saMtanI karaNI. (AcaraNa) he mA ! vahelI savAre te tAre AMgaNe choza taiyAra thaI jAya che. 6 he mA ! tuM bahu belatI nathI. be cAra motInA dANA sahune bheTa Ape che. ALasa to mahenata kare. satya zIkhe. keIne du:khI na kare. vidyA bhaNe. he mAnavIo ! he mAnA choru hevAne dAvo karanAra cAraNo ! A upadezamotIne kaI dhAbaLAmAM bAMdhIne gAMTha ne vALaze; nahitara gAMTha chUTI jaze ane motI paDI jaze. 7. he mA ! huM 'kAga' te tArI dayAne dIvo chuM. phakta eTaluM mAguM chuM ke koI ajANanA mAragamAM ajavALe karate karate olavAI jAuM, bhale baMdha thaI jAuM. 8 S : kauithI dulA kAga ramRni-ai ) NIIMa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI AI senabAI AI sonabAImAM eka khAsa navInatA e che ke pite custa ahiMsAmAM mAne che. jUnI rUDhi pramANe mAtAjIne gheTAM, bakarAM, pADA caDAvAtA tenAthI pote taddana viruddha che. khoTAM dhUNavAM, dANA jevA vagere pote tadana dhikkAre che. sAthosAtha pote ghaNAM vidvAna che. rAmAyaNa to jIvanaderI jeTalI ja potAne priya che. chaMdo bolavAnI rIta, halaka ane satvaguNI Aveza mArA jevA zuka mAnavIne paNa sAMbhaLatAM rovarAve che. potAnI pratibhA ane daivata badhA mANasothI judAM tarI Ave che. kAryazakti eTalI kuzaLa che ke dasa hajAra jeTalA mANasone maDhaDA jevA nAnA gAmamAM kaMI paNa avyasthA sivAya pote sAcavI zakaLyAM hatAM. temanAmAM sahuthI moTI vAta to e che ke, vrata lIdhuM varUDI taNuM, dana dana devA dAta; levAnA hevA nahi, dhana dhana senala mAta, potAne caraNe kaMI paNa bheTa pote svIkAratA nathI. e jagadaMbAnI jhuMpaDIe hajAro mahemAne bhojana pAme che. A kaliyugamAM mA sonabAI e vaiSNavI zaktino avatAra che, ema huM mAnuM chuM. sAthosAtha pote samAjanA apUrva sudhAraka che. kanyAvikraya na karavo, bIDI, tamAku vagere vyasana choDI devAM, evo emane upadeza che. cAraNa bALako kema bhaNe, kema sArA kavi ane vidvAna bane, e mATe pote kAyama mahenata ane ciMtA kare che. bhAvanagara cAraNa bekiMgamAM pote padhAre che, tyAre AnaMda utsava pragaTe che. vidyArthIone ema ja lAge ke sagAM mA temanI saMbhALa levA AvyAM che. temanI hAjarImAM AnaMdanI choLo UDe che. maDhaDA gAme saMvata 2010 nA vaizAkha zukala akSaya trIjane divase AkhA hindustAnanA cAraNonuM saMmelana mAtAjIe bharyuM. samasta bhAratavarSanA hajAro cAraNo, hajAre cAraNa mAtAo ane bahenoe temAM hAjarI ApI. koIe mAgavuM nahi.' e TharAva prathama hato, pachI keTalAka jJAti sudhArAnA TharAva thayA, paNa e vakhatano maDhaDAne dekhAva, cAraNonI ThaTha ane AImAne uMmaga, te mArA jevo pAmara mAnavI kema kahI zake ? chatAM- tadapi kahe bina rahA na koI -ema mAtAjIe jema kalama calAvI tema AkaDA lImaDAnAM phUla caDAvyAM che. yogya haze te pone mAnya karaze. ' hA kavi dulA kAga smRti-graMtha zuM che
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti graMtha dohA zaktirI zakti gati, kavi mati kathI na jAya; padaraja meM mati pAtharI, tadapi kahAM baNAya..1 be hajAra daza saMvatsara, vimaLa mAsa vaizAkha; akSaya trIja maDhaDe ayA, cAraNa lAkhamalAkha...2 kaccha, pArakara, mALavA, vAgaDa, ghara vaDhIyAra; mAravADa, mevADa laga, lAgI lAra katAra...3 seraTha ghara nImADa le, gaDha pAvo gujarAta; TiDa daLAM sama AvagI, saghaLI cAraNa jAta...4 je hamIra ghara hata nA, senalo avatAra te dariye cAraNa taNA, bUData beDA bAra...5 pata cAraNa paMcALIrA, juga judaMtA cIra kRSana rU5 lajA rakhaNa, sonala jAI hamIra...6 ugrasena cAraNa sakaLa, kaMsa kaLI baLavIra; gokuLa maDhaDA gAmameM, sonala jAI hamIra...7 jhADa kApaDI pilIA, navaghaNa daLa nava lAkha; e ja varUDI avatarI, senala pUrI sAkha..8 chaMda sArasI nava lAkha piSaNa akaLa nara hI, e ja sonala avatarI, mA e ja senala avatarI. aMdhakAranI phoju haTI, bheMkAra rajanI bhAgatI, piphATa hAmA sadhU pragaTI, jyota jhagamaga jAgatI; traNa timira eTaNa sUra samavaDa, kiraNa ghaTaghaTa paravarI, nava lAkha. 1 je dine maDhaDe mAMDe meLo, nAta saghaLI notarI pichavA lAkhAya lAra paMgata, hasata vadane hRkaLI; te vakhata vAdhI mAtA maMDa Abha letI AvarI.. nava lAkha. che kaf1zrI dulA kAsA Rt-AvI ja
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 3 DarapIA samadara nIra haTI, raMdhADe AMdhraNa dhare, darIAvI saLatAMtaNA bharIA, bhagatarA beDA tare; tAga lIyaNa tArUtaNI ToLI , mAjaLe bUDI marI... nava lAkha. prahalAda cAraNa kaLI haraNaSa, motanobata gaDagaDI, niHzaMka Asura thaMbha thaDakIyA, bALa haNaze A ghaDI; aNavakhata garajI khaMbhase, narasiMhaNI baNI nIsarI... nava lAkha. brahmaleka maDhaDA hamIra bhagIratha, ziva seraTha zira dharI, vaha dhAra khaLakhaLa nIra naramaLa, AI gaMgA avatarI; odhAravA tana sagara-cAraNa, nesaDAmAM nIsarI.. nava lAkha. dhAbaLI dharaNI, ujaLa+varaNI, saMkaTa haraNI, cAraNI ! bhaMDAra bharaNI, maMgaLa karaNI, dadhi-taraNI, tAraNI; dharI zIza dharaNI, 'kAga' baraNI, AI annapUNezvarI... nava lAkha. dohA sonala vANI sAMbhaLI, citta nAve saMtoSa; kAM te pApI AtamA, kAM deva taNo sara doSa..1 sonalane paraNyA pachI, paMDanA haTe na 'pApa; kAM bere kAM AMdhaLo, kAM akkalaDAyo Apa...2 sonalane pacyA pachI, ura rahe ahaMkAra; kAM dina UThaDyo ehane, kAM rUkyo kiratAra...3 senalane paraNyA pachI, mana khIle na baMdhAya; (ene) so se sAMkaLa bAMdhaze, te e chaTakI jAya...4 1. bhajananA AMdhaNanuM eTaluM badhuM pANI jatAM samudrane paNa Dara lAgyo. 2. "saLu karavuM" -jamyA pachI hAtha ghavA. e hAtha mAM chevAyAnuM pANI eTaluM hatuM ke jANe moTo samudra. 3. mAtAjInI zakti keTalI che eno tAga kADhavA janAra taravaiyAne samUha sAgaramAM DUbI gayo. ta kavioA dulA kAga smRti graMtha to na
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti- graMtha ~ ~~~ maDhaDA vALI mAtane, mukhathI bhaNe manuSa; - te nara pAmara pApIo, pazu viheNe pUcha...5 sonalane zaraNe gaye, rame na uramAM rAma; te chavaDa bhUle paDyo, gayo na maDhaDA gAma...6 senala sonala samaratAM, saghaLA TaLe kaleza; A bhavane bhava Avate, vAdhe lAbha vizeSa...7 vrata lIdhuM varUDI taNuM, dana dana devA dAta; levAnA hevA nahi, dhana dhana senala mAta...8 kara khAlI bharIo ghaNA darIA samavaDa dAta; kara nIcA karIA nahi, dhana dhana senala mAta...9 purUSa rUpI rUpiye, rahe na te ghara rAta; paga paDatAM pAcho phare, dhana dhana senala mAta...10 . mukha gaMgA, caMkha sarasatI, dhAbaLIe jamanA; - vAdhyo maDhaDA prAgavaDa, dhana dhana sonala mAta...11 avaLA navagraha AvatAM, jhajhakI cAraNa jAta; teM karIA hAma baNI, savaLA sonala mAta...12 maDhaDA TIMbe mAta tuM, heka na janamI hota; te sonala ! cAraNa taNuM, nAma heta ke na'ta...13 raMghADA bharI rahe, rajake divasa rAta; paiyAM heThaTha piSaNI, dhana dhana senala mAta...14 laTa pakaDI lakhamI taNI, AMgaNa AMTA khAta; phaTe dhanane phoLatala, dhana dhana sonala mAta...15 chabI 9dAmAM ciMtavuM, tanamAM TADhaka thAta; jagadaMbA namuM jAgatI, maDhaDAvALI mAta...16 samadaramAM cAraNa taNuM, vANa voyuM jAta; saDha kheMcyA sapharI taNAM, dhana dhana sonala mAta...17 paDI traNa cAraNa pare, ghora aMdhArI rAta; che vAsI maDhaDe pragaTa, dhana dhana sonala mAta ..18 [ che ke kavijhA dulA kAga smRtiM-thAnika ma
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 193 papapapa te sadhane pivI sakaLa, varNa vIzetre nAta; avatArI annapUrNA, dhana dhana senala mAta...19 juga juganI jagadIzvarI, AI dahANa utapAta; namo namo nArAyaNI, maDhaDAvALI mAta...20 mAnava ko" paDazo nahi, kapaTa takane phUpa; tarka rahita nirmaLa sadA, senala brahma svarUpa...21 AI mAM sonalane bhAva A kAvyane bhAvArtha nIce mujaba che. AI senabAImA badhA cAraNane kahe che ke - "cAraNo AvA hovA joIe. mane evA putro bahu game che, je dhIrajavAna haya, jemanA mana ThekANe hoya, je kadI pApanA bhAgIA na banatA hoya, ane jemanA hRdaya kAca jevA UjaLAM ane nirmaLa hoya. emanI vANI evI hoya ke jene sAMbhaLI prANI mAtra rAjI thAya. je mananA udAra hoya, suMdara kavitA rUpI phUla jemanA moDhAmAMthI jharatAM hoya. jemaNe krodhane jItyo hoya, je ALasu na hoya, potAnA kAmamAM cIvaTavALA ane puruSArtha hoya, keInuM sAruM dekhIne jemane kaMI paNa duHkha na thatuM hoya, ane keInA doSa pote kadI paNa jotA na hoya. pitAnI saMpatti te garIbone Ape, sAthe sAthe pitAnI buddhi paNa bIjAne sukhI karavAmAM vAparatA hoya. Izvara tathA pitAnA be hAtha sivAya koInI jemane AzA na hoya. vaLI, buddhino pAzale bAMdhI deDI buddhivALA nirbaLa mAnavIono je kadI zikAra na karatA hoya. jemane AMgaNe dararoja mahemAno AvatA hoya, khoTApaNAne je dhikkAratA hoya ane rAmAyaNa tathA gItAnA gAnArA hoya, tathA je bIjAnAM duHkha TALavA mATe pitAnA prANa ApavA paNa taiyAra hoya. je kerA ahiMsaka sAdhu jevA na hoya, paNa laDAInA medAnamAM jyAre zUravIra huramanethI pAchA, bhAgatA hoya, te vakhate AgaLa cAlI vIra rasanA gIta gAIne e zUravIrone pAchA pharatA aTakAve ane dharma tathA dezane kAraNe marI phITavA lalakAre evA hoya. duHkhI tathA bhayabhItane je Azaro ApatA hoya tevA vIra ane bhakta cAraNone ghera avatAra levAnI mAtAjIne paNa IcchA thAya che." AI sonabAImA kahe che ke "he putro ! vANIrUpI mArA dUdhanI dhAra tame jhIlI lejo khUba pIjo ane pacAvaje. eTalI Teka rAkhaze te tamAma cAraNa putrIo varuDI jevI ja haze, ane cAraNa putro IzvaradAsajI samAna banaze." mAtAjI eka bIjI paNa bahu suMdara vAta kahe che ke, "he cAraNo ! have ekalA jamavAne samaya nathI. dhana dolata, saMpatti ane buddhimAM lAkho daridranArAyaNane bhAga che. saMpattino upayoga lobhIonI mAphaka pote ja ekalA karazo, to evA bhejananuM tamane ajIrNa thaze, ane te ajIrNanA khATA oDakAra AvatAM zarIramAM mahA roga pedA thaze. eTale ke tame baLavAna ho, buddhizALI ho. kaciI hatI kaI -
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti - graMtha - 194 chevaTe AzIvAda Ape che ke, mATe enI kukha ujaLI karajo." ke dhanavAna hA, te| kuTuMba, gAma athavA kAI paNa garIbane UMce lAvavA, ene upayoga karo." mAtAjI "huM cAraNA ! tame sau sukhI raheA, paNa jagadaMbAnA dIkarA kahevA che. (pAye teAya vIpaLI lAgyuM...te rAga) rune mAta samajAve, AvA kAI cAraNA Ave...Teka dhIra-gaMbhIrA, dhAraNava'tA, pApamAM jenA na pAva; (ra) e...UjaLAM haiyAM, vAtanA ve, dila jenA dariyAva. cherune.1 veNamAM jenA phUlaDAM phAre, neNamAM nA've rASa; (2) e...UdyamavaMtA te ApadAhINA, dekhe na koInA doSa. cherunera akkala saunA sukhamAM Ape, Apa rahyu jamanAra; (2) e...buddhi kerA pAzalA bAMdhI, nava khele zikAra, cherune 3 annanA dAtA jUThape tAtA, gAtA rAmAyaNagAna; (2) e...pArakI pIDA TALavA pAte, pAtharI Ape prANa. cherune...4 bhAgalI pheAju bheDave evA, thaDakayAM Ave theAbha; (2) e...gU paDe jene khelavA rAkhe, lebaDIALI lAbha. rune...pa vANIrUpI mArAM dUdhaDAM kerI, jhIlajo dhoLI dhAra; (2) e...varUDI jevI dhIDI", eTA IsaranA avatAra. chene.6 ekalA khAzo te rAgIA thAzeA, pastAzA vihA pAra; (2) e...jIravyA koIthI jAya nahi evA ajIraNa oDakAra. herune...cha cAraNAne kahe sonala mAtA, sahune vAdhe sukha; (2) 'kAga' jAyA tame jagadaMbAnI, koI lajavatA na kukha. herune...8 kaghizrI dulA kA| smRtti-ghi
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI * w aMbA deha zAMtikaraNa jagabharaNu tuM, ghaDaNa ghaNuM bhavaghATa; namo Agha nArAyaNI, vizvarUpa vairATa.--1 chaMda bhujaMgI name brahmazakti mahAvizvamAyA, namo dhAranI keTi brahmAMDa kAyA; name veda vedAMta meM zeSa banI, namo rAjakA raMkape chatra dharanI.-1 no paunarUpI mahA prANadAtA, namo jagatabhakSI prale jIva ghAtA; namo dAmanI tAra torA rUpALA, namo gAjatI kAlikA meghamALA-2 rame rAsa tuM vyoma bALA hulAsI, pUre sAthiyA ke'ka raMge prakAzI; sahe tAla brahmAMDa ekI avAje, tuMhArAM anoThAMha vAjiMtra vAge.-3 nizA zAmaLI kAmaLI oDha kALI, tuM hI kALarAtri namAmi karALI: tuM hI tArale jyota jhINI jhabUke, phare AbhakA paMtha pherA na cUke-4 prabhA bhAnumeM mAta terI prakAze, lakhI ugratA ogha aMdhAra nAze; tuM hI caMdrikA rUpa me hasaMtI, dharI oDhaNI zveta Arbhe basaMtI.-5 dizA kAla ke bheda torA na dise, namo sevyanI brahma rudra harise; tuM hI Abha aukAza ketA nipAve, mathe mAnavI thAhuM torA na pAve.-6 Sii , huM kavo lA kAra smRti-graMtha .
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti-pradha tuM hI sAtharA nIra gaMbhIra gAje, bhIThe AkaDA vAMkaDA nATa sAje; dhake hAlatA loDha letA hiloLA, karaMtI jaLAM baLa aMge kiloLA.-7 tuM hI vAdaLAM pA'Da mAthe pachADe, saritA banI ghUghave ghora trADe; aSADhe su nIlaMbare aMga oDhI, tuM hI jANiye pANiyAM seja paDhI.-8 hemaMte anodhA himALA halAve, - tuMhI pInamAM zItaLe gIta gAve; vasaMte tuMhI mAta hete hulAsI, - latA jhADamAM phUla phUle prakAzI.-9 bhaDI dAnavo sAtha buThThI bhujALI, akhADe ari AmaLA dIdha TALI; pADe TalA kerI vAra lIdhA, raNe dokhiyAMre sare reza dIdhA-10 kahI vAra kALI dharI hAtha kAtAM, raMgyAM rAkhatAM leI baMboLa rAtAM; bhavAnI asAM bhAraNAM keka kIdhAM, pachADI ghaNAM dAnavo rera pIdhAM.-11 tuM hI leha khAMDAM dharI vIza hAthe, maMDI khedha vAghezvarI daita mAthe; vaDA pA'Da zA AvatA rAha ADA, dhakI veDhake DiyAM kAMdha jADAM-12 pachADo jaLAM sevaLAM deta ghAtI, dharA dIdha rAkhI rasAtaLa jAtI; kahe sevako pAhi tohi sarAhI, namo vizvagrAhI agrAhI varAhI.-13 : - kAmi dulA kAII rakRti- A .
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI A tuM hI Tera ghelAdarI sUNa dhroDI, tamaMkI baNuM siMhaNa thaMbha troDI; haNI dIdha teM rAmaro daita drohI, namo nArasiMdhI asura vimohI.-14 phatekAra nejA tihArA pharake, jape sura mALA tuMhI pAva jhuke, tuM hI heka caMDI mahA mAna khaMDI, vikhaMDI daLAM dAnavAM laka maMDI.-15 tuM hI zvAsa-usAsarI hAtha dorI, kaLA keNa jANe tihArI adhorI; suNI sAdane aMbikA dhAya vAre, karo sevakAM jAja mAtA kinAre-16 tuM hI kAraNI bhAraNI meha, mAyA, tuM hI tAraNI je zare kIdha dAyA; tuM hI jagata nibhAvaNI vizvakAyA, namo rAja rAjezvarI gamAyA.-17 bharI pUrNa brahmAMDamAM pUrNa bhAse, aNu bIjamAM tuM anerI prakAze; tuM hI jogaNI bhogaNI jIva jAyA, name sAta dvIpezvarI vaja kAyA-18 tuM hI brahmavidyA avidyA parelI, tuM hI tulya daSTi tuM hI ugra devI; parA pasthatI madhyamAM vaikhavAnI, na jAnI gati jAya gaMbhIra jJAnI.-19 khanuM eka tuM ke'ka brahmAMDa thApa, khanuM ekame keka loko uthApe; tuM hI tuM tuM hI tuM tuM hI tuM ja jAnI, mati hai yathA morI etI bakhAnI-20 | kavizrI dullA kAga smRti-guMthA ofit
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavizrI dulA kAga smRti -graMtha namo mAta kAgezvarI bhadrakALI, kaLA soLa dhArI rUpALI kRpALI; dayA dIThase dAsa aMge nihAro, bharesa muMhI eka aMbA ! tihAro.--21 chappaya saMvata zreSTha uganIsa, sAla nevuM sukhadAI zukala bIja budhavAra, mAsa vaizAkha suhAI, snehapurI kari vAsa, ati himeM hulAsAyo, lakSmInAtha, bhavana, muni rahI ke guna gAya. tana vyAdhi harana tAranatarana, jaLa thaLa rU5 jiNo bA; 'kAga' lage tUTe nahi, tAra eka aMbA taNo. artha he aMbA ! tuM zAMti sthApavAvALI cho. zAMti keNa sthApI zake? jenuM svarUpa zAMtimaya hoya. zAMti e abhayanI putrI che ane abhaya e nirdoSatAnuM bALaka che. he devI! tuM tArA AcaraNa ane AzIrvAdathI saghaLA doSane nivAranArI che. jyAre mAnavImAM doSa hoto nathI tyAre ApoApa abhaya janme che. khoTA vivekamAMthI khuzAmata, juThI kSamAmAMthI nabaLAI, kaMjusattAmAMthI corI, aparAdhamAMthI bhaya ane bhayamAMthI rAjazAsana janme che. vaLI, he mA ! tArI jagatazakti sarvanuM bharaNapoSaNa kare che. eTale tuM thALI laIne gharoghara pharatI nathI paNa paMcatattvanuM je yaMtra banAvyuM che te ApoA5 anna, ghAsa, phaLa vagere samayasara taiyAra banAvI Ape che. saghaLAM bIjane DhAMkI tArI mahAzakti aNu ane paramANurUpe rahI che. prANI mAtrane sahuthI vadhAre jarUra pavananI che. to e vAyu vinA mUlya raMka-zrImaMta, kITa-pataMga ane machara-garuDane maLyA kare che, tema ja vanaspatine paNa jyAre jeTale joIe tyAre e pavana maLyA kare che. bIjI jarUra pANInI. pANI vinA eka ghaDImAM prANI maratuM nathI, jethI e jarA dUra rAkhyuM. temAM mAnavIne cetana ane zramavaMta banAvyo, nadIthI, kUvAthI; taLAvathI, game tyAMthI pANI bharI lAve. pachI jarUriyAta AvI annanI. bIja to te banAvyAM paNa dharatI mAnavIe kheDavI joIe, varasAda te varasAvyo paNa mAnavIe khetaramAM suMdara vAvaNI karavI joIe. pachI bIja Uge, jIvanazakti DokiyuM kare, tyAre mAnavIe enI cAreka mAsa rakSA tathA sAravAra karavI joIe. A apAra siddhi vacce manuSya bhUkhyo raheto hoya to te ALasa, vyasanI ane thayelA jJAnamAM jene dhyAna nathI hotuM te ja rahe che. BHAT GIRIDI samai,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 199 Adhunika jamAnAnuM sAdhana meTara che. tene kema hAMkavI e barAbara jANI lIdhuM hoya paNa meTara calAvatI vakhate e jJAnanI sAthe jo dhyAna nahi hoya, te| e jJAna kALane taraze. koI paNa jIvana ane jagatanA jJAna sAthe dhyAna na hoya te! e jJAna phakta nAzane teAtaravAnuM ja sAdhana banaze. mAnavIe sadA sAvaceta rahI koI vicAra prathama karavA jevA ane paLe paLe saMbhAravA jevA hoya te te, thayelA jJAnanuM dhyAna rAkhavu, te che. koI kahe ke mA kathAM khAvA Ape che? e te ame utpanna karIe chIe. rAMdhIe chIe ane khAIe chIe. nA, ema nathI. koI paNa mAnavInI zakti utpAdaka zaktinA sImADA sudhI pahoMcI nathI. mAnavI je anna, phaLa vagere khAI ne tRpta bane che enAM bIjaka eNe banAvyAM nathI ane banAvI paNa zakatA nathI. tema zarIramAM je anaMta zakti rahelI che tene pote lAvI zakatA nathI; e zakti ene mahAzaktimAMthI maLyA kare che. eTale he mA! tuM zAMtinI mAtA che tathA prANI mAtranuM A rIte pASaNu karavAvALI che. vaLI, he mA! anaMta brahmAMDonA anaMta ghATa paNa teM ja ghaDavA che. keTalAM brahmAMDo che? kevI rIte e geAThavAyAM che? kayAre utpanna thayAM che ? kevI rIte ane kayAM sudhI e rahevAnAM che? eneA pAra mAnavI pAmI zakayo nathI. dharatI ane graho vagere brahmAMDo to ThIka paNa najarathI na dekhAya evA kITanAM brahmAMDothI mAMI pazu-paMkhI- mAnavI sudhInAM judAM judAM brahmAMDonI te adbhuta goThavaNI karI che-dhaDaNa ghaNA bhatra dhATa he mA! tane namaskAra zA mATe karuM hyuM? upara kahelAM kAraNeA mATe. he nArAyaNanI mahAzakti ! najarathI dekhAtA ane manathI kalpanA thatA tArI zaktineA bhAga bAda karIe te pAchaLa zuM rahetu haze? enI kalpanA karavAnI buddhi ane zabdo mAnavayatrane maLyA nathI. paMcabhUta tArAM che, zarIrA tArAM che, emAM cetanazakti tArI che, ene dUra karIe to pAchaLa zuM rahetu haze? tuM ke bhagavAna ! enuM varNana, enI bhakti, enI lIlA zarIra ane zarIramAM rahelI zakti vinA kema thaze ! mIThA vinAnuM anna lUkhu` ke, jAgatI jogamAyA; khATu khAkhu', jorALI jogamAyA. ema zakti vinAnuM ATalA artha prathama dohAnA thayA. hai Adi brahmazakti ! huM A vizvanI apAra mAyArUpa ! tane huM namaskAra karu chuM. huM mA ! tuM mAtAmAM hetarUpe che, bahenamAM karuNArUpe che, patnImAM premarUpe che, ane bIjamAM suSuptarUpe sUtI che. jagatanI eka eka kriyAmAM tArI sa` sattA vilasI rahI che. viSNu ane devatAone saguNa banavuM hAya tyAre tAro Azraya levA paDe che; paMcIkRtabhUtanI tArI pAce yAcanA kare che. IzvaranA aneka avatAreA thayA, temAMnA bhagavAna zrIkRSNe cAkhe cokhe kahyuM che ke huM mArI mAyAneA Azraya karI avatAra dhAraNa karu chuM. huM mA ! tuM keTalI mahAna che! ! ke, tAre avatAra levA hAya tyAre kAi devAte Azraya levA paDatA nathI. kavi" dulA kAA smRtti-AMtha
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha sunI sahu devanake bhaya sAda pragaya ApAya A5 prasAda, he mA ! tArI sarjanazakti tArAthI judI paDatI nathI, kAraNa ke aneka brahmAMDone teM ja dhAraNa karyA che. vaLI e badhAMne kevI rIte dhAraNa karyA che e maMtra tuM eka ja jANe che. he mA ! veda, vedAMta, upaniSada ane purANo varNana karatA baMdha thaI jAya che tyAMthI tArI anirvacanIya zaktine prAraMbha thAya che. RSio, munio ane sAkSAt brahmAjI paNa ApanI racanAno pAra pAmI zakyA nathI. ' karma ane zarIra, bIja ane vRkSa, mAtA ane patnI, putra ane pitAH A cAra zabdaThaMdhomAM kANa konuM kAraNa ? A koyaDo, ATalA A ATha ja zabda vicAravaMta vidvAne ane megIone paNa akaLAvI mUke che. eno bheda eka tuM ja jANe che. he mA ! tArI apAra lIlAnA aMtamAM javA karatAM e lIlA gAvAmAM, bhajavAmAM ne emAM zraddhA rAkhavAmAM moTI lahera che. he mA ! kyAreka raMka rAjA banI jAya che, kyAreka rAjA raMka banI jAya che; kayAreka AkhA vizva para sattA calAvanAra eka dinanI sattAne Azraya zodhe che, ane kayAreka bhaTakato ane jIvanapaMthamAM Amatema aphaLA garIba samrATanA mahAtrano adhikArI bane che. A badhuM he jogamAyA ! karma ane kRpAnA tArA kAyade ja bane che. paNa, ajANa loko AvA ociMtA mahAna pheraphAro joI stabdha bane che. eTale keI koI vakhata tArAM AvAM caritrane joI abudha mAnavIo mohane prApta thAya che. 1 he mA ! vyAna, samAna, udAna, apAna, prANa, nAga, kUrma, kakala devadatta, dhanaMjaya A dase vAyunAM nAma levAM te soyalAM che. jemAM vidyAthI pATha gokhe che tema kaI vidvAna gokhI jAya che. paNa e badhA vAyunI utpatti, enuM svarUpa, enI sthiti, Agamana ane prayANa ene koI jANI zakatuM nathI. kAraNa ke A badhI vidha vidha rUpe zarIrayaMtra calAvatI tArI zaktio che ane e badhI zaktionI adhiSThAtrI prANazakti che. te zakti prathama tArI AjJAne sAMbhaLIne jagatamAM teno amala kare che; paNa kharI yukti te e che ke zarIra mAtrane he mA tuM prANa ApavAvALI che. A badhI tArI zaktione mAnavI prApta karI zakato nathI, paNa e zaktinA avalaMbanathI jIvanapaMtha kheDI rahyo che. namo jagatabhakSI prale chavadyAtA eTale, pralaya vakhate tuM sarvanuM bhakSaNa karI javAvALI cho. prANImAtra sthAvara, jaMgamane cUle caDAvI rAMdhIne khAI javAvALI nahi, paNa A badhAM tattanI racanA evI che ke ekabIjA ekabIjAmAM maLI jAya che. sUrya rAtanuM bhakSaNa karI gayo kahevAya che, paNa te kaMI rAtrine khAI jatA nathI. aMdhakAra hatA te prakAza banI gayo, tema mahApralayamAM sarva to, sarva prANo, saghaLuM tArI zaktimAM samAI jAya che. virATanA varNanathI jenI buddhi thAkI gaI che evo kavi have mA pratye vaLe che. potAnI dRSTithI tene kyAM kyAM ane kevI kevI rIte joIne kRtakRtya bane che te joIe. - hIMDaLe hIMcakI rahelI mAne khoLe besIne kavi prakRtinA apAra rUpamAM e mAnAM darzana karI rahela che. varSARtu Ave che. durjananA kALajA jevA vAdaLAM Abhane sAMkaDe kare che. jANyA chatAM bhUlelA mAnavInA to kavi dulA kAga smRti-graMtha che.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 21 hRdayamAM jema pApanA thara saMgharAyA hoya tema sAtatharAM vAdaLa bhIDAI rahyAM che. e kALAM vAdaLonI khINamAM, cokamAM ane enA AMgaNamAM vIjaLIe nATAraMbha mAvyo che. A tejanA kSaNika edha kayAMthI AvyA ? e vIjaLIne nIra khatAM kavi sAta sAgaramAM pahoMcI jAya che. tyAMthI ThekaDo mArI sUryanA ghara sudhI doDI jAya che, tyAMthI pAcho pharI e vAdaLadaLamAM pharI vaLe che. pachI pAcho dharatI para besI vIjaLIno camakAra jue che ne ene mahAyogamAyA najare caDe che. A vizALa sUrya ane samudranuM yaMtra, e yaMtra dvArA thatI vAdaLAMnI banAvaTa ane e vAdaLAmAM jyAre vIjaLI jue che tyAre kavi emAM mAnAM darzana kare che. he vIjaLIrUpe tuM ja che. bIjI kaI zaktinuM A gaju nathI. vIjaLImAM yogamAyAne jue che tyAM te AkAzanA avakAzane ane dharatInA paTane kaMpAvI nAkhanAra kaDAko vAdaLAMnI khoparImAM thAya che. e gAjatI meghamALAmAM sarjakazakti mAnI hAkala sAMbhaLI kavi te ja vakhate namI paDe che. 2 . he mA ! tuM bALa svarUpe varSARtumAM AkAzanA cokamAM ramatI lAge che. meghadhanuSyanA sAta sAta raMgI sAthiyA pUrI tuM vyomarUpI gharane zaNagAratI dIse che. tArAM gahana vAjiMtratAnA gaDagaDATathI AkhuM brahmAMDa gAjI UThe che. meghagarjanArUpI tArAM vAjiMtra sAme brahmAMDamAM paDachaMdA bolI UThe che, jANe ke tArAM devI vAghanA tAla jhIlAI rahyA che. 3 | he mA ! prakAzamAM to tArAM sahu koI darzana kare che, paNa kALI rAtanA ghora aMdhakAramAM paNa tArAM darzana thAya che. kALI mezanA arkamAMthI sajelI varSARtunI koI amAsanI rAta te jANe kALI kAmaLI oDhI hoya ema lAge che. aMdhakAra e prANImAtrane DarAvanAra che. evA he kALarAtrirUpI mA ! tane huM namaskAra karuM chuM. he mA ! e kALarAtrimAM AkAza tarapha mITa mAMDuM chuM tyAM kALI kAmaLImAMthI tArI anaMta teja jharatI AMkhyuMnA darzana thAya che. e navalakha tAraliyArUpI AMkhavALI ane tArI prakRtinA niyamane kadI paNa na bhUlanArI evI che virATa janetA ! tane namaskAra karuM chuM. 4 he mA ! sUryamAM je teja che te sAruM che. zarIramAMthI jema prANazakti bAda karIe to bAkI kazuM na rahe, tema sUryamAthI tejazakti laI laIe te pAchaLa kaMI paNa rahetuM nathI. e tejazaktinAM darzana aMdhakAranA samUho kadI karI zakatA nathI. AvI ugra tejavALI he Adyazakti ! kayAreka te tuM apAra komaLa ane zItaLa bhAse che. keI zarada pUnamanI rAte dhoLAM vastro dhAraNa karI tuM sacarAcarane hasAvatI ane hasatI dIse che. 5 - deza, kALa ane vastuno bheda Apane lAgu paDato nathI. tuM kyAM che ane kyAM nahi, Ama kahI zakAya nahi. viSNu, brahmA ane sadAziva jenuM sevana ane ArAdhana karI rahyA che, evI he yegamAyA ! tane namana hajo. sArI kavi dulA kAga smRti-graMtha mArA - = dulA kAga-26
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha avakAzane nAza ane utpatti baMne buddhimAM AvI zakatAM nathI. bIjAM cAra tattvonI utpatti ane yuktithI jANI zakAya che. dAkhalA tarIke pRthvInuM jaLamAM DUbI javuM, jaLanuM agnimAM baLI javuM, agninuM vAyumAM maLI javuM. vAyunuM AkAzamAM lIna thavuM. paNa pilANane vinAza buddhigamya nathI, ke pilANa na hoya pachI zuM hoya! A apaMcIkRta viSaya mana ane kalpanAthI bahu dUra che. he mA ! AvAM aneka AkAza tuM sarajI zake che. A tArI zaktinA aMzane pAmavA mAnavI kAyama mathI rahyo che. paNa haja ene pAra laI zakyo nathI. 6 he mA ! sAgara jANe tAre nAvAne haja hoya evo lAge che. e sAgaranAM darzanamAM tArA rAsanAM darzana thAya che. pANInA veDha e nava lAkha lebaDIvALI zaktionA hAtha hoya ane sAmasAmA rAsaDAnA tAla letA hoya ema lAge che. e sAgaranI vILa (oTa) vakhate jANe tuM DUbakI mAre che, eTale kAMThA paranAM pANI pAchAM javA mAMDe che. ane tuM taLiyethI jyAre bahAra nIkaLe che, tyAre samudramAM bharatI thAya che. Ama he mA ! sAgaramAM tuM DUbakIDoLa ramatI ho tevuM lAge che. 7 vAdaLIonA cheDA pakaDI pahADo mAthe ene tuM pachADe che ane pachI nadI banIne ghora garjanA kastI sAgara tarapha jAya che. aSADha mahinAmAM AkAzamAM caDI huM nIce mITa mAMDuM chuM tyAre jaLarUpI palaMga para lIlI oDhaNI oDhI tane zAMtithI nidrAdhIna thaelI dekhuM chuM. 8 he mA ! hemaMta RtumAM jANe himAlaya upara besIne tuM zItaLa gIta gAI rahI che evuM lAge che. ziyALAnI kaDakaDatI ThaMDImAM tAruM saMgIta saMbhaLAya che, ane vasaMta AvatAM vRkSetrakSanI DALIe phUla kUlamAM tArAM darzana thAya che. 9 prakatimAM vilasI rahela mAnA A virATa darzananA varNana pachI kavinA cittamAM itihAsanI yAda saLavaLI UThe che. jayAre aneka dAnavo dharmane lepa karI trilokane trAhi trAhi karAvavA mAMDelA tyAre mAtra lIlArUpa bhayaMkara svarUpa dharIne he mA ! teM e ahaMkArI mahAna rAkSasane raNamAM roLI dIdhA hatA. AvA tArA aneka yuddhonAM varNana RSi, muni ane cAraNoe karela che. 10 he mahAmayI ! tArI talavArane te aneka vAra duSTa rAkSasanA lohImAM raMgelI che. aneka yuddho te karela che, ane dharmavaMsI aneka daityonAM lehIthI teM tAruM apara bharela che. 11 he bhavAnI ! hajAro ane lAkho hAthe khAMDAM ane khaDaga dhAraNa karI te dAnavakuLane saMhAra karela che. mahAna parvatAkAra rAkSase jeNe dharmanA mArgane rokele hate enA kaMdhe te toDI nAkhyA che. 12 he mAhezvarI jyAre hiraNAkSa nAmane daMtya pRthvIne rasAtaLa laI jato hato tyAre te vArAha bhagavAnamAM tArI zakti mUkI dharatIne uddhAra karyo hato, ane jaLamAM yuddha karI bhayaMkara rAkSasane mAryo hatA, tane sevanAro varga tAruM zaraNa che, tArAM guNagAna kare che, evI he anaMta jagatane dhAraNa karavAvALI mA vArAhI ! tuM kaIthI grahaNa thaI zake tevI nathI 13 he yogamAyA ! prahalAdane ArtanAda sAMbhaLI tuM utAvaLe doDI AvI, evI nRsiMhane dhAraNa karanArI he nArasiMhI ! vikarALarUpe te thaMbhamAM darzana ApI hiraNyakazipune pachADI tenA prANa haryA hatA. kAraNa ke e dAnava rAmane-satyano virodhI hate. 14 na i kavi dalA koNa ramrata-la
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 203 he sarvezvarI ! tAro kadI koInAthI parAjaya thato nathI, kAraNa ke tane hAra pamADe evuM kaMI tatva brahmAMDamAM nathI. jIvana-maraNa sukha-dukha, hAni-lAbha ane baMdha tathA mokSa e sarva tArA utpanna karelAM che. ane ene mATe "potAnAM ja karmone AdhIna ne aTala niyama teM kareluM che. eTale ja sarva deva, siddha, cAraNa, vidyAdhara jhiMpuruSa ane sajajana mAnavI tArI AjJA anusAra jIvana jIve che, tArA nAmane akhaMDa vizvAsathI jApa jape che, tane ja namaskAra kare che. | he mA ! tArA sarakhI tuM eka ja cho. kAraNa ke, jaDa ane cetanamAM tArI zakti bhAse che, lAkaDA jevI vastumAMthI jyAre zakti (kasa) jatI rahe che tyAre e lAkaDuM saDI jAya che, ane leTa banI jAya che. paththaramAM daDhatArUpe raheluM tAruM sattva jyAre cAlyuM jAya che tyAre enI ghanatA maTI baLahIna banI jAya che. tane sarva pApomAM ahaMkArarUpI pApane vizeSa tiraskAra che, eTale jene jene abhimAna thAya che enuM mAnamardana karavAmAM tuM jarApaNa DhIla karatI nathI. dAnavakuLAne chinnabhinna karanArI tathA anaMta brahmAMDane racavAvALI evI he janetA ! huM tAre zaraNe chuM. 15 he mA ! tArI anaMta ane bhayaMkara nahi paNa sarjaka ane pAlaka zakti, anaMtarUpe ane anaMta rIte kAma karI rahI che. anaMta vRkSo, anaMta phaLa, anaMta svAda, anaMta phUla, anaMta jaLasRSTi, anaMta anaMta tArA, aneka nakSatra, aneka sUryo, apAra caMdramA, (je badhAM bahu dUra hovAthI cAMdaraDAM jevAM lAge che, te banAvyAM che. eka aNu jeTalA jaLabuMdamAM AMkha, nAka, hADa, mAMsa, leAhI vikAra, IchI, AzA, bhUkha, tarasa, bALapaNa, yuvAnI, vRddhatva ane maraNanuM teM nirmANa karela che. tArA svarUpanuM varNana to kyAMthI thAya ! paNa tArI sRSTi ane enA niyamonuM varNana gaNapati, vyAsa ane devatAonA guru bRhaspati lAkha varSa kare te paNa maNamAM pUNI kAMtyA jevuM thAya che. baLavAnamAM baLavAna mAnavI hoya, eka ja kSaNamAM jagatane bALI khAkha karI nAkhe e baLavAna hoya, paNa zvAsanI gati rUMdhAya te e azakta thaI jAya che, ane e zvAsarI calAvavA zaktimAna thatuM nathI. AvI he sarvazaktimAna mahAmAyA ! amArA saMkaTa vakhate sahAya karaje, ane saMsArasAgaramAM kAma, krodha, lobha, IrSA, daMbha ane vinoe A jIvanarUpI vahANa DUbe te ene kinAre karaje. 16 he mA ! sarva jagatanuM tuM AdikAraNa cho. A sRTi e tArI IcchAnuM pariNAma che. saMta puraSoe batAvela zraddhA ane suMdara yuktithI je tane bhaje che ene tuM AsurI bhAvanAmAMthI bacAvI le che. A jagata eTale jaDacetana, enuM tuM yathAyogya pAlana kare che. jene mATe je nirmANa kareluM che tene te AhAra tuM ja Ape che, ane sarva vizvane tArA eka ja romamAM tuM dhAraNa kare che. he mA ! jenA para tArI kRpA utare che e tArI mehaka mAyAne tarI jAya che. he mA ! tane upamA ApavA mATe bAvana akSara zaktihINa banI jAya che, chatAM saMbodhana karyA sivAya rahevAtuM nathI. e saMbodhana te A che: he rAjarAjerI ! ! tane mArA namaskAra hajo. 17 | he leginI A brahmAMDanI apAra racanAmAM kaMI paNa apUrNa dIsatuM nathI. sarva pUrNa ja che. AsapAsa vyApI rahelA pavanamAMthI thoDoka pavana eka rabaranA daDAmAM bharI laIe te paNa e pavana pUrNa MWISH 8 kauithI dulA kAga ramRti- O * |
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha che. e daDA hajArA gAu laI jaIe teA e vAyu paNa pUrNa che. daDAmAMthI pavana kADhI nAkhIe teA e prabhajana paNa pUrNa che. jema AkAzanuM peAlANu dhaDAmAM bharo, ghaDo phADI nAkhA, e baMne kALamAM AkAza pUrNa ja che, kadI apUrNa thatuM nathI, tema dekhAtI A dRzya sRSTinAM anaMta rUpAMtarA thavA chatAM, enI pUrNAMtA nAza pAmatI nathI. A madhe vyApAra tArI aNumAtra eka ja- zakti karI rahI che. eka mANasa kheDUta hAya, kavi hAya, vepArI hAya, ane mAladhArI hoya; teA e mAnavI kAvya lakhatA hAya, vAvaNI vAvatA hAya, vepAra karatA hoya ane gAyabheMsane dAtA hoya tyAre mANasa teA ekanA eka hAvA chatAM tenI judI judI zaktio kAma kare che; tema A sRSTi teA tArI lIlAnuM paramANuM che, ane tArI nAnI evI eka ja zakti enI utpatti, sthiti ane pralayanuM kAraNa che. he mA ! aNu jevA bIjamAM tuM kevI rIte rahI che ? e anAdi kALathI jovA chatAM haju sudhI kAI kavi ke pa`Dita khIjanI vistAra zaktine pAra pAmI zakayA nathI ke bIjamAM jIvanazakti kema pragaTa thAya che, ane bAjarA, juvAra, cokhA, lIMbaDA, AMkhe vagere vividharUpe kema vistare che ? he mA ! bhAga padArthoM utpanna karI ane bhAgavanArI paNa tu' ja che. jema p`khI mALA bAMdhe, jema mANasa dhara banAve, ema vizvarUpI dhar banAvI enI bhokatA paNa tuM ja che. rAmakRSNa paramahaMsa deve gAyuM che tema-tAmAra kama tuma kareA mA-tu' ja badhuM karI rahI che, evI sAta dvIpanI adhizvarI ! tane namaskAra ho. 18 he mA ! avidyA paNa tuM ja che, ane brahmavidyA paNa tuM ja che. avidyA eTale janmamaraNane ApanArI ane vidyA eTale baMdhamAMthI mukti ApavAvALI. e brahmavidyAnA vistAra vedanA sArarUpa A pramANe kahelA che, jene jJAnanI sAta bhUmikA kahelI che. zubhecchA, suvicAraNA, tanumAnasA, satvApatti, asa zakti, padArthAbhAvinI ane tu. zubhecchA eTale viveka, viveka eTale satyaasatyanuM jJAna. e jJAna pachI vairAgya, vairAgya eTale bhAga padmA'nI anicchA. pachI viSayAthI matanu pAchu vaLavuM. AvA pAchA vaLelA manane ane indriyAnA samUhone tattva tarapha vALavA guruvAkaya ane vedavAkathamAM aTala vizvAsa. e pachI mananI caMcaLatAnuM sthira thavuM, je sAdhanathI AzA-tRSNA, lAbha-hAni, jaza-apajaza ane mamatA utpanna thAya te sAdhana ane ka anenA tyAga, evI uparAmavRtti taDakA-TADha, sukha-duHkha, bhUkha-tarasa e one sahevAnI sahanazakti ane chelle baMdhana pAmelA saMsAranA doraDAthI chUTu thavu, eTale mukti. A brahmavidyA paNa tu ja che. ane he mA ! sa'sAracakramAM gaDathAlAM khAtA A jIvanI mukti paNa tu' ja che. 18 huM mA ! tuM samadaSTi che, chatAM bALakane gUmaDu thAya te jema mA ene sArA vaida pAse kapAvI ke cIrAvI nAkhe che; tema koI koI vakhata asurAnI rAgarUpI vRtti cheADAvavA ane sajjatAne zAMti ApavA tuM mahAna ugratA paNa dhAraNa kare che. he mA ! cAra prakAranI vANI paNa tuM ja che. e vANI kayAre ane phrema pragaTa thaI, kayAre zabdonAM krU racAyAM ? enI mahArAjJIne paNa khabara nathI. 19 huM mA ! tArI anata zaktie eka ja kSaNamAM aneka sRSTi race che ane eTalI ja vAramAM anaMta brahmAMDonu utthApana paNa karI zake che. he varadAyinI ! tuM kevI che e to kharekhara tuM ja jANe kavizrI dulA kAga smRti-graMtha
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 205 che. bAkI te RSio, kavie ane paDitA peAtAnI vANI pavitra karavA tArA svarUpane vakhANe che. meM paNa e rIte mArI matinA chAbaDAmAM tArA guNagAnanA tAla karelA che. 20 he kAganI IzvarI ! huM tArA caraNe namaskAra karuM chuM. tAruM kALIrUpe purANA varNana kare che. paNa kALI eTale jIvadyAta karavAvALI nahi paNa bhadrakALI; eTale kalyANa karavAvALI huM janetA ! tuM sALe kaLAthI sadAe pUrNa ameAdha rUpavALI ane kAraNa vinA prANI mAtra para dayA karavAvALI cheA. kAraNa ke, pazu paMkhIne enAM bALakomAM kAI svArtha hAtA nathI, chatAM enA para apAra sneha varSAve che. mAnuM sthAna ja adbhuta che. traNe kALamAM jenI kRpA nAza nathI pAmatI enuM nAma mAtA. he mA ! tArI mArA para apAra yA che chatAM tArI vizeSa kRpAne huM pAtra banu evA mArA akhaMDa vizvAsanu pASaNa karaje. 21 saMvata 1990nI sAla vaizAkha suda bIja ne budhavAre bhAvanagaramAM ati prasannatAthI, zrI. lakSmInAtha zivanAtha vyAsa jevuM makAna dheAgAgeTa sAme che ane e makAna sAme merU khavAsanAM sthApela aMbAjI che, jenI mahA saumya mUrti che, tene sodhI A bhujaMgI chaMda 21 kaDIneo banAvela che. mAruM zarIra tyAre svastha na hatuM, paNa A stuti pachI tarata ja maMdavADa cAlyeA gayeA. he mA ! tu' sakaLa AdhivyAdhine haravAvALI che, saMsArasamudrane tAranArI che, jaLamAM ane sthaLamAM tArA ThekaThekANe vAsa che. he janetA ! ApanA vizvAsane evA majabUta tAra lAgela che ke kadI e daDhatA TaLaze ja nahi. naMdarANI mArA atyAra sudhImAM lakhAyelAM gItAmAM kayAMye mAtA yazAdAnuM nAma AvyuM na hatuM, e vicAra AvavAthI A kRSNa avatAranA gItA lakhavAM zarU thayAM. emAM 'mAtA yazAdAnuM AMgaNuM' e bhAva badhAM bhajananA AtmA samAna che, bhagavAna kRSNa savAramAM te!phAna kare che chAza pheravavAnA samaya thaI gayA che, gAyAnI dhakabaka lAgI rahI che, vAcharu kUdI kUdIne mAtAne dhAvavAM lAgyAM che, eve samaye devanArI judAM judAM rUpa laI chAza mAvA naMdarANIne AMgaNe Avela che. jene tyAM chAza levA jAya tenA dharanuM gheADu ka kAma e chAza mAganArI bAIe karI Ape. A bAIonA ToLAmAM lakSmIjI paNa AvelAM che. te naMda rANInI hela laI te pANI bharavA lAgyAM che. iMdrANI chUpe veze mATInI kulaDI laI lAMkheA hAtha karI kahI rahI che ke, 'mAtA ! mane chAza Apo...' A badhI dhamAla vacce bhagavAna zrIkRSNanuM tAphAna vadhI jAya che. mAtA yazAdA khIjAI te eka doraDAthI tene mATA khAMDaNIA sAthe bAMdhI de che. ahA ! dhanabhAgya mAtA yazeAdAnAM ! ke, jenI alpa mAyAe aneka brahmAMDAne bAMdhI lIdhAM che, evA bhagavAna Aje enA doraDA vatI baMdhAI jAya che. * huM mAtA yoAdA ! tAru dhaNA divasathI leNuM hatuM, cepaDA paNa bAMdhIne abharAIe caDAvI dIdhelA hatA; te karaja Aje cUkate thaI gayu che. sRSTinA sakala jIva mAtramAM huM mAM ! tArA jevAM keAnAM bhAgya vakhANuM !" 'kAga' kahe che ke, 'he mAtA ! udhADe page jagatanA nAtha je AMgaNAMmAM esarImAM ane pagathiyAM para khele che, e pagathiyAMne eka nAnakako pANA te vakhate huM sarajAyA hata to paNa kRtA banata." kadmizrI dulA kA| smRtti-graMtha
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kavizrI dulA kAga smRti - graMtha mADI ! tArI keTalA janamanI kamANI re ? --naMdarANI ! tArAM AMgaNAM re jI...jI; murAri kahe che mukhathI mAjI, tAre hukame bhaNe che hA...jI, hA jI; bApu badhAnA tArA meTA mAtAjI ? tArAM mAgaNAM re jI...mADI. ! Teka UbhelI ajANI nArI, lakhamI leAbhANI; (2) ene prItethI bharavAM che tArA pANI...re mAtAjI. 1 karamAM laI kulaDI te UbhI iMdrANI; (2) bhIkha chAzunI mAga che brahmANI...re. mAtAjI. 2 jenA mAha badhanamAM, duniyA vIMTANI; (2) enI deyu. tArI raDIe baMdhANI...re. mAtAjI. 3 beThI juga juga, mADI ! copaDA tuM bAMdhI; (2) (Aja) tArI badhI patI gaI udharANI...re. mAtAjI. 4 'kAga' tArA phaLiyAmAM, rame aLavANA; (2) tAre pagathiye sarajyA naI. huM eka pANA..re. mAtAjI. 5 dADhIALA AvA bhagavAna zaMkara zrIkRSNanA darzana mATe gokuLa AvyA. nabAvAne AMgaNe mATI dhUNI dhakhAvI, trizuLa khADIne beThA. sAthe daza bAra bhairavAnI ToLI. vicitra veSa, moTI meATI jaTA, gaLAmAM sApa, hAthamAM Damaru, siMhanA cAmaDAM paherelAM, zaMkha tU ane zIMgaDAnA avAja. Ave| A bAvAjInA veSa joIne mAtA yazAdA dhrUjavA lAgyAM. badhI bAI ene kheAlAvI karagarIne kahevA lAgyAM ke 'he bahena ! A khAvAnu DamaruM sAMbhaLuM chuM, tyAM mAruM kALajuM kaMpI UThe che, mane enAM darzInanA eTalA aNagamA Ave che ke vAta nahi. enI lAlacoLa AMkhA, rAkhanuM mana, gaLAmAM meATA meATA kALA nAga; AvA ghera veSavALA A AvAne bIje kAMya meAkalI Ape. enI dhUNI mAre AMgaNethI upaDAvA. e je mAge te ene turata ApIne paNa ahIMthI dUra karo.' doDo doDo, badhI bahene AvA, cAra cokanI dhULa lAvI kRSNa uparathI utArI dhULamUThaDI karA, ane najara na lAge evA dorA ma`trAvIne jaladI lAvo. A bALaka bahu ja bIe che. game te upAye A sAdhuDAne kacAMka laI jAo.' badhA prayatna karyAM pachI eka bahena AvIne kahevA lAgI ke, huM yoAdAjI ! bAve! kAI kaDio dulA kAga smRtti UMgha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI Re rIte khasato nathI, eNe to eka ja haTha lIdhI che ke "zrI kRSNane mAre jove che. mATe mane enAM darzana karAvo, tyAra pachI ja jaIza." mAtAjI kahe ke, bIe mAro mA re; dADhIALe bA AvIo re...cha. Teka vAge enuM Damaru tyAM, haiDAmAM thatharuM; (2) Ave che aghorI kere abhAve re...dADhI. 1 kaMThe phaNIdhara kALA, mAthAM kerI mALA (2) (e) bIjuM koI AMgaNIuM batAvo re..dADhI- 2 dhUNI dhakhAvI enA, dhAmA upaDA; (2) zIkhuM ApIne kaI samajAvo re...dADhI. 3 Avo sahu benaDI ! kare dhULa mUThaDI; (2) najarune dara maMtarI lAvo re...dADhI. 4 'kAga' samaje nahibAvo, ghaNuM samajAvya; (2) naMdanA lAlAne AyA laIne Avo re...dADhI. 5 chevA gho kaI hiMdI bhASAnuM kAvya sAMbhaLeluM ke guha bhIlane hoDImAM besADI utAravAnuM bhADuM levAnuM kahetAM zrIrAmane nAvika-bhIle uttara Apyo ke, "mahArAja ! ApaNe te dhaMdhAbhAI kahevAIe. hajAme hajAma, dhobIe dhobI sAmasAmuM mahenatANuM letA nathI, te-- "kAga 9 naI khAravAnI, kadI khAravo UtarAI ane guharAja-nAvika ema dalIla kare che ke - "huM tamane ahIM tAruM chuM. ane tuma kevaTa bhavasAgara kare e hisAbe ApaNe beke eka ja dhaMdho karanArA chIe." (kara mana bhajanane vepAra jI-e rAga) "paga tame ghavA gho raghurAyajI.. prabhu mane zaka paDyo manamAMya, paga mane dhovA" 0-Teka rAma lakhamaNa jAnakI e, tIra gaMgAne jAya che (2); nAva mAgI nIra taravA (2), guha belyo gama khAI. paga mane - 1 kavo !! Sol rati graMtha para
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kavizrI dulA kAga smRti graMtha "raja tamArI kAmaNagArI, nAva nArI thaI jAya che (2); te amArI raMka jananI (2). AjIvikA TaLI jAya. paga mane " 2 joI caturatA bhIla jananI, jAnakI musakAya che (2); abhaNa kevuM yAda rAkhe (2), bhaNela bhUlI jAya !" paga mane 0 3 "A jagatamAM, dInadayALu ! garaja kevI gaNAya che (2); UbhI rAkhI Apane pachI (2), paga pakhALI jAya." paga mane 0 4 nAvaDImAM bAvaDI jhAlI, rAmanI bhIlarAya che (2); pAra utArI pUchIyuM "tame (2), zuM lezo utarAI.' paga mane 0 5 nAyInI kadI nAyI be naI, ApaNe dhaMdhAbhAI jI (2); 'kAga' ye nahi khAravAnI (2), khAravo utarAI" paga mane 0 6 rAmarAjaya " rAmarAjyanI TUMkI vyAkhyA A pramANe che ke-sarva prajAne sukha ane jemAMthI sukhazAMti utpanna thAya, te saghaLAM sAdhana saune svataMtra hatAM. prathama to moTAmAM moTuM sukha, anAja utpanna karavAnAM sAdhana. bhAgyA varasAda. saune ghera uttama prakAranI gAye ane gadhA. sausaune kAma. keI ALasu thaIne besI na rahe. kyAMya bhUkhamaro nahi. keIna roga nahi ane jyAre koI mAMdu na paDatuM hoya tyAre vaidyanI jarUra kaLyAMthI hoya ? sau abhaya. sau nItivAna. gharadhara ullAsa ane AnaMda, keI keInuM paDAvI levAnI ane ekalA dhanavAna thavAnI koInI IcchA paNa na thAya. bALakone zikSaNa ApavAvALA zikSake AtmajJAnI, samabhAvI, tyAgI ane tapasvI. emanI pAsethI svArtha rahita maLelI je vidyA, te jagatanuM kalyANa karatI. ane koI bALakone mada utpanna na karatI. tamAma bALake e vidyApIThamAMthI namra ane vinayavaMta thaI nIkaLatA ane jIvanabhara e ja rIte vartatA. gharanA rAjA, gharanI prajA, gharanuM rAja cAre varNanI vyavasthA ane hada. e bAMdhelA samAja ane rAjavyavasthAne hakko bhegavavA sau svataMtra ane keAInI AbarU keI laI zake nahi. rAmarAjyanI sauthI vadhAre khUbI to e hatI ke--kAInI suMdara zakti na rUMdhAI rahetI ke na ene durupayoga tha. che. koI dulA kAga kRtija .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI 2ce brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zuddha-atizUdra, vAnara, rAkSaso e badhAMnI jyAM jenI yogyatA hoya, tyAM rAjanuM kAma karavA nimaNuka thatI. emAM bhedabhAva, kAmabhAva ke dharmabhAva rAkhavAmAM na Avato. jUnI kahevata che ke-jhAjhA kAyadAvALA svargamAM rahevA karatAM thoDA kAyadAvALA narakamAM rahevuM vadhAre sAruM che. jIvanavicAra ane kAryakSetrone je rUMdhI rAkhe evA kAyadA prajAne mAyakAMgalI ane zaktihINa banAve che. pagaluM bharavuM ane kAyado, zvAsa levo ane kAyade, vicAra kare tyAM paNa kAyado. trI-pati, chorUmAvatara, bhAI-bahena ane kuTuMba, e badhuM taMtra kAyadAmaya baneluM hoya ane kuTuMbabhAva nAza pAmyo hoya, evuM je kAyadAmAM jIvavuM e nAzane netare che. rAmarAjyamAM kAyadA bahu ochA hatA. nyAyamAM pakSa na hatuM. dUdha, dahIM, ghI ane tela Adi rasapadArtha, kapaDAM ane anAja enI badhI vyavasthA prajA yogya rIte karatI. emAM rAjya kazI hakumata na karatuM. rAmanI rAjya sabhAmAM nAnAM moTAM ane jeTalA pakSa hatA te badhAne besADavAmAM AvatA ane enI sAcI vAta para vicAra karI amala karavAmAM Avato. eka apavAdamAM kavi kahe che ke mArI buddhi kAma karatI nathI. mAtA sItAne maLelo vanavAsa te nyAya ke anyAya ? evuM hatuM rAmacaMdrajInuM rAjajI rAmacaMdrajInuM rAja, tapate raghukuLano tAja- evuM-Teka. saune dhenu, saune gadhA, saune saunAM kAjajI (2); bhUkha na maLe, roga na maLe (2), na maLe vaida samAja-evuM-1 abhaya ghara ghara, nIti ghara ghara, maMgaLa ghara ghara sAjajI (2); kALI lakhamI bheLI karavA (2), uThe na kyAMya avAja-evuM-2 guru saghaLA goviMda jevA, kaika hatA rUSirAja jI (2); vinayavALI vidyA maLatI (2), karavA rUDAM kAja-evuM-3 rAjA gharanA, deza gharano, saune gharanAM kAjajI (2); saunI hadamAM sau svataMtara (2), saunI sAbUta lAja-evuM-4 bhIla, nizAcara, vAnara, paMkhI, rUSi, saMta, samAjajI (2); guNa pramANe adhikAra maLatA (2), karatA rAjanuM kAja--evuM-5 thoDA dhArA, nyAya niramaLa, vastra, rasane anAjajI (2); eno vahivaTa raiyata karatI (ra), vacce na paDatuM rAja-evuM- rAma sabhAmAM cheTAM moTAM, saune hato avAjajI (2); "kAga sItAne saMkaTa maLIuM, kAja gaNo ke akAja-evuM-7 ((((suii dulA kAga smRti-rIthI dulA kAga-27
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha gAMdhIDe mAre " zrI haripurA mahAsabhAmAM huM AmaMtraNathI gayela. tA. 15-2-30 ane 16-2-38 ema be divasa prArthanAmAM mAro bolavAne kAryakrama hate. agAu pU. mahAtmAjIne mArAM gIte meM saMbhaLAvela hatAM. sAMbhaLI teo khuzI thayA haze ema mane lAgyuM hatuM. A vakhate vyAsapITha parathI stuti samaye meM "mobhIDe" gAyeluM, je sAMbhaLI hajAro mAnavIo khuzI thayela. bhAva evo che ke hiMda ane briTAnI be bahene maLe che. briTAnIA pUche che ke "mohana mehana ema jhaMkhyA kare che te te tamArA dIkarAne mAre zI rIte oLakhavo ? enAM eMdhANa kahe." (rAga-hIMcano) se se vAtuMne jANanAra, mobhIDe mAre jhAjhI vAtuMne jhIlanAro-Teka Dagale Dagale hAlyA kare che. UMcANamAM na UbhanAre (2); e...DhALa bhALIne sau proDavA mAMDe, (I te) DhALamAM nava dhoDanA mobhIDo - 1 bhAgyA hoya ene bheru thanAra, melAM ghelAne mAnanAro (2); e..upara UjaLAM ne manamAM melAM evAM, dhoLAne nahi dhIranAro. mobhIDa 0 2 enA kAMtelAmAM phedo na UmaTe, tAra sAdA ekatAro (2); e-deyaM dUbaLiye (paNa) gebI gAmaDiye, mutsaddIne mUMjhavanAra bhIDe 0 3 pagalAM mAMDaze e mAragaDe (enI) ADo na koI AvanAro (2); e..jheranA ghUMTaDA jIravI jaze I te, belIne na bagADanAro mobhIDa 0 4 nAnAM bALaka jevo haiye lerIle, zarumAM AthaDanAra (2); I..nUNe mAkhaNa jevo sAdo ne soyale I, kALane netaranAro mobhIDa 0 5 jhINI jhUMpaDIe jhINI AMkhaDIe, jhINI najarathI jonAra (2); e..pate caNelAmAM pola bhALe te te, pAyAmAMthI ja pADanAro mobhIDe 0 6 che. kanizrI dulA kAcA mRdi-3tha
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI Avavu... hAya te| kAce tAMtaNe baMdhAI ne AvanArA (2); e...nA'vavuM hAya ane nADe jo bAMdhaze te, nADAM tADAvI nAsanArA meAbhIDe 0 7 ruDA rupALA (AkhA) thALa bharIne, pIrase pIrasanArA 2;) e...ajIraNa thAya evA ArDera kare nai kadI, jare eTaluM ja jamanArA. meAbhIDo 08 Abhe mUtelI meDhI UjaLiyuMmAM, eka ghaDI na UbhanArA (ra); e...annanAM dhIMgANAnI jUnI jhUMpaDIyuMmAM; varNa teDAvyA jAnA meAlIDA 9 saune mAthaDe du:kha(DAM) paDe che. duHkhaDAMne DarAvanArA (2); e...du:khane mAthe paDayo duHkha dabAvIne e tA, sADa tANI sUnArA meAbhIDA 10 kALa jevAne mahAkALa lAge che, Abhane bAtha bhIDanArA (2); *sUraja AmAM phare evaDA DuMgarA, (4) DuMgarAne DolAvanArA meAbhIDA 11 oLakhaje enaDIe ja eMdhANIe, e mArA kheALAne khUMdanArA (2); mArA mAhanajI e jhAjheruM jIvA mArA, ghaDapaNanA pALanArA. meAbhIDe 12 bhAmakA saunI taiyArI 211 A gItanA bhAvArtha edhA che ke koI eka mahApuruSane jovA, emanI sAthe rahevu', pichANavA, emanAM siddhAMtAne anusaravuM ane emanA maya banI javuM, e badhA judA judA prakAranA bheda che. kavi A badhA bhedomAMthI eka ja zabdanA uccAra karIne enA upara bhAra mUke che ke, "oLakhajo." ApaNI jUnI mAnyatA che ke, AsurI vRttinA atireka vakhate tene pratikAra karavA mATe izvaranA aMzarUpe koI mahApuruSa janme che ane vinAza paMthe jatAM mAnavIone e pAchAM vALe che. zrI rAma ane zrI kRSNane leza paNa pichANyA na hatA, evAM manuSyA emanA kALamAM paNa hatAM. A badhA thaelA anubhava uparathI jagatanA sarvAM mAnavIone kavi kahe che ke :- "oLakhajo, A bAvA avatArI.' * aMgrejI kahevata che ke--aMgrejanA rAja mAthe sUraja kadI AthamatA nathI. evA aMgrejIrUpI je Du'garA, tene DAlAvanArA. kavizrI dulA kAga smRtigraMtha ka
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha saMta vinobA AtmAnI jIbhathI belI rahyA che ane samajAvI rahyA che ke, "AkAza, pRthvI, teja, jaLa ane vAyu-paMcabhUtone koI mAlika na hoya. sUye khArA pANIne samudramAMthI kheMcIne mIThAM banAvyAM ane madhane saMpyAM. medhe prANIonAM jIvana mATe te jaLane varasAvyAM. e pANI bharIne manuSya goLAmAM nAkhyAM. enI kaMI paNa kiMmata ApI nathI, mATe hAMDo ne gAgara e bhale tamArAM hoya, paNa e pANI koInI milakata nathI. he mAnavIo! divAsaLIne saMdharelA agni ke jAmagarImAM paDate taNakho kyAMthI Ave che ? enI mAlikI konI che ? cUlAmAM bhArelA agni e paNa tamAro nathI. kAraNa ke tame ene sparza paNa karI zakatAM nathI. A te jIvana jIvavA mATenI IzvarI bakSisa che. hA, tamArI mAlikI rAkha para hoya tema bane kharuM. cetarapha vaMDe banAvIne moTI DelI mUkIne tame ema nakkI karyuM ke, phaLiyAnI aMdara raheluM AkAza te tamArI mAlikInuM che. paNa e bhrama che, kAraNa ke jIvana jIvavA sivAya e AkAzane tame kaMI upayoga karI zakatA nathI. eTale ke tamAro kabajo tame AkAzamAM karyo che ane tame AkAza kabajAmAM lAvyA cho, e vAta mithyA che. he mAnavIo! dorI ane paMkhA dvArA pavana meLavavAnI tame goThavaNa karI e badhI caturAI ane hoziyArI tamArI che, e vAtane huM kabUla karuM chuM. paNa tame pavananA mAlika nathI. tame pavananA kharekhara mAlika che, te tamArA zvAsamAM AvatA pavanane pAMca-sAta miniTa hRdayamAM rokI rAkho, to ja tamAro mAlikI haka sAbita thAya. paNa e mAlikI haka puravAra karavAmAM rakhene pavana bheLo pavana na vaLI jAya (mRtyu na thAya, enuM khAsa dhyAna rAkhajo. AkAza, pRthvI, teja, vAyu-e badhAM tattva prANIene jIvADavA mATe che, emano mAlika bhagavAna che, kRtrima vIjaLI vagere sAdhane bIjAne ApIe chIe, tyAre enuM vaLatara laIe chIe, tema prakAza, varasAda ane pavana jevI amUlya vastuo vAparavAnI kiMmata jo Izvara mAMge, te keTalI thAya? paNa AvI amUlya vastuo ApanAra -AvA dInadayALa bhagavAnanI bakSise jevI vastuo mAthe mAlikI haka jamAvavo, e keTaluM bhayaMkara che ? teno vicAra karyo ? dharatIne dhaNI te bhagavAna che. ane dharatI e prANIonI mAtA che. enuM dhAvaNa dhavAya, paNa enA dhaNI na thavAya." avatArI puruSa vinobAjI pukArI rahyA che ke:-"bhAmakA saunI saiyArI." (bhejA bhagata nA cAbakhAne - hIMcane - rAga) A bAvo avatArI...oLakho ...A bA avatArI... bhAkhe che e te "dharaNI nathI tamArI' ..oLakho ...Teka dariye dIdhAM...sUraje lIdhAM..meghe varasAvyAM vArI...(2), e...goLamAM nAkhyAM...nathI tamArA gAgara bhale hoya tamArI oLakhajo...1 kenI divAsaLI ? kenA devatA ? kyAMthI AvI cinagArI ?...(2), e.. bhAre agni...nathI tamAro...bhabhUti bhale hoya tamArI oLakhajo...2 thI e kavi dulA kAga smRti-graMtha ,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI phaLiyAmAM tame pUrelA Abhane...ADI DelI utArI...(2), e...Abha UDaLamAM...kAne na AvyuM'...bhUla karelI tame bhArIoLakhajo...3 konI bheAmakA ? ke'Ne banAvI ?...kaNa rahyuM che ene dhArI ?...(ra), e...'kAga' kahe tame AjathI mAnajo ke...bheAmakA saunI taiyArI eLakhajo...4 (manadara tA. 21-7-56) *** 13 zrI kRSNa bhagavAna zrIkRSNe potAnI tathA kuTuMbanI nirbhayatA mATe gokuLa-mathurAM cheDI dIdhAM ane e bhAgyA hiMdustAnane AthamaNe kAMThe; ane TheTha dariyAkinAre jaI te vasyA. tyAM paNa jarAsaMdha rAjAnAM sainya emane mAravA AvyAM hatAM. yAdavAnI hastI e zrIkRSNa bhagavAnane laIne ja hatI, chatAM satrAjita yAdavanA maNi cArAyA: e cArI zrIkRSNa para DhALI devAmAM AvI hatI. ane chevaTe te bhIlanA khANathI vIMdhAI ne potAnA deha cheoDI svadhAma padhAryA; jagatanuM hita karanAranI mANasAe AvI dazA karI che! mATe, he kAga, tu to zu? tAre kadI kAI nA dhAkhA na ja karavA. prANImAtramAM svArtha rahela che. are, jaDa, cetana sarvAM svArthImaya ja che. dIvA divela vinAnA pAtrane cheDI Ine aMdhArAnI eTe sUI jAya che. phaLa vinAnAM vrukSAne pakSIo chADI de che. vRddha pitAne dIkarAe tyAgI de che. parama mitra hoya te paNa svArtha na sare tyAre cheADI de che, eTaluM ja nahi paNa kadAca duzmana paNa bane che. pASaka pitAnu maDaduM haju paDayu. hAya, tyAM yuvarAjane kapALe rAjatilaka thAya che. A te maraNanA zAka ke huM ? jagatanA tabelAmAM hAthI ane gadheDo bane bAMdhyA che. kayAreka jagata hAthI para besADI khamakAra karaze ane kayAreka avaLe gadheDe besADI dhULa UDADaze. emAM, he kAga ! hasavA ane rovA jevuM kaMI ja nathI. svAsthya vinA jIvaneA sagA eka ja zrIkRSNa che. (chaMda--harigIta) kAI nAvathI taraze nahi, dhAkhA kadI dharazo nahi. jagadaMbA mAtA jAnakI dhikkArathI AkhI taNA, zrIrAmanI mahArANIe jaMgala viSe putro jaNyA; mana kaMpatI AzAvatI pRthvI taLe pesI gaI, rAdhava-caraNa sevA taNI eka AzA dilamAM rahI gaI. 1 kavizrI dulA kAga smRti graMtha A leAkanA sAgara viSe duniyA taNA dA-raMganA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha gokuLa tajI, mathurAM tajI, sAgarakinAre jaI vasyA, tyAM paNa prabhune mAravA joddhA jarAsaMdhanA dhasyA; maNi kAja mohanane ja sau nAtathI khA karyA, aMte harinA prANane je bhIlane bhAle haryA. 2 divela dekhe tyAM lagI jhAMkha e jarIye thAya nA, taLiye na bhALe tela te dIpaka pachI dekhAya ne; pAlaka pitAno jIva jyAre kALathI jhaDapAya che, muDadu paDayuM, yuvarAjane bhAle tilaka tyAM thAya che. 3 bhramaro bhame phUlajhADamAM tyAM snehathI baMdhAya che, puSpa vinAnA vRkSane choDIne cAlyA jAya che; phaLa-jhADa para paMkhI taNAM saMgIta-sUro saMbhaLAya che, niSphaLa thatAM, nAte gaye, paMkhIgaNe UDI jAya che. 4 svAratha sarve sAra kahe, sajajana kahe, mukha mitra kahI malakAya che, jyAre sare nA svArtha tyAre dosta duzamana thAya che; hAthI taNA heddA dhare, pachI khara vaLI taiyAra che, reto na hato 'kAga' tuM, svAratha taNo saMsAra che. 5 lIMbaDI, tA. 27-1946] mUrkhanA dhakhA zuM? mUrkha athavA ajJAnInA sArA ke kharAba kAma pratye harSa ane duHkha beuna dharavAM. jema kinArAnA khetaramAM koI vakhata pANI bharIne nadI phAyado kare che ane koI vakhata jamInane badhe kasa dheAI nAkhI kharAba banAvI de che. emAM nadIne kaI irAdo hoto nathI, tema mUrNa page paNa paDe mArI nAkhavA paNa taiyAra thAya. ene sAruM ke narasuM evI kaI gaNatarI ja nathI hotI, kAraNa ke vidhAtArUpI kuMbhAre ene evo ja ghATa gharavo hoya che. ane ene AtmA pApanA vAdaLathI gherAI gayela hoya che, mATe enA dhekhA zaM? kevaLa sAdhapura ke mahApuruSe eTale ke mAnavI ekale ja nahIM, paNa caMdanavRkSa, dharatI vagere mahAtavo che, te sajajana che, udha koTinAM che. sApa caMdanane varSo sudhI lapaTI rahe che, chatAM enuM jhera jatuM nathI, tema haLAhaLa viSavALA sarpane caMdana tarachoDatuM paNa nathI. chatAM e sApanA kaI durgaNa caMdanamAM AvatA nathI. sonA para eraNanA ghA paDe, ane agnimAM nAkhavAmAM Ave, dhamaNathI e dhamAya, evAM kaMIka saMkaTamAMthI pasAra thayA pachI e hemane raMga vadhAre UjaLo ane tejasvI bane che. ane pitAnA melane dhanAra agni, dhamaNa ane ghaNane e kadI na karatuM nathI. dUdhanA uttama zarIrane eka chAzanuM TIpuM abhaDAve che; enuM svarUpa pheravI * huM kavizrI dulA kAga Rrti-guMtha ke je
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAgavANI nAkhe che. rUpaphera thAya pachI paNa e gorasa pitApaNuM vIsaratuM nathI. ene maMthana karavAmAM Ave che, pachI mAkhaNane cUle caDAvI UbhuM karavAmAM Ave che, eTalA duHkha pachI paNa e kharAba banI jatuM nathI, ane badhI AkarI kasoTImAMthI nIkaLIne e te chevaTe nArAyaNarUpa banI jAya che. mANasa pRthvIne kheDe che, cIre che, chatAM eno roSa karyA sivAya dharatI manuSyane jivADavA ane utpanna karIne Ape che. AvA svabhAvanA mahApuruSone mArA namaskAra hajo ! ' mUrakhanA Teka. (jananI jo gopIcaMdanI-e rAha). mUrakhanA dhokhA re, sAdhu nava dhare che, vidhie ghaDele evo ghATa che; pApe re gherANe ene Atamo, AThe para aMgaDe ucATa che. caMdane tarachoDavA nahi sApane, rAkhyA ene radiyA majhAra che; nAganAM vikhaDAM re ene nava naDyAM re, caDavAM e te harine kapALa che. eraNuM jhIle ne ghaNanA ghA paDe che, haiye ene nava rAkhyo dAva i; AyumAM rANAM kuMdana nitanavAM re, e enA kuLane svabhAva che. mUrakhanA. 1 mUrakhanA0 2 aMgaDAM masyA cUle paMDa abhaDAvyAM chAze dUdhanAM che; enI deyuM kerA zrama jI; jyAM caDyAM tyAM chAzuM kare khasI, enA thayAM parabrahma che. mUrakhanA0 3 mAnavIe vadhyAM re dharaNI mAtane, toya eNe kSamA na karI tyAga che; anaDAM ApyAM re prANIne pivA, karuM ene namaNuM huM 'kAga' jI mUrakhanA 4 [bhAvanagara jatAM TrenamAM. tA. 4-8-42] kaNiI dulA kANA mRta-gha
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kavizrI dulA kAga smRti-graMtha ajavALuM prakAza keTale niramAnI ane paropakArI che ! bIjAnuM bhaluM karavA mATe hara koI paLe e taiyAra rahe che, kaI bolAve ke eka paLanI paNa vAra lagADyA sivAya turata doDI Ave che. koI kADhI mela ke turata bhAgI jAya che. rastAmAM, khetaramAM, bajAramAM sUI rahe che. koI chatrIpalaMga para poDhADe te tyAM paNa piDhe. khullA dvAramAM e kAyama Ave che. dvAra baMdha kare to rahevAnI rakajhaka karato nathI. vaLI darekanAM dvAra AgaLa jema pagAradAra besI rahe, tema hAjara rahe che. bolAve ke turata Ave che. gAmaThI bhASAmAM ApaNe ene ajavALe kahIe chIe. ene bolAvavuM eTale bArIbAraNAM khullAM karavAM ane rajA ApavI eTale baMdha karavAM, evo A gItane bhAvArtha che. (rAga bhairavI, AsAvarI chAyo) tamArAM dvAra kholo to AvuM, bAra tamAre kAyama besuM ru, yAda karo te AvuM...tamArAM Teka mAna nathI, apamAna nathI mana, harSa zoka nA lAvuM..; sAda karo te doDI AvuM ( - kAyama pharaja bajAvuM...tamArAM-1 kadie mArA manamAM nA've, upara paDatuM jAvuM...; dila pramANe DagaluM mAMDuM (, Ica na AgaLa AvuM.. tamArAM-2 kADhI mUko enuM kadie, dilamAM du:kha na lAvuM...; seja taLAIe piTuM nahi te (4, zerImAM suI jAuM...tamArAM-3 kAga niyama che kAyama evo, khullA dvAramAM jAvuM..; huM ajavALuM jaga ajavALuM (je bAra nahi khakhaDAvuM.tamArAM-4 tApI (1ii ' 55 1.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ $$$$s $$$$$$$s saMtanI sAdhanA, bhaktanI bhAvanA, nAmanI nAmanA, te jamAvI, kAga kavirAja te', kIrtinA koTa para, kanakano kaLaza dIdhe caDAvI; jagAnA juge vahI jAya, lUMTAya nA, kavi ! tArI amalI kamANI, zAradA mAtane, madhure mera, kAga TahukI gaye, kAgavANI gaganagAmI girirAja giranAra ze, ema saMge viharatA hatA tuM, dhanuSa-TaMkAra zAka zabda-kArathI, kAvya lalakAra karatA hatA tuM, mRtyune mArIne, jaga jItI gaye, vIra upaDI gaye, ta'ga tANI, zAradA mAtane, madhure meralo, kAga TahukI gaye, kAgavANI SSSSSSSSSSSSSSSSSS AvaraNa tathA ArTa pleTa : naTavara smRti prinTarsa * rAyapura : amadAvAda. * phona naM. 3 6 1 4 3 4