Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU(ThANaMgasutta,529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusandhAna 67 Adya sampAdaka : DaoN. harivallabha bhAyANI Y=Ye Ka prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA sampAdaka: vijayazIlacandrasUri sampAdaka : vijayazIlacandrasUri samparka: C/o. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa, amadAvAda-380007 phona : 079-26574981 / E-mail:s.samrat2005@gmail.com prakAzaka : kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prAptisthAna : (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAyamandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumA, amadAvAda-380007 phona : 079-26622465 (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-380001 phona : 079-25356692 prati : 300 mUlya : Rs 150-00 zrIhemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2015 kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 (phona: 079-27494393)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana anukramaNikA 'saMzodhana' e dhULadhoyAno dhaMdho che; bahu ochAne emAM rasa paDe. dhULadhoyA loko zahara ke gAmanA cokasI/sonI bajAranA mArga paranI gaTara/ khALamAM ekaThA thayelA kAMpa/kacarAne roja savAre ekaTho kare, potAnAM ThAmamAM bharIne laI jAya, pachI gaLaNAM/cAlaNI prakAranAM vividha sAdhano vaDe te kAMpane gALe, dhue, ane ema karatA karatAM kalAkonI mahenata pachI te suMDalAo-bharelA kAMpamAMthI temane thoDIka sonA ke cAMdInI jhINI karaco maLI Ave, tyAre temane temanI e majUrI, kAMpa-kacarA sAthenI, gaMdavADa bharelI ne gaMdA karI makanArI mahenata, sArthaka thayelI lAge. paNa AIM kAma karanArA bahu ochA-jUja-hoya. dhULa dhoIne sonuM pAme te A dhULadhoyA. saMzodhakarne kArya eka rIte A dhULadhoyAnA kAma jevaM ja gaNAya, granthasaMzodhana hoya, purAtattva hoya, itihAsamuM kSetra hoya ke tevU anya koI paNa kSetra hoya, emAM Dhagaloeka sAmagrI pheMdavAnI-tapAsavAnI; temAMthI sonAnI jhINI karaco jevI, gupta-lupta bAbato zodhI kADhavAnI; ane te dvArA granthanA arthane ke itihAsanI dhAraNAone badalI nAkhatI yathArtha bhUmikA sarajI ApavAnI. AmAM samayano ghaNo vyaya thAya; zrama - bauddhika ane zArIrika paNa ghaNo lAge; te karyA pachI paNa ghaNIvAra kazuM navaM hAtha na lAge tevU paNa bane ane to paNa hAravA-kaMTALavAnuM na hoya, paNa punaH navesarathI potAnA anyAnya zodhakAryamAM khUpelA ja rahevArnu hoya; eka sAcukalA ane saphala saMzodhaka mATe, eka saphala dhULadhoyAnI mAphaka ja, A apekSita ane Avazyaka sthiti che.. dhULadhoyAne, cha-ATha kalAkanA thakavI denArA zrama pachI, sonAnI eka kaNI jaDI jAya to keTalo harakha thAya ! to, eka saMzodhakane, AkarA buddhivyAyAmane ante, koI navo ja padArtha ke tathya, maLI Ave to kevI tRpti anubhavAya! - zI. sampAdana zrImunicandrasUri-praNIta kAlavicArazataka saM. muni trailokyamaNDanavijaya 1 13mA zatakanI traNa prAJjala racanAo saM. vijayazIlacandrasUri 21 aho, vara boli saM. vijayazIlacandrasUri 27 zrIsomadevasUriracitaH dharaNavihArastha-yugAdidevastavaH (sAvacUriH) saM. muni trailokyamaNDanavijaya 36 zrIjayacandrasUri-ziSya-racitaM delaulAlaGkAra-RSabhaprabhustotram saM. amRta paTela 40 paM. zrIdevadharmagaNikRtaM saMskRtaprAkRtabhASAnibaddhaM zrIvRSabhajinastavanam saM. amRta paTela 45 muni zrIsAdhukIrti-racita ASADhAbhUti-prabandha saM. anilA dalAla 47 muni zrInemikuMjarakRta gajasiMharAyacaritrarAsa saM. kirITa zAha 68 mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNi-ziSya zrItattvavijayagaNiracita pAMca laghukRtio saM. muni trailokyamaNDanavijaya 85 bAI madaikavaranI bAra vratanI TIpa saM. muni dharmakIrtivijaya gaNi 92 svAdhyAya AgamasUtroM ke zuddhapATha ke nirNayaviSayaka kucha vicArabindu AcArya zrIrAmalAlajI ma. 97 vihaMgAvalokana upA. bhuvanacandra 154 patracarcA maskarin/maGguli vize upA. bhuvanacandra 161 pUravaNI muni trailokyamaNDanavijaya 163 eka zodhapatra viSe saMzodhana vijayazIlacandrasUri 165 navAM prakAzano 167 AvaraNacitra-paricaya 168
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 prakriyAo vAcakonI saraLatA khAtara alagathI makI che. A prakriyAone grantha sAthe meLavI jovAthI paribhASAno paNa ApoApa khyAla AvI zakaze. granthakartA zrImunicandrasUri mahArAja che. municandrasUrijInA nAme aneka kRtio noMdhAyelI che. temAthI kayA municandrasUrijInI kaI kRti te nakkI karavU agharuM che. tethI A kRtinA kartA, samaya va. ane saMzodhana bAkI rahe che. te ja rIte prakaraNakartAo kozAdhipa yazodhavalanI putrI rukmiNI zrAvikAnA protsAhanathI A kRtinI racanA karI hovArnu puSpikAmAM noMdhyu che. A yazodhavala zrAvaka ane rukmiNI zrAvikAno vizeSa paricaya paNa zodhavo bAkI rahe che. sampAdana zrInunicaLasUri-praNIta kAlavicArazataka - saM. muni trailokyamaNDanavijaya jaina zAsanamAM dravyAnuyoga tathA gaNitAnuyoga - antargata jema vastutattvane varNavatA gahana ane vistRta mahAgrantho che, tema eka-be nAnAM nAnAM vicArabinduone varNavatAM saraLa nAnakaDA prakaraNo paNa che. prastuta prAkRta racanA paNa kAlanI gaNanA vize thoDIka pAyAnI mAhitI pUrI pADatuM eka prakaraNa ja che. joIsakaraNDaga, candapaNNatti, sUriyapaNNatti, bRhatkSetrasamAsa, bRhatsaGgrahaNI va. aneka granthomAM kAlagaNanA aGge vistRta jJAna pIrasAyaM ja che. paNa te gambhIra hovAthI sthUlamati loko samajI zakatA na hovAne lIdhe tene sarala bhASAmAM rajU karavAno prakaraNakartAno Azaya che, je mahadaMze saphala thayo che, atre nakSatra, cAndra, Rtu, ravi ane abhivarddhita o pAMca mAsacaM pramANa, tenI gaNatarI, o pAMca prakAranAM varSa, yugagaNanA, adhikamAsanI utpatti, ravi-candranI gati, kSayatithi ATalA viSayo pradhAnapaNe nirUpAyA che. A sivAya kAlagaNanA aGge ghaNuM kahevAnuM bAkI rahe che, te mahAgranthomAMthI joI levAnI ante bhalAmaNa thaI che. sampAdana mATe upayogamA lIdhelI prata pUjya gurubhagavantanA aGgata saGgrahanI che. te uparAnta kailAsasAgarasUrijJAnamandira - kobAmAMthI paNa paM. zrIhIrenabhAI dozInA sahakArathI A prakaraNanI be hastaprata sAMpaDI hatI (naM. 06044 ane naM. 35930). temano vAcanAnA svalpa zuddhIkaraNamAM upayoga karyo che. te mATe saMsthAnA amo AbhArI kAlavicArazatakagata kAlagaNanA * kALanI gaNanA pAMca prakAranI hoya che. te darekamAM divasasaMkhyA judIjudI hoya che. 1 mAsanA divasa 1 varSanA divasa nAma 30 360 chauo. abhivarddhita sampAdana mATe vaparAyelI pratamA mULa gAthAonA bhAvonA spaSTIkaraNa mATe aneka ThekANe aGkasaGkhyAo alaga rekhAo-vibhAgo dorIne ApavAmAM AvI che. temaja tenA cAre taraphanA hAMsiyAmA aneka TippaNo paNa koIka abhyAsIo karelA che. A sAmagrI yathAyogya sthAne joDIne atre 'TippaNa-yantrANi' o zIrSaka nIce ApI che. AvAM prakaraNomAM prAcIna gANitika prakriyA temaja tenI prAcIna paribhASAnuM paNa bahumUlya jJAna maLatuM hoya che. atre A prakaraNamA rajU thayelI gANitika nakSatramAsa : azvinI, bharaNI va. 28 nakSatrone candra jeTalA kALamAM bhogave, teTalo kALa 1 nakSatramAsa gaNAya che. 15 samakSetrI nakSatro : 1 azvinI, 2. kRttikA, 3. mRgazIrSa, 4. puSya,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 5. maghA, 6. pUrvAphAlgunI, 7. hasta, 8. citrA, 9. anurAdhA, 10. mUla, 11. pUrvASADhA, 12. zravaNa, 13. ghaniSThA, 14. pUrvabhAdrapadA, 15. revatI. 6 apArdha kSetrI nakSatro : 1. zatabhiSak, 2. bharaNI, 3. AA, 4. AzleSA, 5. svAti, 6. jyeSThA. amAsanA divase 1 kaLAno candra thAya che. tyAra bAda zuklapakSa AraMbhAtA dareka tithile 1-1 kaLA vadhatAM pUname candra punaH 16 kaLAno bane che. Ama 15 tithi kRSNapakSanI ane 15 tithi zuklapakSanI maLIne 30 tithino mahino thAya che. 1 tithi pUrI thavAno samayagALo divasa che. mATe 30 tithi pUrI thavAmA lAgato samaya = 29 divasa jeTalo thAya che ane te cAndra mAsa gaNAya che. bIjI rIte gaNIo to - eka kalAnA 61 bhAga thAya che. mATe 15 kalAnA 915 bhAga thAya che. oka divasamA 62 bhAga pasAra thAya che. tethI 15 bhogakALa kalA pasAra thavAmAM 14 divasa lAge che. mATe 15 kalA vadhavAmAM 6 dvayardha kSetrI nakSatro : 1. uttarAphAlgunI, 2. uttarASADhA, 3. uttarAbhAdrapadA, 4. punarvasu, 5. rohiNI, 6. vizAkhA. 1 abhijit nakSatragaNa na. saMkhyA 1 nakSatra kula 1 nakSatrano kula kSetrabhAga kSetrabhAga candrabhogakALa abhijit 1 630 6309 21 mu. 9 21 mu. 6767 samakSetrI 15 2010 30150 30 mu. 450 mu. apArdhakSetrI 6 1005 6030 15 mu. 90 mu. vyardhakSetrI 6 3015 18090 45 mu. 270 mu. candra 1 muhUrtamA 67 nakSatrakSetrabhAga bhogave che. tethI eka divasa = 30 muhUrta = 2010 kSetrabhAga. mATe 54900 kSetrabhAga = 819 mu. = 27 divasa. 1 divasanA 30 muhUrta = 810 muhUrtanA 27 divasa. 9 muhUrta vadhe. AnA bhAga thaze. tene eka divasanA thI bhAgatAM, 30thI 14 divasa ane ghaTavAmAM 14 divasa, ema kula maLIne 29 divasano mahino thAya che. RtumAsa: AmAM kRSNapakSanA 1 thI 15 divasa ane zuklapakSanA 1 thI 15 divasa ema 30 divasano mahino thAya che. temAM koI vadha-ghaTa thatI nathI. kRSNapakSanI ekamathI A mahino zarU thAya che, ane zuklapakSanI pUname mahino pUro thAya che. * sUryamAsa: meSa, vRSabha va. 12 rAzi che. A rAziono kula kSetrabhAga nakSatronA kula kSetrabhAga jeTalo ja che. tethI pUrve darzAvelA 54900 kSetrabhAgane 12 rAzithI bhAgIo to eka rAzinA 4575 kSetrabhAga Ave. sUrya eka rAzimAM sthiratA kare teTalo kALa 1 ravimAsa gaNAya che. sUrya oka muhUrtamA 5 kSetrabhAga bhogave che. tethI 4575 kSetrabhAga bhogavatAM lAgato Ano cheda uDAvatAM Avaze. candramAsa : candranI utkRSTa kaLA 16 hoya che. A utkRSTa kaLA mAtra pUnamanA divase ja hoya che. tyAra bAda kRSNa pakSamA dareka tithile 1-1 kaLA ghaTatAM ghaTatAM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 ravi mAsa - abhivarddhita mAsa - 31121 _ 3844 121. 3965 "124 124 124 124 12 ravi varSanI bIjI rIte paNa gaNatarI thaI zake che. sUrya 1 muhUrtamA 5 nakSatrakSetrabhAga pasAra kare che. A pramANe joIo to - nakSatragaNa na. saMkhyA 1 nakSatra kSetrabhAga kula kSetrabhAga 1 nakSatrano ravibhogakALa bhogakALa kALa = 915 muhUrta = 30 divasa (eka muhUrta = prahara = divasa) abhivarddhitamAsa : je varSamA 13 cAndramAsa hoya, te varSa abhivarddhita varSa gaNAya che. A varSanA kula samayagALAne 12 thI bhAgatAM je javAba Ave te abhivarddhitamAsa gaNAya che. abhivarddhita varSamA 383 divaso hoya che. A rAzine sama karIo to divasa Ave, Ane 12thI bhAgavA hoya to chedaka 62 ne 12 thI guNI tenAthI chedya saMkhyA 23790 ne bhAgavI paDe. Ama karatAM javAba Ave. Ane divasamAM pheravatAM 31 javAba Ave, A abhivaddhita mAsanuM pramANa che. nakSatrAdivarSapramANa : nakSatra va. mAsanI divasasaMkhyAne 12 sAthe guNavAthI te te varSanI divasasaMkhyA Ave che. A mATenI paddhati AvI che. pahelA te te mAsanA divasonI apUrNAMka saMkhyAmA je chedakasaMkhyA che, tenI sAthe pUrNa divasasaMkhyAne guNavI. maLelA javAbamAM apUrNAMkagata chedyasaMkhyA umeravI. A saMkhyAne pachI 12 sAthe guNI teno chedakasaMkhyAthI bhAgAkAra karavo. Ama karavAthI maLato javAba te te varSanI divasasaMkhyA sUcave che. abhijit 1 630 630 di. 4-di. REERSARASHANT = 30 2010 30150 13-di. 201 di. 1572672676776 277 apArdhakSetrI 6 1005 6030 - di. 6 di. vyardhakSetrI 6 3015 18090 20. di. 1203 di. kula 28 - 54900 - 366 divasa A rIte sUryane tamAma nakSatrone bhogavatAM 366 divasa thAya che. te ravivarSa gaNAya che. yugagaNanA : pAMca varSano eka yuga thAya che. temAM anukrame 1. candra, 2. candra, 3. abhivarddhita, 4. candra, 5. abhivarddhita ama 5 varSa hoya che. tenA divaso nakSatramAsa x 12 cAndra mAsa x 12 - 21960 = 4 412 kula maLIne 354 + 354 + 383 + 354 + Rtu mAsa - 30 x 12 = 360
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 hovAthI prakaraNamAM dekhADAI che. te Ama che - 383 - = 1828 = 1830 thAya che. (366thI apavartanA karatAM) oka yugamA pUrvokta nakSatrAdi mAsa keTalA pasAra thAya tenI gaNatarI A rIte thAya che. pahelAM te te mAsanI apUrNAMka saMkhyAmAM je chedaka aMka che, tenAthI pUrNa divasone guNI temAM chedyasaMkhyA umeravI. (Ane savarNIkaraNa kahevAya che.) tyArabAda yugadinasaMkhyA 1830 ne pUrvokta savarNIkRta saMkhyAthI bhAgatAM Avato javAba eka yugavarSanI te te mAsanI saMkhyA darzAve che. * adhikamAsanI utpatti : candramAsa karatAM sUryamAsa divasa adhika che. tethI 30 mahine nakSatra mAsa cAndra mAsa Rtu mAsa - ravi mAsa - abhivarddhita mAsa - 31121 3844 , 121 3965 , 124 124 124 124 x 30 = divasa vadhe che. A divasono 1 adhika cAndramAsa thAya che. ane AQ 13 mAsavALu varSa 'abhivarddhita' tarIke oLakhAya che. A adhikamAsa umerAtAM cAndra ane ravi kAlagaNanA punaH oka binduo bhegI thAya che. Reart at RCARRIERGAN 3 - mahine aka ama kula 2 adhikamAsa Ave che. yuganI zaruAta ASADha mahinAthI thAya che. tethI tenAthI 30 mahine adhika gaNatAM yugamadhye poSa ane yugAnte ASADha be-be vakhata Ave che. nizIthasUtranI pIThikAmAM adhikamAsane akAla tarIke gaNAvyo che. tethI te ayana-varSa-cAturmAsa va.nI gaNatarImA upayogI banato nathI. * ravi-candranI gati : sUryanI 1 muhUrtamA je gati thAya tenA karatAM candranI gati 62 kSetrabhAga jeTalI ochI hoya che. aTale eka divasamAM candra sUryanI apekSAle 1860 kSetrabhAga jeTalo pAchaLa par3e che. A rIte gaNatAM 29 divasamAM te sUrya karatAM kula 54900 nakSatrakSetrabhAga jeTalo pAchaLa thAya che. candra, sUrya, nakSatro va. tamAma jyotirpiNDo be ve che. te badhAM meru parvatanI parikramA kare che. A parikramAmArga paNa 54900 x 2 kSetrabhAga jeTalo che. Ama, 1 yugamA mAsasaMkhyA - nakSatra - 67, candra - 62, Rtu - 61, ravi - 60, abhivarddhita - 57 A ja vAtane judI rIte joI to 1 yuganI dinasaMkhyAne te te mAsanI saMkhyAthI bhAgatAM te te mAsanA divasonuM pramANa maLI rahe che. jemake nakSatramAsa va, AmAM abhivarddhitamAsanI gaNatarI agharI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anusandhAna-67 jUna - 2015 A mArganA je binduo aMka sUrya hoya tenI barAbara sAmA bindao bIjo sUrya hoya che. amAvasyAnA dine sUrya-candra sAthe (aka binduo) hoya che. banenaM te binduthI sAthe prasthAna thAya to candra karatAM sUrya dareka muhUrte 62 bhAga AgaLa sarakatAM sarakatAM 29 divase barAbara ardhaparikramAmArga = 54900 kSetrabhAga jeTalo AgaLa nIkaLI jAya che. A samaye tenI sAmeno sUrya pelA pAchaLa paDI gayelA candra sAthe bhego thAya che. ane bIjI amAvasyA sarjAya che. A ja gatile AgaLa vadhatAM pelo pahelo sUrya bIjA 29 divasa jatAM bIjo ardhaparikramAmArga AgaLa nikaLIne trIjI amAvasyAo puna: candra sAthe bhego thAya che. sUryanI eka divasanI gati 54900 kSetrabhAga jeTalI che, jyAre candranI 53040. tethI sUryanI 54900 x 2 = 109800 kSetrabhAganI 29 parikramA thAya, tyAre candranI 28 parikramA ja pUrI thAya che, ane candrasUrya bhegA thAya che. A samayagALo lagabhaga be mahinA jeTalo che. tethI sUryanI 1 varSamA 177 karatAM adhika pradakSiNA thAya che, jyAre candranI 171. avamarAtra (kSayatithi): oka tithi- kALapramANa divasa jeTaluM che. tethI dararoja oka AkhI tithi ane bIjI tithino aka bhAga - ATaluM pasAra thAya che. A pramANe gaNatarI karatAM 61 mA divase 62mI tithi samagrapaNe antarbhAva pAmatAM te 'kSayatithi' gaNAya che. A kSayatithi dara 62mA divase Ave che. tethI 366 divasa pramANa ravivarSamA kula 6 kSayatithi thAya che. A kSayatithi ASADha, bhAdaravo, kArataka, poSa, phAgaNa ane vaizAkha mahinAnA vada pakhavADiyAmAM Ave che. kAlaviyArasayaM namia jiakAlakIlaM, kAlasamuSpannaghaNagahiraghosa / vIraM jaekkavIraM, kAlaviAraM pavakkhAmi // 1 // kAlo addhArUvo, mANusalogammi so muNeavvo / sUrakiriAbhivaMgo, samayAvaliyAibheu tti // 2 // tattha kila paMca mAsA, havaMti nakkhattamAIA / tesiM patteamiNaM, kameNa mANaM nisAmeha // 3 // sattAvIsaM ca diNA, tisatta sattavibhAga nakkhatte / cando auNatIsaM, bisaTThibhAgo ya battIsaM // 4 // uumAso tIsadiNA, Aicco tIsa hoi addhaM ca / abhivaDDiamAso puNa, cauvIsasaeNa cheeNa // 5 // bhAgANigavIsasayaM, tIsA egAhiA diNANaM ca / jaha ee niSphatti, lahaMti taha bhannai iyANi // 6 // nakkhatta'TThAvIsA, assaNibharaNAiA jnnpsiddhaa| tANa sasibhogakAlo, havai sa nakkhattamAso tti // 7 // iha panarasa samakhittA, nakkhattA te ime viyANAhi / assiNi1 kittia2 migasira3, pussa4 mahA5 phuggaNI6 hatthA7 // 8 // cittA 8 'NurAha 9 mUlA 10, AsADhA 11 sAvaNo 12 dhaNiTThA 13 y| bhaddavayA 14 taha revaI 15 - me puNa chacceva'vaDDakhittAo // 9 // sayabhisayA 1 bharaNIo 2, ruddA 3 assesa 4 sAi 5 jiTThA 6 ya / evaM divaDakhittA, chaccee uttarA tinni 3 // 10 // puNavasu 4 sagaDa 5 visAhA 6, abhijI puNa esi annahA hoi / tinha vi nakkhattagaNA-Na'vekkheuM khittabhAgaM ti // 11 // tahAhi - chacceva sayA tIsA 630, bhAgANaM abhije khittavikkhaMbho / paMcottaraM sahassaM, avaDDakhittANa patteaM 1005 // 12 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 bhAgANa do sahassA, dasuttarA huMti sarisakhettANaM 2010 / tinni sahassA panarasa, ya ceva bhAgA u sesANaM 3015 // 13 // egasasirikkhakhettaM, cauppannasahassa navasae kAuM 54900 / bhAgANa jahAbhaNiaM, tao vibhajjijja bhAgagaNaM // 14|| samakhittesuM tIsA 30, paNayAlIsA 45 divaDDakhittesu / pannarasa 15 avaDDakhittesu, hoi bhogo muhuttANaM // 15 // abhijie nava muhuttA, sagasaTThIbhAga sattavIsAu / savvo vi esa kAlo, sasibhutto rikkhamAso tti // 16 / / bhAgANa sattasaTThI 67, rikkhagayANaM sasI muhutteNa / carai divaseNa sahase, do puNa dasabhAga abbhahie 2010 // 17 // egadivasassa bhogeNa 2010, bhAie rikkhabhAgarAsimmi 54900 / uDumAse tIsAe, oaTTha aMsacheANaM // 18 // bhaNio nakkhattamAso // jo puNa caMdamAso, niSphajjai so tihINa tIsAe / tihimANaM puNa sasiNo, khayavasao vuDDivasao a // 19 // solasabhAge kAUNa, uDuvaI hAyae'ttha pannarasaM / tattiabhAge a puNo, vaDDai so sukkapakkheNa // 20 // bhAgakhayavuDDikAlo, bAsaTThi vibhAiaMmi' diNakAle / je igasaTThI bhAgA, tattullo hoi nAyavvo // 21 // igasaTThI je bhAgA, bhaNiA mANaM tihIe puvvamiha / te tIsAe guNiA, bhaiA bAsaTThicheeNaM // 22 // laddhaM iguNatIsaM, divasA aMsA bisaTTi battIsaM / itthaM tIsa tihIo, esu ccia caMdamAsu tti // 23 // ahava'nnahA bhaNijjai, sasimAso tattha solasa kalAo / sasiNo havaMti bibe, muttu kalaM solasiM tAsu // 24 // ikkekkA igasaTThI, bhAgA kijjati panarasakalAsu / jAyA paMcadasuttara-navasayabhAgA tao tANa 925 / / 25 / / bAsaTThI bAsaTThI, divase divase usukkapakkhassa / je parivaDDai caMdo, khavei te ceva kAleNa // 26 // ia egA caMdakalA, ego tassegasaTThibhAgo a| divaseNaM vaDDantI, hAyantI bhAgA tao savve // 27 // diNacaudasageNaM sa-tacattabAsaTThibhAgaahieNa / sujja(jhaM?)ti khijjati a, pakkhadugeNesa sasimAso // 28 // kasiNapaDivayapayaTTo, siapakkha'ntimatihIe nimmAo / eso riumAso puNa, savva ccia tIsayaM divasA // 29 / / bhaNiA caMdamAsa-riumAsA ||ch| mesAIyA bArasa, rAsI rikkhAI tattha aDavIsA / savaNuttarasADhaMta-ggao u abhijI jaNe rUDhA(Dho?) // 30 // puvvanirUviaNakkha-ttakhittabhAgANa 54900 rAsisaMkhAe / bhaiA duvAlasala-kkhaNAe labbhai tao eaM // 31 // paNayAlasayA paNasa-ttarI a nakkhattakhettabhAgANaM / ikkekkarAsimANaM, eso ravibhogakAlo so // 32 // tIsaM divasA addhaM, diNassa eso a sUramAso tti / bhAge paMca muhutte, avaTThie bhuMjaI sUro // 33|| divaseNa divaDDasaya, evaM bhuMjaMti sUra mAseNaM / mesAIrAsINaM, bhAgA savve vi patteaM // 34 // tatazca - puvvattarAsibhAgA 4575, diNabhogeNaM 150 jayA vibhajjati / taiA tIsa diNAI, laddhAI akhaNDarUvAI // 35|| jo paNasattarirUvo, aMso 75 cheo divaDDasaio'ttha 150 / tesi paNasattarIe, uvvaTTe labbhai diNaddhaM // 36 / / bhaNio AiccamAso ||chaa| jammi varisammi terasa, sasiNo mAsA havaMti so variso / bArasa bhAe kajjai, abhivaDDiamAsu so hoi // 37 // tathAhi - terasasasimAsesu, tesIA saya diNANa tinneva / coAlIsaM bhAgA, bAsaTThi savannie tammi // 38 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 14 anusandhAna-67 tevIsa sahasa satta ya, sayAI NauAI huMti aMsANaM / bArasabhaio eammi, hoi ahimAsagapamANaM // 39 // dvAdazabhirbhajanAya yathA vidhIyate tathopAyena dayate - tattha vi bArasaguNiaM, bAsaDhei kAuM kuNaha uvvaTTara / chakkeNa tao dunni vi, rAsINaM hoi ia mANaM // 40 // caThavIsasayaM cheo, iguAlasayAI pNcstttthaaii| aMsANa12 niacchee13-Na bhAie laddha ahimAso // 41 // parUvio ahimAso ch|| ee paMca vi mAsA, bArasaguNiA jayA vihijjati / hu~ti tao varisAI, tannAmAI puDho paMca // 42 // tinni saya sattavIsA, diNANa sagasaTThibhAga igavannAm / tinni sayA cauppannA, bArasa bAsaTThibhAgA ya" // 43 // sadA tinneva sayANa, te ccia chahi samahiA jahAkamaso / nakkhatta-caMda-riu-sUriANa saMvaccharapamANaM // 44 // tisiA tinni sayA cuA-lIsA bisavibhAgANa / abhivaDDiasaMvacchara-mANamiNaM dohi a pavaTTe // 45 // cattAri mAsarAsI, bhAgajuA ettha te guNeUNa / niacheeNa sayaMse, karettu bArasa guNe kujjA // 46 // tatto harijNa bhArya, niacheehiM samAgayantammi / taM hoi varisamANaM, jaM bhaNi puvvameva ihaM // 47|| eesu sUravarise, pannavaNA kiMci annahA inhi / sIsANaM daMsijjai, maiviupAyaNakae esA // 48 // je rikkhakhittabhAgA, puvvaM bhaNiA diNassa bhogeNaM / saGkasayalakkhaNeNaM 150, bhaiA NaM tesi laddhamiNaM // 49 // cattAri diNA ego, diNapaMcamo muhuttachakkaM / / eso raviNo bhogo, nAyavvo'bhIjirikkhassa // 50 // je puNa avaDDukhittA, bhogo tesiM diNANi chacceva / satta dasaMso divasassa, te muhuttANa igavIsA // 51 // samakhittANaM terasa, divasA taha donni paMca bhAgAo / bArasa te u muhuttA, divaDDakhittANa puNa eaM // 52 // vIsa diNA taha ego, dasabhAgo tattha tinni u muhuttA / bIantimesu pannarasa 15, sesaduge tIsa uvvaTTo // 53 // savvo vi esa kAlo, diNarUvo taha muhuttarUvo a| milio jAyai ravi-vaccharo ti jo vannio puvvaM // 54 // cha / cande 1 cande 2 abhiva-DDie a 3 cande 4 abhivaDDie ceva 5 / ia paMcavacchara jugaM, tIsa'dvArasasayadiNehiM 1830 // 55 // 2"sagasaTThi rikkhamAsA 67, bAsaTThI caMdamAsa iha hunti 62 / igasaTThI riumAsA 61, saTThI puNa sUramAsA ya 60 // 56 // sattAvanna'bhivaDDia 57, mAsA egaM sayaM ca tesIaM / te NaUasattasayabhA-iassa aMsANa mAsassa" // 57 / / esA ya mAsasaMkhA, nianiamAsehiM bhAio saMte / jugakAle samuTThai, mAsA saMkhAe bhaiyammi // 58 // tattha jayA bhAijjai, jugarAsI rikkhamAimAsehi / tesi savannA paDhama, kajjai labbhai tao eaM // 59 // aTThArasasayatIsA, saMpunnA sattasaTThibhAgA yo / rikkhe sasimAse puNa, evaia ccia bisaRssA // 60 // riumAso akhaNDadiNA, so ittha savannaNA tao natthi / iganauaaTThArasayA, bAsaTThasA u ravimAso28 // 61 // caThavIsasayaM'sANaM, eguNavannA sayA u pannaTThA / ee diNANa bhAgA, viSNeA ahigamAsammira // 62 // jugadiNamANaM tatto, nianiacheohiM saMguNeUNa / vibhajjijjA aMsehi, saMkhA mAsANa to hoi // 63 / / navara'bhivaDDiamAse, pannuttaranavasayAi aMsANaM 915 / iguyAlasayA paNasaTThi-samahiA cchea 3965 aMsANaM // 64|| eesiM dunhaM pi a, rAsINaM paMcageNa UvaTTe / labbhai cheo aMso, payaMsio jo ihaM pubvi (Ti. 25) // 65 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 athA'nantaraM "mAsA saMkhAe bhaiammi (gA.58)" ityetad bhAvyate - sagasaTThI bAsaTThI, igasaTThI saTThimeva mAsANaM / nakkhattamAiANaM, saMkhA eAo jugabhAgo // 66 // hunti tao rikkhAI, mAsA abhivaDDie viseso a / sattAvannaM mAsA, puvvaM jaM sAhiA bhaNiA // 67|| tesi savanne jAyA, paNayAlIsaM sahassa tinni sayA / caurAsIi teNaua, satta saya bhaiamAsaMsA // 68 // tau cheeNa jugadiNe-guNe caudasa lakkhA sahassa igavannA / egaM ca sayaM nauaM 1451190, bhaijjato aMsarAsIe // 69|| laddhA igatIsa diNA, cauvannasahassa dusaya chAsIyA / paNayAlasahassa saya tiga, culasI bhaie egadivasaMsA2 // 70 // tesiM cheyaMsANaM, chAsaTehi saehiM tIhi tao / apavaTTaNammi jAyA, cheaMsA ahigamAsassa 71|| bhaNiA paMca vi mAsA, tesiM saMvaccharA ya inhaM tu / ahimAsagauppattI, jai hoi tahA nidaMsemi // 72 // candassa jo viseso, Aiccassa ya havijja mAsassa / te igasaTThI bhAgA, bAsaTThA tIsaguNiA te // 73 // bAsaTThIe bhaiA, havai sa ego'himAsago ittha / terasamo sasimAso, tIsA saMkanti antammi // 74|| tatthego jugamajjhe, so puNa poso duijjao hoi / anno jugassa anto, hoi duijjo sayA''sADho // 75 / / eso akAlacUlattaNeNa, bhaNio nisIhapIDhamma / to ayaNa-varisa-caumAsagA ya (gANa?) mANe aNuvaogI // 76 / / egAe'mAvasAe, raviNo sasiNo a donha miliANa / tayaNantaraM viuttANa, suNaha milaNaM jahA hoi 77 / / candehiM ravI sigghA, tatto sigghAI hunti rikkhAI / tinhaM pi patthiANaM, kassa gaI kittiA hoi // 78 // nakkhatteNa muhutte, muccai bhAgehiM paMcahi diNindo / sattaTThIe miaMko, raviNA cando bisaTThIe // 79 // evaM saTThi tihIsuM, gayAsu divasANa iguNasaTThIe / bAsaTuMsadugeNa ya, so ccia sasiNo ravI milai // 8 // tahAhi - egeNa muhutteNaM, bAsaTThIe vimuccaI cando / raviNA divaseNa puNo, saTThaTThArasayaMsehiM // 8 // tatazcA'STAdazabhiH SaSTyadhikaiH zataiH 54900 parasya rAzerbhAge hate aMzAnAM ca triMzatA apavartane idaM - iguNatIsadiNehiM, battIsAe bisavibhAgehiM / cauppannasahassA nava-sayabhAgehi muccaI cando 54900 // 82 / / evaM bIAe'mAvasAe, raviNA duijjaeNa sasI / jujjai tAvaiesuM, gaesu puNa raviabhAgesu 54900 // 83|| so ccia sasiNo sUro, milei evaM ca dohi khittehi / yadyekena dinenA'STAdazazatAni SaSTyadhikAni labhyante tadA candramAsena kimiti trairAzikanyAsaH, AdyantayorityAdinA labdhAni catuHpaJcAzasahasrANi navazatAdhikAni / rikkhANamaigaehi, ravisasiNo te ccia milanti // 84|| ch|| candassa ya sUrassa ya, samameva ya patthiANa varisammi / jAvaiA suragiriNo, parimANA hunti te vucchaM // 85 // bArasasu'mAvasAsuM, bArasa baastttthibhaagahiaaii| cauppanna aMgulAI, tinni sayAI diNANa bhavo // 86 // etAni ca candramAsasya dvAdazabhirguNane jAyante" / dohi divasehiM ma-NDalapUro sUrassa hoi egassa / sattuttarasayamahiaM, havanti te egavariseNaM25 // 87 / / etacca pUrvoktadinarAzerIkaraNe jAyante(yate) / kiMcUNagamaNavasao, sasiNo khijjanti sUriamavikkhA / chacceva maNDalAI, sayamegasattarasao hoi 171 // 88 / /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 sIsANuggahaheuM, sirimaM muNicandasUriNA eso / accantaM gambhIro, tti desio payaDavayaNehiM // 100 // // iti kozAdhipayazodhavalaputrikayA rukmiNIsuzrAvikayA protsAhitazrImunicandrasUrikRtaM kAlavicArazatam ||ch| TippaNa-yantrANi tahAhi - cauppannasahassa navasaya, taha bhAge sUrio diNe carai 54900 / evaM ca parisyaddhaM, saMjAyai egadivaseNa // 89|| bIe vi diNe puNa i-ttiammi kamiammi parirao punno / so puNa adrusayAI, sahassa nava ega lakkho a // 9 // navazatAdhikacatuHpaJcAzatsahasrANi dviguNIkRtatvAt / / evaM cia candassa vi, saMjAyai parirao paraM UNo / sattatIsasaehi, vIsaI ahigeNa aMsANaM 3720 // 11 // jamhA ravissa cando, addha(saTTha')TThArasasarahiM UNagaI / divasammi dunni guNie, to labbhai esa rAsi tti // 92 / eSa rAziviMzatyadhikasaptatriMzacchatalakSaNa: pUrvagAthokta eveti / egAe parirayaddhaM, bhijjai caMdassa amAvasAe tao / paDipunno dohiM imo, cha ppariraya UNagA evaM // 93 / / bhaNioM sasiNo pariraya-UNattaM saMpayaM pavakkhAmi / jaha hunti omarattA, varise chakkappamANeNaM // 14 // iha hunti omarataM, egaM igasaTThidivasaantammi / bAsaTThimA tihI jaM, khijjai evaiadivasehiM // 15 // evaM cha omarattA, chAsaTThisaehi tihiM divasANaM / AdityasaMvatsareNetyarthaH / kiM bhaNiyaM jaM tihIo, vArehiM samaM na labbhaMti // 96 // AsADhabahulapakkhe, bhaddavae kattie a pose a / phaguNavaisAhesu, a bodhavvA omarattAo // 97|| ee kasiNapakkhe, havanti na havanti sukkapakkhammi / jatto bIAo imaM, taM jANa visesasuttAo // 98 // eso kAlaviAro, siTTo siddhntsiddhjuttiihiN| loeNa thUlamaiNA, puNa'nnahA kiMci vavahario // 99 / / 1. 27 na, 29 caM, 30 Rtu, 30 ravi, 31 abhivarddhi 2. SaDguNaM 6030 3. paJcadazaguNaM 18090 (30150) 4. SaDguNaM 18090 abhijit 630 sarvamIlane 54900 5. gaNite sati 6. ete dvASaSTyA hiyante, labdhaM 14, uddharitAH 47, 14 dviguNAH pakSadvayasatkatvAt jA0 28, apare'pi 47 dvigu0 jAtA 94, teSAM 62 hatau labdhA 1, kalA kSe0 jA0 29, sthitA bhAgAH 32 / 8. 383 , 29 divasAstrayodazaguNA jAtA 383 9. , etadrAzeH 62 guNatve jA0 23746 bhAga 44 kSe0 jA0 10.62 guNA dvAdaza kriyante tadA jAtAH 744, eSAM SaDibharapavartanAyAM labdhAH 124, pUrvoktarAzeH 23790 SaDbhirapavartanAyAM labdhAH 3965 11. apavartanAm 12. 383 13. 124 rUpeNa 14. 327 nakSatramAsa 27 saptaSaSTiguNA kriyante jAtAH 1809, 21 bhAga kSe0 jA0 1830, ete dvAdazaguNA jA0 21960, eSAM 67 bhAge la0 327 bhA051
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 15. 354 candra, atha candravarSapramANe 29 dvASaSTi gu0 jA0 1798, bhA0 32 kSe0 jA0 1830, eSAM 12 guNatve jA0 21960, dvASaSTyA hatau la0 354 bhA0 12 16.360 Rtu 17. 366 Adi, 30 dvigu0 jA060, bhAga 1 kSe0 jAtA: 61, ete 12 gu0 jA0 732, eSAM dvAbhyAM hatau labdhaM 366, eSA ravivarSapramA 30.57 mAsA 793 guNane jAtA 45384 31. 1830 yugadinAH 793 chedena guNitA jAtA 1451190 32. 33. 1, , 29 , ekaikasmin dine yadi 1860, atra trai[rA] zikaM 62, 1860, 1830, madhyamazcaramaguNaH 62, bhakta: 54900. 18. 383 31 ekazatacaturvizatiguNAH kRtA jAtA 3844, eSAM madhye bhA0 121 kSepe jAtaM 3965, eSAM 12 guNatve jAtaM 47580, asya rAzeH 124 hatau labdha 383, zeSasya 88 rUpasya dvAbhyAmapavartanAyAM labdhAH 44, 124 dvAbhyAmapavartanAyAM la0 62, etadabhivarddhitavarSapramANam / 34.354 35.177 19. 12 guNAni 27 dinAni 21 bhAgA saptaSaSTibhirhatA labdhA 327 , evamanye'pi bhara23384 * * * 20.4 , 630 150lakSaNena bhaktA, labdhA divasAH 14(4), bhAgo 1 muhUrta 6-rUpaH 21.6 22. 13 23. 20 24. 1830 yugadinapramANaM 67 guNaM jAtaM 1226100 etena savarNIkRtanakSatramAsena 1830 rUpeNa hiyate labdhA mAsAH 67 25. 57
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 13mA zatakanI braNa prAJjala racanAo - saM. vijayazIlacandrasUri melI-cIkaNI-vAsI gandha dharAvatI nahi thatI hoya. kadAca eTale ja 11mA-12mA vagere zatakanAM bimbo jyA-jyAre paNa pragaTa thAya che tyAre te ekadama svaccha, UjaLAM ane jANe tAjAM ja nirmita hoya tevAM hoya che. AjanI svIkRta pUjA-paddhatimA A zakya nathI rahI. 3. trIjI kRti 'navagrahonA AhvAna'nI che. te padyAtmaka nahi, gadyAtmaka che. pratyeka graha mATe prayukta vizeSaNo kartAnI bhASAkIya sajjatAnAM-pANDityanAM dyotaka bane che. 'jina'nA abhiSekotsavamAM te kALe paNa 9 grahornu AAna thatuM hatuM, te A prakAranI racanA dvArA jANI zakAya che. __ bIjI-trIjI kRtionA kartA koNa haze, te aMge pratimAM koI ullekha thayo nathI. banI zake ke A be paNa harSacandrasUrinI ja racanA hoya. athavA anyatra kyAya e racanAo maLI Ave ane tyAM kartAno nirdeza hoya to tenI gaveSaNA karavI ghaTe. zrIAtmArAmajI jaina jJAnamandira - vaDodarAnI kra. 39nI tADapatra pratinAM traNa jeroksa pAnAM kyAMkathI jaDyAM : sambhavata: sva. A. zrIvijayasUryodayasarijI ma.nA saGgrahamAMthI, temAM traNa navIna kRtio najare caDI, to tenuM zakya sampAdana karI te atre prakaTa karavAmAM Ave che. te pAnAM para patrAGka 87 thI 94 AMkelA hatA. 1. prathama kRti 'mahAbhayahara jinastava' che. te nava padyapramANa che. kramazaH hAthI, siMha, sarpa, agni, yuddha, bandhana, roga, jala - ema ATha bhayornu nivAraNa jinastavanAthI thAya - evaM nirUpaNa A padyomAM thayuM che. bhaktAmarastotranI 'zcyotanmadAvila0' thI laI 'mattadvipendra0' sudhInI gAthAornu sahaja smaraNa thAya. ema lAge che ke te samayamAM AvAM bhayahara padyo racavAnI vyApaka paramparA haze. AnA kartA, antamA lakhyA pramANe, vAdIndra dharmaghoSasUrinA ziSya harSacandrasUri che. vAdIndra dharmaghoSasUri viSe 'jaina paramparAnA itihAsa'mAM noMdhAyelI vAto A pramANe che : 12 mA zatakamAM temanI sattAkALa che. te dharmasUri nAme paNa oLakhAtA. ambikAdevI varadAna temane maLeluM. teo cha ghaDImAM 500 zloko kaNThe karatA. aneka vAdomAM jItavAne kAraNe te 'vAdIndra' tarIke khyAta hatA. temaNe 'dharmakalpadruma' (1186) nAme prAkRta grantha tathA 'gRhidharmaparigrahapramANa'nI racanA karI che. temaNe nahAra, surANA, sAMkhalA, khaTora Adi 105 osavAla-gotro tathA 35 zrImAlInAM gotro navAM pravartAvyAM hatA. temano gaccha te dharmaghoSagaccha athavA surANAgaccha kahevAyo. kAlAMtare te gacchanAM te gotro tapAgacchane mAnatA thayA. harSacandrasUrino svatantra paricaya upalabdha thato nathI. 2. bIjI kRti 'aSTaprakArI jinapUjAnAM kAvyo' che. te samayamA aSTaprakArI pUjA je rIte pracalita hatI te krama ahIM sacavAyo che. gandha, puSpa, dhUpa, akSata, naivedya, jala, phala, dIpa, jalapUjAmAM paNa jala bharelo kalaza bhagavAna samakSa sthApavAno ja nirdeza che, pratimA para te jala DhoLavArnu nathI. te samaye pravartatA AvA kramane kAraNe pratimAne roja dUdha-pANIthI nhavaDAvavAnI na hovAthI pratimA gaMdI zrIharSacandrasUriviracitaH zrIjinastavaH taTIghrataTatATanatruTitakoTidantArgalo galanmadakaTukvaNabhramaraDiNDimoDDAmaraH / jinezvara! dhurandharastaruNimoddharaH sindhuro na dhIramabhidhAvati tvadabhidhAkSaradhyAyinam // 1 // kSaNakSatamataGgajakSaradasRkjalaprasphuTacchaTAcchuritakezaraH prakaTitasphuradvikramaH / vipATimasukhotkaTo vikaTadRSTidaMSTrAGkaro / harijina! tava smRteH kramagato'pyapakrAmati // 2 // kirannativiSAkulasphuritavisphuliGgotkaraiH karambitadizA dRzA kSaradasRksadRkSAciSaH / kSito'pi savidhe kSatAddazati dandazUkaH kathaM viSApaharaNaM maNi smaraNamarhatAM bibhrataH // 3 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 (2) ruSA'nyamasahanmahaccalazikhAgrajihyazato jighatsuriva maNDalaM jhagiti caNDarazmerapi / davAgnirapi dhukSito jinapa! maMkSu vidhyApyate bhavaccaraNanirjharasmaraNabhUridhArAmbubhiH // 4 // kvacit kalakalodbhaTaiH bhaTakapAlakelIkilaiH kvacid racitatANDavaiH karikabandhapRSThasthitaiH / vikIrNadizipUtanaiH kva danuvedikAyAM jina! / tvadaMhipajanaM janaM jayavadhUrvRNIte svayam // 5 // truTanti bhujarajjavo jhaTiti bandhasajjA: svayaM galanti nigalAga(rga?)lA dviguNaceSTagADhA api / jineza! vizarAravazvaraNazRGkhalA tvatsmRtebhavanti hatavairibhirvinihitasya kArAgRhe // 6 // vizIrNasakalAGguliH kramaNapUtipUrNavraNo bhramadgrahilamakSikAkSatakRtavyathAduHsthitaH / upaiti viravadrNa kSaNata eva nityaM jina! tvadIyavacanAmRtAccamarava - rullAghatAm // 7 // mahAniha calAhatocchalitavAricchaTA(vA:chaTA)cchoTitaH plutaM madahaTholluThajjaraThamInanirloThitaH / amudramapi mAdyati draDhayituM samudre plavaM saheti jina! vAstavastavapadastava(:) kevalam ||8|| jinendra! bhajatAmidaM tava padAravindadvayaM purandarapurassaratridazabhUribhUpastutam / durantaduritotkaraprabhavabhAji janmAnyapi dravanti kimupadrave prasaravidrave vismayaH // 9 // iti mahAbhayaharo jinastavaH // maGgalamastu jinazAsanAya // vAdIndra-zrIdharmaghoSasUripaTTe zrIharSacandrasUriNAm / / aSTaprakArajinapUjASTakam // kAsmIrairmalayodbhavai{gamadaiH karpUrapUraiH paraigandhairgandhavilubdhamattamadhupazreNIbhirAsevitaiH / kalyANaikamahodadhejinapateH sadbhaktiromAJcita: pUjAM gandhavatIM karomi nitarAM svargApavargecchayA // 1 // gandhapUjA // mandAraiH sindhuvAraiH surabhizatadalaiH pArijAtairazokaiH punnAgairnAgakundaivicakilabakulaizcampakairjAtipatraH / kalhAraiH kAJcanAraiH surabhisumanasairgandhalubdhAlizliSTai(?)bhaktyA pAdAravindaM bhavabhayamathanaM pUjayAmo jinasya // 2 // puSpapUjA // sadgandhadraviNaprayogaracitA(taM) svargapriyaM cUrNitaM satkRSNAgurukunduruSkasahitaM vahnau parikSepitam / gandhotkarSavilubdhaSaTpadakulavyAloladhUmotkaraM dhUpaM tIrthakRta: pramodavasaterudvAhayAmyAdarAt // 3 // dhUpapUjA // sacchabhaiH kAntimadbhiH zazikaranikarodbhAsibhirdugdhavaNegandhADhyairagrapUrNairmadhulihapaTalobhrAntijhAtkAraramyaiH / anta:sAraiH pavitrairjananayanamanohAribhiH pAvanAtmA kurve'haM lokabandhoH kramakamalapurastandulaiH svastikAdyam // 4 // akSatapUjA // sadgandhoddharasarpiSA parimitaM pakvaM navAnnaM paraM pakvAnnaM paramAnnakhaNDasahitaM dadhyAjyadugdhairyutam / bhaktyA tIrthapatejinasya purato naivedyamatyadbhutaM sarvopadravahAri vismayakaraM yacchAmahe(?) zreyase // 5 // naivedyapUjA // svannadiyaiH sarai(re?)vaiH surabhisumanasairvAsitaiH kAntimaddhirdugdhAmbhodhiprasUtaiH vidhukaradhavalaiH pAvanaiH svacchazItaiH / zasvallokaikabhartuH kramakamalapuro vAribhiH pUrayitvA haima kumbha vidhAsye smitakamalamukhodbhAsitaM bhUrizobham // 6 // jalapUjA // sacchIkAn svarNavarNAn bahalaparimalAlIDhamattAlimAlAn sadyo vRkSapramuktAn sarasarasabhRtAn vRttavRntopayuktAn /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 avyaGgAn patrapUrNAn vividhasuravadhUdattahastAn manojJAn bhaktyA lokaikabhartuH kramayugalapuro DhokayAma: phalAdIn // 7 // phalapUjA // mithyAtvadhvAntarAzernavataraNinibhaM zreyasAM dhAma citraM mitraM sanmuktilakSmyAstaruNamaNizikhAsodaraM bhAprabhUtam / ramyaM vizvakabhartuzcaraNayugapuraH prAjyapUrNa manojJaM saMsArAmbhodhibhItAH paramavinayato bodhayAmaH pradIpam // 8 // dIpapUjA // pUjASTakavRttAni // vividhabudhaprabhApradhvastAstokatamazcakraM svarNavarNaprabhApUrNatriviSTapaM kamaNDalvakSamAlopetaM jinAbhiSekotsave bRhaspatidevamAhvAnaye // 5 // 4 zaradabhrazubhrAbhrodarazazadharakaranikarasodArahAranIhArakSIranIraDiNDIrakAzapuSpaprakAzasaMkAzayazaHprasarasodaraM anekadakSayakSarakSa[kInA] zAkSauhiNInamadakhilamaulimAlAlaGkRtacArucaraNayugmaM zubhranepathyaM jinAbhiSekotsave zukramAhvAnaye // 6 // 4 sajalajaladanIlAlipaTalagavalaghanakajjalatamAlazyAmalaM karatalaparikalitacaNDAkhaNDalohadaNDAghAtaghAtitasakalavizvAntarvartiprANicakraM raktAntarvakrograkaranetraM jinAbhiSekotsave zanaizcaradevamAhvAnaye // 7|| 4 sajalajaladharATopadoSAtamastomabhramabhramarasodaraM abhinavendukalAkoTivikaTanatonnatadaMSTrAkarAlavyAttavaktravi [jihvA(?)galallolalAlAnikaraM jinAbhiSekotsave rAhudevamAhvAnaye // 8 // kRzAno ... ThA(?)livyAlagavalAJjanamarakatendranIlaharagalatamAladhvAntavyUhapratima kAlindIpayaHsodarodArabhujagendrasphAraphaNAtapatraM calannUpurArAvakiGkiNIravottAlavyAkulitAsurasundarIvRndavanditodArasphAracaraNapIThaM mecakAmbarAbharaNabhUSitavigraha jinAbhiSekotsave ketudevamAnaye // 9 // iti navagrahAAnanam // zrInavagrahAhvAnanam // taruNogratarakaravisaraprAgbhAraprahi(ha)tAzeSadoSatamaskANDADambaraM vividhanamadamaramukuTataTakoTihaThaghaTitasukhasadmapadapadmapIThaluThanmandArapuSpaprakaraM jinAbhiSekotsave sUryadevamAnaye // 1 // 4 amitaharahasitaghanadugdhadadhipiNDanavazaGkhavarahaMsamaNihAranavatArasuraza(sa)ritkallolasadyazaHprasarasodaraM nissImapavitracitranakSatramaNDalIpurassarakhecarAdhIzvaraM ziziramayUSaM jinAbhiSekotsave candradevamAhvAnaye // 2 // 4 varadaradajapakusumabandhUkakikillinavakusumasindUrasandhyAbhrataDillekhAsamAnasphuradanalakrUranetrajvaladanalajvAlAjAlajaTilaM raktAlaGkAraM daradalitapadmamaNikiraNapravAlacaJcatkarakamalakalitA'kSamAlakamaNDaluM jinAbhiSekotsave maGgaladevamAhvAnaye // 3 // pravarasiddhagandharvAmarakhacarakinnarendranamadamaraziraH srastAmandamandAramakarandalubdhamattAlikulaluThitapAdapIThasthalaM nAzApaTobharyAta(?)pradattapavitranetrendIvarasarojAsanasthAGgIkRtajJAnamudrottarayogIndraM jinAbhiSekotsave budhadevamAhvAnaye // 4|| 4 pravarapraNatasuravisaraziroratnasaMghaghRSTacaraNanakhakiraNanikaraviracitendrAkhaNDakodaNDaM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - aho, vara boli 27 - - saM. vijayazIlacandrasUri A eka vilakSaNa racanA che. temAM chUTA chUTA 16 zloko che eka ja chandamAM, ane te zlokomAM viSaya paratve koI ekasUtratA nathI. dareka zloka pachI teno artha ke vistarArthaM lakhavAmAM Avela che, teno prArambha "aho vara" evA zabdothI thAya che temaja A racanAno cheDo "aho varaboli" evA zabdothI Ave che. eTale Ane teja nAma / zIrSaka ApyuM che. 15mA saikAmAM lakhAyelA jaNAtA 3 ha.li. patromAM AlekhAyela A racanAnA kartA koNa te jANI zakAya tema nathI. parantu lagabhaga dareka zlokanA vivaraNamAM "amhArai kuli" evo prayoga jovA maLe che te parathI koI vidvAna zrAvaka gRhasthanI A racanA hoya tema lAge che. 1 zloka kra. 1, 2, 11mAM AdinAthanI stuti che, te paNa zatruJjayamaNDana AdinAthanI; 3mAM zrI devasundarasUrigurunI 4, 10, 13mAM navakAramantranI; 5, 8, 15mAM somasundarasUrinI; 6, 7 mAM sAmAnya jinanI; 9 mAM bharata cakravartInI; 12mAM pArzvanAthanI; 14mAM gautamasvAmInI ane 16mAM mahammada pAdazAhanI stuti thaI che. prathama zlokamAM ja 'kule'smadIye amhArai kuli' pada che, je sarvatra samajI levAnuM che. zlokamAM bhale AdinAthanuM ja nAma che, paNa vivaraNamAM AdinAthazAntinAtha neminAtha-pArzvanAtha vardhamAna e pAMce jinanAM nAmo maGgalarUpe guMthAyAM che. temAM zatruJjaya, raivataka, jhIrApallInA ullekha dhyAnArha che. e ja rIte bIjA zlokanA arthamAM paNa zatruJjayamaNDana yugAdideva ane girinAratIrthe neminAthano ullekha thayo che. zloka 3mAM devasundarasUri mATe "amhArA kuli kramAgata guru" lekhe oLakhAvavAmAM AvyA che. arthamA temane mATe lakhAyelAM vizeSaNo gauravAspada che, to sAdhe jJAnasAgarasUrinuM paNa nAma lakhyuM che. pAMcamo zloka somasundarasUrinI stutirUpa hovA chatAM tenA arthamAM devasundarasUrino ullekha temaja potAnA traNa AcAryaziSyo sAthai somasundarasUrino ullekha karavAmAM Avyo che. vizeSaNomAM bhakti chalakAya che. 8mA tathA 15 mA zlokomAM paNa vizeSaNo vaDe guruvarNana bhaktiprada che. 9mA zlokamA bharatezvaranI stuti karI che tenA arthamAM zAstromA varNavelI cakravartInI Rddhi AMkaDA sameta varNana bahu rasaprada jaNAya che. 28 anusandhAna-67 16mo zloka aitihAsika che. temAM gujarAtanA tatkAlIna suratrANa-sulatAna ahamadazAha (amadAvAdano sthApaka) nA putra suratrANa mahammadazAha (saM. 14891507 ) nuM guNavarNana thayuM che. tenuM vivaraNa khUba vistArathI lakhAyuM che. zAhanA varNana parathI lAge che ke te kharekhara guNiyala hovo joIe. atizayokti to thatI ja hoya, chatAM te gALI nAkhyA pachIye zAhanA keTalAka mahattvanA guNo viSe AmAMthI jANakArI to maLe ja. hAthInA, azvanA prakAra tathA pAyadaLamAM samAviSTa vividha jAti-jJAtinA manuSya sainikonA prakAranuM varNana paNa noMdhapAtra che. 36 rAjakulanA vivecanamAM paurANika aitihAsika aneka vaMzonAM nAmo temaja aneka (84) jJAtinAM nAmo khUba rasaprada jANakArI ApI jAya che. zAhanA zAsananAM mukhya kendrabhUta nagaro aNahilavADa pATaNa, ahammadAvAda tathA khaMbhAyata e NanA ullekhathI te nagaronI mahattA paNa samajAya che. pAdazAha badhA dharmo-darzano prati samadRSTi dharAvato hato te muddAmAM chae darzanonAM nAma tathA temAM kayA kayA dharma-paMthono samAveza thAya che tenuM vistRta bayAna ApaNane navI jANakArI to Ape ja che, uparAMta ApaNI jijJAsAvRttine uttejita paNa kare che. anumAna thaI zake ke somasundaragurunA temaja sulatAna mahammadazAhanA sattAkALa daramyAna ja A racanA AlekhAI hovI joIe, A pratinI jeroksa vidvadvara muni mitra zrIdhurandharavijayajI taraphathI prApta thayela che. te mATe temanA prati kRtajJatA vyakta karUM chaM. * zatruJjayakSoNidharAvataMsaH zrIAdinAthaH surarAjasevyaH / lokatrayIvAJchitakalpavRkSaH kule'smadIye zivatAtirastu // 1 // Ahe. zrIjayamahAtIrthakuTAmA zivarAyAna sakalasurAsurezvarasaMsevyamAna bhavyajanamanorathapUraNakalpadrumasamAna vimalakevalajJAnavilokitasakalalokAlokasaMbaMdhisamastavastusvabhAva zrIAdinAtha, vizvatrayazAntikAraka saMsArasamudratAraka zrIzAntinAtha, raivatakAcalamaulizekharasamAna sarvAtizayanidhAna yAdavakulatilaka zrIneminAtha, sarvamanovAMchitadAyaka zrI jhIrApallIpramukhatIrthanAyaka zrIpArzvanAtha, divyakevalajJAnabhAskara zrIvarddhamAnapramukha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 29 anusandhAna-67 caturvizatitIrthakaradeva, bhuktimuktipradAyaka kalyANamAlAmahotsavamahodaya mahAnandakAraka, amhArai kuli pUjanIya arcanIya ArAdhya jayavaMtA varttaI // 1 // ahozAlika0 // zatraJjaye zrIjinamAdidevaM surAsurAlIkRtapAdasevam / / kalyANamAlAkaraNakadakSaM bho vaNI yAmI ]hitakalpavRkSam // 2 // aho, varazrIzaQjayatIrthamaNDana sakalAzivakhaNDana causaThi devendrasevitapada saMprAptaparamapada anantasukhakAraka yugalAdharmanivAraNa zrInAbhinRpanandana mahIvalayamaNDana paJcazatadhanuSamAna utpannadivyakevalajJAna bhavabhayatrAyaka tribhuvananAyaka devAdhideva isiu zrIyugAdideva, anai zrIgiranAratIrthi AbAlabrahmacAri kevalajJAnalakSmIsanAthu bhagavaMtu zrIneminAtha varNavI tau zobhai // 2 aho0 // zrImattapAgaNanabho'GgaNasUryakalpA vizvottamairguNagaNaiH sakalairanalpAH / zrIdevasundaramunIzvaranAmadheyA vAstvayA sapadi sUrivarA madIyAH // 3 // aho vara amhArA kuli kramAgata garu varNavi / kisA chaI? ji guru zrItapAgacchagagananabhomaNi suvihitacakracUDAmaNi duHkaratapovidhAyaka paMcavidhAcArapratipAlaka chatrIsasUriguNasahita moharahita saMyamazrIlatAvAla mithyAtvakandakuddAla sarvottamaguNarAjamAna yugapradhAnasamAna zrIsomatilakapaTTapUrvAcalataraNi nirmamaziromaNi bhavikakuma(mu)darAja zrItapAgacchAdhirAja prajA(jJA?)parAbhUtasurasUri bhaTTAraka zrIdevasundarasUri, tatpaTTAlaGkAra(Gkara)Na zrIjJAnasAgarasUri pramukha sakalaparivArasahita amhArai kuli-kramAgata suguru varNavI tau zobhai // 1 aho0 // mantrAdhirAjaM pravaraprabhAvaM saMsAravArAMnidhivaryanAvam / siddhAntasAraM parameSThimanvaM tvaM varNayojjAsitakarmatantram // 1 // 4 aho vara zrInaukAra mahAmaMtra varNavi / kisiu chai ti? ju mahAmaMtra samasta maMtramAhi maMtrAdhirAja nAza(zi) tAzeSadoSasamAja mahimA apAra sakalasiddhAntasAra saMsArodadhipravahaNa aSTakarmavihaMDaNa pAMca pada ATha saMpada adhikAra aThasaThi akSaroccAra zrIparameSThinamaskAra varNavI tau zobhai // 1 // zrIcandragacchagurumAnasarAjahaMsa ! cAritrapAtra ! varasUrizirovataMsa ! / zrIsomasundaraguruH kalikAlasarva-vidyAspadaM vijayate jitavAdidevam // 1 // 5 aho varazrIcandragaccha-sarovara-rAjahaMsa sakalasuvihitasUrizirovataMsa pavitra-cAritrapAtra sarvalakSaNAlaMkRtagAtra sarvavidyAlaMkAra zrIgautamAvatAra abhaGgagurubhAgyAbhoga zrIdevasundarasUri, kamalAzRGgArahAra zrImunisundarasUrizrIjayacandrasUri-zrIjinasundarasUri pramukha bahuparivAraparivRta sarvaguNanidhAna yugapradhAnasamAna zrIsomasundarasUri gaNadhara amhArai kuli gotri ArAdhyamAna jayavaMtA vartaI // 1 // narendradevendrakRtAhisevaH saMvarNyatAM zrIjina eva devaH / / vibhUSito yo'tizayairazeSai-vivarjito'STAdazabhizca doSaiH // 1 // 6 aho vara zrIjinadevatA varNavi / kisiu chai ? ju paramezvara surAsuranarendravihitaseva devAdhideva cautrIsaatizayayukti(kta) pAMtrIsavacanaguNasaMyukta aSTAdazadoSaadUSita aSTamahAprAtihAryavibhUSita navagrahasevitapadakamala nidhauMtanapApamala parinaSTajanmajarAmaraNa vizvatrayazaraNa chAtrayavirAhi(ji)ta vedAdisarvazAstrakathita saMsArasamudratAraka arihaMtabhaTTAraka jagatrayaziromaNi zobhai // 1 // vimalakevalakeliniketanaM paramanirvRtizarmanibandhanam / namata tIrthakaraM jinanAyakaM vipulamaGgalakAmitadAyakam // 1 // 7 aho vara sakalakevalajJAnavilokitalokAloka anantalakSmIzRGgArahAra saMsArasAgaratAraNataraNDavara cautrIsadivyAtizayasanAtha aDhAramahAdoSakSayakAraka kalyANamaGgalamahotsavAdAyaka zrIcauvIsa tIrthakara arihaMta devAdhideva vihitatribhuvanaseva amhArai kuli gotri ArAdhItA pUjItA jayavaMtA vartaI // 1 // kalyANavallijalavAhasunAmadheyA lokottarola(lla)sada (bha)Ggaru(ra) bhAgadheyAH / zrIsomasundarayatiprathitAbhidhAnA asmatkule kila jayanti yugapradhAnAH // 1 // 8 aho vara amhArai kuli atizayanidhAna sakalakalyANavallipallavanameghasamAnu zrIsiddhAntakSIrasAgarapaNyasAvadhAna vAdimataMgajabhaJjanapaJcAnanopamAna yugapradhAna mahimAnidhAna tapogacchamaNDana suvihitaziromaNi amhArai kuli zrIsomasundarasUri gaNadharasamAna ArAdhItA jayavaMtA vartaI // 1 // varaturaGgamahastighaTAvibhuH subhaTakoTiniSeva( vi )tasannidhiH / RSabhadeva-sumaGgalayoH suto vijayate bharatezvarabhUpatiH // 1 // 9
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 aho vara caurAsIlakSa hastI, caurAsI lakSa turaGgama, caurAsIlakSa ratha, chaNNU koDi gAma, bahuttari lakSa pattana, chatrIsa lakSa velAula, trIsa sahasra rAjadhAnI, bahutari sahasra veza, ekavIsa sahasra saMniveza, bahuttari sahasra nagara, batrIsa sahasra ayodhyAsamAna nagarI, causaTThi sahasra anta:purI, savAlakSa vArAGganA, batrIsa sahasra mukuTabaddha rAya, sola sahasra yakSa, nava nidhAna, caUda ratna, batrIsa sahasra kulAGganA, batrIsa bhedi nATaka, triNi saI sAThi sUpakAra, sola sahasra kSetra, ugaNa sahasra udyAnavana, navANU sahasra droNa, caurAsI lakSa tarAla, caurAsI lakSa sUtradhAra, sAta koDi kauTambika, caUda sahasa amAtya, savA koTi vyApAriyA, batrIsa koDi kula, caUda sahasa mantrIzvara, sola sahasra mleccha rAjA, cauvIsa sahasa maTamba, caUda sahasa saMbodhata (sambAdhana?), caUda sahasa jalapatha, caUda sahasa dvIpa, cauvIsa sahasa kaTaka, -taNauM aizvarya pAlai / samasta anyAya anuyukti TAlaI / zrIyugAdidevakulAvataMsa, devIsumaGgalAkukSasarovararAjahaMsa, caurAsIpUrvalakSa AyuH, pAMcasai dhanuSapramANazarIri yA(A)darzabhuvanamAhi kevalajJAna UpArjI anantasaukhya mokSa pahatau, isiu zrIbharatezvara prathama cakravartI varNavI tau zobhai // 1 // asaGkhyaduHkhopazamaikahetu-rapArasaMsArapayodhisetuH / mantrAdhirAjo'stu janeSTakAmA-vApteH karaH zrIparameSTinAmA // 1 // 10 aho0 asaMkhyabhave(vo)pAjitapApapani zanapracaNDa saMsArasamudrapatitabhavyajIvasamuddharaNasaMtudaNDa(?), bhaktimuktipradAyaka samastavidyAmantradAyaka vighnavrAtahara samastamanovAJchitakara zrIpaJcaparameSThimahAmantra navakAra amhArai kuli dhyAI tau zobhai // 1 // zatraJjayakSoNidharAvataMsaH samastayogIndrakRtaprazaMsaH / vizvatrayImAnasarAjahaMsaH zrInAbhisUnustanutAM zivaM vaH // 1 // 11 aho vara zrIzatruJjayatIrthavibhUSaNa vigatadUSaNa sakalayogIndradhyeyapadakamala prakSAlitapApamala prathamatIrthaGkara zrIAdizvara sakalakalyANakara amhArai kuli paramadevatA ArAdhyamAna jayavaMtA vartaiM // 1 // kalyANamAlAkaraNakadakSaH zrIpArzvanAthaH kRti( ta )vizvarakSaH / vizuddhasaddharmapathapraNetA nandyAt sa devo duritApanetA // 1 // 12 aho zAlaka sakalakalyANamahotsavAbhyudayadAyaka bhavabhayabhItajantujAtarakSAvidhAyaka jIvadayAmUlavizuddhadharmamArgaprakAzaka sarvaduritavAtavinAzaka devAdhideva trailokyavihitaseva guNasanAtha zrIpArzvanAtha amhArai kuli gotri pUjya dhyeya namaskaraNIya jayavaMtA vartaI // 1 // kalyANakArI mahimAvatArI siddhAntacArI duritApahArI / saMsmaryate zrIparameSTinAmA mantrAdhirAjo(jaH) kulayasmadIye // 1 // 13 aho vara zrIsiddhAnta varNavaDhaM sAra mahimA prabhAva karI apAra sarvamaGgalakAraka sarvabhUtapretapa(pi)zAcaduSTadoSanivAraka evaMvidha paMcaparameSTimantra varNavI tau zobhai // 1 // atulamaGgalamaNDaladAyakaH sakalalabdhinadIjaladAyakaH / jayati gautamasarvagaNAdhipaH prabalavighnatamizradinAdhipaH // 1 // 14 aho zAlika aneki maMgalIkamAlAdAyaka sarvalabdhilaharInadIdAyaka dvAdazAGgIsUtradhAraka chatrIsaguNaAdhAra sakaladuritaantarAyatrAsakara caUdavidyAkara zrImahAvIraprathamagaNadhara vizvatrayazivaGkara sarvagacchaprathamaguru nikhilapApahara zrIgautamasvAmi aSTa mahAsiddhi jehanaI nAmi amhAraI kuli gotri ArAdhyatA dhyAyItA vartaI // 1 // zrImattapAgaNanabho'GgaNabhAsukalpAH siddhAntatarkasuvicAraNacArujalpAH / vairAgyamukhyaguNalakSadharA dharAyAM zrIsomasundaravarA guravo jayanti // 1 // 15 aho vara sakala siddhAnta tarka kAvyataNA jANa lokamAhi pramANa vAdidarpakhaNDana sarvadarzanamaNDana paMcamahAvratapAlaka SaTjIvasaMsA(pA? bhA?)laka pUrvaRSiAcArapAlaka zrIgautamAvatAra vinirjitadurimAra zrItapAgacchanAyaka bhaTTAraka prabhu zrIsomasundarasUri amhArai kuli gotri ArAdhyamAna jayavaMtA vartaI // 1 // gajaisturaGgaizca padAtivRndaiH SaTtriMzatA rAjakulaizca sevyaH / pAtA prajAnAM vijayI vibhAti bhUpaH suratrANamahammadAhvaH // 1 // 16 aho zAlaka AsamudrAnta pRthivItaNau svAmI maryAdAmayahara zaraNAgatavajrapaJjara paranArIsahodara raMDharAvaNa satyapratijJAharizcandra nyAyazrIrAma dAni vikramAditya kalikAlakarNa dhanurvedadroNAcArya prakaTapratApa zrImahamadapAtasAha /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 bhadrajAtI mandajAtI mRgajAtI mizrajAtI madakala gajendraghaTA, anai jAtya ghoDA harIDA nIlaDA goraDA kAluA kIsoDA kihADA rAtaDA serAhA urAhA kulAhA ukahA tejI toSAra khurAsANI sIMdhavA pArasI kAMbojAM kAnUjA kAchejA evamAdi turaGgama ghATa, anai khAna khojA mIra malika malAma lAlima khatIba saida kAdI hAbasI balocI baMgAlI dakSiNI tilaMgA kAnhaDA, anai pradhAna potadAra mAMDaviyA jAmatiA javaharI sAha seThi pIla bANautAra caravAdAra asalIjA baMdA TAka kAyastha brahmakSatriya, evamAdi caturaMga kaTaki parivAri parivariu / anai sUryavaMza somavaMza yAdavavaMza kadambavaMza ikSAkuvaMza cahuANavaMza solaMkIvaMza moriyavaMza selAravaMza chiMdakavaMza cAuDAvaMza paDihAravaMza lubdhakavaMza rAvauDavaMza zakavaMza karaTapAlavaMza caMdelavaMza guhilavaMza guhilautravaMza potikavaMza maMkUANavaMza dhAnyapAlavaMza rAjapAlavaMza nikumbhavaMza dAdhikavaMza kAlumbakavaMza hUNavaMza kalaMbavaMza DoDavaMza dillavaMza DAbhIvaMza harikarivaMza harisaMcakavaMza vAgaDIvaMza dharkaTavaMza - e chatrIsa rAjakulI, anai anerAi vAghelA jhAlA devAlA boDA jADecA cUDAsamA soDhA rAThI kAThI jehanI [ANa?] sadA nIpajAvai / ___anai jeha zrImahammadapAtasAhataNI chatrachAyA vivekanArAyaNa gUjaradezAbharaNi zrIaNahillavADai pATaNi, ahammadAvAdanagari anai khaMbhAyati zrIdharmataNai Agari anerai gAmi nagari ThAmi ThAmi caurAsI jJAti mahAjana ApaNA ApaNA kulAcAra sUdhA vyavahAra anai sadAcAra pAlaI / anyAya ayukti TAlaI / anai sukRta saMcaI / kisI kahIi ? te mahAjanataNI caurAsI jJAti sAMbhali pratipannauM - ___pAlI jJAti zrIzrImAlI, prakaTapratApa poruADa, araDakamalla usavAla, bhalA dIsai DIsAvAla, DIDU harasaurAM vAggheravAla, bhAMbhU khaMDoaDa meDattavAla, dAhila sUrANA khaNDeravAla, katharauTiA koraMTAvAla, sodha sonI jAillavAla, nAgara anai nANIvAla, khaDAyatA anai pallIvAla, jAlaharA vAyaDA anai citravAla, chAMcA kapola anai pukkharavAla, jaMbUsarA nAgadahA suhaDavAla, maTTeurA karahiyA agaravAla, bAMbha achitta anai acchittavAla, zrIguDa anai gUjara zrImAla, pro(?ghau?)Dha aDAlijA mAMDaliyA gAMbhUA moDha lADUa zrImAlI anai lADa jAMgaDAM soraThiA poruADa nayama(?)rustakI narasiMghaurA, hAlara paMcama anai kAthaurAMvAla, mIka kaMbo anai tisaurA telauTA(rA?) aSTavargI baMdhaNaurA sirakhaMDerA, anai mevADA bhoDiyaDA kATa, anai jiNaDA jeharANA sohariyA dhAkaDA muhavarayA bhaDiA bhaMgaDiA hUMbaDa nImA, anai maDAhaDA brAhmANA vAgaDU cItrauDA vIghUmAthara, anai nAurA padmAvatI kAkalIA NaMdaurA maMDorA, anai sAcaurAM golAvAla, anai rAjaurA lADIsakhA AusakhA causakhA, evamAdi sADhIbAra jJAti zAkhA prazAkhA / ___ anai valI jeha zrImahammadapAtasAhataNI saumyadRSTiM chai darzana ApaNA ApaNA dharmazAstra vAcai, zrIdevagurutattvi rAcai, vidyAbali mAcaI, puNyakarma Acarai citti sAMcai / kisiyAM kahIi te cha darzana ? sAMbhali - jima sarovara [mAhi] mAnasasara, jima dAtAramAhi jaladhara, jima samudramAhi svayambhUramaNa, jima dhanavaMtamAhi vaizramaNa, jima tejavaMtamAhi sUra, jima vAjinamAhi tUra, tima sarvadarzanamAhi dharmavidyAmahimAkarI pradhAna zrIjainadarzana jANivauM / jihAM niratIcAra cAritrapAtra malamalinagAtra tapodhana-tapodhanA zrIvayarasvAmitaNI zAkhaI, cha jIvanikAya rAkhaI, dayAmUla dharma bhASai, sarva Arambha pAkhai, mokSanau mArga dAkhai / anai jihAM zrAvaka-zrAvikA zrIvItarAgadeva bhajai, Arambha karatAM citti dhUjai, sUdhauM dharmatattva bUjhai, mithyAtvi ma mUMjhai / tihAM valI havaDA gaMgAjalanirmalajJAnakriyAnidhAna sarvagacchapradhAna atuccha zrItapAgaccha vizeSi dIpaI, kalikazmalita chIpai / anai anerAi saMprati caUdasiyA pUnamiyA vaDagacchA kharatara maladhAra AMcaliyA AgamiyA A(nA?)gauriA pIpaliA maDAhaDA dehagatI (?) brahmANA vidyAdhara thirAdrA nAyalA nANAvAla citrAvAla koraMTAvAla usavAlA evamAdika ghaNA gaccha gacchAntara mithyAtva uthApaI zrIjinadharma thApai / / tathA bIjai darzani naiyAyika kapAlI ghaMTAlA pAhU kedAraputra AyariyamaDha vIpatIANA evamAdi bhedi / trIjai darzani sAMkhya bharaDA bhagavaMta tridaMDiA mUnI kavi kUDArA evamAdi bheda / cauthai darzani bauddha sAtaghaDiyA dagaDA DAgurA bhAMDa pAvaiA garoDA vAsabeTiyA evamAdi bheda / pAM[camai] darzi]ni
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 35 vaizeSika brAhmaNa AvastiyA agnihotraA dIkSita jAnI duve trivADI vyAsa josI paNDita baDUA evamAdibheda chaThai darzani nAstika jogI haramekhaliA indrajAliA nAgamatiA totalamatiA gogAmatiA dhanavaMtariA norasiA dhAturvAdiyA evamAdi bheda-prabheda bahula cha darzana kahII / anai valI jehathI zrImahammada pAtasAhataNai rAji cyAri varNa, nava nArU, pAMca kAru, e aDhArai prakRti sadA sukhita mudamudita vasaI, te isiTha rAjAdhirAja sarva vairI jIpatau, sUryanI pari terji dIpatau, turuSkakulamaNDana somataNI pari saumyadarzana prajA prati pIhara sevakasadAphala suratrANa zrIma (a) hammadapAtasAha taNau putra, saMgrAmi zUra vIrAdhivIra suratrANa zrImahammadapAtasAha varNavI tara zobhai // 1 // aho varaboli / iti zlokaH // 36 anusandhAna-67 zrIlojadevaracitaH dharaNavihArasya yugAdidevastava: (sAvacUriH ) * saM. muni trailokyamaNDanavijaya tapagacchapati zrIsomasundarasUrijInA ziSya zrIsomadevasUrijI samartha kavi, vyAkhyAnakAra ane vAdI hatA. mevADanareza rANA kuMbhAjI temanI kAvyakalAthI, jUnAgaDhano rA'maMDalika temanI samasyApUrtinI zIghratAthI temaja cAMpAnerano rAjA jayasiMha cauhANa temanA upadezasAmarthyathI prabhAvita thaIne temane bahumAnatA hatA. somadevasUrine sudhAnandanasUri, sumatisundarasUri, paM. nandIratnagaNi, paM. cAritrahaMsagaNi, paM. siddhAntasAgaragaNi, paM. ratnasAgaragaNi, ratnamaNDanasUri va bahoLo ziSya-praziSya parivAra hato. maho. hemahaMsa gaNinA teo vidyAguru hatA. siddhAntastava (jinaprabhasUri ) ane yuSmadasmastava (-somasundarasUri) para avacUrio, kathAmahodadhi, caturviMzatijinastotra va. temanI racanAo che. saM. 1496mAM rANakapuranA trailokyadIpaka prAsAda dharaNavihAranA pratiSThAmahotsava vakhate temanI AcAryapadavI thaI hatI. prastuta stava te prAsAdanA ja mULanAyaka zrI AdinAthanI stavanAsvarUpa che. kRtinA ante puSpikAmAM temano 'upAdhyAya' tarIke ullekha hovAthI A stava prAsAdanI pratiSThApUrve racAyuM hoya ane lakhAyuM hoya tema sambhave che. kadAca pratiSThAmahotsava daramiyAna ja AcArya padavI pUrve te racAyuM hoya ane lekhana vakhate temano racanAkALano upAdhyAya tarIkeno ullekha yathAvat rakhAyo hoya tema paNa banI zake. 9 zlokanuM A nAnakaDuM stotra yamaka ane anuprAsane lIdhe AhlAdaka banyuM che. vyAkaraNanuM UMDuM jJAna, zabdakozonuM parizIlana ane kalpanAkauzala A badhAM vAnAM bhegAM thAya to ja AvAM kAvyo nIpajI zake. kAvyanA ante kavio dIkSAguru somasundarasUri ane vidyAguru 'kRSNasarasvatI' jayacandrasUrinAM nAma gUMthyAM che. stava para koI anAmI vidvajjane (prAyaH kartAnA ziSyaparivAramAMthI ja koIka haze ) avacUri lakhI che. vacce mULa stava ane pharatI cAra bAju avacUri lakhelI paMcapAThI prata parathI kAvyanuM sampAdana thayuM che. saMvegahaMsa gaNi dvArA likhita A prata pUjya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 gurubhagavanta A. zrIvijayazIlacandrasUrijI ma.nA aGgata saMgrahanI che. pratamAM aMka bAju avacUri sahita prastuta stava che. ane bIjI tarapha avacUri sAthe 'vibhAti yadbhAsastaruNA'ruNAruNA'thI ArambhAtuM somadevasUrijI dvArA ja racita pArzvanAtha sayamaka stavana che. A stavana sArAbhAI maNilAla navAba dvArA prakAzita jainastotrasaMgraha - bhAga-1mA mudrita che. tethI te atre prakAzita nathI kayu. aka khulAso jarUrI lAge che ke pArzvanAthasayamakastavana uparokta saMgrahamAM zrIsomasundarasUrijInA nAme chapAyuM che. sambhava che ke stavananA antima padyamA somadevasUrio gurubhagavanta somasundarasUrino nAmollekha koM hovAthI A dhAraNA janmI hoya, paNa o barAbara nathI, vaLI 'nandazrIgurusomasundara0' o paMktimA somasundarasUrijInA nAma AgaLa spaSTa paNe 'guru' zabda prayojAyo ja che. kartA pote potAnA nAma AgaLa 'guru' zabda mUke kharA? AvI ja anyathA dhAraNA somasundarasUrikRta stambhanapArzvapaMcavizatikAnA antima padyamA kartAnA guru devasundarasUrino nAmollekha joIne thaI che, ane aTale uparokta saMgrahamAM me stavana devasundarasUrinA nAme mudrita thayuM che. A aMge anusandhAnanA 62mA aMkamAM khulAso karela che. atre prakAzita thatuM stavana paNa A pUrve 'nirgrantha' sAmayikanA trIjA khaNDamAM gujarAtI vibhAgamA (pR. 173-175) '15mA saikAnI be apragaTa racanAo' zIrSaka heThaLa muni kRtapuNyasAgara dvArA sampAdita thaIne uparokta pArzvanAthasayamaka stavana sAthe prakAzita thayuM che. sampAdake AdhAra tarIke rAkhelI prata saM. 1513mAM lakhAI che. ane temAM somadevasUrinA nAmavALI puSpikA sAthe atre prakAzita thatuM stavana tathA uparokta pArzvanAthasayamakastavana mULamAtra lakhAyAM che, ane tethI 'nirgrantha'mAM te mULamAtra ja prakAzita thayAM che. atre prakAzita thatI avacUri A pUrve aprakAzita hovAthI avacUri sAthe stavananuM puna: prakAzana ucita dhAyuM che. dharaNavihArastha-zrIyugAdidevastavaH (sAvacUriH) suSamAtipurANapure, rANapure zrIcaturmukhaM praNaman / prathamajinaM sukRtArthI, sukRtArthIbhavati ko na janaH // 1 // suSamayA atikrAntAni purANapurANi ayodhyAdIni yena tasmin // 1 // tvayi janakadambakAnana-kadambakAnanaghanAghanasamAna! / adyA'janimama! dRSTe-ujani mama dRSTaH saphalabhAvaH // 2 // he ajanimama!, janirjanma, mamazabdena mamatA ca, tadubhayarahitaH / ajani ||2|| kiGkaramAnibiDIjasi, niviDojasi yastvayIza! bhaktiparaH / taM saMvararamaNIyaM, vararamaNIyaM bhajenna kiM muktiH ? // 3 // kiGkaramAtmAnaM manyante bhaktatayA evaMvidhA biDaujaso yasmin // 3 // aviratamanaghanamajjana-ghanamajjanatastavA''gamormISu / jaladhivadurukamalAlaya!, malAlayaH kairna mucyante // 4 // anaghA namajjanA yasya / pakSe kamalaM- jalam // 4 // tava jagadAnandIzvara!, nandIzvaracaityavijayinamihaitya / sudhiyo'pyamumanibhAlaya-manibhAlayataH kathaM mudhA na januH / / 5 / / jagadAnandayatIti zIla IzvaraH- svAmI, tasya sambodhanam / iha rANapure, etya- Agatya / nandIzvaracaityAnAmapi kevalacaturmukhAnAM tribhUmacaturmukhatayA vijayinamamu tavA'nibhAlayaM-nirupamagRhaM caityamityarthaH / anibhAlayata: sudhiyo'pi kathaM na mudhA januH / adbhutatIrthadarzanaphalaM hi januH, adbhutatIrthAnAmavadhizcA'yaM tavA''laya ityarthaH // 5 // svamasamasamudayasadanaM, samudaya! sadanantatejasAM manye / yadanaJjananamane nija-jananamanenijamahaM tavA''dya kRte // 6 // saha mudA- harSeNa vartate yaH sa ayo- bhAgyaM, tasya sadanam / sadanantatejasAM- pradhAnAnantamahasAM he samudaya!, tejaHzabdenA'tra prabhAvo grAhyaH / "tejastviTretaso bale navanIte prabhAve'gnau" ityanekArthavacanAt / nijajananam
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 zrIjayacandasUri-ziSya-racitaM delaulAlabAra-RSabhaprabhustotram - saM. amRta paTela anenijam 'NikI zauce' tyasya dhAtohastinI-ami rUpam / pavitramakArSamityarthaH // 6 // zivamelasajja! pAvana!, lasajjapAvanaviDambini zacI te / padanakhamahe zalabhatAM, maheza! labhatAM mamA'yabharaH // 7 // zivasya melo- melanaM, tatra he sajja! / he pAvana! / zucau pavitre, pksse'gnau| 'maha'zabdo'tra teje'rthe'kArAntaH / "mahaM ca mahasAdhutA''viti zabdaprabhedavacanAt // 7 // jagadapi dharmadhurandhara!, madhuraM dharaNendra! gAyati yazaste / caturAsyavibhuvihAraM, bhuvihAraM yad dhruvaM nyAsthaH // 8 // spaSTo'yam // 8 // zrIsomasundaraprabha!, drprbhgnaanggitptijycndr!| itinuta! mAmanu paramA-manuparamAM vRSabha! zivaramA deyAH // 9 // dareNa- bAhyAbhyantareNa bhayena prabhagnA ye'GginasteSAM taptestApasya jaye candro, "jale candroM-kAmyayoH svarNe sudhAMzI kapUra" ityanekArthavacanAt - jalam / ziSTaM spaSTam / mAmanu- lakSyIkRtya / paramAM- prakRSTAm // 9 // // iti rANapurastavAvacUriH // iti zrIcaturmukhazrIdharaNavihArazRGgArahAra-zrIyugAdidevastavaH zrIparamaguru-purandarazrIsomasundarasUriziSyamukhya-mahopAdhyAyanAyaka-zrIsomadevagaNipAdeviracitaH sudhIbhirbhaNyamAna Aca[ndrA]kai nandyAt // likhitaH saMvegahaMsagaNinA // zubhaM bhavatu lekhakapAThakayoH // zrIrastu // [zrIsomasundarayuganA pragalbha vidvAna zramaNo dvArA racAyelA stotronI chaTA kaMIka anokhI ja hoya che. A yugamAM beTaaTalAM stotro racAyAM che ke seMkaDonI saMkhyAmA prakAzita thavA chatAM khUTatAM ja nathI, navAM navAM maLye ja jAya che. saMskRta sAhitya jagata A zramaNone kAraNe keTaluM raLiyAta banyuM che ! prabala bhaktimAM jyAre jJAnanI zakti umerAya tyAre thatI abhivyakti keTalI madhura hoya che te to A stotronA AsvAdako ja mANI zake ! prastuta stotra somasundarasUrijInA ziSya zrIjayacandrasUrijInA ziSyanI racanA cha. 25 zlokonA A stotramA delavADAsthita zrIAdinAthanI stavanA thaI che. lA.da. vidyAmandiranI naM. 29444/1 prata uparathI paM. zrI amRtabhAI paTela dvArA AnuM lipyantaraNa-sampAdana thayuM che. mULa prata ke tenI Xerox pratinA abhAve, zuddhIkaraNanI jarUriyAta hovA chatAM, yathAmati sAmAnya zuddhIkaraNa ja zakya banyu che.] kalyANAvalivallarIvanasamullAsaikadhArAdharaM, dharmanyAyapathaprathAtripathagAprAleyapRthvIdharam / zrImaddelaulAhvatIrthavasudhAzRGgAracUDAmaNi, staumi zrIRSabhaprabhuM tribhuvanAbhISTArthacintAmaNim // 1 // AnantyaM bata ke'pi te guNagataM tulyaM nigodAtmanAmAnantyena vidurvayaM tu nayato'nantadvayA'niSThitim / aMzo'nantatamo vrajediha guNAste bibhrate'nehasA'nantenA'pi tu vRddhimeva bhuvanairAdIyamAnA api // 2 // manye delaulA'vanIvanaghana! tvatkaprabhAve'dbhute, vizrAmantyaNimAdimA nirupamAH sarvA mahAsiddhayaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 no ced viSTapavAJchitArthaghaTanavyaGgye vibhutve'pyasAvetAM mUrtimaNIyasImapi tavA'dhyAste samastaH katham ||3|| zrutvA delaulAlalAma! bhagavan naMdhAdiko d(?) bhAvi tvanmahimaikaDiMDimaDamatkAraM jagatprAGgaNe / aMdhAMkaikaracillabhAni (?) sudRzAM sparddhAnnubhAnAM (?) divastvAmArAddhamupAgaman sumamiSAt tat [ sad ? ] guNaprAptaye ||4|| zrInAbheya! bhavATavIbhramamahAtApacchidi tvadvapuHkuNDe mAnavadevadAnavagaNairnetrAmbujAyaM jalam / lAvaNyAmRtasaJcayaH pratikalaM pepIyamAno'pi no yat kSIyeta tadatra citrakalatA nUnaM jaTA jRmbhate // 5 // kuryuH karmasamagramugramanizaM mithyAdRzo darzanazrAddharSi-kSapakAdayastanu tanu tebhyaH kramAd yAvatA / siddhAH karmamucaH prabhuH sa ca nayaH syAt karmakRt tad dhruvaM, yAvAn jantuSu te mate paricayastAvAn prabhutvodayaH ||6|| dhyAtArastava yad bhavanti saSadi chatrasphuraccAmarazreNIhemamahAsanAdimahimArUDhAH kimetannavam / yatteSAmadhicittabhUmi samavAsArSIH prabhustasya ca, chatrAdyanvayi santataM jinapateH syuH prAtihAryANi yat // 7 // sAndrAnandarasapraNamrazirasaH sva-rbhUrbhuvo bhAvino, jAtAstvaccaraNAruNAMzunicayaiH zrAk tAmracUDAH same / yajjalpanti ca te tadA tava nutiM tat sUcayanti dhruvaM, mithyAbhAvavibhAvarIviramaNAnmuktiprabhAtAgamam // 8 // padmAbhAM dRzamandhatAM vibudhatAM jADyaM jagajjaitratAM, dainyaM ceti navaM navaM bahuvidhaM bhaktetareSu kramAt / tanvAne bhavato mahimni vimadaH prAcyasvasargacchidAlajjAto vijayAya nAbhikuhare dhAtA harellInavAn // 9 // yuktaM niSpratimaprabhAvabhavanasnAtrodakaM tAvakaM, sadyaH siddharamatvameti dadhate yad dhAtavo'sya ha(du ? ) tam / 41 42 anusandhAna-67 sparzeNA (nA)'pi suvarNatAM tanumatAM kRSNAdirUpA api, svAmin! kintu navaM bhavanti yadi no muktAmayA apyamI // 10 // saMsArArNavalaGghanakSamamahApakSo'ntarAyasphuradvyAlAlIkavalIkRteravikalatrailokyarakSA'bhayaH / yuktaM kAzyapagotragaurava! parastvaM [svarNa]kAyaH paraM citraM yatpuruSottamairnijahadA''modAsadApyUhase || 11|| yadyapyastyadhunAtamA'tra nitamAmudyattamA duHSamA, nidrAnti sma cayAtmikA api maNImantrauSadhaddharyAdayaH / haMho ! vighnamalimlucAzcarata mA svairaM tathA'pi prabhuyajjAgarti yugAdideva! mahimA yuSmAkamUSmApahaH // 12 // dhyAnoddAmabalena sauvacaraNaprAsAdamudrAdruhau, rAgadveSamahAdrumau drutamapi pronmUlya yau mUlataH / zaktiM tacchidamicchatAM tanumatAM jJIpsurnyadhAdaMsayoH, spaSTaM tvatkajaTAjaTAkapaTataH kaSTaM sa bhindyAt vibhuH ||13|| yAvatkevalalakSmipakSmaladRzAM svIkartumutkaNThito, rAdhAvedhamivaiSa sAdhayati te dhyAnaM mahAnandabhAk / enaM bAlyakumitravat smarasukhAstAvatkSaNAt kSobhayantyadhyakSaM kimupekSase tata imAn kAruNyabhUstvaM prabhuH ||14|| kiM ruSTA ? vada, dR(du?)STa pRcchasi nu kiM mUrdhnA sapatnIM vahan ?, mA lokoktiSu dehi devi! hRdayaM dellula (lla) ke yatprabhoH / snAtrAmbhastadidaM samastasukhadaM dadhvaM tadAmye ( mes) pyadaH, zrutvetIzasatIvacastvayi na kaH zaivo'pi sevotsukaH ? // 15 // vizvasyA'pyupakArakAraNatayA SaDdarzanIvAdinaH, sarve deulApure bhagavato bhaktau vivAdaM jahuH / teSAmatra mudA sadA'pi yugapad yAtrArthamAgacchatAM, netuH snAtravidhAvahaMprathamikArUpastrayaM (stvayaM) dustaraH ||16|| he roSapramukhadviSaH! smRtipathaM prApyA kathA jAmbukI, sUtre bhAvini mA punarvizata naH prAgvad vizaGkaM hRdi /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-67 vyAmohAdyaizca kiJcit surabhisuramukhA vAJchitAni prayacchantyetairbhAvavinA tvaM sadakhilaphaladaH kIrtyase kena tulyaH // 23 / / uccai rAjyAdidAnAt kalikaluSamalakSAlanAt tAmasAnAmucchedAd vighnabhedAt tridazapatikarasparzanAddarzanasya / hetutvAt sasyasUryAdhudayaphalapadasvarjanajJAnabhUttvAddhatte nAbheyadeva! prabhupadayugalIgauravaM gaurave he // 24 // evaM zrIgurusomasundaraguNastomaprazasto mayA, bhaktyA zrImunisundaratvasulabhadhyAna: kimapyAnutaH / zreyaH zrIjayacandracAruyazasAM dAtA bhavenme sadA, puSyAilaulAvataMsaRSabhaH sadbodhilAbhodayam // 25 / / iti zrI yugAdidevastavanam // jUna - 2015 no ceda vaH kSitirud bhaviSyati yato jAgarti tatrA'dhunA, devo yuSmadamandavRndakadalIkandaikadAvAnalaH // 17 / / manye tvaccaraNAravindayugalasyA''liGgibhiH kAJcanAmbhojainityanavatvadhAribhiridaM cetasvinAM sUcyate / yasyA (ye'sya) prAstajaraM padaM pradadataH sevArase vyApRtAH syusteSAM na iva praNaSTajarasAM nityaM navatvasthitiH // 18 // zaktaH saiva varapradeza ucitaM zoSAya doSAmbudhaH, sarvAsAM samayaH sa eSa samayaH sampadvadhUnAM yutau / mitratvaM ca raveravaimi divase tatraiva satpAtrayaM(?) ye dadhyuH sahakAritAM mama cirAzAsye prabhuprekSaNe // 19 // tvaddharmAgamamarmavarmaghaTanAbhAjAM bhidi prANinAM, pratyUhAH prabhavanti nA'nyasa(ma?)tinAM puMsAM kimatrA'dbhutam / tvannAmA'pi ramApikapraNayinI mAkandamAnandataH sattvAnAM japatAM na te hi nikaTe'pyAyAnti divyA api // 20 // svAjJAchatratale nivezya vipule muktAkalApojjvalaiH, saMsnApya prasarannijAnaNucarAH kSIrAbdhinIroccayaiH / caNDAla: kalikAla eSa nikhilakSmApAlamAlAdhurikhyAtenA'dya yugadvijasya bhavatA paGktAvihA'dhyAsitaH // 21 / / zrImaddelaulAvataMsa! vRSabha! sva:-kumbha-rala-drumAdyA dvASaSTanayAzayAdyadi paraM bhinnArthatAM bibhrati / itthaM ye vidurA na te'tra vidurAvAJchAvRSastatparaM zreyazcA''dimanAmato'pi hi parairvAJchA'pi nA'thairapi // 22 // bhrAmaM bhrAmaM nikAmaM kapicapalatayA yattadoka: suloke, zrAnteva prAcyamuccaiH kSamayitumiva vA svAGgajasyA'parAdham / prAyazcittArthinIva kvacidapi yadi vA'pAyahetutvabhAvAnityaM lakSmIryadaMhI zaraNamaracayat sa zriye nAbhibhUrvaH // 23 // dainyoktyA rohaNAdiH kharamukharataraM puSkarAvarttameghA, vRkSA velAvilambAt pariNativirasaM cApi bhadrA gajendrAH /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 paM. zrIdevadharmagaNikRtaM saMskRtaprAkRtabhASAnibaddhaM zrIvRSabhajinastavanam - saM. amRta paTela yaH saMskRtaprAkRtabhASayA stavaM, zatruJjayazrIhRdayAdhipasya / kaNThe vidhatte maNimAlikopamaM, sadA zivazrIH zrayati svayaM tam // 9 // itthaM prabhu zrIjayapuNr3hasUri-ziSyANunA saMstutapAdapadmam / zrInAbhirAjendrakulAvataMsaM, sudevo mude vo'stu yugAdinAthaH // 10 // iti saMskRtaprAkRtabhASAnibaddhaM zrIvRSabhajinastavanaM paM. devadharmagaNikRtam // [pUrvAdhaM saMskRta bhASAmA ane uttarArdha prAkRtabhASAmAM dharAvatA 8+2 zlokomA racAyeluM A stotra jayapuMdasUrijInA ziSya paM. zrIdevadharmagaNinI racanA che. saMskRtabhASAmaya tamAma pUrvArdhA saLaMga sAmAsika pado che te A stotranI viziSTatA che. stotra rasALa ane bhAvavAhI che. lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandiranI hastaprata naM. 47953/1 parathI paM. zrI amRtabhAI paTele A kRtinI pratilipi karelI cha.] suravarezanarezaziromaNi-prakaTasaGghaTitakramapaGkajam / paDhamatitthayaraM risahesaraM, taha kahaM thuNimo muNimo jahA // 1 // vimalanAbhinarezakulAmbara-prakaTanaikavibhAbharabhAsura! / / bahubhavajjiyakammatamobharaM, haNa paho! bhuvaNikkapahAyara! // 2 // janamanaHkumudAkarabodhana-pravaNapArvaNacandrasamAnana! / tuha paloyaNao maha mANasaM, harisasaMbhariyaM jalahI jahA // 3 // jagadanaya'guNapraguNaikadhI-dhanavazIkRtavizvamanoratha! / / bhuvaNavaMchiyakappataro! sayA, maha jiNesara! dehi samIhiyaM // 4 // sadupadezasudhArasaritA-'khilamahItaladuHkhadavAnala! / tiyasanAhaniseviya! me paho!, kuNasu duggai-dukkhanivAraNaM // 5 // zazisudhArasakundasamujjvala-sphuTayazovizadIkRtadiggaja! / maha maNo vi tahA naNu teNa kiM, na hu bhave guruyANa [hu] saMgao // 6 // sujananImarudevisudhAbhRtodarasarovaratAmarasopama! / tuha muhe risahesa! puNo puNo, ramai me nayaNaM bhamarovamaM / / 7 / / zamasudhArasapAnanirAkRta-prabalamohamahAviSaviplava! / tayaNu dehi paho! niruvaddavaM, sivasuhaM vasuhAsuhadAyaga! |8||
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 muni zrIsAdhukIrti-racita ASADhAbhUti-prabandha bhAvaNa yogi dhyAna adhyAtama, parama gyAna pAvaI taba Atama; muni ASADhabhUti niramAI, karata nRtya kevala siri pAI... 3 dhaNa kaNa kaMcaNa rayaNa samRddhau, rAjagRha pura nayara prasiddhau; karata rAja siMgharatha suvicakSaNa, nyAyavaMta suvinIta sulakSaNa... 4 navakalpaI puri puri viharaMtA, zrIdharmaruci sUri tiNi pari pattA; tAsu sIsa chai jugahapahANU, nAmi aSADhabhUti guNaThANU... 5 - saM. anilA dalAla // dUhA // [ASADhAbhUtinuM kathAnaka jaina paramparAmAM ghaNuM prasiddha che. te kathAnakane viSayavastu banAvatI aneka racanAo paNa upalabdha thAya che. temAMthI aka racanA atre prakAzita thaI rahI che. prastuta racanA kharataragacchIya vAcaka mativardhananI paramparAmAM thayelA dayAkalazanA ziSya sAdhukIrti muni racI che. saMvata 1624 nI vijayAdazamInA divase yogiNIpurImA prastuta racanA thaI che. zrImAlavaMzIya pApaDagotrIya zAha tejapAlanI vinantithI A kRti racAI hovAno kartAo ullekha karyo che... ___ kRtimA dUhA, catuSpadI, chappaya, ghattA, aDilla, jhUlaNA, soraThA jevA aneka chando prayojAyA che, kRtimA guru ane ASADhAbhUti vacceno tathA ASADhAbhUti ane naTaputrI vacceno saMvAda pradhAnapaNe nirUpAyo che. samagrapaNe jotAM kRti rasALa ane sauSThavapUrNa jaNAya che. __prA. zrI anilAbahena dalAle prArambhika prayAsa hovA chatAM, ghaNA parizramapUrvaka A kRti sampAdita karIne mokalI che. teoo je prata parathI sampAdana kayu hatuM te lA.da. vidyAmandiranA hastapratabhaNDAranI naM. 4728 vALI pratanI Xerox paNa sAthe mokalI hatI, tenA AdhAre yathAzakya saMzodhana karIne atre vAcanA prakAzita karI che.] rUpaparAvrata mohanI, bahuvidha labadhi bhaNDAra; guru AdesaI saMcarai, viharaNa nayari majhAri... 6 sodhauM IryAsamati, gaja jima gati mAlhaMti; vizvakramA naTa dhavalagRha, tuMga dekhi tihAM patta... 7 vihari mudaka jANyau isiuM, moTauM gurunaI aha; labadhi ajIraNi citavaI, dUjau viharaThaM teha... 8 mAyA kari vidyAsu dhari, rUpa kubjanau kIdha; suMdari tiNi maMdiri valI, dharmalAbha jai dIdha.... 9 || jAti // tihIM dharmalAbha jai dIghau, modaka lobhaI valI lIdhau; uvajhAya taNu ihAM bhAga, trIjau levA hiva lAga... 10 tiNi vaDau rUpa niramAyau, puNa trIjau modaka pAyau; nAnhA celAUM ahu, vidyA sAdhI vali tihu.... 11 surakumara samAna anUpa, kIdhau yovanamai rUpa; te ji naTuI uttama bhAvai, cuthau modaka viharAvai... 12 baiThau naTau gaukhi vinodai, kautuka kari citta pramodai; riSi rUpa karaMtau dIThau, taba locani amIya paiThau... 13 // vastu // manihi ciMtai manihi ciMtai tAma naTa ama, yaha nartaka hui suMdaru, guNanidhAna sobhAga suMdara; taba munivarakuM ima bhaNai, sAmi aha tumha taNau maMdira... OM namaH zrIjinAya // DhAla sidhinI // sukhanidhAnu jinavaru mani dhyAI, anu sArada samaraNi liu lAi; gAisu guNa ASADha muNIsara, jasu caritra saba loka sukhaMkara... 1 dAna sIla tapa japa maNa mohaI, vrata sunIma bhAvaNa kari sohai; vaNai karau tina bhAvavihuNI, jimI hoi rasavatI alUNI... 2
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 modaka sarasa AhAra je, pratidina viharau AI; tumha guNi mujha mana raMjIu, riSijI karau pasAI... 14 // chapayA // tAta bhaNai dhuya suNau, bhuvanasundari jayasundari; jaMgama surataru patta, oha munivara hama maMdiri; rUpaparAvrata pamuha suguNa, bahu labadhi manohara; rUpisu ratipatiramaNa, ahava nalakUbarasodara; AvAsi amha rAkhau sahI, bhakti yukti dAkhI ghaNI; tumhi rUpasakti jaga mohIyau, kauNa vAta mAnavataNI... 15 // kAvya // sAhU moyagalAhau naDagihaM patto duijje diNe, lobheuM paDipunnadANavasau(o) mohaM samuSpAviuM; do dhUyA vi tayA piyassa vayaNA kAUNa siMgArayaM, ciTuMtIu muNIsarassa purau sodAmiNIsaMnibhA... 16 Adau majjana 1 cArucIra 2 tilakaM 3 netrAMjanaM 4 kuMDalaM 5, nAsAmauktika 6 puSpahAra 7 karalaM 8 jhaMkArakRnnUpuraM 9: aMge caMdanalepa 10 kaMcuka 11 maNI 12 kSudrAvalIghaMTikA, tAMbUlaM 14 karakaMkaNaM 15 caturatA 16 zRMgArakAH SoDaza... 17 || gAthA // ainehamANiUNaM hAvaM bhAvaM ca saMdisaMtIu; mahurAo vANIo, kuNaMti vinnattiyaM avaM..... 18 // dUhau // kAMmiNi mohaNavelaDI, AnaMda hetu apAra; viSayasukha chaI amRtaphala, bhogavi tUM bharatAra... 19 // soraThau // amha sAmhau ikavAra, joi sudhArasa loyaNe; rikhi tuM karuNabhaNDAra, pAo lAgai padaminI... 20 varaSati ghana asarAla, zrAvaNi viraha jagAvatau; bhogavi bhoga bhuyAla, lIla lahI iNi maMdiraI... 21 // aDila // dujhara rayaNi aMdhAri ghanaMbara chAIyaI, varSati dhAra akhaMDasu prema jagAIyaI; cAtaka sadda suNaMti prIuprIu sallIyaI, lahi bhAdravi sukhavilAsa anethina(?) callIyaI... 22 punnimacaMdakI jhunha ji mattanila grahI, tApa vithA taba gADha vihAnala ja grahI; taba nIra nirammala sAu taMbola asAiyaI, arihAM! Asu kuMyAri mahalla supuNNai pAIyaI... 23 // caupaI // tAraNa taruvara phala taji ma bhogA, tumha vaya jovana kuNasu jogA; gItanAda viSayA rasa caMgA, kAttigi priya tumhi karau suraMgA... 24 agahani gahani vithA atibADhaI, vyApati paMcabANa tani gADhaI; kAmiNi kaMta viNA kima jujaI, rahia vAsi hama kRpA karIjaI... 25 posa nisA priyayogi vihAvai, dIpaka jotia vAsi suhAvaI; sarasa ahAra suraMga karevA, bhogAu mAsi puNya phala levA... 26 pAna padAratha supuruSa agghA, jihAM jAi tihAM mola muhaMgyA; haTha vivAda karatI nahu suMdari, mAghamAsi rahivau INa maMdiri... 27 phAguNi pavana calai malayAcala, tIrapA hi tani lagaI samaggala; aMgi anaMga dhakhai virahAnala, prI viNu chAra siMgAra samujjala... 28 // kuMDaliyA // caMdana ghasi malayAga, karau vilepana aMgi; vijani pavana sItala lIyau, cetri subhuvaNi uttuMgi; * kezaracanAkaraNaM.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 cetri subhuvaNi uttuMgi, raMga navalA nitu kijjaI; caMdana mRgamadapUri agaru, rasa aMgi lagijjaI; kusuma seja sAtharaI, gIta guNa mana AnaMdana; tapati bujhaI tani lAI, dAsI malayAgaru caMdana... 29 taruvara phullita phalita vani, surabhi kusuma ghana vAsa; jalakaNa khela khaMDokhalI, mAdhava mAsi ulhAsa; mAdhava mAsi ulhAsa, kuhu kkuhu kokila kUjaI; suThu vasaMta suvilAsa, bhamara madhura dhvani gUjaI; lAlagulAla abIra cIra, acchA tani sundara; dhana vasaMta riturAu phalita, phullita vani taruvara... 30 neha priyasyuM sahI kiMpi kAcau nahI, vallahA jema sAraMga mehA; svArathai iuM kalAvaMta putrI bhaNaI, prIti kaITha uri haThavAda kehA(?)... 36 // gAthA // haMsA rAcaMti sare, bhamarA raccaMti ketakIkusume; caMdaNavaNe bhuyaMgA, sarisA sarisehi raccaMti... 37 || juDila || suvilAsa praheli hiyAli navI, priya gIta vinoda kalA karivI; IkavAra nayaNi nihAlI amhA, hami rUpakalA guNa lINa tumhAM.... 38 jaba tArakI tAra anunna milI, suvacanna racanna jugatti milI; sumadanna karaI jori thayau vikalI, kRta karma udinna thayA bhugalI... 39 // dUhau // nayaNa bANi vedhyau tiNe, ASADhabhUti hatema; bhedyau dUhAdika vayaNi, AmakuMbha jali jema.... 40 // jhUlaNA // iMda naI caMdanAgiMda bhullA sahU, bhulla suraasura harihara vidhAtA; AdrakummAra arahanna muNivara valI, naMdakheNAdi bhullA vikhyAtA; pavara nepattha aru rUpa dekhyAMta chaI, mayaNi nara bApuDA suvasi kIdhA, kAmayaNa karaNanaI viSayarasa vAhIyA, nAriloyaNi vayaNi kuNa na vIdhA... 4 jeThi tapaI siri sUrakara, komala chai tumha deha; bhikSA ghari ghari mAMgivI, pAo aNuhANeha... 31 gayaNi ghaTA ghana Unayau, dhuri AsADhaha mAsa; priya prati bhoja paThAIyaI, kAmiNi lyaI tau sAsa. 32 || gAthA // gimhe cIra dugaMdho, sisire kAlaMmi sIyasahaNaM ca; varisAlai paMkagAhaNa, piya! saMjami kiM bhave sukkhaM... 33 anhANamadaMtavaNaM, mAyAivivajjaNaM adhovaNayaM; asidhAramaggacalaNaM, jAyaNavittIu niccaMpi... 34 __|| jhUlaNA // suddha saMjama mahApaMcavata pAlivA, laNa viNa zilataNau svAda levau valI jaravANi aniunha AchaNajalaM, sUjhatau dohilau te milevau... sarasa rasa gRddhi nahu kiMpi karivI, kimaI bAhu uvahANa dhariNI suavau; bhoga suvilAsa viNa jeha saMjama liyaI, teha narakuM kahau kuMNa hevau... 35 kalA causaThi bharI amhe gaNasundarI, divasanisi tumha guNi citta lAyau; mama karau prAMNa tumhi jANavari syuM hivaI, sarisa saMjoga vidhiI hu nipAyau... viSaya taNaI rasi vAhIu, sukula akula na muNeI; lajjA chaMDaI ApaNI, saMjama vrata na giNei... 42 pucchanehi maMdiri rahaNa, deI bola muNIsa; vaMdaNa guru AdesakuM, AvaI dhuri sujagIsa... 43 // veli // sujagIsaI paMthi turaMta calaMtau, caMcala citta apAra, jaba aNi paraI gari Avata dIThau, jANyau koI vikAra; guru sAmhau Avi IsI pari bolaI, Avau duHSkarakAra, tumhi jANa pravINa asUra kIyau, kAI viharaNa kerI vAra... 44
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 amha vATa jovaMta bhalaI vacha Ayau, guNagaNadhIrima mera, celA tuM vinaya viveka vicakSaNa, kAI lAgI vaDavera; hama kAraNa Akhi save vidhisundara, sIsasiromaNi jANa, vidyA bahu pAtra viseSata jANI, Adara madhurI vANi... 45 vayaNe tiNi rIsa caTakki caDyau riSi, lahuyA bolaI bola, alivRtti gharAghari bhikSA levI, tumhanau chaI siri Tola; balavaMta guru guNavaMta parIsaha, jIpevA bAvIsa, vacha bhikSA aki parIsahi bhidyau, bhAkhaI suguru nirIsa... 46 rAtA matavAlasu sISa na mannaI, lopaI lajjAcAra, guru mera viveka vinaI vidhi chaMDaI, bUjhai nahI gamAra; riSi rIsabharaI traDakyau taba jaMpai, mUMkI manakI lAja, hitasIkha tumhArI o ghari rAkhau, Aja viSaya hama kAja... 47 // gAthA // mayaNavasagassa niccaM, vAhivighatthassa taha ya mattassa; kuviyassa maraMtassa ya, lajjA dUrujhiyA hoI... 48 || siMdhI gauDI // aMguli mukhi guru sira dhuNaI, sIsavayaNa suNi kAMni; bali jAuM jina bhAkhiyaI, o siddhaMtanaiM mAno ri... 49 vacha vrata navi bhaMjIyaI, cauthau brahma viseSo re, viSaya na raMjIyaI..... AMkaNI madana viSai navI gaMjIyaI, sAmhA je jhUjhAra; te naranArI dAsa hu~, caraNa namuM brahmadhAro re... 50 vacha... visahara DaMkyau navi maraI, jaI gAruDa hoIyai nayaNe je nara DaMkIyA, viralA jIvai joi re... 51 vacha.. bhalapaNa kahi kimaha milaI, nakula anaI visadhAra; naranArI IkaThA rahaI, sIla na huyaI tiNa vAro re... 52 vacha... nAcaI haMsa minI siraI, kamala zilAtali jAMmaH / nArInara milivaI havaI, sIla akhaMDa ju tALo re... 53 vacha... jANau kuMDa krisAnunauM, nArI taNau jurUpa; puruSa pataMgI paDi maraI, o chaI viSaya sarUpo re... 54 vacha... bodhaI guru madhurI girA, suNi vacha tuM suvicAra chaMDI jaIo prANaDA, khaMDAyaI nahu AcAro re... 55 vacha... suka sevAla AhAra lyaI, mAsakhamaNa tapa pAkha; tApasa sIlaI cUkiyA, vedhyA nAri kaTAkho re... 56 vacha... hari jIpaI kuMjara damaI, ahivasi karai vinANi; bhaDivAyai nArI taNai, dhUjaI te saparANo re... 57 vacha... pavana jema caMcala mana, vaIrI viSaI vikAra; rahanemi prIti phaMdaI paDyu, aura kuNa mohyA na nAri re... 58 vacha... guru jANai viharaNa dohilau, sahivau parama apAra; sIsa taNau mana tiNi phisyauM, na jANai aMtara sAro re... 59 vacha... sIsa bhaNai guru saMbhalu, viSamu saMjamavAsa; sukha mIThAM kamalA lahI, bhogavau bAraha mAso re... 60 vacha... dAna bhoga lIlA karaI, te nara saphala saMsAri; kamalA phala sukha bhogivalaM, so mujha lAgaI udAro re... 61 vacha... sISa suhita sahaguru bhaNaI, sarasa vacana vaIrAga; paramAnaMda laya pAIyaI, sAcu saMjama mAgo re... 62 vacha... upasamarasamaI jhIlivau, munivarakuM sukha jeha; rAga dosa bharapUrIyau, cakravatikuM navi teho re... 63 vacha vrata navi bhaMjIyaI, cuthu brahma viseSo re, viSaya na raMjIyaI.. || gAthA // taNasaMthAranisanno, muNivaro bhaTTharAgagaya(maya)moho; jaM pAvaI muttisuhaM, katto taM cakkavaTTI vi... 64 // soraThA // zrAvaNi mAsi ulhAsa, ika saMjami rasa lAIyaI; kari tuM yoga abhyAsa, supaMceiMdrI vasi karI... 65
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - bhAdrava mAsi rasAla, jaladhara jala jima vallahI; jinavara vANi visAla, pAna kare zravaNaMjalaI.... // kuMDalIyA // AsA pUri kuMyAri saba, tapa japa sIlavinANa; viSayasukha duHkha sArikhA, phala kiMpAka samANa... phala kipAka samANa, viSaI paMce duHkhadAI so duHkha meru samAMNa, sukha madhubiMdu surAI; viSayamohi saMbhramaI, naraya nigoda nivAsA, tiNi vaIrAgaI lINa, pUrikkAraNi saba AsA... 67 kattigi mayaNa ma racci re, kAmaviddha dasavattha, kAmiNi duragati dIpikA, kavaDakuDI apasattha; kavaDakuDI apasattha, kalaha kajjalakI kUMpI; ahanisi asuci bhaMDAra, niraya kAraNa AropI; maMDyau pAsa ayANa jANa, bhullaNakI bhaMtiga; taji akattha yahu nAri mayaNa, mata raccaI kattiga..... // aDilla || 68 kAmini kAya araNNa kuca ggiri tulliyaI, manmatha bhilla sucora tiNi vvani bhulliyaI; 66 mAnasa paMthima jA huI tau hita sikkhiyaI, suNi hAM re agahanni sudhyani dharI mana rakkhiyaI... 69 krIDati auraNa dosasuM aura nirakkhahI, bullati auraNa cittaki ciMtita rakkhahI; caMcala neha pataMga suhAu viraccahI, arihAM suposi muNIsa avAuDa nAri na raccahI... 70 // chapayA // caMdabiMba siri vayaNa nayaNa paMkajadala tullaI, dADima daMta supaMti, vacana amRtarasa bullaI; adhara pravAla suraMga caMga khalakati karakaMkaNa, rUpi raMbha manaharaNa, sabe zRMgAra sulakSaNa; 56 71 suThu pINapayohara padaminI, kaTitaTi mRgapatikaTi jisI, dhana teha taruNi tajjaI IsI, mAghi dhyAna dharamaI vasI... kahaI ju amRtavalli, kAmijaNa tullai samArai, nAri achaI visavalli, tillamakkhI jima mAraI; succiya sUra sujANa jeha, ramaNI na nihAlaI, rakkhaI sIla saMjogi vasaM, appaNu ujavAlaI; jiNi aggi yogi kAlima nahI, kanaka jAtivaMtu guNaI, phagguNaI dhajA jinavara vayaNi, ramaI raMga saMjama taNaI... 72 // jhUlaNA // anusandhAna-67 ahu cAritta ati puNya mati pAIyaI, rayaNa ciMtAmaNI jema sAca; kAgauDDAvaNI kAMI vacha tuM gamaI, viSaI suI kacca jima achaI kAcau neha kRtrima parisuddha jiNabhramma dhari hoI paraloki avihaDa sakhAI; cetramaI ceti tuM citta caMcala ma kari, dhyAni bhagavaMta laI sudRDha lAI... 73 // juDilla // jina sAsana kAnanamaI jAIvau, upasamma khaMDokhaliyaI nhAIvara; vrata lAla gulAla abIra jisiDa, kari mAdhava mAsi vasaMta Isiu... 74 // ghattA // jo suvvaI khaMDaI appaNu bhaMDaI, NaMta kAla tiNi bhavi bhamaio; Ima jANi subhAvaNu kari AyAvaNu, jeThi jiTTha vayarasi ramaIye... 75 // dUhA // kaTTa karata sukha upajaI, suNi AharaNa kisANa; dharmadhyAna jiNi dini havaI, soI ASADha pramANa... 76 upasamarasa vaIrAga maI, bAraha mAsa jagIsa; madhura vANi guru sIkhavaI, hitakari vizvA vIsa.... 77 // gAthA // saMsAre hayavihiNA, mahilArUveNa maMDiyaM pAsaM; bajjhati jANamANA, ayANamANA vi bajjhati... 78 uttamakulasaMbhUo, uttamagurudikkhio tumaM vaccha!; uttamanANaguNaDDo, kaha sahasA vavasiu (o) ovaM.... 79
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 57 anusandhAna-67 // rAga kedAra gauDI // dhana tanu yovana caMcalla jI, AU athira sujANI; kulavaMta saMjama navi tijaI jI, dhuraMdhara dhurA pramANI... 80 giruA vacha saMjama chaI jagi sAra ceti cetana citi ApaNai jI virUyau viSaI vikAra... giruA... (AM0) bhAkhaI riSi saMbhali guru jI, viharaNa gayAM viseSi; vedhyau manamerau sahI jI, naTuI rUpavesa dekhi... 81... ga. sAmA sundara jovanI jI, causaThi kalA nidhAMna; satavaMtI guNa AgalI jI, che be nAri pradhAMna... 82... ga.. guru pabhaNai vacha jANIyau jI, tAharau citta vikAra; akulINI kima seviyaI jI, vezyA dAsI nAri... 83... ga... // gAthA // vesA dAsI ittara-paraMgaNAliMgiNINa sevAu; vajjija uttarottara, osiM dosA viseseNa.... 84 || DhALa // nAri ghaNA nara bholavyA jI, pADyA saMkaTe hAsi, rAvaNa muMja bhamADIyA jI, ma pare parathI pAsi... 85 kaccUla nara kaMDU khaNaI jI, vedaI duHkha sukha jema; kAmarasaI mohyau giNaI jI, viSayAM dukha sukha tema... 86 kAmI nara pAmai ihAM jI, baMdhana kArAgAri; paranArI rasi dukha lahaI jI, parabhavi naraya majhAri... 87 kahaI ASADha rahisyuM nahI jI, na rucaI tumha upadesa; jAIsu tiNi maMdiri sahI jI, dyau hiva mujha Adesa.... 88 // gAthA // uvaosasahassehi vi, bohijjaMto na bujjhaI koI jaha baMbhadantarAyA, udAInivamArau(o) ceva... (upa.mA.) 91 // soraThA // guNiyaNahuM sara tAMha, lAuM piNi lAgaI nahIM; paga lagi pAkhara jAha, ADI ajANapaNA taNI... 92 iNi na dharyau upadesa, tau akayastha ma jANije; caMpaka kusuma nivesa, ali tajIyau apramANasyu... 93 // kuMDalIyA // karma naTAvau naccavaI, jiukuM vivaha prakAra; sukha deI dukha dAkhavaI, duHkha dyau sukha apAra; dukha dyaI sukha apAra, caDaI zreNI upasamarasi; pADaI karmavipAka ANi, Atama appaNa vasi; cihuM gati rulaI pramAdi, caudapuvvA guNaThAvau; INakI kehI vAta, naccavaI karma naTAvau.... 94 || gAthA // jUoNa juvvaNeNa ya, dAsIsaMgeNa dhuttapimmeNa; ubbheu aMgulI so, avasANe jo na viggutto... 95 asubhakami zruta navi giNaI, amRta bhI viSa joi; guru upadesa laggai nahI, subhakarmai sukha hoi... 96 // jati // subhakarmi karI sukha hoi, balavaMta kRta krama joi; nArInara kikara kIjai, krami dosa kizAkuM dIjaI... 97 aMgulikai aggi nacAvai, tribhuvana vasi kIdha sabhAvai; balIyA sura dAnava khyAta, tu mAnavakI kuNa bAta... 98 ju karAvai tima karIjaI, nArI rAkhasI kahIjai; khAMcai jiNi disi tihAM jAvai, naranAtha badhau tRSa Avai, 99 guru bhAkhaI thaMbhaI kavaNa, sAyara lopaI kAra; Atama maryAdA tijaI, tau kuNa rAkhaNahAra... 89 annANaha uvaosaDau, niSphala hoI na bhaMti; pANI ghaNuM virolI(lovI) yaI, kara cuppaDI na huMti... 90
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 dekhisu jaba karatI sahI jI, madirA kuNima AhAra; vAcA mAharI pAlisyUM jI, na rahisa aNi agAri... 13... bha. madyAdika mata AcaraTha jI, nartaka kahaI paDUra, prabhu AkhaI tima tumhi karau jI, aha pratijJA sUra... 14... bha. // DhAla // aMdha(dhe) naTa bahire gIyaM, ukharakhitte jima bIyaM; kAmiNI kaDakkha napuMsaI, niSphala suvacana iNi sIsai... 100 // paddhaDI // iNi kali vacha kIjai surApANa, AhAra maMsa jiNi narayaThANa; te parihari je guruA sujANa, hama gurukuM deje ihu sujANa... 101 guru sikkau mannei tau sAra, paTa aMtara itanau hai udAra; aMjali siri sIsai dharI ANa, lajjA guri jANI chaI vinANa... 2 dIjai lajjA kari bahuta dAna, lajjA navi lopai kulabhimAna; lajjA vali pAmaI dharmayoga, lajjA giNijai sau sajjha roga... 3 jaba karisyaI maMsa surA ahAra, navi rahisyuM taba mujha itIkAraH / vInavI oma guru vaMdi bhAI, tiNi maMdiri rahaNa aSADha jAi... 4 // DhAla // vATa jotI vAlaMbhanI jI, baiThI gaukhi avAsi; Avata dIThau dUrathI jI, naTadhuya thayau ulhAsa... 5 bhalaI priya Ayau INa gharibAri, surataru kalpau apAra... bha...(AM0) kAmiNinaI dAsI kahai jI, priyaAgamana vicAra; motIjaDita vadhAmaNI jI, ghau lAkhINau hAra... 6... bha. dakSiNa cIra vichAvahu jI, vAtI khevau dhUpa; mANika cauka pUrAvahu jI, phUla pagarasyuM anUpa... 7... bha. sakala sobhAgiNi hami sahI jI, jaba Ayau bharatAra; jovanataru sukhaphala lIyauM jI, karina sola siMgAra... 8... bha. gAvaI gIta madhurasaraI jI, pragaTyau puNya payAra; ASADhabhUti padhArIyA jI, bevi vadhAvaI nAri... 9... bha. nRtya karaI navaraMgasyuM jI, ghugdhari paya ghamakAra; sasivayaNI mRgaloyaNI jI, surasuMdari avatAra... 10... bha. nAri manoratha pUravau jI, hami tumha parau saMjoga; rahau aNi maMdiri tumhe jI, bhogavau nava nava bhoga... 11...bha. riSi bhAkhaI bhAmini suNu jI, vayaNa amhArau aka; surA maMsa jo TAlisyau jI, rahivau tAma viveka... 12... bha. kuNima surA hami TAlisyuM, karisyuM vacana pramANU o; vAca leI tiNi ghari rahiu, ASADhabhUti sujANU o... 15 bhogakarami sukha bhogavaI, pAsA rAmati sAri o; avagaNi guru vrata taji karI, paraNai beve nAri o... bho...AM0 manohara kAca DhalAIyA, jasu navalakhA surekhU ; mahala maMdira anaI mAlIo, vilasai sukha viseSu o... 16...bho. pahiri paTaulI kAminI, uravari kaMcukI hArU a nAha suratasukha mANahI, SaTarasa karai AhArU a... 17... bho. kapUra suvAsa taMbola lyaI, gIta suhAsa vinodU ) sukhasAgara mAhe kIlatau, sukusumaha seji pramodU a... 18... bho. viSaya paMceiMdrI taNA, tani tanu mana sukha cIrU ; kesara caMdana mRgamadU, agara gulAla abIrU a... 19... bho. Asa pUraI sukuTuMbanI, ratipati rUpa anUpa ; melaI lAchi kalA ghaNI, mAna dII tasu bhUpU o... 20... bho. || caupaI // bahuta kAla tiNi maMdiri rahaI, lIlavilAsa karaI sukha lahaI; cAlaI kAra sahU parivAra, puNya pacelima taNaTha prakAra... 21... bho. anna divasi paradesaha thakI, AvyA kalAvaMta nATakI; ati abhimAna sabhAmai karaI, hamakuM kuNa jIpaI paNa dharaI... 22 rAya Adesa lahI sujagIsa, cAlyau tasu jIpivA muNIsa; bahu naTa parivarIyau abhirAma, pahutau bhUpa samIpaI jAMma... 23 nivyaMjana nirbhaya jANIyau, mUla sabhAva pragaTa tiNi kIyau; pUThi rahasi IcchAcAriNI, vAruNi pAna karaI padamiNI... 24
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - yatna karIjaI bahuta upAya, tau hi na miTaI mUla sahAu; TADhi na usahasahaja pAlagaDa, aukhANau sAcau janataNau... 25 // zlokaH // prakRtizca svabhAvazca na mAM muJcati rAghava !; ahaM prakRti muJcAmi sA mAM naiva muJcati... 26 parIkSaNIyo yatnena svabhAvo netare guNAH; atItya hi guNAn sarvAn svabhAvo mUrdhina varttate... 27 // cupAI // mUla prakRti jehanI jisI, chaMDi upAdhi hoI te tisI; vAyasa viSTAyaI tuSa lahai, ucca choDi nIcaI jala vahaI... 28 // DhAla // bhUpa pasAu lahI karI, bAjai Dhola nIsANa; dhavala maMgala gIta gAiyai, savi karai vakhANa... 29 naTa jIpI ghari AvIyau, ASADha muNidaH rAgaraMga nAri taNaI, mana maI ANaMda.... na. (AM0) pahatau raMgamahalla maI, madavihvala nAri; cIrarahita dharatI parI, navi mAnI kAra... 30. na. ceta visaMThula vallahI, pekhI savikAri; viSayarAgi viratau thayau, jAgyau hIyaI majhAri... 31... (na) vinA lAja pralapaI mukhai, navi vinaya viveka; tattvanANa madirA gamaI, vaDa dUSaNa oka... 32... (na) mUkI cAlyau kAmiNI, vAruNi ghUmaMta; sUrapaNaDa citi cetIyaDa, vaIrAga dharaMta... 33... (na) vacanameru lopI IhAM, rahivA nahI lAga; cheha jAi hiva sAdhusyuM, siva keraTha mAga... 34... (na) sAcai jAtau jANIyau, jaIsaI bharatAra; gahilapaNaDa mada Utaryau, thaI AkulI nAri... 35... (na) viSayasAra jANai nahI, sAu viraha na jAi; priya priya uccaratI mukhai, pati pUThi pulAI... 35... (na) 61 62 anusandhAna-67 tumha virahaI hama virahiNI, hama kachu na suhAI; karaI vInatI vilavatI, priya viraha gamAI... 37... (na) // soraThA // atau mAgAM mAMna, ruSa praNamaMta vakhANII; dyau hama jIviyadAna, vaDa aparAdha na ko kIyau... 38 macchalI jala viNa jema, TalavalatI kSaNamaI maraI; hama pari jANau tema, neha tumhAsyuM chaI kharau... 39 hiva muni bhAkhaI oha, jaIsau rAga pataMti (gi?) uM, caMcala nArI neha, jaIsI bAdala chAMhaDI... 40 jaIsau ThArai treha, jaIsau rAjAhU balau; jhaTaka dikhADaI cheha, te nAri kima sevIi... 41 // kuMDalIyA // sIkha piyArA zravaNi suNi, vayaNa oka avadhAri; gunhau aka bagasau sahI, aura na karUM vigAra; aura na karUM vigAra, nAri guNarAgiNi terI; sundara sarala sahAu, jisI anugAriNi (rAgiNi? ) cerI; mRdubhASiNI salajja citta, tumhasyuM na vikArA; paraNaNa avaraha nIma, zravaNi suNi sIkha piyArA... 42 nArI citta na ko lakhaI, carita na lAbhaI aMta; vaMsajAti jaIsI gupila, dekhi Akhu bhayabhraMta; dekhi Akhu bhayabhraMta, sApadesu yaI usIsaI; dehali laMghaNi duHkha, calaI girisikhari jagIsaI; duragati dukhadAyikA, kUDakavaDI savikArI; muni pabhaNai atijora, citta ko lakhaI na nArI... 43 // caupaI // 44 Avahu maMdira sAmi ramIjaI, garuyA patthaNabhaMga na kIjaI; lopaNakAra hivaI amha koso, pAyapANahI syuM kuNa roso..... amRta IsI cIjaI jar3a niMbU, kaDuya chaMDi thAI navi aMbU dUdhaI dhoyau vAyasa joI, muni pabhaNai tau haMsa na hoI... 45
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 taji vrata rattA viSayavikArai, kAmini kahati ti kajja na sAraI; vinA bhoga TAlisu kima kAla, tIra na nIra lahisu sukamAla... 46 chehi jeha saMjamarasi rattA, pAvaI mugati bhavaI nahu khuttA; so saMjamahi kharau suhAvaI, kapi vaIrAga citti nahu AvaI... 47 || gAthA // pacchAvi te payAvA(yA), khippaM gacchati amarabhavaNAI; jesi piu tavo saMjamo ya, khaMtI ya baMbhaceraM ca...(dasave0) 48 appeNa vi kAleNaM, keI jahAgahiyasIlasAmannA; sAhaMti niyayakajja puMDariyamahArisivva jahA...(upa.mA.) 49 // aDila || seja suheja palyaMka paTauli bichAIyaI, citravicitra uloca sudhAma vaNAIyaI; dIpakajoti phuraMta avAsi rahIjIyaI, bhAmini bhogavi bhoga surAgaI rIjIyaI... 50 savvaadhAraNa bhUmisayaNa surUaDau, vyApaka vyoma viseSi abhaMga caMDUaDau; caMda divAkara dIpa sudhAna mahallamaI, saMjama nAri vinoda virAgi yatI ramaI... 51 taji aha neha nArI taNau, nAri duHkhakAraNa ghaDI; karisyuM saneha avihaDa milaI, saMjamasirisyuM prItaDI... 53 // dUhA // mAtapitA kAmiNi valI, sAsU susara dhurINa; o kuTuMba kima chaMDIi, sagapaNa viNa akulINa.... 54 dharma pitA jananI kSamA, susarau saMjama rUpa; sAsu dhRti kAmiNi dayA, muni ihu kuTuMba anUpa... 55 smara bhillaDai lagAi tani, virahaanala vikarAla; bhogajalai subujhAi tuM, hama tumha nRpati visAla... 56 bhava anaMta maI bhogavyA, suravarasukha bahuvAra; pAmyau nArisaMjoga vali, tauhi na tRpati apAra.... 57 // dvipadI // prIti veli ura maMDavaMmi, lahalahaI maNohara; sIci vilAsa jaleNa, jema ullasaI niraMtara mAni Itau hama vayaNa, kahai kAmiNI vicArI; rAga achaI sukhakaMda jihAM, manamohaNa nArI... 58 kIdhauM vidyAjjAMNa, lahuvaya lagi huM lAlyau; suguru na mannI sIkha, tAsu maI vayaNa na pAlyau; viSaIrasaI vAhIyau, tAma ANyau vasi mayaNaI; dIThau nayaNe tuha sarUpa, na patInuM vayaNaI.... 59 kokila kuhu kuhu karaI, nAda kekI na suhAI; prIu prIu cAtaka cavaI, viraha virahiNI jagAI; tumha guNi mana mohIyau, jema mahuyara vaNarAI; AvI kaMta akavAra, virahakI tapati bujhAI.... 60 sAcau jAsu sarUpa viraha, kabahI navi thAI; mugati nAri pAmIyaI, jeNi saMjami laya lAI; dIdhau cArita cheha, pApamaI kIyau prasaMgo; naraya tiriya gati rodhi, karisu hiva cAritaraMgo... 61 // kavitvaM // khala gula oka ma karau, niguNa na huyaI sahu nArI; sabaha paTaMtara joi, sarisa aMgulI na sArI; caMdana virahiNi dahaI, phullakI cAla bhuyaMgama; lAvaNya lIla bhuyAla, karau karuNA itanI hama; cItavAM citti torA suguNa, caMda cakora ji saMbharaI; avihaDa suprema sAhiba suNau, bAhuDi Avau INi gharaI... 52 mAyA mujha bholAyau, oka kAmiNi ThagasUrI; raMgaI karaI viraMga prema, caMcala kSaNi pUrI; vAyasuDAvaNi hAramaI ju, nAkhyau ciMtAmaNi; caMdana kIdhau chAramaI ju, koIlAki kAraNi;
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 // dUhA // aDila kuMDalIyAdika vayaNi, kIyau anunna saMvAda; munivara mana jANyau kharau, choDaI sahI pramAda.... 62 kema karu pratibaMdha chaI, kUDau bhAkhaI soI; jehanau mana sAcau jihAM, rAkhi na sakkai koI.... 63 // DhAla || lAlipAli caraNe namaI sAhelaDI he, yAcaI jIvanaupAya, kari aMjali nArI kahaI sAhelaDI he, vInatI suNi munirAya; vInatI suNi muNirAya taIsau, karau nATaka oka, jiNi bhUpa adhikau dAna Apai, aha tumha viveka; parivAra kAmini sukhI thAyai, kuTuMba ciMtAsAra, jAivau karijyo pachai sAmI, vInatI avadhAri... 64 vaINa dAkhini dina sAtakau sA0 mAni sabhAI jAI, bhAkhaI Ika dekhau kalA sA0 sAdhana ghau hiva rAya; hiva rAya pAttuvagaraNa bhUSaNa, deI tAsu sujANa, bharathesara cakrI taNau nATaka, karyau bhAva maMDANa; paMcasai rAjakumAra melyA, rUpi devakumAra, ridhi racI bharatha naresanI, savi aMteura parivAra... 65 cakra upana khaMDasAdhanA sA0 jaIsaI rAjabhiSeka, vesa karI tima dAkhIu sA0 mohyA puruSa aneka, mohyA juju puruSa aneka, bhUpati baIThA joyaI raMga, nATakIyA ati sarasa gAI, vAI vAjiMtra caMga; tata dhegi dhegi nisaragamapadhuni, pAtra UcaraI nAda, tribhuvana kautuka karI vismita, gayau tasu vikhavAda... 66 anukrami darpaNagRha racyau sA0 kIdha siMgAra visesa, baITha siMhAsani riSi jai sA0 Apu thaI bharathanaresa; Apu thaI bharathanaresa nirakhaI, aMgi sayala siMgAra, mudrikA eka ju dharaNi nAMkhI, tAma teNi vicAra; aMgulI tiNa viNa thaI alUNI, caDyau bhAva udAra, AbharaNa je je muNi utAraI, tiha na sobha ligAra... 67 dekhI teha anityatA sA0 vaIrAgaI bharapUra, ahu Ihu kAyA kArimI sA0 aMtara asuci aMkUra; aMkUra aMtara asuci kAyA, bAhya maMDita sAra, pokhatAM na huyaI ApaNI, o jisau lIpaNachAra; ghaNakarma choDi apuvva caDIyau, teramaI guNaThANa, bharathanI bhAvani IsI ujjala, lAu kevalanANa... 68 || gAthA // java javile tava tavio, bahuvihakAleNa huMti siddhIu; niddahaI kammajAlaM, jhANeNa tatakkhaNA siddhI... 69 // DhAla // vesa leI padyAsani baIThA, karata vakhAMNa sugAjaI; lokAloka padAratha bhAsaI, bhavanA saMsaI bhAjaI jI... 70 so jayau ASADha muNIsara, rAjAdika pratibodhaI; pAtra huMtA nRpakumara paMcasaI, te dIkhaI mana sodhaI jI... 71... so. (AM0) nATaka taNaI kAji je AvyA, vaIrAgi dIkha prahaMtAM; kumara paMcasaI thayA kevalI, muni bhAvanA dharaMtA jI... 72... so.. tadbhavamuktigAmi a munivara, suvihita guNa AcAraI; karma udaya vrata chaMDI rahIyau, nATakaNI gharabAraI jI... 73... so... kuTuMba daviNa kAjaI nRpa Agali, nATaka racyau maMDANU; sukRta karma mahimA vali takkhaNa, pAmyau kevalanANU jI... 73... so... mahimaMDalaI vihAra karaI bahu, bhavika loka upagAru; sIsadi parivarIyau sohaI, paMcasayAM parivArU jI... 74... so... rAjakumara mugataI te pahutA, suguru lahI siratAjU; khaya karI karma aSADha jatIsara, puNa pAmai sivarAjU jI... 75... so. // DhAla | bhAvaNa ASADhabhUtinI, dhana tasu pariNAma; bharatha nATaka nAcaMtaDAM, lAu kevaLa nAma... 76
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 dhammi bhalI chaI bhAvanA, tapa japa vrata sIla dAna puNya bhAvaI kIyau, ApaI sivalIla... 77 jinavareI kAlaI bhalaI, hUyau guNaha agAdha; kusaMga tajI nAma le karI, vaMdau o sAdhu... 78 kharataragachi vAcaka thayau, mativardhana nAma; merutilaka tasu sIsa je guNagaNa abhirAma... 79 tasu suvineya guNI achaI, dayAkalasa muNIsa; tAsu sIsa raMgaI kahaI, sAdhukIrati jagIsa... 80 solaha caDavIsaI (1624) samaI, yogiNipuri ThANa; kIyaDa vijayadasamI diNaI, yahu carita vinANa... 81 a prastAva manohara, navarasa saMbaMdha; sAdhukIrati munivari racyau, aSADhaprabaMdha. 82 pApaDa gotrai paragaDaDa, zrIvaMsa zrImAla sAhatejapAla karAvIyaDa, saMbaMdha rasAla.... 83 lahisyaI sukha je gAvasyaI, naranArI vRMda kusala maMgala avicala dharai, suNatAM ANaMda... 84 67 iti mAyApiMDagrahaNe zrIbhAvanAviSaye zrI ASADhabhUtiRSiprabandhaH samAptaH // muniguNajIlikhitaM // 68 vizramikuM kRta gajasiMharAyacaritrarAsa - anusandhAna-67 saM. kirITa zAha [gujarAtI sAhitya koza, pR. 227 tathA jaina gUrjara kavio 1.210 mAM jaNAvAyA mujaba munizrInemikuMjara dvArA saM. 1556nI jeTha (prathama) zudi 15nA divase prastuta kRti racAI che. saM. 1708nA varSe lakhAyelI ratalAma bhaNDAranI prata uparathI prastuta kRtinuM sampAdana thayuM che. 400thI vadhu kaDImAM patharAyelA A rAsamAM gajasiMhakumAranuM zIla- sadAcAranA pAlananA mahimAne varNavatuM caritra guMthAyuM che. rAsanA 4 khaNDa che. jemAMthI 2 khaNDa atre prakAzita karyA che. bAkInA 2 khaNDa bhaviSyamAM prakAzita thaze.] // zrIvItarAgAya namaH // // dUhA // pAsa jiNesara pAya namI, tevIsamauM jiNaMda, 2 3 sevyo sukha saMpai (da) dIi, praNamai sura-naraiMda... 1 kAsamIra mukha maMDaNI, samarI sarasati mAya, sIla taNA guNa varaNa, gAuM gajasiMgha rAya.... nava rasa nava raMga varaNavaM zAstramAMhi je hoi, vIra kathA rasa varaNa, taM nisuNo sahu koI .... // capaI // mahimaMDala chaI mAlava desa, jihAM ujayaNI nayara navesa, gaDha maDha maMdira paDali pagAra, vasaI nagara nava joyaNa bAra... 4 rAja karai jayasaMgha bhUpAla, nyAyavaMta aribhaMjaNa kAla, paradu:khakAtara sUra sujANa, nita pAli jinavaranI ANa... tasa ghari rANI kamalAvatI, rUpeM karI rambhA jIpatI, priyasiMDa dharatI prema apAra sukha bhogavai niraMtara sAra... 6 5
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 oka divasa nIsa 'pauDhI bAla, pekhai supana sAra suvisAla, gayavara sIha doi dIThA jisai, praha vihasI strI jAgI tisaI...7 UThI ramaNi harakha mana dharai, dharama dhyAna saviserSe karaDa. jaI vInavIyo nija bharatAra, svAmI supana anopama sAra... 8 nisaMbhari jANuM gaja naI siMgha, maI dIThA ghari karatA raMga, suNi vacana rAjA gahagahai, hIyai vimAsI rAjA kahai... 9 hose putra ghareM guNavaMta, rAjadhurandhara ni balavaMta, rANI uva(da?)ri hUvo avatAra, dInadina ochava jayajayakAra...10 pUri mAsa suta janamIyoM, rAoM ochava ati bahu kIyo, nagaramAMhi sahu harakhyo ThAma, jagasiMgha kumara divAsyo nAma... 11 jima jima vAdhai kumara sarIra, tima tima baha guNanidha gambhIra, pAMca varasa hUvA jetalai, bhaNavA mUkyo suta tetalaI... 12 sIkhai te sAstra atisAra, kalA bahuttari lakhiNa sAra, guNavaMta pUraM suravahU, tasa vakhANa karaI jana sahU... 13 // vastu // oNi avasari oNi avasari nayara ujeNi, koI "vadesI AvIyo, sUtradhAra sahu kalA jANai, mora aka rUDo ghaDI, rAjasabhA te bheTa ANai, te dekhI citta raMjIyo, ima jaMpai te rAu, o je jIvaMto karaI, tasa diu bahuta pasAo... 14 // dUhA // isI vAta tiNi sAmbhalI, tava bolai sUtradhAra, vipra oka dhArA nayari, jANaiM vidyA sAra... 15 rAya vAta tava sAmbhalI, tava mokalIyo dUta, dhArAnayari tatakhiNa gayu, vipra ghari pahUta... 16 dUta bhaNaI vipra nisuNi, teDai gaja(jaya?)siMgha rAi, vidyA tAharI sAMbhalI, Apai adhika pasAi... 17 vipra mana harakhyo ghaj, tava ujeNI pahUta, raMge rAjA bheTIyo, Adari dIdha bahUta... 18 rAya bhaNaiM vipra nisuNi, kari jIvaMtau mora, kalA pragaTa kari tAharI, tUM chau vidyApUra... 19 // caupai // vipra bhaNaI rAjA avadhAra, vidyA sAra achi saMsAra, bhAga vinA navi lAbhai deva, yaha vAta tuma jANoM heva... 20 ANyA akhita japivA maMta, kesarasiu tiNa likhIyo jaMta, ADaMbara mAMDyA ati ghaNA, kusa(su)ma aNAvyA kaNiyara taNA... 21 ADaMbara kIjai iNi ThANi, strI rAjakulI susarA jANi, gAmasabhAmahi vayarI dekha, ADaMbara kIjai suviseSa... 22 kIyo jaMtra mAMDInaI maMtra, kIdhI vidyA saghalI taMtra, karI jaMtra karDi bAMdhIyo, tetalaI mora sajIvU thayo... 23 rAI bAMbhaNa mAnyoM ghaj, dAlidra kApyo tehU taNuM, ambara UDai adharAM bhiDai, jaMtra choDai tava heTho paDai... 24 rAoM vidyA dIThI sAra, tava teDyo gajasaMgha kumAra, ramavA kAraNa Apyo sahI, mahimA vidha saghalI te kahI... 25 tava hiyaDai citavai kumAra, aha vidyA mujha ApI sAra, leI pAMjaruM Thavayo mAMhi, nisabhari pauDhyo kumara uchAhi... 26 rAti bi puhura thaI jetalai, kumara sajaga thayuM tetalaI, abalA aMka rovaMtI suNI, mukha jaMpai hUM abhAgiNI... 27 suNI sabada UThIyo kumAra, kara lIdhuM tatakhiNa hathiyAra, bhAMga~ duHkha o abalA taNoM, tau sahI sAcu rAutapaNoM... 28 leI sabada taNuM aNusAra, rAya ulaMghyA pauli pagAra, dIThI abalA vana akalI, Ayo kumAra utAvalo valI... 29 abalA bolAvI tiNavAra, kiNe duHkha rovai tUM nAri(ra?), teha kAraNa mujha Agali kaho, tujha duHkha bhAMjasi rotI raho... 30 1. sUtI 2. AkhIrAta 3. peTa 4. videzI 5. prasAda, dakSiNA 1. akSata, cokhA 2. adhara, oTha 3. bhIDavavA 4. rAjaputrapaNuM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 bhaNai nAri tUM vA(bA)vana vIra, mujha duHkha bhAMjasi sAhasa dhIra, sUlI ghAluM mAharo kaMta, bhUkho tarasyo bahu huvaMta... 31 maI ANyo chaI o kaMsAra, huM na sakU deI AhAra, UMcI sUlI AvaDuM nahI, tiNa kAraNi dukhANI sahI... 32 vIra bhaNi mujha Avo khaMdha, dai AhAra caDI mujha kaMdha, kumara jANyo sahu sAcaM aya, 'lachanauM tau navi jANyo bheya... 33 te nArI tiNa khAMdhai karI, sUlI Agali UMcI dharI, te saghaluM mAMDyo pAkhaNDa, mRtyaka karivA lAgI khaNDa... 34 karai AhAra ni kalakalai, jANai o nara kimahI chaLai, kumare ahavaM dekhI jAma, paga sAhInaI nAkhI tAma... 35 chedyo nAka leini churI, sIkhAmaNi ima dIdhI kharI, buMba karatI nAsI gai, aNI vAti te nikaTI' thaI... 36 o chalatAM huM sAmhI chalI, isI budha hiva na kare valI, ghaNA ghasAvyA ghAThI teha, sAhasIka nara sAcuM aha... 37 mujasiuM vayara kIyo iNi Aja, hUM jai chaMDAvaM rAja, kapaTa racyuM kumarasiuM ghaj, teha vAta suNo huM bhaNu... 38 kIdhuM teNe kumaranuM rUpa, rAu na jANyo teha sarUpa, isUM kUDa te devI karI, gai antevaramAMhi saMcarI... 39 pachima rAti jAgyo bhUpa, dIThaM kumaraha taNo sarUpa, rANI saraso ramatuM dITha, rAjA hIyaDi kopa paITha... 40 UThyo kara lei karavAla, rAya bhaNaI o mAru bAla, pApI pApa na jANai vAta, ANi kIdho moTo utapAta... 41 kopa dharInaI calIyo jisai, kumara rUpa nAsI gayo tisai, nakaTI devIo kIdhuM sahU, rAjA hiyaDai kopyuM bahU... 42 kUDa karInaiM nAsI gaI, rayaNI gaI praha velA thaI, tau rAoM bolAyo pradhAna, mAri kumara ma dharije kAna... 43 tava bolai valatuM maMtrIsa, asuM kopa kAi karo jagIsa, suguNa sarUpa sulakhiNa aha, kuvisana nava sai ahani deha... 44 1. lakSyano 2. mRtaka 3. nAka vinAnI rAya bhaNai tUM ma kari vakhANa, kADhi kADhi kai cUkasi prANa, Apa jaMgha kima ughADIo, jeNI bAta sAmhAM lAjIo... 45 // vastu // vayara pokhI vayara pokhI, gaIya te nAri, tava kuMvara ghari AvIyo, aha vAta kAI na jANai, paradhAne bolAvIyo, tujha upari rAya kopa ANai, kumara bhaNai kAraNa kisuM, je rUTho mujha tAta, jau jaIo tau jIvIo, nahItari hosI ghAta... 46 // caupaI // bhaNai pradhAna kumara suNi vAta, tAharu jasa chai desavikhyAta, rAyanoM kopa hUvo sA bhaNI, tUM kIdho hUM to rAjanoM dhaNI... 47 kumara bhaNai navi kIyo viNAsa, maI na vilopyo kihanau grAsa, ko vayarI AvI ni milyu, tiNa vayaNe rAjA mana Talyu... 48 // gAthA // taM natthi gharaM taM natthi rAulaM, devalaM pi taM natthi, jattha akAraNakuviyA, dotini khalA na dIsaMti... 49 padharaDai ima kaMti kaDI, pari chideDe aya saMti(?), sarpaha durjana do samA, oma visAsa ma karaMti... 50 durjana pAheM ati bhalo, kAla Dasai ikavAra, durjana paga nita Dasai, joiya cchoDa apAra... 51 ima jANIni cAlIyo, lIdho mora sucaMga, jaMtra prabhAviM UDIo, ambare gayo utaMga... 52 // caupaI // cAlyo kumara te mahAbalavaMta, kari hathiyAra sAra jhalakaMta, mahAvanamAMhi puhuto jisai, sidhapuruSa ika dITho tisai... 53 te dekhI kumara Utarai, vinaya karI sAmhoM saMcarai, tatakhiNa kumari kIyo praNAma, Adara vayaNa bulAvyo tAma... 54
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 anusandhAna-67 jUna - 2015 sAdha bhaNi nara sAMbhali vAta, pahilaM tAM mujha suNi avadAta, mujha guru vidyA dIdhI sAra, sovana sidharasa hoi apAra... 55 jo tUM uttarasAdhaka thAya, mujha vidyA jima siddha ja thAya, tau tUM sAhasIka nara sUra, tujha dRSTi khudra jAo dUra... 56 tujha sira chai lakhiNa batrIsa, tUM dIsai sava guNanUM Isa, kumara mAnyoM vayaNa pramANi, tava vidyAthI karai sujANa... 57 ANyo rasa te gaMdha pasAra, ANi sohAgo somala khAra, ANyo vananAM oSadha ghaNA, nAma na jANuM hUM tiha taNA... 58 kIdhI pUjA bhayarava taNI, teNe mAMDI rasanI sAdhaNI, kuMvara uttarasAdhaka thayo, leI khaDaga ni pAsai rahyo... 59 bhUta preta ko chala navi karaI, kumara taNI dRSTi saha Darai, vidyA sidha thaI atisAra, sidhapuruSa harakhyo tiNa vAra... 60 sidha bhaNe tUM bAvana vIra, paraupagArI sAhasa dhIra, leMI soMvanna vela tuM sAthi, aradhI vihacI ApuM Athi... 61 bhaNai kumara sovana nahI kAja, sidhapuruSa mai bheTyo Aja, sArI vidyA deo hita karI, hUu Agali hovai kharI... 62 tau dIdhI oSadhI sAra, ekai navi lAgai hathiyAra, jala bUDato tArai oka, doya jaDI ApI suviveka... 63 mokalAvI kuMvara saMcarai, hiIyAmAMhi ANaMda ati dharai, mora caDI mananai uchAhi, te vAya taNI pari cAlyo jAya... 64 dITho nagara tihAM ati caMga, jhalakai gaDha maDha pauli uttaMga, Avyo nagarI dharI ulhAsa, "uvasa nagara tiNa dekhyo tAsa... 65 kauttiga dekhI ciMtai asuM, manuSya nahIM o kAraNa kisaM. joU rAyabhavana ko achai, o kAraNa jANIsai pachai... 66 AvyuM rAjabhavana saMcarI, nirakhe maMdira dahadisa phirI, sapta bhoma ghari Avyo jisai, cyAra kanyA tiNa dIThI tisai... 67 jANoM rUpi rambhA jisI, sura kanyA samavaDi chai tisI, gajasiMgha kumara bulAvI tihAM, kuNa kAraNi pUchai tumha ihAM... 68 1. kSudra tattvo 2. sAdhanasAmagrI 3. rajA laI 4. ujjaDa nAri bhaNai suNi sAhasadhIra, ihAM kAM Avyo bAvanavIra, jamarnu ghara me nagara sujANa, nAsa nAsa kai 'cUkasi parANa... 69 bhaNai kumara bhaya kihano hoya, rAkhasa bhUta preta chai koya, diu sIkhAmaNi tehanaI Aja, kaho vAta chAMDI tumha lAja... 70 bhaNai nAri nara sAMbhali bAta, narasiMha rAya amhAruM tAta, ANaMdapura pATaNano dhaNI, amhe cyAri kumari teha taNI... 71 oka divasa te narasiMgha rAya, rAmati 'misa rayavADI jAya, mahAvanamAMhi puhuto jisai, tApasa oka dITho tiNaM tisai... 72 te dekhI rAjA ima bhaNai, jamavA ghara Avo ApaNaI, rAjA teDI Avyo jAma, jamavA kAraNa baiTho tAma... 73 iNi avasara amhe bahinara cAra, AvI jovAkAraNa bAra, dekhI rUpa tApasa amha taNuM, pApIiM pApa ANyo mana ghaM... 74 calyuM mana navi ANai ThAya, te dekhInai mana kopyo rAya, aNe tapa nIgamIyuM sahU, pApI pApa dharai mana bahU... 75 dharI rIsa jaNanai ima kahai, rAjamAhi rakhe tApasa rahai, kADhau nayara bAhire oha, pApeM bharIyo chai ahanuM deha... 76 Agi vAnaranaI bali chalyo, "jUvArInaI jUvaTai milyo, dAhajvaranaI dAdhI deha, rAulA jaNanaI rUThA teha... 77 dUhavyo tApasa te tiNa vAra, kADhyo sAhI nayaraha bAra, rosa ANyo tiNa manamahi ghaNuM, hiva suNoM AcAra tiha taNuM... 78 pApI kubudhi manamAheM dharI, Avai nisabhari tiha saMcarI, rAjabhuvaNa gaDha pauli pagAra, te olaMgI Avyo vAra... 79 amhe cAre bahanara gharamAMhi, sUtI manaha taNai ucchAhi, iNi avasari jAgIyo bhUpa, dITho tApasa taNo sarUpa... 80 uTho kara lIdhA hathiyAra, te tApasanuM kIdha saMhAra, haNyo khaDaga amha pAsi jisai, tiNa saMcali amhe jAgI tisai... 81 1. prANa gumAvIza 2. ramata 3. bahAnAthI 4. jugArI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 nArI prati kumara pabhaNeya, jihAM kaho tihAM mUkuM leya, strI bhaNai amha sarasI(khI?) sAthi, janama janama hojo tumha saMghAti... 95 vAso loka karo para kAja, amha baMdhava baisAro rAja, tema suNI kumara ima bhaNai, chaI baMdhava ketA tumha taNaI... 96 bhaNai nAri amha baMdhava doya, devaratha naI dANava soya, loka sahita te nAsI gayA, zrIpura nagara jaInaI rahyA... 97 suNI vAta teDAvyA teya, kumara rAja baIsArayA beya, vAsyo nagaraloka ati bahU, dina dina occhava karaI te sahU... 98 gajasiMghakumara te paraNI nAri antevarI thaI te cyAri, devasaMdari sarasaMdari jAma, rayaNasaMdari rayaNAvatI tAma... 99 cyAri khaNDa bahu budha karI, atalai cyAri nAri tiNa varI, saMgha taNI tAM anumati lahuM, kathA khiNaMtari tau kiMpa kahuM... 100 // iti zrIgajasiMghakumAra-caritra prathamakhaNDa samApta // zrI 1 // UThI bAhara AvI jAma, tApasa mAryo dIrcha tAma, dhiga rUpa amhArA sahI, amha kAraNa o hatyA thaI... 82 tApasa marInaI rAkhasa thayuM, pUrava bhavanoM vayara gahigardA, Avyo nagara dharInaiM rosa, nagaramAMhi tiNa pADyo sosa... 83 loka dahodisa' nAsI jAya, rAkhasa AvI haNIyo rAya, amhe aNeM pApI sAhI cyAra(ri), hiva karavA hIDai chai nAri... 84 vivAha sajAi levA gayo, iNi avasari tUM ihAM AvIyo, hivai amhanaI gati kehavI hoya, o saMkaTa utArai koya... 85 kumara bhaNai mana nAMNoM kheda, budha karInai racasuM bheda, budhavaMta nara jIpai sahI, teNI vAti cyAre gahagahI... 86 jehamAMhi budha bala tehanUM sahI, budha vinA bala kAMI nahI, sasalai sIha napAtyo sahI, paMcAkhyAna bAta me kahI... 87 buddha karI kuMvara ima kahai, jeNI velAM rAkhasa ghari rahI, kUDI mAyA karijo ghaNI, vAta na kahijo hIyA taNI... 88 nhAvA kAraNa baisai jisai, nayaNa behU khala bharajo tisaI, sAMna karijo muhanaI tisai, AvI rAkhasa bAMdhuM jisai.... 89 budha karInaI chArnu rahyo, tetalai tApasa tihAM AvIyo, tau teNIio Adara kIdhuM bahuM, budha karInaI jIpai sahu... 90 nhAvA taNI sajAI karI, kaMkoDI "khala bhANai bharI, nhAvA kAraNa baiThaM tau, AMkhi bharI teNI khalasuM beu... 91 karI sAMna kuMvara AvIyo, mora bAMdha rASasanaI kIyo, pADyo paga dei baiTho pUTha, pahilaM tANyo te ghaNa mUTha... 92 rAkhasa ciMtai manamahi isuM, sahI ko bhekha(da?) kAraNa kisuM, pari karIjai kimai iha nahI, kIyA pApa te lAgA sahI... 93 mUki mUki tUM moTo vIra maI, tujhanaI dIdhI dhIra leI, vAca asura choDIyo, mUkyo rAkhasa vanamahi gayo... 94 1. daze dizAomA 2. pakaDI rAkhI 3. nAza karyo 4. bhUko // vastu // kumara ciMtai kumara ciMtai manaha majhAra, ihAM rahivU jugatuM nahI, sAstra budha hiyaDai ANIya, nAri prati jaMpai isUM tumhe, suNo mujha oka vANIya, nara sAsari je ghaNuM rahai, nihacai viNasai soya, nItazAstra je bolai isuM, ima jaMpai sahu koya... 1 || dohA // strI pIhara viNasayahI, nara sAsurai joya, tapa viNasaya mAyA karI, 'kuvisane choru soya... 2 ima jANInaI cAlivA, karai sajAi vIra, devaratha mokalAvA gayo, teha ja sAhasa dhIra... 3 jANyoM bahanevI cAlatuM, dIdhA tejI tukhAra, bahinara saMtoSI ghaj, Apyo dhana atisAra... 4 1. lokone vasAvo 2. kharAba vyasana 3. taiyArI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 // caupaI // cAlyo kumara ati suvicAra, lIdhA pAMca tejIya tukhAra, cAre nArI sAthai leya, mahAvana mAMhi puhutuM teya.... bAra joyaNanI aTavI hoya, tihAM manuSya na paisai koya, kumara puhuto te vana mAMhi, cAlai mAragi daha disa bAhi... 6 dina AthamIyoM rayaNI thaI, lIyo vIsAmo vaDathaDi jaI, bAMdhyA ghoDA taruvara taleya, sUtI nAri niMdra bhari teya... 7 jAgyo kumara khaDaga kari dharI, aNeM avasari doya vidyAdharI, sAraMgeM cita dharai mana mAhi jhalaka teje sUraja prAhi... 8 dITho kumara vanamAMhe jisai, vidyAdharI mana harakhI tisai, asuM puruSa jaDa dITho Aja, tau sIdhA manavaMchita kAja... 9 // vastu // kumara dekhI kumara dekhI, vanaha majhAri, vidyAdharI ima citavas, bhAgyavaMta nara achai koI, surapati narapati jANao, manuSya rUpa ahavA na hoI, hiva ANi apahari lIjIyai, kIjai bhoga vilAsa, jIvatavya phala aha chai, pUrIjai maMna Asa... 10 // dohA // Ima jAMNI vidyAdharI, aghora nidrA tiNa dIdha, kumara nidrAvasi thayo, tau tatakhiNa tiNa lIdha... 11 vimAne baisArI calI, kumara na jANi bheu, gira vADha suhAmaNuM, hivai te AvyA beu... 12 iNi avasari vana mAhilI, jAgI nArI cyAri, kaMta na dekhaI ApaNuM, jhUrai manaha majhAri .... 13 77 // DhAla // birahanI nArI jAgI ima bhaNaI o, nahI amha dIsai kaMta tUM, nAha tUM kihAM gayo a, melIya vanaha majhAri tUM...14 nAha tuM kihAM se AMkaNI. amhe gADhI abhAgaNI o, sukha navi sarajyuM Aja tUM, ke amhe karama bahu karayA a, ke amhe dIdhA Ala tUM... 15. nAha tuM kihAM. 78 anusandhAna-67 ke amhe tapa karI khaMDIyA a, phoDI saravara pAla, tUM, ke amhe jIva viNAsIyA a, moDIya taruvara DAla tUM... 16. nAha tuM kihAM. ke amhe bAla vichohIyA a, pAmiya duHkha apAra tUM, vAdalI pUchUM vAtaDI a, kahe kahAM gayo amha kaMta tUM... 17. nAha tuM kihAM. vanadevati tumha vInavuM, kiNa apaharIyo amha kaMta tUM, Ima vilavatAM rAtaDI o vItIya jasu prabhAti tUM... 18 nAha tuM kihAM. // caupai // graha vihasI ugyo balI, thaI nAri viraha AkulI, nAha nAha kari daha disa joya, sAda karI sara laI sara roya ( ? )...19 karama udaya sahi AvyA Aja, jima davadaMtI thaI nalarAja, Aja amhArai te para hoya, karama Agali navi chUTai koya... 20 kIjai sudha ko vasatI jaI, sAhasapaNuM mana ANyo sahI, turI leInai cAlai nAri, puhutI dasaratha nayara majhAri... 21 rAja karai tihAM pApI rAya, lopai dharama karai anyAya, nyAya rIti navi jAMNai o kisI pApabudha tasu hIyaDai vasI.... lokeM dIdha anyAI nAma, pApIraMjaNa te sava gAma, 22 daMDa loka karai AbAdha, pApI pAlai dUhavai sAdha... 23 dIThI nAri atirUpi sAra, pApabudha mana dharai gamAra, karUM aMteDara ahanai Aja, tau jaNanai kahai chaMDI lAja... 24 cyAre nAri se tumha apaharo, aMteura mAhi puhutI karo, rUpavaMta naI rUDI sahI, asI nAri kihAM dIsai nahI... 25 tau tatakhiNa tiNa sAhI nAri, leI gayA rAjabhuvana majhAri hAhAkAra nagara mAhi thayuM mahAjananaI mana kopa ja bhayuM... 26 hiva chAMDIjai ahano vAsa, dina bihu mAMhi paDase trAsa, rAvaNa rAya laMkAnoM dhaNI, te rAmai kIdho revaNI... 27 garda bhilla ujeNI bhUpa, pApi paDIyo naragaha kUpa, sarasatI satI aNai apaharI, ghaNo vigUto pApi karI... 28 1. vagovAyo
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 sAsanadevata Apai hAra, o pahirajau tumha siNagAra, je nara kudRSTi karI joisye, te nihacai AMdho hoisye... 42 hAra deInaI devi pahUta, kumarI mani ANaMda bahUta, hiIyA mAMhi Arati dharai, dharamadhyAna vasephe karai... 43 rAjA pApabudha bahu dharI, Avyo tatakhiNa tihAM saMcarI, Agai nayaNa na dekhai sahI, vilakhavadana thayo pAchau thaI... 44 hiva sahI jAsye ahanoM rAja, dIjai sIkhAmaNi ahani Aja, tava mahAjana sava nagara ja taNo, rAjabhuvana cAlyo ati ghaNo... 29 tehamAMhi dhuri jagasI jayavaMta, bhImasena ani zrIvaMta, kheto pUno pAtU pahirAja, manajI mAMDaNa naI mahirAja... 30 jAvaDa bhAvaDa bhUcara bhIma, rANo raNadho kheto khIma, pUno pItho naI padamasI, bhojo kAjo naI rAjasI... 31 vIro dhIro naI dharamasI, AsaDa pAsaDa naI karamasI, dhAMdho dhIdho naI dhanarAja, mAnoM mAMDaNa naI sivarAja... 32 cAlyo mahAjana dharIya vicAra, jaI abalAnI kIjai sAra, rAjabhuvana jai bheTyo rAya, svAmI ma kario vaDo anyAya... 33 ravi UmeM jau hoI aMdhAra, 'sasihara barasai jo aMgAra, jau tUM cUkasi deva bicAra, tau prajA taNI kuNa karise sAra... 34 tUM sahI moTo naI mobhIka, aNI vAti sahI thAso phIka, abalA choDi kahyo amha mAna, pachai uratau karasiM 'niravANi...35 tiNa vAteM te kopyo rAu, sIkha na mAnI vAjyo vAya (?), je mahAjana bAta ji kahI, bharyA ghaDA Upari vahi gaI... 36 tava te mahAjana pAcho valyu, hiva rAyanaI bolAvU Talyu, sIkha na mAnI aNi ApaNI, sahI rAjA thAsye revaNI... 37 hiva ciMti nArI mana mAhi, sAsanadevati mana ArAhi, punyaprabhAve paratakhi huI, mAgi mAgi vacha tUThI sahI... 38 nAri bhaNaiM tUM tUMThI mAta, kahu kiMhA kaMta amhArI bAta, devI bhaNai te vRtAMta, vidyAdharI hoM tumha kaMta... 39 hosye bheTa ma karo ucATa, mAsa dIha tumha jojyo vATa, rAjariddha strI lahasye dhaNI, karasye sAra bahilI tumha taNI... 40 harakhI nAri bhaNai suNi mAya, aNeM nayara anyAI rAya, duSTa budha amha upari dharai, pApI pApa bhaNI navi Darai... 41 zrIgajasiMghakumAranu, sAMbhalo carita vikhyAta, vidyAdharIo apaha, tehanI te suNo vAta... 45 gira vaitADhe leI gaI, puhuti niya ghara mAMhi, oka saMpi binhe thaI, vAta karaI uchAhi... 46 kaMta nahi ghari ApaNo, gayo 'vadeseM teha, tihAM lagi ApaNa ahasuM, raMga karIsyAM behi... 47 ima jANI vidyAdharI, jagAvyo kumAra, hAvabhAva bahu premarasa, karaI te sAra zRMgAra... 48 // caupai // jAgyo kumara mana citai asuM, huM ihAM Avyo te kAraNa kisaM. huM vana mAMhi hu~to sahI, mujhanaI ihAM kuNa ANyo laI... 49 AkArai kari jANyo sahu, nAricaritra iNe mAMDyA bahuM, ima jANInaI mana Adaryo, 'sIlasanAha sabala tiNa karayo...50 sAstravAta tiNa hiyaDai dharI, rahyo kumara nihacala mana karI, vidyAdharIyai dharyo mana neha, madhura vayaNa bolAvyo teha... 51 hAvabhAva nArI mana dhari, abalA vesa navaraMgI karaI, pahiraNi phAlI vAlI taNai, raMgyo vastra Upari oDhaNai... 52 uri kaMcUvo kasaNa bahu kasaI, mayaNarAu jANo tihAM vasai, sovana jhAla phalakA sAra, uri sohai akAvali hAra... 53 nalavaTa TIlI chai vATalI, pahirai sovanamai rAkhaDI bhalI, gveNidaMDa karai vAsaganAga, saitho jiso mayaNano mAga... 54 1. videza 2. zIlarUpI bakhtara 3. coTalo 1. caMdra 2. orato, pastAvo 3. nakkI, kharekhara
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 behU bAheM sohai bahirakhA, jhalakaha hIrA tihAM navalakhAM, kari cUDI jhalakai rUyaDI, AMgulIyaI jhalakaha muMdaDI... 55 kaTamekhalA pAoM neurI, jANe harinaMdana-aMtevarI, rUpi rambhA samavaDi hoya, je dekhI raMjai suraloya... 56 caMdravayaNI mRganayaNI jisI, beu bhamahi resIMgaNi hoi tisI, nAsAM sohai sukacaMcu samAna, adhararaMga pravAlavAna... 57 dADimabIja sarIkhA daMta, kamala sarIkhA te netra ja huMti, stana uttaMga aMgi pAtalI, cAleM viviha vibudha pari valI... 58 kRsodarI jaMgha suvisAla, navala vesa navaraMgI vAla, pAtalI cAmariM kara dharI, kumari bolAvyo vidyAdharI... 59 caturapaNai cAlai camakatI, gayagamaNI ramaNI te hutI, madhura vANi mukhi bhAkhi teha, nayaNabANi mUkai tava veha... 60 tava mukha bolai raMga rasAla, svAmI Asa pUro suvisAla, tumhe vidyAdharI sahi tUThI amhe, viSayataNA sukha bhogavo tumhe... 61 jIvatavya phala o saMsAra, lahI avasari bhogavIo nAri, jovanavaya turaNApaNa sahI, lAja ma ANoM avasari lahI... 62 kumara na bolai valituM kisuM, munivrata AdarIyu jisuM, saMvara kheDo tiNeM kari dharI, paMcaiMdrI rAkhyA vasi dharI... 63 jalasuya tasa suya tAsa suya, tasa ripu pIDai deha, kripA karo mhAM uparI, pIDa navAro oha... 68 muMha mAMgasi te pUrasuM, desAM vidyAsAra, amhe be nArI tAharI, tUM nahacai bharatAra... 69 ama karatAM nisa samai, AvIyo nArIkaMta, prachana gati bAhira rahI, prIchyo sayala vRtaMta... 70 sayala caritra dekhI karI, vidyAdhara pabhaNei, je nara nArI vIsaseM, tehanUM ghara viNasaMta... 71 isI vAta jANI karI, citta camakyA teha, sAhasIka nara o bhaluM, sIla na mUkai jeha... 72 || caupaI // vidyAdhara ima ciMtai sahI, joq hajI prachanoM rahI, ajIya vAta vIcAraye kisI, nirakhai nArIcaritra mana hasI... 73 vidyAdharI vividha pari ghaNI, kalA pragaTa mAMDai ApaNI, ima karatAM navi dIThau baMdha, kopa caDiu nArI kAmaMdha... 74 suNiho nara tUM achai ajANa, kahyo kari amha kai cUkasi prANa, vaDIvAra oma kahatAM huI, tauhe valatUM bolai nahI... 75 te nisuNI kumara ima bhaNai, potai kAma nahIM amha taNai, vAta kahuM tau lAjUM sahI, kahyA vinA paNa na sakuM rahI... 76 vidyAdharI kahai amhe sujANa, aNahUMtuM upajAvU mANa, je nara anna niraMtara jami, nArirUpa dekhI te bhaNai... 77 nahI puruSAratha ahanaI sahI, oha vAta paNa sAcI kahI, rUpai rUyaDo mayaNa sarIsa, aha vAta jANai jagadIsa... 78 cyAri puhura amha aMge karI, dIdhA AliMgana Agho dharI, hAva bhAva bahu kIdhA pachai, jANo pAhaNa onara achai... 79 ima karatAM navi lAgo marama, strI rUThI java bhAgo bharama, tava nArI buMvArava kIyo, cora cora kahi bolAvIyo... 80 1. Ano artha aspaSTa rahe che. 2. chUpI rote hAvabhAva bahu premarasa, karaI te sAra zRMgAra, valatuM nara bolai nahI, jANoM achai gamAra... 64 te jANI vidyAdharI, aMge lAgI beu, lAjaha lopI mana taNI, mayaNa jagAvei teu... 65 paga talAsai kari karI, bolAvaI manaraMga, lAja ma ANa sanAhalA, lei uri hIiuchaMga... 66 viSayabudha amha UpanI, saMtApI nisadIsa, auSadha karo sujANa priya, pUro amha jagIsa... 67 1. bhramara 2. dhanuSya 3. taruNapaNuM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 dhAyA loka na lAgI vAra, Avyo tatakhiNa nagaratalAra', vAjyA kAhalI vAjyA tUra, miliyA loka vigovA pUra... 81 ghara vITyo AvI tiha taNuM, mAri mAri mukha bolai ghaj, taM nisuNI vidyAdhara ima bhaNai, ghAu ma dejyo sira aha taNaI... 82 maMI prIchyo chai sayala sarUpa, nahI cora aha moTo bhUpa, o nara sAhasavaMta sujANa, o niramala jANe jagi bhANa... 83 nAricaritra nihacai sahI, maI jovU saba banAi rahI, sAstramAhi je vAta ja kahI, te to kAI khoTI nahI... 84 aMbara ravitharaya tricariya, koya na jANai bheya, sAhasIka nara te bhaluM, sIla na cUkai jeha... 85 pAya praNamI kumaraha taNoM, bolai be kara joDi, so na isA mana lAgahI, sA purisa na lAgai khoDi... 86 // caupaI // tiNa gira rAjA ati balavaMta, nAmasu vidyAdhara zrIvaMta, teNaI mokalIyA jaNa ApaNA, teDAvyA te binheM jaNA... 87 vidyAdhara gajasiMgha kumAra, AvI rAyanaI kIdha juhAra, AsaNa baisaNa dIdhAM mAna, Adara sahita divAryA pAna... 88 krama udaya o AvyuM sahI, vAta kahivA tau jugatI nahI, dekhI rUpa lAvana teha taNo, zrIdhara rAjA harakhyo ghaM... 89 nehabhara thayuM valatuM oma bhaNai, putrI doi achai amha taNaI, te tumha paraNoM karIya pasAya, asUM vacana kahai zrIdhara rAya... 90 kumara bhaNai sAMbhalo naresa, nAma ThAma navi jANo navesa, kula sarUpa ajANyA pakhai, paraNai paraNAvai te jhakhai... 91 rAya bhaNai tUM ati sujANa, Abhai chAyo kima rahai bhANa, rUpa lakhaNa guNa ta(te)jai karI, maI jANI sava tAharI carI... 92 bhalo lagna godhUma kaMsAra, naranArI mana harakha apAra, rAjaloka mana harakhyo bahU, ghari ghari uchava karaI bahU... 93 || DhAla - vivAhalAnI // doya kanyA siNagArIyo o, vivAha uchava kArIyo o, gIta dhavala gAo ati ghaNA a, tihAM ThATa milA sajana taNA o... 94 nArIo rUpiM rUvaDI o, kari khalakai kaMcana cUDalI a, saMvara maNDapa rUvuDo o, varavAruya besai lahuyaDo o... 95 lagna sami jaba AvIyo o, vipra samaya varatAvIyo o, hathalevo melI karI o, gajasiMgha nArI doya varI o... 96 manaraMgi sahu ima bhaNai o, sukha saMpatti hojyo iha taNai o, pUrava bhava tapa bahu karayA a, kai nyAya nihacala mana dharI a... 97 bhAva karI jina pUjIyA o, manasudha jina dharama kahIyo o, jIvadayA pAlI kharI o, jinavANIya nihacala mana dharI o... 98 vara lAdho sunama(?) karIe, kavi nema kahaI ANaMda dharI o...99 (?) // vastu // manaharaMgi manaharaMgi hUvo vivAha, sayala jana saMtoSIyA, nayara loka sahu ima bolai, kanyA vara lAdho bhaluM, nahIya rUpa koya aha tolai, pUrava bhava punya karI, pAmyA sukha saMsAra, behu khaNDa pUrA hUvA, te paraNI tiNa nAri... 99 cyAri khaNDa budhi bahu kahI, otalai do khaMDa pUrA thai, saMgha taNI jau anumati lahai, kathA khiNaMtara tau kavi kahai... 100 // iti zrIgajasiMghacaritra dvitIyakhaNDa sampUrNa // (kramazaH) A15, amIjharA epA. zAntivana, pAlaDI, ahamadAbAda 1. nagararakSaka, koTavAla 2. vistAra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 antya traNa racanAo tapagacchapati vijayaprabhasUrinI stutiparaka che, teo osavALa vaMzanA zAha zivagaNa ane bhANInA 'vIra' nAmanA putra hatA temaja vijayadevasUrijInA paTTadhara hatA o sivAyanI koI aitihAsika hakIkato AmAM noMdhAI nathI. paNa temano guNavaibhava, temaNe meLavelI lokacAhanA ane kartAno temanA pratyeno ahobhAva AmAM avazya mANI zakAya che. traNa vibhinna dezIomAM thayelI A racanAo geyatA ane sarasa kathanarItine lIdhe madhura banI che. nemanAthastavana (kra. 2) saM. 1713mAM mahesANAmAM comAsA daramyAna racAyu che. anya racanAomAM racanAvarSano ullekha nathI, parantu zrIyazovijayajIno 'upAdhyAya' ke 'vAcaka' tarIke ullekha na hovAthI temanA upAdhyAyapadavInA varSa saM. 1718 pUrvenI te racanAo hoI zake. mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-ziSya zrItattvavijayagaNiracita pAMca laghukRtio - saM. muni trailokyamaNDanavijaya upAdhyAyajInA upAsakone mana upAdhyAyajI vize kaMDaka navaM jaDI Ave aTale occhava-mahocchava thaI jAya, ane amAMya amanA ziSyaratne racelI pAMca-pAMca kRtionI (o paNa pAchI ajANI ne apragaTa!) kartAnA svahaste lakhAyelI prata maLI Ave to to jANe goLanuM gADu maLyu ! atre A Anandane vaheMcavAno ja upakrama che. mULe A prata (sacitra) koIka jJAnabhaNDAranA (ghaNebhAge lA.da.nA) hastapratasaGgrahamAM sacavAI haze. paNa tenI Xerox paramapUjya vidvadvarya munirAja zrIdhurandharavijayajI pAse sagRhIta hatI. teoo hamaNAM te Xerox mitratAnA nAte pUjya gurubhagavantane pAThavI. ane sAhebajIo tenI nakala karavAnI mane AjJA karI. upAdhyAyajInA ziSyo mATe manamA kAyama aeka jAta- AkarSaNa rahe che. upAdhyAyajInA granthomAM Dagale ne pagale jovA maLatI sAdhutAnI vyAkhyA ane zrAmaNyanI vibhAvanA jotAM se spaSTa che ke amanA ziSya thavA mATe paNa bahu AkarI tAvaNImA tapavAnuM thatuM haze. kAcApocA to o kAma ja nahIM hoya. upAdhyAyajI ziSya tarIke svIkAre ane temanAM caraNonuM sAMnidhya maLe o jIva ja keTalo baDabhAgI gaNAya! ane ovA jUja baDabhAgIomAM tattvavijayajI mukhya che. tattvavijayajIne kavitvazakti lohImAM UtarI haze. kAvyakalA o guruparamparAmA ja vahetI haze. paNDita nayavijayajI amanA dAdAguru. o paNa kavi jIva. gurumahArAja upAdhyAya bhagavanta to madhyakAlIna kAvyasAhityakSetre mAtabara pradAna karanArA mahAparuSa, ane tattvavijayajIo paNa je vAraso sAcavyo. amaradatta-mitrANandarAsa, caturvizatijinabhAsa va. temanI kRtio prasiddha che. anusandhAnanAM pAne paNa temanI kRtio prakAzita thaI che. prastuta kRtiomAM pahelI che nemanAtha bAramAsA. nemanAthanA virahamA TaLavaLatI rAjImatInI AntaravyathA, bAramahinAnA alaga alaga kAryasandarbhe veThavI paDatI ekalatAnA mAdhyamathI atre vyakta thaI che. joDalI tUTI gayA pachI, ekalavAyu jIvana keTaluM dohyaluM hoya che tenuM bayAna ApaNane becena banAvI mUke tevAM saMvedana janmAve che. bIju nemanAtha stavana paNa rAjImatInI virahavedanAnuM ja karuNagIta che. 1. nemanAthabAramAsA || tAtavacana zravaNa suNI - e dezI // sArada padapaGkaja namI, mani dharI ANaMda / sadaguru kerai sAMnidhi, thuNasuM nema jiNaMda // 1|| raho raho nemajI vAlahA... raMgi rAjImatI kahai, suNo jIvanaprANa! / Asa nirAsa na kIjii, tumhe catura sujANa // 2 // sakhi! AsADha meha dhaDUkio, jhabakai ati bIja / bApiaDau piu piu karai, suNatAM hoi khIja // 3 // zrAvaNa mAsa ja Avio, nAvio piu guNavaMta / kaMta vinA kaho goraDI, kima kAla garmata // 4 // bhAdrava mAsanI rAtaDI, vAlho nahIM mujha pAsi / e seja e citrazAlaDI, na gamai e AvAsa ||5|| navarAti AsoI sahI, khyAlI loka ramaMta / ghaNuM re ghaNuM vAlhA! vInavU, prItama! Avo akAMta // 6 // sakhi! kArtika mAsi dIvAlaDI, sahU karai pakavAna / navala neha pallava karai, mujha dukha asamAna // 7 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 mAgasiramAM TADhi atighaNI, vAi mujha deha / iNi rati mujhasuM chala karI, niThuraI dIdho cheha ||8|| posaI te pUrava prItaDI, sAMbharai sujAna / piuviraho mujha dukha dahai, tUM to vaDo re ajANa // 9 // mAhA moTI yAminI, nAvai nIMda lagAra / vAsara annanI ruci nahIM, tujha viNa bharatAra! // 10 // tela-phUlela-gulAlasuM, rasiA phAga ramaMta / tumha viNa kuNa sAthi muM, nisadina jhUraMta // 11 // sakhI! catura caitra mahINaDai, cAMpAM bahu phUla / aMgi sola zRMgAra e, thAi pratikUla // 12 // sahakArazAkha vaizAkhamaI, Avai mahArAja! | tuM to piuDA! ghari nahIM, ANI kuNa dii Aja // 13 // jeThamAsiM tAvaDa tapai, lU ati ghaNI vAya / aMbara ni caMdana ghaNAM, DIliM aDyAM na suhAya // 14 // e bAramAse karI vInatI, tohi na valyA nema / rAjula taba Ujalagiri, puhatI UnnAli khema // 15 / / ima mana vAlI ApaNuM, dikhyA lei prabhu pAsi / piu pahilI sivapura gaI, pUgI pUraNa Asa // 16 // paMDita zrInayavijaya suMdaru, budha jasavijaya sIsa / sIsa tattva bhalaI bhAvasuM, praNamai nisadIsa // 17 // raho raho nemajI vAlahA... // iti zrInemanAtha dvAdazamAsa saMpUrNa / zreyo'stu // pUravalI prIti saMbhAro, tumha darisaNa lAgai pyAro, kima rAkho neha udhAro re // 3 // kaMta ajANa hoi tehani kahIi, neha kIjai to niravahIi, DUMgaraDai ekalaDA na rahIi re // 4 // AvI pAvasa rati sukhakArA, dIsai chai ati manohArA, bApaio karata pukAra re // 5 // paMthI sabahI ghari Avai, kaMdarpa te adhika jagAvai, eka niThura nema na Avai re // 6 // sakhi! zrAvaNa mAsa te Ayo, aMgi mujha madana jagAyo, virahIni ati dukhadAyo re // 7 // jhiramira varasai chai meha, tApai mujha dAjhai deha, eNI rati sAlai saneha re ||8|| bhAdravaDai bhoga na choro, abalAsuM kA mana coro, tumha sAthi kisyo cAlai joro re // 9 // tujha viNa nizi nIda na Avai, mujha annapANI navi bhAvai, dohilA tujha viNa dina jAvai re // 10 // Avyo te AsomAsa, Avo eNai AvAsa, pUro te mujha mani Asa re ||1shaa kArtikaDai atidukha dIdhuM, kAmaNagArai kAmaNa kIrcha, mAharu cittaIM corI lIdhuM re // 12 // premaI pUrI bolai nArI, yovana kAM jAo hArI, jUo hiyaDai kAMta vicArI re // 13|| sakhi! jAi manAvo ekAMta, vegi teDI Avo kaMta, jima virahano thAi aMta re // 14 // kuNa Agali dukha kahIjai, yovanano lAho lIjai, jima dukha saghalAM te chIjai re // 15 // AhavI rUDI e citrazAlI, nehaI nijari jUo nIhAlI, ehavI seja _ [ma?] mUMkao suhAlI re // 16 / / 2. nemanAthastavana sadagurunA praNamI pAya, thuNasuM zrIyadupatirAya, UlaTa adhike radao thAya re // 1 // sAmaliA / kara joDI rAjula bolai, aSTabhavanI prIti ja kholai, navamai bhavi kAM DamaDolai re // 2 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 ehavAM rAjula vacana bolaMtI, piunuM te dhyAna dharatI, giranAri caDhI vilavaMtI re // 17|| sAmI mujha suNi eka vAta, esI chai tumhArI dhAta, ____ mAni vacana zivAdevIjAta // 18 // nema hAthi saMyama leI, avihaDa taba prIti kareI, zivapura piu pahilI puhaceI re // 19 // nema thuNio mani ullAsa, mahIsANe rahIa caumAsa, pUgI chai mujha mani Asa re // 20 // saMvata sattaratara (1713) varasiM, kArtika zudi paMcamI divasi, e tavana kariDaM manaharakhi re // 21 // paMDita zrInayavijaya Isa, zrIjasavijaya tehano sIsa, sIsa tattva dii AsIsa re // 22 // sAmaliA // // iti zrInemanAthastavanaM saMpUrNam // zubhaM bhavatu // kalyANamastu / zreyaH // tumha sarasa sakomala vANI, jANe madhurI amiya samANI, sahU janani citta suhANI // 5 // tapagacchai udayo bhAna, darisanathI navai nidhAna, jima sAsanano sulatAna ||6|| sAha sivagaNa kuli avataMsa, mAta bhANI uravari haMsa, dIpAvyo jeNi osavaMsa // 7 // kalikAli gautama sarikho, sAco sIliM thUlibhadra nirakho, ehavo guru maiM puNyaiM parakhyo ||8|| vibudha zrInayavijaya rAya, zrIjasavijaya sugurupasAya, sIsa tattvavijaya guNa gAya ||9|| sUrI0 // // iti zrIvijayaprabhasUribhAsa saMpUrNa // 3. vijayaprabhasUribhAsa samarI zrutadevI mAya, valI lahI sadaguru supasAya, guNa gAuM tapagacharAya // 1 // sUrIsara! tumhasuM avihaDa neha, jima cAtakanaI citta meha.... zrIvijayaprabhasUriMda, pAya praNamai naravaraiMda, mukha sohai jisyo araviMda // 2 // zrIvijayadeva-paTodhArI, tumha mUrati mohanagArI, nirakhai Tolai malI naranArI // 3 // mukhamaTakai manaI mohai, tujha rUpa anopama sohai, dUjo joDi na Avai koi // 4 // 4. vijayaprabhasUrisvAdhyAya zubha sarasa vANI dio mAya jI, gurumukha marakalaDai / kara joDI praNapAya jI, locana laTakalaDai / hejaI thuNasuM tapagacharAya jI gu0, zrIvijayaprabhasUrirAya jI lo0 // 1 // vijayadeva-paTodhara rAjai jI, tapagacha ThakurAI chAjai jI / / tumha dUra kio savi phaMda jI, mukha mohanavalli kaMda jI // 2 // sasivayaNI malapatI Avai jI, thAla bharI bharI motI vadhAvai jI / valI yAcakajana guNa bolai jI, kuNa Avai e guru tolai jI // 3 // sahU vaMchai tumha dIdAra jI, jima pikani mani sahakAra jI / tumha viraho amha na khamAya jI, ghaDI eka mAsa sama thAya jI // 4 // gelaI gajagati cAli suhAvai jI, malapaMtA pATIi Avai jI / mIThI amRtamai tujha vANI jI, paDibohai tUM bhavi prANI jI // 5 // sivagaNakuli udayo diNaMdA jI, mAta bhANI kero naMdA jI / jinasAsana sobhAkArI jI, jeNaI kIrativeli vistArI jI // 6 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - budha nayavijaya guru rAjai jI, sIsa zrIjasavijaya gAjai jI / sIsa tattva jaMpa dharI neha jI, dhyAo giruo guru eha jI // 7 // 5. vijayaprabhasUribhAsa kAsmIrI manamAM dharI, ati UlaTI he vANI dio sAra ki / thuNasuM zrItapagachadhaNI, mujha hiyaDa he ati harSa apAra ki // 12 // majaro hamAro mAnayo, guNavaMtA he zrIvijayaprabhasUri ki / mukha dIThai he dukha nAsaha dUri ki.... zrIvijayadevasUrIsani, pATi pragaTyo he abhinavo diNaMda ki / gurudarisana sahu vAMchatAM praha UThI he namai suranaravRMda ki // 2 // gurumukha pUnimacaMdalo, dekhI harakhai he bhavikacakora ki / jehana jehasuM prItaDI, meha dekhI he harakhar3a jima mora ki ||3|| caMdamukhI sarikhI bhalI, mRganayaNI he mananaI ullAsa ki / sola ziNagAra sajI karI, Tola Tolai he gAi guruguNabhAsa ki ||4| sivagaNasA suta suMdaru, mAta bhANI he silaI siradAra ki / vIrakuMmara jeNai janamiA sukhakArI he tapagacha jayakAra ki // 5 // sohama - jaMbU sArikho, guru pAmyo he maI puNyapasAya ki / nita nita UThI jehanA pAya namatAM he ANaMda thAya ki ||6|| paMDitamAMhi puraMdaru, zrInayavijaya he gurujI sukhakAra ki / sIsa zrIjasa cUDAmaNI, tasa sevaka he tattvavijaya jayakAra ki ||7|| // iti zrIvijayaprabhasUribhAsa saMpUrNa // // dUhA // cUkai sahaTa kisyA te sAjana, sajjana te je sahaTa malai / te sajjana kima mAnai, kahyA pachI kathana galai // gaNi zrItattvavijayalipIkRtamasti zrAvikAhIrabAipaThanArtham // zubhaM bhavatu // zubhavAsare // * * * 91 1. sarasvatI / 92 anusandhAna-67 bAI madekavaratI bAra vratanI dIpa - - saM. muni dharmakIrtivijayajI gaNi saM. 1884 nI sAlamAM paM. dhanavijayajI, mANekavijayajI pAse bAi madaikavara nAmanA zrAvikAe samyaktva sahita bAra vrata grahaNa karelAM. te bAra vratanI noMdha dharAvatA hastalikhita oLiyAnA AdhAre prastuta sampAdana thayuM che. noMdhamAM te te vratanI antargata upayogI aneka vAto prApta thAya che. anusandhAnamAM A pUrve ghaNI gadyAtmaka padyAtmaka prAkRta gurjara bAra vratanI noMdha prakAzita thayelI che. te zreNimAM ja A oka TIpano umero thAya che. 19mI sadInI A TIpa dhArmika, bhASAkIya, sAMskRtika jevI aneka dRSTi adhyayana-yogya jaNAya che. atha bAre vratanI TIpa kaMcit likhyate / atha samakItano vIcAra deva zrIvItarAga aDhAre doSa rahita, cautrIsa atIsaya, pAMtrI vAMNI guNeM kari sahita. tenA cyAre na (ni) khevA sAcA karI sadahUM, guru susAdhu munIrAja pAMca mAhAvratanA pAlaNahAra, satAvIsa guNeM kari sahita, dravya - khetra-kAla- bhAveM kari saMyamanA khapa karatA te guru kahI sadahUM. dharama zrIkevalIno parupyo. sarava jIvane sukhadAI. dayAmula, AjJAmula sAco karI sadahUM. e traNa tattva sAcAM sadahUM. dravyaliMgI yathAsagate mokSamAraganA dAtA jANI namuM namAvuM kudevakuguru-kudharama pariharu pariharAvUM. harI-hara-bhramA-viSNavAdika deva taraNa tAraNa jANI na namuM - namAvUM. dAkSaNe lokIka kAraNe paranI anujAII paravase katohalAdika kAraNe jeNA. gotaradIvI, bherava, khetrapAlAdika devatA ihaloka aratheM tathA dharama sahAyya aratheM mAMnavA-pujavAMnI jeNA. dina prateM satI jogavAI satI sagateM devadarasaNa karavUM. mArageM cAlatAM tathAkAraNeM jeNA, paravase jeNA. mAsa prateM dina 5 guru vAMdavA. kAraNeM paravaseM jogavAI na baneM to jeNA dina prateM nokaravAlI 1 nokAranI gaNuM na gaNAI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 to mAsa prateM 30 purI karUM. kAraNe jeNA. dina prateM pacakhAMNa 2 karUM. prabhAte nokArasI, sAMjeM dUvIhAra, tivihAra, covihAra. rogAdika kAraNe, paravaseM, mArage cAlatAM jeNA, mAsa prateM dina 4 rAte mokalA. varasa prateM devakeM rupaiyo 01, jJAna sAruM ru0 01, gurupUjaNe ru0 01, sAdhAraNa sAru ru0 01, jIvadayAmAM ru0 01. varasa prateM devapUjA aSTaprakArI 1 karUM. snAtrapUjA karUM. tathA dehare aMgaluMj-2, vAlAkuMcI, vAtI, akSata, phUla, phala, nIveda, dIvela sahita rokaro ru0 01 ApavAM. e rIteM samakIta pAlUM, cha chIMDI cyAra AgAra sahita. prathama thUla paraNAtIpAta viramaNa vrateM - tarasa jIva nIraparAdha nirapekSa saMkalpIneM haNuM nahI, haNAvU nahI. AraMbhe gharakArajeM jeNA. vAlo karamIyAM saramIyAM dehAdIke upaje teMnI jeNA. rogAdIka kAraNe jokAdIka muMkAvavAnI jeNA. paraneM anukaMpAiM jeNA. alagaNa pANII vasatara dhovAdhovarAvavAnI jeNA. alagaNa pANI pIvra niSedha. bIjeM thUla maraSAvAda viramaNa vrateM - pAMca moTakA juThAM na bolu. kanyAlIka te kanyA-varanUM sarUpa karUpa, catUra mUrakha, nAnI moTI ityAdika paranuM na kehavU. potAnAM gharanI tathA saMbaMdhInI jeNA. govAlIka te gAya bheMsa bakarI UMTaDInI julu na bolavU. bhomAlIka te bhomI jamInanaM jaTha na bolavaM. thApaNamoso te kAI ApaNI pAse vasta anAmata mukI gayo hoI pAcho levA AveM tAre nAmukaraya jAvU te na karUM. kUDI sAkha rAjadarabAre na bharu. devagurudharma kAme bolavU paDe to jeNA. e pAMca moTakA muMTha na boluM. bIju vyApAra aratheM, ghara aratheM, saMsAra arathe juTuM bolAya tenI jeNA... tIjeM thUla adattAdAna viramaNa vrate - khAtara pADI, vATa pADI, tAlA kholI, gAMTha kholI corI na karUM. jehathI rAjA DaMDe, loka bhaMDe ehavI moTakI corI na karUM. sukSma gharacorI tathA vyApAra aratheM jeNA. dANacorI ru0500nI jeNA. paDi vasta lAdhe to dhaNI thAya tene ApaM. dhaNI na thAya to dharama thAnake vAvalaM. nidhAnAdika lAdhe to aradhu dharamathAnake vAvalaM, aradhuMnI jeNA. cotheM thUla maithuna viramaNa vrateM - cothe svadArasaMtoSa parapuruSaviramaNavrataneM virSe kAyAI karI sIla pAluM. mana-vacana-supananI jayaNA. Adeza-nirdezanI jayaNA. icchAparimANa vrateM - icchA parimANe dhana rupIyA rokaDa 5000, dhAna sarava jAtanuM thaIne maNa 150 khetra kheDavavA nISedha. vAstu ghara havelI khaDakIbaMdha 4 potA nimitte karAvavI mukavI. desa-paradese bhADe ghareNeM rAkhavAApavAnI jayaNA. hATa mAlabaMdha-4, bakharA-3, noharA-4. rUpo tolA-5000, suvaraNa rUpayA-tolA-1000, hIrA javara cUnI naMga nagIno motI mugIyA pramukha rUpIyA 10,000 mokalA. kAMsI pItala tAMbo loha jasadapramukha sAta dhAta thaIneM maNa-50. dAsI velA sahita-2, dAsa-2, gAya-4 velA sahita, bakarI-2 velA0, bhesa-2 velA sahita, ghoDA-4, ghoDI-4, UMTa-5, UMTaDI-5 velA sahita, baila-4, sukhAsana-1, pAlakhI-1, khAso-2, meno-1 ityAdika vAhana saMyutA mokalA. uparAMta niSedha, gharavakharI sarava rUpIyA hajAra-10,000nI mokalI. chaThe digaviramaNa vrateM - jeNeM vAsa vasII teNeM vAsathI cyAra disiI kosa 1000 tathA uradhadisI kosa-9, adhodiseM kosa-9, dharamakAma tathA devajAtrI nimitteM jayaNA. jalavaTeM to kAraNavisephe jayaNA. ___ sAtamai bhogopabhoga vrateM - varasa eka prateM kapaDo posAkha-10 mokalI. pahirAvaNI pramukha laihaNe AvI te rAkhavI-vAvaravI mokalI. thiramA, dusAlA pramukha ghareM bheTI barArai cAhIjai mokalA, haravAnI jayaNA. gahaNI potAnA rAkhyA chai te veharavI vAvaravA mokalA. kAja avasarai mAMgyA pahiravAnI jayaNA. zayyA, mAMco, bichANA pramukha potAnA gharanAM tathA sagAsaMbaMdhInA mokalA. kAja avasarai paraghare jAvo paDai tehanAM vAvaravAnI jayaNA. varasa eka prateM suvAvaDa 4 karavI mokalI. dina prateM aMghola 3 mokalI. kAraNavizeSanI jayaNA. paranai Adesa-niradesa devAnI jayaNA. cUyo, caMdaNa, aragajo, kasturI, dhUpela, mogarela, caMvela, lAkhela, kuMkU, higalU pramukha potAneM aratheM varasa 1 prateM sera 5 mokalI. * jaLo
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 95 varasa prateM kAMkasI 15 mAthA guthavAnI dina prateM pIsavuM maNa, dalavaM maNa1, dalAva maNa-4, khAMDavUM maNa-1, khaMDAvavUM maNa - 10, sekAvavUM sera- 10. mATI muraDa pASaNa pramukha hAtha sUMSaNI lAvavA niSedha. ghara ara ( A ) raMbhe mola maMgAvAnI jayaNA. gharaTI 6, ukhala-6, mUsala-2, churI-5, kataraNI-5, khurasaNA pramukha ghara aratheM mokalA. varasa prateM raMgAvA rejA kIsI raMga tarejA. (?) panarai karamAdAMnanI vigata aMgAlakarma aMgArA, lIhAlA, nIbhADA, ITavA, cUnAnI bhaThI, kelUnI bhaThI pramukha karavA karAvavA niSedha. ghara aratheM mola levAnI jayaNA. vAna, vADI, bAga, bagIcA, araNya, aTavI potAneM aratheM AjIvakA hetu vai mola levA-levarAvavA niSedha. gADA, vahila, dupada, hala pramukha mola leInai sATA karI karAvI napho khAvo niSedha. gADA, vahila, UMTa, poThIyA pramukha mola lei bhADai ApavA niSedha. kuvA, talAva, mATInI khAMNa, pASANanI khAMNa, AjIvikA hetuM veM phoDavA - phoDAvavA niSedha. dava dAMta, nakha, caramacIpa, kacakaDau pramukha vecavo- vecAvavo niSedha. ghara aratheM joiyai tehanI jayaNA. lAkha, manasila, hariAla, gulI, dhAvaDI, TaMkaNakhAra pramukha voharI vecavA vecAvA niSedha. ghRta maNa 10 gharakharaceM neM ghRta maNa 10 vyApAra aratheM tela maNa 5 gharakharaca neM tela maNa 1 vyApAraneM aratheM. gula maNa 10 gharakharacana neM gula maNa 10 vyApAra aratheM. khAMDa maNa 10 gharakharacaNaneM aratheM khAMDa maNa 1 vyApAraneM aratheM misarI maNa 5 gharakharaca ne misarI maNa 1 vyApAra nimitte jaNA. bIjA paNa rasa gharakharacaneM aratheM cAhIjai tehanI jayaNA. mAMsa madirA mAMkhaNa seta vyApAra arathai niSedha. rogAdi kAraNeM cAhIjai tehanI jayaNA. dupada- copada mola lekhI vecavA - vecAvavA niSedha. gharanA dAsa-dAsI kupAtra nIvaDe tehanI jayaNA. laihaNe Avai tehanI jayaNA. viSa, loha, hathIyAra, taravAra, pAchaNAM, bhAlA, kaTAra, kuhADo, tIra, barachI, baMduka pramukha zastra vyApAra arathai potAnI STAI niSedha. ghANI, carakhA, aTIyA, kolu, gharaTI, jaMtra pramukha vyApAra aratheM niSedha. SAsIkarama karAvavA, vaMdhAvavA niSedha chorAnAM nAka, kAMna vidhAvavAnI jayaNA. dava devA-dirAvavA niSedha sarovara, draha, talAva, soSavA - soSAvA anusandhAna-67 niSedha. astIpoSaNa, maMjarI, mAMkaDA, cUyA, sAhelI kabUtara, mugA, kutA pramukha potAnA karI poSavA niSedha anukaMpAhetunI jayaNA. iti karamAdAMna. have nIlavaNanI vigata likhIi chai. khurabujA, patIrA, kAkaDI unAlu, lAlakAkaDI, methI, saraga, mogarI, toru, gavAraphalI nIlI, nIbUM, nIlo holA, sekyA ciNArA, tarakArI nibbhe pAna nAgaravelarI, makIyo, mulI, mIraca, gavahavAsa, guMdA, vaDa, pIpaDa, gaMbA, dADima, nAraMgI, nIMbAdikanA pAMta ne sarIra jAteM asamAMdheM joIjai tehanI jayaNA chai. ityAdika nIlavaNa AMka 4 bharI chai te vAvaravI mokalI. bIjI sarava niSedha rogAdika kAraNai, kAla dukAleM, bhelasaMbhela, auSadha veSadhanI jayaNA. AThameM anarathaDaMDa viramaNa vrateM bhavayA, vajANIyA, kiratanIyA, nAyakA, nATakIyA, holI tAkato halIyA, satI kATha jalatI cora mArato, astrI-puruSanI maithUna udIrI jovA niSedha. ghara tathA sagAsaMbaMdhInI jayaNA. navamaiM sAmAyaka vrateM mAsa eka prateM sAmAyaka karuM - 30. judA na vaNeM to paDikamaNAnI bhelI giNuM rogAdika kAraNeM jayaNA. dasameM desAvagAsika vrateM cauda niyama nita prata saMbhArU, saMkhevU. visarai to bIjai dineM nIlavaNa na vAvarUM mAragai cAlatAM tathA rogAdika kAraNeM jayaNA. 96 - - igyArameM posaha vrateM varasa prateM poso - 1 chatI jogavAiI baneM to karUM. na baneM to bhAvanA bhAuM, upavAsa karUM. bAramai atithisaMvibhAga vrate baneM to atithisaMvibhAga karUM, na baneM to bhAvanA bhAuM. e vrata jehavai bhAMgai pacakhAMNa karavA chai, teha bhAMgeM pAlavA. vismRteM, aviveke, anAupayoga, bhUlAcUkAnI jayaNA. iti bAraha - 12 vratanI TIpa saMpUrNam. saM. 1884 varSe mati mRgazira sudi 8 dine paM. zrIdhanavijayajI mANakavijaya pAseM bAi madaikavara 12 vratakI TIpa ucarI hai. *--
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 svAdhyAya AgamasUtroM ke zuddhapATha ke nirNayaviSayaka kucha vicArabindu - AcArya zrIrAmalAlajI ma. [kucha samaya pUrva hameM isa lekha kI prati vicArArtha evaM sujhAvapradAna hetu prApta huI / vAcakoM ke lie vaha lekha upayogI jAnakara, lekhakazrI kI anumati lekara, yahA~ use avikala rUpa se prastuta kiyA jA rahA hai / isa viSaya meM jo kucha bhI saMzodhanIya pratIta ho, use sahetuka avazya prastuta karAveM aisA vidvajjanoM se lekhakazrI kA hArdika anurodha hai / yaha spaSTatA Avazyaka hai ki isameM likhita prarUpita saba vicArabindu nirvivAdarUpa se sammatiyogya yA anumodanIya hI haiM aisA sampAdaka kA mantavya nahi hai / isa para bhI bahuta kucha carcA ho sakatI hai - honI cAhie / vizeSa rUpa se lekhakatrI kA vAcanA meM ekarUpatA lAne kA Agraha upayukta pratIta nahi hotA / anekarUpatA prAkRta bhASA kI nijI viziSTatA hai, use hama samApta nahi kara sakateM / isI taraha jahA~ arthabheda nahi hotA - nahi ho sakatA, jaise ki ukkaTuM ukkiTuM, vahA~ upalabhyamAna vaikalpika rUpAkhyAnoM meM se kisI eka ko cunanA svatantra ruci para nirbhara hotA hai| vahA~ kisI eka pATha ko hama 'zuddha' ginAkara dUsaroM kA inakAra nahi kara sakateM / hAlAMki unameM prAcInatA-arvAcInatA kA viveka avazya ho sakatA hai, parantu jahA~ agastyacUrNi meM prArambha meM 'ukkaTTha' pATha hai, vahIM Age jAkara eka se adhika bAra 'ukkiTTha' dekhane milatA hai| to 'ukkaTTha' ko hI prAcIna, ata: 'zuddha' ginAne meM kyA prayojana ? aura 'ukkiTTha' itanA pracalita hote hue bhI use svIkAra karane meM hicakicAhaTa kyoM ? jaba agastyasiMhasUri svayaM donoM ko samAnarUpa se prayojita karate haiM, to hama usameM Apatti kyoM uThAyeM ? rahI bAta arthabhedaka pAThabhedoM meM se kisI eka ke svIkAra kI / lekhakatrI kA mantavya aise sthala para kisI eka ko 'zuddha' ginane kA hai| bahutAyata yaha bAta saca ho sakatI hai, para saba jagaha nahi / jaise ki daza0 7.38 meM 'kAyatijja' pATha pracalana meM hai / jaba ki agastyacUNi Adi ke anusAra 'kAyapijja' pATha hI zuddha hai aisA ve sUcita karate haiN| lekina hama gaura se dekheM to vRddhavivaraNa cUNi, hAribhadrI vRtti Adi meM 'kAyatijja' pATha hI sammata hai, to hama use 'azuddha' kaise gina sakate haiM ? 'kAyapijja' pATha agastyacUNi meM svIkRta hone mAtra se prAcIna/zuddha nahi ho jAtA, kyoMki usameM bhI 'kAyatijja' pAThAntararUpa meM svIkRta hai hI / vastuta: aise sthAnoM para kisI eka pATha ko hama bAhya pramANoM ke bala para prAdhAnya yA gauNatA de sakate haiM, zuddha/azuddha nahi ThaharA sakateM, aisI hamArI samajha haiM / aise kucha anya bhI carcAspada vicAra isameM ho sakate haiN| phira bhI kula milAkara yaha lekha eka naI soca hameM detA hai, abhI bhI kitanA kArya isa kSetra meM karanA zeSa hai isakA dizAnirdeza karatA hai. isameM sandeha nahi / AzA aura apekSA hai ki yaha ravaiyA yadi aise hI ghUmatA rahA to avazya kucha nA kucha satyanavanIta milatA rhegaa| dhyAtavya hai ki lekhakazrI kI ora se hameM prApta huI isa lekha kI sAikalosTAila kopI kAphI aspaSTa thI / likhAvaTa bhI kucha avyavasthita rUpa meM thii| kaI panne paDhanA to nAmumakina sA laga rahA thA / phira bhI mudraka ne bhArI jahamata uThAkara usakA TaGkana kiyA hai| hamane bhI prUpha meM zuddha karane kA kAphI prayAsa kiyA hai| phira bhI kucha jagaha kSati hone kI sambhAvanA hai hii| usake lie hama lekhakatrI aura vAcakoM ke prati kSamAprArthI haiN| - trai.maM.] "Namo siddhANaM" jiNo bhavejjA jiNamacciuM haM, jiNeNa vuttaM avi sAhamANo / jiNA samAyAyasuyaM ahijja, jiNassa hoUNa jiNe sabhattI // 'paDhamaM nANaM tao dayA', 'nANeNa viNA na haMti caraNagaNA' ityAdi AgamoktiyoM se zruta kA mahattva nirvivAda prasiddha hai| tIrthakara jJAtaputra zramaNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 100 anusandhAna-67 bhagavAna mahAvIra dvArA tIrtha-sthApanA ke anantara unakI vidyamAnatA meM evaM unake nirvANa ke pazcAt bhI saiMkar3o varSoM taka zrutagrahaNa kI jo vidhi pracalita thI usameM aneka kAraNoM se parivartana huA / phalasvarUpa vartamAna meM zrutagrahaNa kA kucha bhinna rUpa parilakSita hotA hai| prApta jJAta itihAsa ke anusAra bhagavAna ke nirvANa ke lagabhaga 980 varSoM bAda AgamoM kA lekhanakArya huaa| usase pUrva taka Agama kaNThastha hI the evaM gaNadhara bhagavantoM se prArambha karake taba taka ke AcAryopAdhyAya binA kisI likhita Agama ke sahAre apane zrImukha se hI sUtrArtha kI vAcanA pradAna karate the evaM adhyetA ziSyavarga bhI zravaNa-mAtrapUrvaka sUtrArtha ko dhAraNAmati meM sthApita karake dIrghakAla taka avasthita rakhate evaM yathAsamaya anyoM ko vAcanA pradAna karate the| AgamoM ke lekhana ke pazcAt zanaiH-zanaiH vAcanApaddhati meM parivartana Ane lagA / kaNThastha jJAna kama hotA gayA evaM likhita kA Azraya bar3hatA gayA / 'smaraNazakti kI mandatA evaM likhita para nirbharatA' - ye donoM ekadUsare ko poSaNa detI huI nirantara bar3hatI gaI / pariNAmasvarUpa likhita sAmagrI kA vistAra hotA gayA evaM mudraNayuga ke Ane para vipula mAtrA meM Agama evaM anya sAhitya kA prakAzana hokara yatra-tatra anekatra unakI upalabdhi hone lgii| yadyapi maukhika vAcanAkAla meM bhI smRtirUpa dhAraNAzakti kI adRr3hatA Adi se sUtrapAThoM meM kvacit kiJcit antara AnA asaMbhAvya nahIM thA / tathApi Agamalekhana kA kArya prArambha hone ke pazcAt lekhaka kI sahajasaMbhava skhalanAoM evaM AgamamudraNa kA yuga A jAne para mudraNadoSa kI bahulatAoM Adi kAraNoM se to yaha antara bar3hatA huA hI calA gayA / phalasvarUpa kisa pustaka kA pATha sahI evaM kisakA galata, yaha nirNaya karanA kaThina ho gayA evaM vidyArthiyoM, adhyetAoM ke samakSa eka asamaMjasa kI sthiti banane lagI / astu / Agama trividha prazapta hai - sUtrAgama, arthAgama evaM tadubhayAgama / sUtrazuddhi se hI arthazuddhi saMbhava hai| ata: tadartha bhI sUtrazuddhi apekSita hai| arthAgama ke sAtha anivAryataH sambaddha mUlapAThanirNaya kI bhAvanA una-una prasaMgoM para vizeSa balavatI banatI gaI, jaba sAdhu-sAdhvI tathA zrAvaka-zrAvikAoM dvArA yaha prazna prastuta hotA ki alaga-alaga pustakoM ke sUtrapAThoM meM bhinnatA hai, kise sahI mAnA jAe evaM kise kaNThastha kiyA jAe ? samyak anveSaNa ke binA kisI ko sahI, kisI ko galata kahanA upayukta nahIM bana pAtA / dhIredhIre isa bAta kI AvazyakatA prabalatA se anubhUta hone lagI ki upalabdha hone vAle Agama saMbaMdhI aneka pAThabhedoM meM se sahI pAThoM kA nirNaya karake pratyeka Agama kA eka sunizcita svarUpa nirdhArita kara liyA jAya / dhAraNA kI ekarUpatA se aneka prazna svataH samAhita ho sakegeM / yathAsamaya kArya kA Arambha huaa| kucha samaya pUrva zrIdazavaikAlika sUtra sambandhI pAThoM kA sapramANa nirNaya paripUrNatA ko prApta huA / kArya ke prArambha se lekara adyAvadhi pragati ke madhya samAgata ArohaavarohoM ke vivaraNa kI apekSAoM ko lekhya lAghavArtha gauNa karake, prastotavya binduzaH prastuta hai| 1. AgamapAThanirNaya kI AgamikatA 2. pAThabheda ke kAraNa 3. AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI kI saMzodhanapaddhati kA sArasaMkSepa. 4. munizrI puNyavijayajI dvArA svIkRta pAThoM ko yathAvat svIkAra na karane ke kAraNa pAThanirNaya hetu hamAre dvArA svIkRta pAThanirNayapaddhati svIkRta pAThanirNayapaddhati kA zrIdazavaikAlika sUtra ke sandarbha meM sodAharaNa vicAra 7. upasaMhAra 8. pAThanirNaya meM prayukta hastalikhita pratiyoM kA vivaraNa (pariziSTa-1) pAThanirNaya meM prayukta sandarbha grantha sUcI (pariziSTa-2) 10. prastuta prArUpa meM prayukta saMdarbha saMbaMdhI saMketa sUcI evaM kucha jJAnatavya (pariziSTa-3) AgamapAThanirNaya kI AgamikatA : "dvAdazAGgI gaNadharakRta evaM anyAnya Agama pUrvadharakRta hai / unakI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 101 samIkSA kA prayatna kyA tIrthakara bhagavatoM evaM AgamakAra mahApuruSoM kI ghora AzAtanA kA bhayaMkara dussAhasa nahIM hai ?" yaha prazna AgamoM ke prati parama AsthAzIla jinazAsanabhakta kA honA bahuta sahaja hai evaM honA bhI cAhie / kintu jaise hamArI eka naz2ara eka hI Agama kI cUrNiyoM, TIkAoM, vibhinna hastalikhita sUtrapratiyoM evaM aneka mudrita saMskaraNoM para jAegI evaM hameM kisI meM kucha, kisI meM kucha anya evaM kisI meM kucha aura anya hI pATha dRSTigocara hogA to hamAre prazna kI dizA mur3a jAyegI evaM hama socane lageMge ki kyA isa bAta kA nirNaya nahIM honA cAhie ki kauna-sA pATha vAstavika hai va kauna-sA nahIM ? yahI prazna AgamapATha ke nirNaya kI dizA meM prerita karatA hai| pAThabheda ke kAraNa : 1. vAcanAbheda 2. bhASAgata parivartana 3. arvAcIna sampAdakoM kA prabhAva 4. lipidoSa kA prabhAva 5. prAcIna lipi meM prAyaH samAna dikhane vAle akSaroM ko spaSTatA se likhane yA samajhane kI bhUla 6. cUNi, TIkA Adi ke prakAzana se pUrva unake avadhAnatA pUrvaka zuddha sampAdana kA abhAva 7. AgamoM ke lekhanakAla meM prayukta saMkSiptIkaraNa paddhati kA prabhAva 8. adhyApanakAla meM viSaya ko samajhAne hetu sUtraprati para anya gAthA Adi kA lekhana. 1. vAcanAbheda : zrInandIsUtra meM kahA hai - "icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM Na kayAi NA''sI Na kayAi Na bhavati Na kayAi Na bhavissati, bhuvi ca bhavati ca bhavissati ya, dhuve Niae sAsate akkhae avvae avaTThie Nicce" arthAt yaha dvAdazAGgI nitya evaM zAzvata hai| yaha kathana artha kI apekSA se hai| zabdAtmaka parivartana vibhinna tIrthaGkara bhagavantoM ke samaya meM rahe haiM yaha AgamoM meM spaSTataH pramANita hai| 102 anusandhAna-67 prApta itihAsa ke anusAra bhagavAna ke nirvANa ke lagabhaga eka sau sATha (160) varSa pazcAt dvAdazavarSIya duSkAla ke samApta ho jAne para pATaliputra meM AgamasUtroM kI vAcanA ko vyavasthita karane kA prathama prasaMga banA / ' usake kucha zatAbdiyoM bAda punaH dvAdazavarSIya duSkAla par3A jisake pazcAt vIranirvANa saMvat ATha sau sattAIsa (827) se saMvat ATha sau cAlIsa (840) ke bIca mathurA meM zrIskandilAcArya ke netRtva meM tathA valabhI meM zrInAgArjunAcArya ke netRtva meM vAcanAeM huii| dvAdazavarSIya duSkAla meM bhikSAprApti hetu muniyoM ke yatra-tatra bikhara jAne ke kAraNa vyavasthita vAcanA, paryaTanA Adi ke abhAva meM sUtravismaraNa Adi kAraNoM se una vAcanAoM ke mAdhyama se sUtroM ko punaH vyavasthita kiyA gayA evaM donoM AcAryoM kA paraspara milana na ho pAne ke kAraNa kvacit pAThabheda ho ge| tatpazcAt vIranirvANa saMvat nau sau assI (980) meM mAthura saMgha ke yugapradhAna zrIdevadhigaNi kSamAzramaNa ne valabhIpura meM saMgha ko ekatra karake AgamoM kA lekhana krvaayaa| 2. bhASAgata parivartana : saMbhavata: kSetrIya prabhAva ke kAraNa vibhinna kSetroM ke muniyoM dvArA kie jAne vAle AgamoM ke uccAraNa meM vyaJjanapradhAna (hoti, gacchati, atIte) evaM lopapradhAna (hoi, gacchai, aIe) ityAdi antara Ane lagA / sAtha hI kahIM 'jadhA, tadhA, gAdhA', tathA kahIM 'jahA, tahA, gAhA' ityAdi rUpa vyaJjanAntara bhI hone lage / isake atirikta prAkRta vyAkaraNAnusAra hone vAle vaikalpika rUpa yathA - kareMti-karaMti, deMtiyaM-ditiyaM, nikkhittaM-NikkhitaM, pucchejjApucchijjA, doha-dughaM, udiyA-udviA, na-Na, ca-ya, ollaM-ullaM ityAdi vibhinna zAbdika antara (kintu samAna arthavAle) uccAraNa evaM lekhana meM 1, 2, 3, 4 = suyagaDaMgasuttaM (saM. muni zrI jambUvijayajI) prastAvanA, pR. 30 1. (ka) Avazyaka cUrNi, bhAga 2, pRSTha 187 (kha) pariziSTa parva, navama srg| 2. (ka) nandIcUrNi (kha) kahAvalI (bhadrezvarasUri) 3. (ka) kahAvalI (bhadrezvarasUri) (kha) jyotiSakaraNDaka-TIkA, pRSTha 41 4. (ka) samAcArIzataka (upAdhyAya samayasuMdara) (kha) kalpasUtrasubodhikA SaSTha vyAkhyAna (patra 217 - harSapuSpAmRtagraMtha mAlA)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 103 104 anusandhAna-67 itane adhika pracalita ho gae ki inameM vAstavika-avAstavika kA nirNaya azakyaprAya ho gyaa| cUrNikAroM ke samaya meM takArAnta evaM vyaJjanapradhAna zabdoM kI bahulatA rahI hai, para unameM kahIM-kahIM aise zabda bhI A gae hai jinameM vyaJjanavizeSa kI upasthiti kA kAraNa zodha pAnA kaThina hai yathA - cAti (tyAgI ke artha meM), sataNANi (zayanAni ke artha meM) / tyAgI ke artha meM zrIagastyacUrNi meM prayukta 'cAgi' zabda to bodhagamya hai, para isI caNi meM anyatra prApta 'cAti' meM takAra kA Agamana kisa kAraNa se huA evaM isI prakAra 'zayanAni' kI jagaha 'sataNANi' meM takAra kisa kAraNa se liyA gayA, yaha vyAkhyAyita karanA kaThina hai| 3. arvAcIna sampAdakoM kA prabhAva : ____ mudraNayuga Ane para AgamoM ke sampAdakoM ke prabhAva se bhI aneka pAThabheda pracalita ho gae / AgamoM ke prakAzana kA prathama bRhat kArya ajImagaMja (baMgAla) ke rAya dhanapatasiMha bahAdura ne san 1874 meM zurU kiyA / lekina isameM padavibhAga, virAmacihna, pairAgrApha ityAdi ke binA prAyaH hastalikhita ke samAna hI AgamaprakAzana huaa| isake pahale prApta jAnakArI ke anusAra ekado videzI vidvAnoM ne hI kalpasUtra evaM zrIbhagavatIsUtra ke kucha aMza prakAzita kie the / san 1879 se 1910 taka videzI sampAdakoM yathA DaoN. harmana jekobI, hornale, zubiMga Adi ne prAcIna hastalikhita pratiyoM kA sahArA lekara zramapUrvaka zrIAcArAMga, zrIaupapAtika, zrIAvazyaka. zrIupAsakadazA Adi kA sampAdana kiyA evaM ve grantha prakAzita hue / san 1916 se 1920 ke antargata AcArya zrIamolaka RSijI ma.sA. ke hindI anuvAda sahita battIsa Agama haidarAbAda ke lAlA sukhadeva sahAyajI kI tarapha se prakAzita hue| san 1915 meM prArambha karake AcArya zrIsAgarAnandasUrIzvarajI dvArA sampAdita TIkA sahita Agama Agamodaya samiti-sUrata se prakAzita hone lage evaM Agamodaya samiti ke mAdhyama se aneka AgamoM evaM cUrNiyoM, TIkAoM Adi kA prakAzana huaa| Agamodaya samiti ke prakAzanoM ke pazcAt bhI ghAsIlAlajI ma.sA. ke mAdhyama se battIsa AgamoM para kArya huA / puSphabhikkhU dvArA sampAdita 'suttAgame' prakAza meM AyA, jina para Agamodaya samiti ke AgamoM kA atyanta prabhAva rahA / jJAtavya hai ki 'suttAgo' ke sUtrapAThoM meM 'pRSphabhikkha' (muni zrI phUlacandajI ma.sA.) dvArA puSTAvalambana evaM viziSTa pramANoM ke binA aprAmANika pAThaparivartana kara diye jAne ke kAraNa 'zramaNasaMghIya kAryavAhaka samiti' ne 'suttAgame' ke prakAzana ko aprAmANika ghoSita kiyA thA / tathA zrI akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa kI sAdhAraNa sabhA (ludhiyAnA, 20-21 akTUmbara san 1956) meM tatsaMbaMdhI prastAva pArita kiyaa| usake pazcAt sthAnakavAsI samudAya meM prakAzita adhikAMza AgamoM kA prakAzana Agamodaya samiti pradatta pAThoM kA prAya: anusaraNa karatA rahA hai| svAdhyAyamAlA Adi meM bhI prAya: usI kA anusaraNa huA hai / pracalita pAThoM meM utpanna aneka vikRtiyoM kA janaka 'Agamodaya samiti' kA yahI andhAnukaraNa rahA hai| isa bAta ko spaSTa karane ke lie adhika nahIM to kucha udAharaNa prastuta karanA jarUrI jAna par3atA hai| zrInandIsUtra ke prArambha meM samAgata gAthAoM meM se 'sumuNiyaNiccANicca'... (gAthA 46) kA vartamAna pracalita svarUpa yaha hai - sumuNiyaNiccANiccaM sumuNiyasuttatthadhArayaM vaMde / sabbhAvubbhAvaNayA tatthaM lohiccaNAmANaM // yahA~ 'vaMde' se lekara 'NAmANaM' taka kA pATha na cUNi evaM TIkA meM vyAkhyAta hai na hI kisI bhI prAcIna sUtraprati meM upalabdha hai / parantu 'Agamodaya samiti' ne isa pATha ko sthAna diyA hai evaM vaha pATha pracura pracalita ho gyaa| isake sthAna para cUrNi, TIkA evaM prAcIna hastalikhita pratiyoM ke anusAra jo pATha honA cAhie vaha isa prakAra hai - sumuNiyaNiccANiccaM sumuNiyasuttatthadhArayaM NiccaM / vaMde haM lohiccaM, sabbhAvubbhAvaNAtaccaM // AcArya zrIamolaka RSijI dvArA sampAdita nandIsUtra meM bhI 'Agamodaya samiti' vAlA pATha nahIM hai, balki uparyukta zuddha pATha hI hai| (kevala cauthe caraNa meM 'taccaM' ke sthAna para 'NicvaM' chapA hai) 1. nandisuttaM aNuogaddArAI ca, saM. muni puNyavijayajI, prastAvanA pR. 3-4 2. AcArya zrIgaNezIlAlajI ma.sA. kA jIvanacaritra, pRSTha 317-319 (dvitIya saMskaraNa)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anusandhAna-67 jUna - 2015 105 zrInandIsUtra meM mithyAzruta ke prakaraNa meM 'buddhavayaNaM' ke bAda 'terAsiyaM' pATha vartamAna meM pracalita hai evaM Agamodaya samiti ke pATha meM bhI hai| jabaki 'terAsiyaM' yaha zabda kisI prAcIna prati meM prApta nahIM hai| zrIdazavaikAlikasUtra ke prathama adhyayana kI prathama gAthA (1/1) ke prathama caraNa meM 'dhammo maMgalamukkiTTha' yaha pATha vartamAna meM prAyaH sarvatra pracalita hai evaM Agamodaya samiti dvArA mudrita pATha bhI isI prakAra kA hai| jabaki atyanta kisI prAcIna sUtraprati meM 'mukkiTTha' pATha prApta nahIM hai / muni zrIpuNyavijayajI ko to yaha pATha kisI sUtraprati meM nahIM milA evaM hameM bhI vikrama kI pandrahavIM zatAbdI ke uttarArdha ke pUrva kI kisI sUtraprati meM yaha pATha nahIM milA / prAcIna pratiyoM meM 'mukDhuM' yahI pATha ekasvara se milatA hai| balki arvAcIna hastalikhita pratiyoM meM bhI 'mukkaTuM' pATha hI 'mukkiTTha' kI apekSA bahuta adhika milatA hai / yahA~ taka ki AcArya zrIamolaka RSijI ma.sA. ne bhI 'mukkaTTha' pATha ko hI svIkAra kiyA hai, jisase aisA mAnA jA sakatA hai ki taba taka bhI 'mukkaTuM' ke uccAraNa kI paramparA rahI hogii| agastyacUNi meM bhI gAthApratIka ke rUpa meM pahale 'mukkaTTha' pATha hI diyA hai| tadanantara gAthA ke vyAkhyAprasaMga meM mukkaTTha evaM mukkiTuM donoM prApta hote haiN| isI prakAra vRddhavivaraNa (eka anya cUNi) meM bhI ubhayarUpa pATha prApta hote hai| isa prakAra sabhI prAcInatara sUtrapratiyoM meM ekamAtra 'mukkaTTha' pATha hone evaM donoM cUNiyoM meM bhI yaha pATha hone para bhI 'Agamodaya samiti' dvArA 'mukkiTuM' pATha ke svIkAra ke kAraNa hI 'mukkiTTha' kI vizAla paramparA cala par3I hai jabaki yahA~ 'mukkaTTha' pATha jyAdA saMgata hai| 'mukkaTuM' pATha kI zuddhatA isa bAta se vizeSa puSTa hotI hai ki zrInizIthacUNi, samavAyAMgavRtti, naMdIcUNi, naMdI-haribhadrIyavRtti tathA nandImalayagirivRtti meM Ae isa gAthAMza ke uddharaNa meM bhI 'mukkaTTha' pATha hI AyA ["kahaM chinnachedaNato tti bhaNNati ? ucyate - jo Nayo suttaM chinnaM chedeNa icchati, jahA - "dhammo maMgalamukkaTuM" iti silogo" - zrInandIcUrNi, pRSTha 74] ["yathA dhammo maMgalamukkaTTha' ityAdi zlokaH" - zrIsamavAyAMgasUtra para abhayadevakRta vRtti pRSTha 82 evaM 248 (saMpA.- muni jaMbUvijayajI) / ] ["iha jo Nao suttaM achinnaM chedeNa icchai so acchinnacchedaNayo, jahA - "dhammo maMgalamukkaTTha" ti silogo" - zrInandIsUtra para hAribhadrIya vRtti sUtra - 108 pRSTha 87] [iha yo nAma nayaH sUtraM chedena chinnamevAbhipreti na dvitIyena sUtreNa saha sambandhayati, yathA - "dhammo maMgalamukkaTThamiti" - zrInandIsUtra para malayagirivRtti, saMvat 1909 meM likhita hajArImala bahAduramala bAThiyA ke saMgraha (ABL) kI hastalikhita prati, patrAMka 260ba] isake sAtha hI kasAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA meM Agata isa gAthAMza ke uddharaNa meM bhI 'mukkaTuM' pATha hI prApta hotA hai| ["saMpahi sudaNANassa padasaMkhA vuccade / taM jahA ettha pamANapadaM, atthapadaM, majjhimapadaM, tivihaM padaM hodi / tattha pamANapadaM aTThakkharaNiphaNaM, jahA "dhammo maMgalamukkaTTha" iccAi - kasAyapAhuDa gAthA 1 para jayadhavalA TIkA, 'pejjadosavihattI' nAmaka prathama arthAdhikAra, anuccheda kramAMka 71, bhAga-1, pRSTha 90-91] zrIdazavaikAlikasUtra ke tRtIya adhyayana kI tRtIya gAthA (3/3) meM vartamAna meM 'saMbAhaNA' evaM 'saMpucchaNA' ye pATha pracalita hai evaM Agamodaya samiti ke mudrita pATha bhI aise hI hai| jabaki caNi, vRtti evaM kisI bhI prAcIna hastalikhita sUtra-prati meM ye pATha isa rUpa meM nahIM hai| vastuta: yahA~ 'saMbAhaNa' evaM 'saMpucchaNa' pATha zuddha hai| zrIdazavaikAlikasUtra ke paJcama adhyayana ke prathama uddezaka kI ar3asaThavIM gAthA (5/1/68) meM pracalita "tannissiyA jage" meM 'jage' yaha isa rUpa meM kisI prAcIna sUtraprati Adi meM upalabdha nahIM hai, kintu Agamodaya samiti ['tattha paDhamasuttaM paDhama-silogo / tattha ubhayabhedo darisijjati / "dhammo maMgalamukkaTTha" evaM silogo paDhiyavvo' - zrInizIthacUrNi, pIThikA bhASya gAthA 20 kI cUrNi (bhAga 1, pRSTha 13)]
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 107 108 anusandhAna-67 ne isa pATha ko svIkAra kiyA hai / vastuta: yahA~ 'jagA' yaha pATha svIkArya zrIdazavaikAlikasUtra ke sAtaveM adhyayana kI paiMtIsavIM gAthA (7/35) meM pracalita "saMsArAotti Alave" meM 'saMsArAo' pATha kinhIM prAcIna sUtrapratiyoM, TIkA, cUNi Adi meM upalabdha nahIM hai| kintu Agamodaya samiti ne ise svIkArA hai / jabaki vAstava meM 'sasArAo' yaha pATha zuddha hai| zrIdazavakAlikasatra ke dasaveM adhyayana kI dasavIM gAthA (10/10) meM "saMjame dhurva jogeNa jutte" bhI eka aisA hI azuddha pATha hai, jo Agamodaya samiti ke prabhAva se pracalita jAna par3atA hai| aise anya bhI aneka udAharaNa vidyamAna haiM jo yaha dikhAte hai ki Agamodaya samiti ke pAThoM ke avicArita anukaraNa se vikRta pAThoM kA kitanA vistAra huA hai| itanA hI nahIM, zrIsAgarAnaMdasUrijIne aneka sthAnoM para sUtrapAThoM ko (va TIkApAThoM ko) kama kara diyA hai yA bar3hA diyA hai yA sudhAra diyA hai, isa viSaya meM muni zrIpuNyavijayajI ne likhA hai ki yadi ve una sthAnoM para koI koSThaka yA nizAna kara dete to bhaviSya ke saMzodhaka vidvAnoM ke lie vaha vizeSa anukUla rahatA / uparyukta lekhana kA uddezya kisI bhI prakAra se zrIsAgarAnandasUrijI kI TIkA-TippaNI karanA nahIM hai apitu mAtra yaha sUcita karanA hai ki pracalita pAThoM meM kisa-kisa kAraNa se badalAva AyA hai| isase aisA nahIM samajhanA cAhie ki pazcAdvartI AgamakAryoM meM sarvAMzataH unakA anukaraNa huA hI hai athavA unake pAThoM meM sarvatra azuddhiyA~ hI rahI haiN| balki unake viSaya meM muni zrIpuNyavijayajI ne yaha bhI kahA ki jisa vega se unakA AgamakArya huA, use dekhate hue unameM apekSAkRta kama hI truTiyA rahI haiN| saMbhava hai unhoMne pAThanirNaya meM vibhinna kula vAlI aneka hastalikhita pratiyoM ko AdhAra banAkara vicArapUrvaka pATha nirNaya na kiyA ho tathA kinhIM eka-do azuddha pratiyoM kA AdhAra banAkara svamatyanusAra saMzodhanAdi karake unheM prakAzita kara diyA ho / (4) lipidoSa kA prabhAva : sUtrapratiyoM kI azaddhatA bhI pAThabheda kA eka bahuta bar3A kAraNa banI hai| lekhana ke sAtha azuddhi kA dAmana-colI jaisA sambandha kahA jAya to bhI zAyada atizayokti nahIM hogI / atyanta sAvadhAna va jAgarUka lekhakoM dvArA bhI lekhanakArya meM truTi honA prAya: aparihArya bana jAtA hai, yaha vartamAna ke pratyakSa anubhava se bhI siddha hai hI / pratiyoM kI azuddhatA kI samasyA prAcIna TIkAkAroM ke samakSa bhI vyAghrI ke samAna muMha bAye khar3I thI jisakA ullekha unhoMne svayaM ne kiyA hai / yathA - "ajJA vayaM zAstramidaM gabhIraM, prAyo'sya kUTAni ca pustakAni (zrIpraznavyAkaraNasUtra-vRtti - zrIabhayadevasUri) hama alpajJa haiM, yaha zAstra gahana hai aura isakI pustakeM (sUtrapratiyA~) prAyaH azuddha haiN|" "yasya granthavarasya vAkyajalaMdherlakSaM sahasrANi ca, catvAriMzadaho! caturbhiradhikaM mAnaM padAnAmabhUt / tasyoccaizcalukAkRti vidadhata: kAlAdidoSAt tathA, durlekhAt khilatAM gatasya kudhiyaH kurvanti kiM mAdRzAH // (zrIsamavAyAGgasUtra-vRtti - zrIabhayadevasUri) jisa vAkyasamudra svarUpa zreSTha grantha (zrIsamavAyAGgasUtra) kA pramANa eka lAkha cauvAlIsa hajAra padoM kA thA, kAla Adi ke doSa se binA jotI huI bhUmi jaisI avasthA ko prApta usa grantha para eka cullu bhara jala svarUpa kRti (TIkA) kI racanA karate hue mere jaise durbuddhi kyA kara pA rahe haiM ?" "vAcanAnAmanekatvAt pustakAnAmazuddhitaH / sUtrANAmatigAmbhIryAnmatabhedAcca kutracit // jhUNAni sambhavantIha kevalaM suvivekibhiH / siddhAntAnugato yo'rthaH so'smAd grAhyo na cetaraH // (zrIsthAnAGgasUtravRtti - zrIabhayadevasUri) * vastuta: isa zloka kA aisA artha honA cAhie - "jisa vAkyasamudra tulya zreSTha grantha kA pramANa eka lAkha cauvAlIsa hajAra padoM kA thA, vaha Aja kAlAdi ke doSa se cullUbhara zeSa raha gayA hai (arthAt usakA choTA sA aMza hI Aja bacA hai), aura vaha bhI dulekhana ke kAraNa kUTa avasthA ko prANa kara cUkA hai to isameM mere jaise mandabuddhi loga kyA kreN?"-sN.|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 109 vAcanAoM kI vibhinnatA hone se, pustakoM (sUtrapratiyoM) kI azuddhi ke kAraNa, sUtra atigambhIra hone se tathA kahIM-kahIM matabheda hone se yahA~ ( vyAkhyA meM bhUla honA sambhava hai, ataH vivekI puruSa isameM se (TIkA meM se) jo siddhAntAnusArI artha ho use hI grahaNa kareM, siddhAntaviruddha ko nhiiN|" "AdarzeSu lipipramAdastu suprasiddha eva / (zrIjambUdvIpaprajJaptivRtti vAcaka zrIzAMticaMdra, patrAMka 324 a ) sUtrapratiyoM meM lipipramAda kA honA to suprasiddha hI hai / " "iha ca prAya: sUtrAdarzeSu nAnAvidhAni sUtrANi dRzyante na ca TIkAsaMvAdI ekopyAdarzaH samupalabdhaH ata ekamAdarzamaGgIkRtyAsmAbhirvivaraNaM kriyata iti etadavagamya sUtravisaMvAdadarzanAccittavyAmoho na vidheya iti / " [ zrIsUtrakRtAGgasUtravRtti zrIzIlAGkAcArya, patrAMka 336a ] - yahA~ prAyaH sUtrapratiyoM meM bhinna-bhinna sUtrapATha prApta hote haiM, TIkA(cUrNi)saMvAdI [TIkA(cUrNi) sammata sUtrapATha vAlA ] eka bhI Adarza (sUtraprati) upalabdha nahIM huaa| ataH eka hI sUtraprati ko svIkAra karake hamAre dvArA TIkA racI jA rahI hai, aisA jAnakara kahIM sUtroM meM bhinnatA dikhAI de to citta meM vyAmoha nahIM karanA cAhie / " prAcIna lipi meM prAya: samAna dikhane vAle akSaroM ko spaSTatA se likhane yA samajhane kI bhUla kA prabhAva : lipidoSa ke atirikta pUrva prati ko dekhakara usake AdhAra para navIna pratilipi utArate samaya pUrva lipigata akSaroM ko samajhane meM hone vAlI bhUla bhI bahudhA aparicita lipikAra ko bhrAnta banA detI hai| phalasvarUpa akSaroM Adi meM vyatyaya ho jAtA hai| ise samajhane ke lie zrIdazavaikAlikasUtra ke paJcama adhyayana ke prathama uddezaka kI 73 vIM gAthA (3/1/73) meM Agata "atthiyaM tiduyaM billaM, ucchukhaNDaM ca sibaliM " isa pATha ko le| yahA~ 'atthiyaM' ko koI 'acchiyaM' par3hate haiN| prAcIna lipi meM =ccha hai tathA ba = ttha hai / anekazaH lipikAroM ne ttha ko bhI ccha ke samAna likha diyA hai jisase nirNaya atyanta duSkara ho gayA hai| yahA~ muni zrIpuNyavijayajI ne anusandhAna-67 'acchiyaM' pATha svIkArA hai lekina zrIbhagavatIsUtragata pATha 'asthiya teMduya bora' [zrIbhagavatIsUtra zataka 22, varga 3, sUtra 1 (majaivi, madhu.)] tathA zrIprajJApanAsUtragata pATha 'asthiya tidu kaviTTe' [ zrIprajJApanAsUtra, pada 1, sUtra 51, gAthA 16 (majaivi, madhu.)] tathA zrIjIvAjIvAbhigamasUtragata pATha 'asthiya teMduya...' [ zrIjIvAjIvAbhigamasUtra, prathama pratipatti sUtra 20 (madhu ) 1/72 (te)] meM binA pAThAntara ke prApta 'atthiyaM' ke anusAra yahA~ bhI 'atthiyaM tiMduyaM billaM' pATha upayukta hai / 110 - isI prakAra prAcIna lipi meM 'bama' evaM 'jjha' kI samasyA hai| = bbha tathA sa jjha aisA likhA jAtA hai| aneka lipikAra bha evaM jjha ko eka samAna likhate haiM / isI kAraNa se zrIdazavaikAlikasUtra ke navama adhyayana ke dvitIya uddezaka kI tRtIya gAthA (7/2/3) ke pATha "vujjhai se aviNIappA kaTTu soyagayaM jahA" meM 'vubbhai' pATha hai yA 'bujjhai' pATha hai isakA nirNaya atyanta kaThina ho gayA hai| yahA~ zrIagastyacUrNi meM 'vujjhati' pATha liyA hai tathA vRddhavivaraNa kI hastalikhita prati meM 'vubbhai' pATha mAnA jA rahA hai (mudrita vRddhavivaraNa meM 'vujjhaI' hI hai) isake atirikta kucha hastalikhita sUtrapratiyoM meM 'vujjhai' hai tathA kucha meM 'vubmai' hai / ["evaM aviNayabahulo vujjhati se aviNIyappA" agastyacUrNI, pRSTha 212] ['vujjhai se aviNIappA evaM so viNeo caMDAdisu vaTTamANo aviNIappA vujjhai, kahaM ? jahA nadIsoyamajjhagayaM kaTuM nadIe soteNa vujjhai, evaM so saMsArasoteNa vujjhati tti / - vRddhavivaraNa, patrAMka 310] muni zrIpuNyavijayajI ne yahAM 'vubbhai' pATha mAnA hai / haima vyAkaraNa meM 'bho duha - liha - vaha - rudhAmuccAta:' (8-4-245) se 'vubbha' rUpa hI banAyA gayA hai evaM ricArDa pizala ne bhI jarmana bhASA meM likhe grantha (iMgliza nAma Grammar of the Prakrit Languages) meM 'vubbha' ko hI vyAkaraNasaMgata batAyA hai / isake bAvajUda jahA~ 'vujjhai' pATha hI ucita hai / isakA kAraNa yaha hai ki zrIsUtrakRtAMgasUtra ke prathama zrutaskaMdha ke gyArahaveM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 111 adhyayana kI teIsavIM gAthA (1 / 11 / 23) meM isI artha meM 'vujjhamANANa' zabda binA pAThAntara ke prApta hotA hai / zrIpraznavyAkaraNasUtra ke dvitIya saMvara dvAra ke dvitIya 'satya' adhyayana meM bhI 'vujjhai' kA prayoga prApta hotA hai| isI prakAra zrIuttarAdhyayanasUtra ke teIsaveM kezIgautamIya adhyayana meM bhI 65vIM evaM 68vIM gAthA (23/65, 68) meM 'vujjhamANANa' zabda isI artha meM binA pAThAntara ke prApta hotA hai| ukta tInoM AgamoM meM isI pATha ko svIkArA hai / [" vujjhamANANa pANANaM, kaccaMtANa sakammuNA" - zrIsUtrakRtAGgasUtra 1/11/23 / 517 (majaivi. madhu.)] [" mahAudagavegeNaM, vujjhamANANa pANiNaM" [" jarAmaraNavegeNaM, vujjhamANANa pANiNaM" - zrIuttarAdhyayanasUtra 23 / 65 (majaivi. svA. ) ] - [" sacceNa ya udagasaMbhamaMmi vi na vujjhai " zrIpraznavyAkaraNasUtra, zrutaskaMdha 2 adhyayana 2 sUtra 120 (madhu. ) ] isake atirikta AcArAMgasUtra kI cUrNisammata vAcanA, tattvArthasUtra kI siddhasenagaNi kRta TIkA meM Agata AcArAMgasUtra kA uddharaNa, AcArAMgasUtra kI cUrNi, nizIthacUrNi, bhaktaparijJAprakIrNaka, paumacariyaM, gAthAsaptazatI (gAhAkosa), vairAgyazataka, praznavyAkaraNavRtti tathA isibhAsiyAI meM bhI 'vujjha' dhAtu ke prayoga prApta hote haiM / ["so aNAsAtae aNAsAyamANe vujjhamANANaM pANANaM" zrIAcArAMgasUtra 1/6/5/197 (majaivi. madhu.)] [proktaM hi bhagavadbhiH - "uTThiesu... ityAdi yAvat vujjhamANANaM jahA se dIve asaMdI / " - zrIuttarAdhyayanasUtra 23 / 68 (majaivi. svA.)] - - tattvArthasUtra para siddhasenagaNikRta vRtti, pRSTha 24 ] [" vuccati "vujjhamANANaM pANANaM 4 vAhijjamANANaM vA " - AcArAMgacUrNi patrAMka 240] [NAtidUraM vujjhati / majjhimo dUrataraM / nirAto sudUraM vujjhati" - AcArAMgacUrNi 1 / 2 / 2 / 60 (bhAga 1, pRSTha 106 ) ] - 112 [" kaMTagesu vA vijjhati, udagavAheNa vA vujjhai" nizIthacUrNi (bhASyagAthA 3126) bhAga 3, pRSTha 122] ["pahasiyapheNAe muNI nArinaIe na vujjhati " ["maraNataraGguggAe saMsAranaIe vujjhamANassa " - [" vujjhatassa mahAmuNi hatthAvalambaM mahaM dehi" anusandhAna-67 bhaktaparijJA gAthA 129] - paumacariyaM parva 83 zloka 4] - * paumacariyaM parva 102, zloka 200 ] [udaeNa vujjhamANaM, sabAlavuDDAulaM dINaM" - paumacariyaM parva 102, zloka 25] [" vujjhasi piyAi samayaM taha vihure bhaNasi kIsa kisaratti" - gAthAsaptazatI, tRtIya zataka, gAthA 25 ] [" vAsAsu'raNamajjhe, girinijjharaNodagehiM vujjhato" - vairAgyazataka, gAthA 82 (sanmArga prakAzana, saMpAdaka zrIpuNyakIrtisUri ] [ udakasambhramastatrApi na vujjhai 'tti vacanapariNAmAnnohyante na plAvyante" praznavyAkaraNasUtra, abhayadevakRta vRtti, dvitIya saMvaradvAra ] ["bIe saMvujjhamANammi, aMkurasseva saMpadA" - - isibhAsiyAI 15 / 6 ] zrI hemacandrAcArya se pUrva hue vararuci (kAtyAyana) kRta prAkRtavyAkaraNa 'prAkRtaprakAza' para vasantarAjakRta 'prAkRtasaMjIvanI' nAmaka TIkA hai| usake anusAra "duhi lihi vahA dujjha-lijjha-vujjhA:' (adhyAya 7 sUtra 63) isa sUtra se 'vaha' dhAtu kA karmavAcya meM 'vujjha' Adeza hotA hai| - - kramadIzvarakRta saMkSiptasAra ke antargata 'prAkRtAdhyAya' nAmaka prAkRtavyAkaraNa ke adhyAya 4 sUtra 79 kI vRtti meM duha-dujjha, liha-lijjha, vahavajha kahA hai| uparyukta anekavidha pramANoM ke AdhAra se yahA~ 'vujjhai' pATha svIkArA gayA hai / yaha bAta isase bhI puSTa hotI hai ki hemacandrAcArya dvArA isI sUtra 1. The Prakrit Grammarians (pg. 56) by Luigia Nitti-Dolci.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 113 114 anusandhAna-67 meM 'duha' kA 'dunna' Adeza kiyA gayA hai lekina prAkRtaprakAza kI uparyukta TIkAnusAra duha kA 'dujjha' Adeza hotA hai / isI 'dujjha' saMbaMdhI pATha zrIdazavaikAlikasUtra ke sAtaveM adhyayana meM "taheva gAo dojjhAo" ke rUpa meM prApta hotA hai tathA zrIAcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskaMdha ke caturtha adhyayana ke dvitIya uddezaka meM [2/4/2/541] meM, "gAo dojjhA ti vA" rUpa meM prApta hotA hai evaM vartamAna meM bhI isI rUpa kA prayoga dezI bhASA meM 'dojhA' Adi ke rUpa meM hotA hai| yahAM bahuta saMbhava hai ki 'ma' aura 'jjha' ko par3hane meM aMtara na samajha pAne kA prabhAva vyAkaraNa ke mUla granthoM para bhI par3A ho / muni zrIpuNyavijayajI ne bhI 'bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhana kalA' nAmaka apanI pustaka meM yaha svIkAra kiyA hai ki "lekhakoM ke bhrAMtimUlaka aura vismRtimUlaka lekhana kA asara zabdazAstra (vyAkaraNazAstra) para bar3e pramANa meM huA hogA / " (pR. 56) siddhahamazabdAnuzAsana meM 'vaha' kA karmavAcya meM 'vuma' Adeza ho gayA hai / paravartI prAkRtavaiyAkaraNoM para usakA atyanta prabhAva hone se paravartI vyAkaraNoM evaM granthoM meM 'vuma' pATha dekhA jAtA hai kintu uparyukta pramANoM se 'vujjha' pATha asaMdigdha rUpa se zuddha siddha hotA hai| uparyukta do udAharaNoM se yaha bhalIbhAMti samajhA jA sakatA hai ki samAna dikhane vAle akSaroM ke kAraNa kisa prakAra pAThabheda bana gae haiN| bahuta se pAThabheda mAtra zabdAntara se saMbaMdhita haiN| unake kAraNa arthAntara kA prasaMga nahIM banA hai| lekina aneka pAThabheda isa prakAra ke bhI ho gae hai jinameM arthAntara prakaTa hotA hai| balki aisA kahanA cAhie ki vyAkhyAkAra ke samakSa azuddha sUtraprati hone para use hI sahI mAnakara azuddha pATha ke anusAra vyAkhyA kara dene se galata artha prApta hone ke kAraNa samyak pATha kA nirNaya aura bhI jaTila ho jAtA hai| (6) cUrNi, TIkA Adi ke prakAzana se pUrva avadhAnatApUrvaka zuddha sampAdana kA abhAva : vartamAna meM vizeSata: pracalita tathA Agamodaya samiti dvArA prakAzita aneka cUrNiyAM, TIkAeM Adi zrIsAgarAnandasarijI dvArA sampAdita haiN| prakAzana se pUrva aneka hastalikhita TIkApratiyoM ke AdhAra se dhairyapUrvaka sampAdana kie binA inakA prakAzana huA hai, aisA TIkA kI hastalikhita pratiyoM se mudrita prati ke antara ko dekhane se spaSTa jJAta hotA hai| udAharaNArtha - unhoneM zrIdazavaikAlikasUtra ke navama adhyayana ke caturtha uddezaka kI pandrahavIM gAthA (9/4/15) kI TIkA meM yaha pATha diyA hai - kiMviziSTo munirityAha - jinamatanipuNaH Agame pravINaH" / uparyukta TIkApATha se aisA lagatA hai ki "jiNamayaniuNe" aisA sUtrapATha honA caahie| (kisIkisI svAdhyAyamAlA meM bhI yahI pATha hai / ) jabaki hAribhadrIya TIkA kI prAcIna hastalikhita prati meM yaha pATha hai - 'kiMviziSTo munirityAha - jinavacananipuNaH Agame pravINaH' (hastalikhita hAribhadrIya TIkA patrAMka 255 a) isake anusAra 'jiNavayaniuNe' yaha sUtrapATha zuddha hai| donoM cUNiyoM evaM aneka sUtrapratiyoM se bhI 'jiNavayaniuNe' pATha kI siddhi hotI hai| aise anya bhI aneka udAharaNa haiM / mudrita vRddhavivaraNa evaM vRddhavivaraNa kI hastalikhita pratiyoM (havRvi 1, havRvi 2, havRvi 3) ke pharka ke kucheka udAharaNoM kI sUcI prastuta hai - adhyayana / gAthA | mudrita kA | mudrita vRddhavivaraNa | hastalikhita pRSTha-paMkti vRddhavivaraNa 7/43 260-4 / aciattaM acitaM 9/3/14 324-4 | jayaNAe rao jayaNAparo 10/4 341-4 puDhavitaNakaTuM | puDhavidagakaTuM0 10/16 345-12 agiddhie | agaDhie 353-4,7,8 0paDAgA0 0paDAgAra0 cU 2/10 374-2 NiuNaM sahAyaM0 | NiuNaM sahAyaM0 silogo indravajrA cU 1/1 1. dazavaikAlikacUrNi, sampAdaka : zrIsAgarAnaMdasUrijI, prakAzaka - zrIRSabhadeva kesarImalajI per3hI, ratalAma, saMvat 1989 2. hastalikhita pratiyoM kI saMjJAo evaM lekhanakAlAdi sambandhI vivaraNa "pariziSTa kramAMka 1" meM diyA gayA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 115 116 anusandhAna-67 __yadi koI aise azuddhata: sampAdita-mudrita cUrNiyoM evaM TIkAoM ke AdhAra se mUlapATha kA nirNaya kareM to vaha kArya kitanA truTipUrNa ho sakatA hai, yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai / yahA~ prasaMgopAtta yaha jAnanA apekSita hai ki TIkAoM evaM caNiyoM kI jo prAcIna hastalikhita pratiyA~ prApta hotI hai, unameM mUla gAthAoM kA lekhana nahIM kiyA jAtA / mUla gAthA likhe binA hI mAtra hara gAthA kI vyAkhyA likhI jAtI hai| vyAkhyA par3hane se hI samajha meM AtA hai ki isa gAthA kI vyAkhyA kI jA rahI hai| kahIM kahIM to sampAdaka ne prAcIna hastalikhita TIkA meM jisa gAthA kI vyAkhyA prApta nahIM hai, aisI gAthA kI vyAkhyA taka ko mudrita meM sthAna de diyA hai yathA - "etadeva spaSTayati - yadA ca kukuTumbasya - kutsitakuTumbasya kutaptibhiH - kutsitacintAbhirAtmanaH saMtApakAriNIbhirvihanyate - viSayabhogAn prati vighAtaM nIyate tadA sa muktasaMyamaH san paritapyate pazcAt / ka iva ? yathA hastI kukuTumbabandhanabaddhaH paritapyate" [dazavaikAlika sUtra, hAribhadrIya TIkA patrAMka 2751 (4/194)1] yaha pATha hastalikhita hAribhadrIya TIkA (hahATI 2 tathA hahATI 3) meM nahIM hai, lekina mudrita meM isakA prakSepa ho gayA hai| yadi koI azuddha mudrita ke AdhAra para sUtrapATha kA nirNaya kareM to use isa vyAkhyA ko par3hakara aisA AbhAsa hogA ki yaha vyAkhyA isa gAthA ke AdhAra para kI gaI hai jayA ya kukuDuMbassa kuttatIhi vihammaI / hatthI va baMdhaNe baddho, sa pacchA paritappaI // [dazavaikAlikasUtra, cU. 1/7 (svA.)] hastalikhita TIkAprati meM uparyukta vyAkhyA hI nahIM hai, jisase spaSTa ho jAtA hai ki mUla sUtra meM yaha gAthA hI nahIM hai / tadanusAra sUtra meM yaha gAthA hai hI nhiiN| 7. AgamoM ke lekhanakAla meM prayukta saMkSiptIkaraNa paddhati kA prabhAva : lekhanakAla meM saMkSiptIkaraNa ke prayogoM ke kAraNa bhI kabhI-kabhI pAThabheda bana jAyA karate haiN| lekhana kA kArya Aja jitanA sarala va sukara hai vaha Aja se lagabhaga 1500 varSa pahale, jaba AgamoM kA lekhana prArambha huA, utanA AsAna nahIM thA / tAr3a vRkSa ke pattoM ko kaThinAI se prApta karanA, unameM bhI kucha patte bahuta lambe to kucha choTe, kucha caur3e, phira unheM lekhanayogya banAne kI prakriyA karanA / munivarga ke lie to lekhana karanA evaM pustaka rakhanA bhI prAyazcitta kA kAraNa thA / aisI aneka paristhitiyoM ke kAraNa AgamalekhanakAla meM lipikAroM ne 'jAva', 'vaNNao', 'jahA paNNavaNAe' saMgrahaNI gAthAoM ityAdi aneka tarIkoM se aisA upAya karanA cAhA ki kama se kama likhanA par3e / kAlAntara meM AgamoM kA vaha mUla vistRta svarUpa luptaprAya ho gayA evaM saMkSiptiIkaraNa se yukta AgamapAThoM kA pracalana ho gyaa| saMkSiptIkaraNa kI isa prakriyA ke kAraNa bhI aneka pAThabhedoM kA nirmANa ho gayA / kyoMki kahIM kisI ne eka saMkSipta pATha ko vistAra diyA, kahIM kisI ne dUsare saMkSipta pATha ko / isake atirikta kvacit pUrva meM asaMkSipta sthaloM para bhI saMkSepa kara diyA gayA / isa sambandha meM eka udAharaNa ko leM - zrIdazavaikAlikasUtra ke paJcama adhyayana ke prathama uddezaka kI gAthA 32 se 36 (5/1/32-36) isa prakAra pracalita haiM - purekammeNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa Na / ditiyaM paDiyAikkhe, Na me kappai tArisaM // 32 // evaM udaulle sasiNiddhe, sasarakkhe maTriyA Use / hariyAle hiMgulae, maNosilA aMjaNe loNe // 33 // geruyavaNNiyaseDiya, soraTThiyapiTThakukkusakae ya / ukkiTThamasaMsaTTe, saMsaTe ceva boddhavve // 34|| 1. sampAdaka : sAgarAnaMdasUri, prakAzaka - devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, saMvat 2. prakAzaka : kamala prakAzana TrasTa, saMvat 2066
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - asaMsaTTeNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / dijjamANaM Na icchiNA, pacchAkammaM jahiM bhave ||35|| 117 saMsadveNa ya hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / dijjamANaM paDicchejjA, jaM tatthesaNiyaM bhave || 36 || ina gAthAoM meM 33vIM tathA 34vIM gAthAeM 'saMgrahaNI gAthAe~' hai / dono cUrNiyoM meM tathA prAcIna 'je' prati meM ina do (gAthA 33 va 34) saMgrahaNI gAthAoM ke sthAna para sataraha gAthAe~ khulI-khulI prApta hotI hai / ve isa prakAra haiM purekammeNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / deMtiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // udaolleNa hattheNa davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // sasiNidveNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paThiyAikkhe, na me kappai tArisaM // sasarakkheNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // maTTiyAgateNa hattheNa davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappar3a tArisaM // UsagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // haritAlagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // hiMguluyagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappar3a tArisaM // maNosilAgateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa tA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // aMjaNagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // 118 loNagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // geruyagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // vaNiyagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // seDiyagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // soraTTiyagateNa hattheNa davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // piTThagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // kukkusagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // ukkuTThagateNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / detiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM // asaMsaNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / dijjamANaM na icchejjA, pacchAkammaM jahiM bhave // saMsadveNa hattheNa, davvIe bhAyaNeNa vA / dijjamANaM paDicchejjA, jaM tatthesaNiyaM bhave // anusandhAna-67 muni zrI puNyavijayajI ne bhI khulI gAthAoM vAle uparyukta pATha ko hI svIkAra kiyA hai| khulI gAthAe~ honA saMmata bhI hai kyoMki saMgrahaNI gAthAoM (33-34) meM 'asaMsaTTe' va 'saMsaTTe' ina donoM padoM ke hone para bhI punaH khule rUpa se 'asaMsaTTeNa' evaM 'saMsaTTe' pada se yukta gAthAe~ (35-36) saMgrahaNI gAthAoM ke pazcAt prastuta kI gaI haiM jisase 'dvirukti' kA prasaMga banatA hai| itanA hI nahIM, saMgrahaNI gAthA (34) meM Ae 'saMsaTTe' pada se saMsRSTa darvI, bhAjana Adi se pradatta AhAra akalpya siddha hotA hai, jabaki agrima gAthA (36) se saMsRSTa dava, bhAjana Adi se pradatta AhAra kalpanIya mAnA gayA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 119 120 anusandhAna-67 jisase 'pUrvApara virodha' AtA hai| cUNiyoM meM vidyamAna khulI gAthAoM vAle pATha ko svIkArane para 'dvirukti' evaM 'pUrvApara virodha' - ye donoM doSa svata: nivRtta ho jAte hai| ata: yahA~ saMgrahaNI gAthAoM kI jagaha khulI khulI gAthAoM vAlA pATha svIkArA gayA hai| 'jAva' pATha ke anyatra Ae vistAra se usa sthAna ke pATha meM kahIM - kahIM kucha antara hotA hai jise prAcIna kAla ke AgamajJa munivara samajhate the| para kAlAntara meM vaha antara parijJAta nahIM raha pAyA evaM vistAra vAle sthAna ke tulya pATha samajha lene se bhI pAThabheda kiMvA arthabheda bhI ho gyaa| (8) adhyApanakAla meM viSaya ko samajhane hetu sUtraprati para anya gAthA kA lekhana : pAThabheda kA eka anya kAraNa AgamoM kA adhyApana yA vyAkhyAna karate samaya vyAkhyAtA dvArA viSaya ko samajhAne hetu sUtra ke panne para hI kinAre kisI anya gAthA Adi ko likha denA hai. jise uttaravartI lipikAra bhrAntivaza mUlapATha meM sammilita kara lete haiN| aisA muni zrIpuNyavijayajI ne zrInandisUtra ke sampAdakIya (pR. 24) meM saMketita kiyA hai| AgamaprabhAkara muni zrIpuNyavijayajI kI saMzodhanapaddhati kA sArasaMkSepa zrIdazavaikAlikasUtra ke pAThanirNaya para aba taka jina vidvajjanoM ne kArya kiyA hai unameM AgamaprabhAkara muni zrIpuNyavijayajI kA nAma vizeSataH ullekhanIya hai| unhoMne atyanta dhairya evaM parizramapUrvaka aneka AgamoM ke sampAdana kA kArya kiyA hai| zrInandIsUtra evaM anuyogadvArasUtra kI prastAvanA likhate hue unhoMne apanI Agama-saMzodhanapaddhati kA jo ullekha kiyA hai usakA saMkSipta sAra yahA~ prastuta karanA prAsaMgika hogaa| unhoMne apanI paddhati ko mukhyata: chaH binduoM meM samAhita kiyA hai| 1. "likhita pratiyoM kA upayoga" - bhinna-bhinna kula+ kI prAcInatama hastalikhita tADapatrIya pratiyoM evaM kAgaz2a kI hastalikhita pratiyoM se unhoMne mUlapATha kA akSaraza: milAna kiyA evaM pAThAntaroM kI noMdha karake una para yathAyogya vicArapUrvaka nirNaya kiyA / 2. "Ni, TIkA, avacUri Adi kA upayoga" - satra para likhita caNi. vRtti, TIkA Adi kI hastalikhita pratiyAM lekara pahale unheM saMzodhita karanA evaM phira una vyAkhyAoM meM prApta pratIkoM evaM sUtrAnurAgoM (vyAkhyAoM) ke AdhAra para mUlapATha kA nirNaya karanA munizrI ko abhISTa rahA hai evaM unhoMne aisA anubhavapUrNa parAmarza bhI diyA hai ki mudrita azuddha cUrNi, TIkA Adi ke AdhAra se sUtrapATha kA nirNaya karanA ucita nahIM hai| kisI bhI grantha kA saMzodhana karane se pUrva usake vyAkhyAsAhitya ko hastalikhita pratiyoM ke AdhAra se saMzodhita karake tatpazcAt hI mUlagrantha ke saMzodhana meM pravRtti karanI cAhie, kyoMki mudrita cUNiyoM evaM TIkAoM meM aneka pATha azuddha hai| 3. "Agamika uddharaNoM kA upayoga" - anya Agamika vyAkhyAoM athavA anya granthoM meM 'saMzodhya Agama' ke sUtroM ke jo uddharaNa prasaMgopAtta Ae haiM, unake AdhAra para bhI sUtra meM upalabdha pATha para vicAra karanA / 4. "anya AgamoM meM Ae sUtrapAThoM se tulanA" - prastuta sUtra kI gAthAoM ityAdi se milatejulate pATha yA samAnArthaka pATha anya AgamoM meM prApta sUtrapratiyoM ke prasaMga meM jo sUtrapratiyAM kisI eka sUtraprati ke hI kramika anusaraNa rUpa hotI haiM tathA jinameM prAya: samAnatA pAI jAtI hai, unheM eka 'kula' kI sUtrapratiyA~ kahA jAtA hai| cUrNikAra evaM TIkAkAra apanI cUNiyoM evaM TIkAoM meM mUlapATha ko akSaraza: nahIM likhate / jisa gAthA kI vyAkhyA prArambha kI jA rahI hai usake prArambha ke yA kadAcit madhyavartI zabda yA zabdoM ko likhakara vyAkhyA karate hai| una AgamazabdoM ko 'pratIka' kahA jAtA hai jo isa bAta ke pratIka hote haiM ki amuka gAthA kI vyAkhyA kI jA rahI hai yathA "dhammo maMgalamukkaTuM'tti silogo" (zrIagastyacUrNi) / yahA~ 'dhammo maMgalamukkaTTha' pratIka hai| jJAtavya hai ki gAthA ke kucheka zabda hI pratIkarUpa meM mila pAte haiM, gAthA ke sabhI zabda nahIM / zeSa zabdoM ko vyAkhyA ke AdhAra para nirdhArita kiyA jAtA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 ho unase tulanA karake pAThanirNaya karanA / pUrva ke saMzodhakoM dvArA kI gaI azuddhiyoM kA viveka / 5. 6. lipikAroM dvArA kI gaI azuddhiyoM kA viveka / muni zrIpuNyavijayajI kI zailI ke anusAra muni zrIjambUvijayajI Adi ne bhI AgamasampAdanakArya kiyA hai / munizrI kI sampAdanapaddhati ke isa saMkSipta sAra ko yahA~ prastuta 'karane ke do pramukha prayojana haiM- prathama to yaha hai ki hamane bhI mukhyataH isI paddhati kA lakSya rakhA hai evaM dUsarA yaha ki aneka sthaloM para hamane munizrI ke pATha ko yathAvat svIkArA hai| muni zrIpuNyavijayajI dvArA svIkRta pAThoM ko yathAvat svIkAra na karane ke kAraNa 121 itanA hone para bhI muni zrIpuNyavijayajI ke pATha ko sampUrNataH svIkAra nahIM karane ke bhI kucha viziSTa kAraNa haiM jinakA yahA~ ullekha karanA Avazyaka hai - (1) jahA~-jahA~ cUrNisammata pATha evaM vRttisammata pATha meM bhinnatA hai, vahA~vahA~ hamane adhikAMzata: cUrNisammata pATha ko mahattva diyA hai, jabaki muni zrIpuNyavijayajI kI zailI adhikAMzataH vRttisammata pATha ko prAdhAnya dene kI rahI hai / isakA mukhya kAraNa yaha hai ki cUrNiyoM kA racanAkAla vRttiyoM ke racanAkAla kI apekSA prAcIna hai| vyAkhyAgranthoM kA racanAkAla vyAkhyAgrantha zrI agastyasiMha sthavira kRta cUrNi ajJAtakartRka cUrNi (vRddhavivaraNa) zrIharibhadra sUri kRta vRtti zrIsumatisAdhu kRta vRtti zrItilakAcArya kRta vRtti - racanAkAla vikrama kI tIsarI sadI, chaThThI sadI ( matAntara) vikrama kI AThavIM sadI (saMbhavata:) vikrama kI AThavIM sadI (saMbhavata: ) vikrama kI bArahavIM sadI vikrama kI caudahavIM sadI 122 anusandhAna-67 prAcInatA ke sAtha hI cUrNikAra dvArA kI gaI vyAkhyAe~ aneka sthAnoM para vRttikRta vyAkhyAoM kI apekSA Agama ke hArda ko samyak abhivyakti dene vAlI rahI hai| yaha Age ke pRSThoM meM Ane vAleM udAharaNoM ke mAdhyama se vizeSataH spaSTa ho sakegA / (2) bahuta sAre sthaloM para muni zrIpuNyavijayajI dvArA svIkAra nahIM kie gae pATha ke pakSa meM itane sazakta pramANa upalabdha hue ki unakI upekSA karake muni zrIpuNyavijayajI ke pATha ko svIkAra karanA sarvathA azakya thA / (3) muni zrI puNyavijayajI ke dvArA isa sUtrasambandhI kArya pUrNa kara cukane ke pazcAt jina kozoM evaM anya granthoM kA prakAzana huA, unase bhI zuddha pATha ke nirNaya meM paryApta sahAyatA milI / (4) saMyoga se hameM vikrama saMvat 1220 meM likhI gaI zrIdazavaikAlikasUtra kI eka mahattvapUrNa prAcInatama tAr3apatrIya prati upalabdha ho gaI jo muni puNyavijayajI dvArA upayukta pratiyoM meM nahIM thii| isameM aneka mahattvapUrNa pATha prApta hue / ityAdi kAraNoM se zrIdazavaikAlikasUtra ke pAThanirNaya kA puruSArtha punaH apekSita thA evaM usakA pariNAma bhI yaha AyA ki zatAdhika sthaloM para zuddha pAThoM kA samyak nirNaya phalIbhUta huA, jinameM se kaI pAThoM ke nirNaya se sUtroM meM antanirhita viziSTa artha kI spaSTatA ho pAI hai / pAThanirNaya hetu hamAre dvArA svIkRta pAThanirNayapaddhati tIrthaGkara devoM ke dvArA prarUpita zuddha artha evaM gaNadhara bhagavantoM dvArA grathita zuddha sUtrapada se jyotirmaya 'aTTapadovasuddha' AgamoM meM 'hINakkharaM, accakkharaM' ityAdi sadoSa uccAraNa bhI aticAra kA hetu hai to tadrUpa vAcanApravAha ko pravAhita karane kI sadoSatA kA to kahanA hI kyA ? isa tathya ko AtmasAt karate hue, aSTavidha jJAnAcAra meM samAviSTa vyaJjana, artha evaM tadubhaya' kI zuddhi ko AtmalakSya ke rUpa meM samakSa rakhate hue tathA caturvidha saMgha zuddhasUtroccAraNa evaM zuddha arthAvagamapUrvaka siddhilakSya kI ora anavarata
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 123 124 anusandhAna-67 savega gatirata rahe - isa bhAvanA se sUtrapAThanirNaya evaM arthanirNaya ke isa sAgarataraNavat suduSkara evaM suvizAla kArya meM pravRtti huI / kArya kI pragati ke sAtha satata pravardhamAna anubhava se zuddha sUtrapAThoM ke nirNaya hetu jina mAnaka binduoM kA nirdhAraNa kiyA gayA evaM jinake AdhAra para kucha kArya huA evaM ho rahA hai, unheM pahale ullikhita kiyA jA rahA hai evaM tadanantara una para yathApekSa sodAharaNa vicAraNA prastuta kI jA rahI hai| pAThanirNaya hetu pradhAna mAnaka bindu isa prakAra hai: 1. saGgata artha vAle pATha ko pradhAnatA denA / 2. anya AgamoM meM Ae pAThoM evaM artha se sAdRzya rakhane vAle pATha ko pradhAnatA denaa| prAkRta kiMvA ardhamAgadhI meM pracalita prAcIna zabdaprayogoM ko pradhAnatA denaa| 4. vyAkhyAgrantho meM kRta vyAkhyA se dhvanita hone vAle pAThoM ko pradhAnatA denaa| 5. vyAkhyAoM meM bhI cUrNidvaya meM kRta vyAkhyA se prakaTa hote pAThoM ko pradhAnatA denA / 6. prAcIna sUtrapratiyoM meM milane vAle pATha ko pradhAnatA denA / 7. anyatra uddhata sadRza pATha ko pradhAnatA denA / 8. vyAkaraNa saMgata pAThoM ko pradhAnatA denA / Avazyaka hone para AyurvedavijJAna, vanaspativijJAna ityAdi viSayaka granthoM se saMgata pATha ko pradhAnatA denA / 10. kvacit chandaHzAstra ko mahattva denA / 11. samAnArthaka vyaMjanayukta / lopayukta athavA saMyukta vyaMjana ke pUrva i / e, u / o ityAdi viSayoM meM muni zrIpuNyavijayajI dvArA svIkRta pATha ko pradhAnatA denA ityAdi / 12. pATha ke vartamAna meM adhika pracalana para vizeSa dhyAna na dekara zuddha pATha ko pradhAnatA denA ityAdi. yahA~ sAmAnya rUpa se mAnaka binduoM kA varNana kiyA hai| tatvata: zuddha pATha ke lakSyapUrvaka yathAsthAna kisI bindu ko pradhAnatA evaM kisI bindu ko gauNatA dene kA prasaMga banatA hai| adhikatara aneka binduoM kA samyak suyoga hI pAThanirNAyaka banatA hai| aba uparyukta binduoM kA zrIdazavaikAlikasUtra ke sandarbha meM sodAharaNa vicAra avasaraprApta hai| (1) paJcama adhyayana ke prathama uddezaka kI 12vIM gAthA (5/1/72) 'vikkAyamANaM pasaDhaM....' meM 'raeNa pariphAsiyaM' pATha pracalita hai| hAribhadrIya TIkA meM 'parispRSTaM' isa prakAra vyAkhyA kI gaI hai| TIkAgata 'parispRSTa' ko 'pariphAsiya' kA saMskRta rUpa mAnakara zanaiH zanaiH 'pariphAsiyaM' rUpa pracalita ho gayA, aisA saMbhava hai| donoM cUrNikAroM ne yahA~ 'parighAsiya'(paDighAsiya) pada kI vyAkhyA kI hai| [raeNa araNNAto vAyusamuddhateNa saccitteNa samaMtato ghatthaM parighAsiyaM - agastyacUrNI, pRSTha 118] [tattha vAyuNA uddharaNa AraNNeNa saccitteNa raeNa savvao guMDiyaM paDighAsiyaM bhaNNai - vRddhavivaraNa, patra 184] donoM cUrNikAroM ne 'parighAsiyaM'(paDighAsiyaM) pATha mAnA hai / zrIAcArAGgasUtra meM bhI isI artha meM yAnI (raja se) 'bhare hue' ke artha meM 'parighAsiya' pATha hai - [sIodaeNa vA osittaM rayasA vA parighAsiyaM - zrIAcArAgasUtra 2/1/1/324 (majaivi. madhu.)] [rayasA vA parighAsitapuvve bhavati - zrIAcArAGgasUtra 2/1/2/342 (majaivi., madhu.)] yahA~ zrIAcArAGgasUtra meM isa sandarbha meM koI pAThAntara bhI prApta nahIM hai| sAtha hI pA. 1 (prAcInatama prati), pA. 2, lA., ko. 2 - ina sUtrapratiyoM meM bhI 'parighAsiyaM' pATha hI hai| uparyukta prabala AdhAroM se yaha spaSTa ho gayA ki mUlata: 'parighAsiyaM' pATha hI rahA hai, 'pariphAsiyaM' nahIM / ata: 'raeNa parighAsiyaM' pATha ko hI svIkAra kiyA gayA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 125 (2) SaSTha adhyayana kI 17 vI gAthA (6/17) 'mUlameyamahammassa mahAdosasamussayaM.......' meM 'tamhA mehuNasaMsaggaM' yaha pATha pracalita hai| yahA~ agastyacUNi va vRddhavivaraNa donoM meM 'saMsariMga' pATha svIkRta 126 anusandhAna-67 eka nAma 'saMsaggi' bhI batAyA hai| [tassa ya NAmANi goNANi imANi hoti tIsaM, taM jahA 1. abhaM, 2, mehuNaM, 3. caraMtaM, 4. saMsaggi / - zrIpraznavyAkaraNasUtra 81 (madhu) 4/2 (te)] ata: SaSThaH adhyayana meM 'tamhA mehuNasaMsamgi' pATha kA hI svIkAra kiyA gayA hai| (3) prathama cUlikA ke prathama sUtra (cU. 1/1) 'iha khalu bho ! pavvaieNaM .....' meM 'hayarassi-garyakusa-poyapaDAgAbhUyAI' pATha pracalita hai| yahA~ donoM cUrNikAroM ne 'paDAgAra' pATha mAnakara vyAkhyA kI hai| ['hayarassi-gartakusa-potapaDAgArabhUtAI.... jANavattaM poto, tassa paDAgAro sItapaDo, poto vi sItapaDeNa vitateNa vIcIhiM Na khobhijjati icchitaM ca desaM pAvijNati' - agastyacUrNi, pRSTha 247-248] ['jANavattaM poto, tassa paDAgAro sItapaDo' - vRddhavivaraNa, patrAMka 353] [tamhA mehuNasaMsariMga tamhAditi paDhamabhaNitadosakAraNato mehuNasaMsaggI samparkaH - agastyacUNi, pRSTha 116] [niggaMthA savvapayatteNa mehuNasaMsaggI vajjayaMti tti ___ - vRddhavivaraNa, patra 219] AcArya haribhadra ne vyAkhyA karate hue likhA hai ki - [maithunasaMsarga - maithunasambandhaM yoSidAlApAdyapi nirgranthA varjayanti' - hAribhadrIya vRtti, patrAMka 198 a(3/164)] saMbhavataH hAribhadrIya TIkA meM samAgata 'saMsarga' ko dekhakara prAkRta meM 'saMsaggaM' pATha svIkArA jAne lagA ho / kintu vastuta: 'saMsariMga' pATha hI saMgata hai| 'saMsagga' kA hI saMskRta rUpAntaraNa 'saMsarga' ho aisA nahIM hai, 'saMsaggi' kA bhI saMskRta rUpAntara 'saMsarga' hI hotA hai| isI zAstra ke 5/1/10 meM 'saMsaggIe abhikkhaNaM' pATha hai jabaki vahA~ bhI TIkA meM 'saMsargeNa' pATha hI upalabdha hai| prAkRta bhASA meM isa prakAra kA svaraparivartana honA asAmAnya nahIM hai| 'saMsariMga' pATha kI zuddhatA aneka AgamapramANoM se siddha hai yathA - ["saMsaggi asAhu rAyihiM, asamAhi u tahAgayassa vi" / - zrIsUtrakRtAGgasUtra 1/2/2/18 (majaivi., madhu.)] ["khuDDehiM saha saMsariMga hAsaM kIDaM ca vajjae" - zrIuttarAdhyayanasUtra 1/9 (majaivi., svA.)] ["vibhUsA itthIsaMsaggI, paNIyarasabhoyaNaM" - zrIdazavaikAlikasUtra 8/56 (majaivi.) 8/57 (svA.)] zrIpraznavyAkaraNasUtra meM cauthe Asrava dvAra meM abrahma ke tIsa nAmoM meM zrItilakAcArya ne bhI apanI TIkA meM 'paDAgAra' pATha mAnakara vyAkhyA kI hai| ['kiM viziSTAni ? hayarazmigaNAGkazapotapaTAkArANi' - tilakAcAryaTIkA, pRSTha 504] uparyukta sabhI vyAkhyAkAroM ne yahA~ 'paTAkAra' kA artha 'sitapaTa' (zvetavastra) kiyA hai jo jahAja meM lagane vAle pAla ko vyakta karatA hai| yaha artha yahA~ prakaraNa saMgata bhI hai| 'paDAgAra' pATha pA. 1, lAsaM., komU. 2, se - ina pratiyoM meM bhI hai| uparyukta sthaloM ke atirikta zrInizIthasatra ke bhASya kI caNi meM upalabdha pATha meM bhI 'paDAgAra' prApta hotA hai| [bhASya gAthA - duviho vi vasabhA, sAreMti gayANi vA se sAhiti] aTThArasa ThANAI, hayarassigayaMkusanibhAI //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 127 128 anusandhAna-67 cUNi - 'duvidho - liMgato vihArato ohAvati / vihArao ohAvaMtassa jAI raivakkAe aTThArasa ThANAI hayarassigataMkusapoyapaDAgArabhUtANi bhaNitANi tANi jai tassa gayANi to se vasabhA sAreMti - saMbhare tesiM acchaMti' / - zrInizIthabhASya va cUrNi, bhASya gAthA 4585, bhAga 3 pRSTha 450] hAribhadrIya vRtti meM isa sUtra para vyAkhyA karate hue kahA hai ki - ['hayarazmigajAGkazapotapatAkAbhUtAni' - hAribhadrIya vRtti, patrAMka 272 a (4/179)] yadyapi hAribhadrIya TIkA 'paDAgA' pATha ko vyakta karatI hai tathApi uparyukta cUNi Adi ke pramANoM se 'paDAgAra' pada samyak siddha hotA hai| ___ isa udAharaNa se yaha spaSTa hotA hai ki anya AgamavyAkhyA ke sthala sahI pATha ke nirNaya kI dizA meM kisa prakAra sahakAra pradAna karate haiN| yahA~ zrInizIthacUrNi meM zrIdazavaikAlikasUtra kI 'raivakkA' cUlikA meM Agata viSaya batAyA hai jisase yahA~ 'hayarassi-gayaMkusa-poyapaDAgAra-bhUyAI' pATha zuddha nirNIta banatA hai| (4) caturtha adhyayana ke vAyukAyaahiMsA-sambandhI prakaraNa meM (cauthI bhikkhuNI meM)... 'patteNa vA pattabhaMgeNa vA sAhAe vA sAhAbhaMgeNa vA.....' isa prakAra kA pATha pracalita hai| yahA~ donoM cUNiyoM, hAribhadrIya vRtti, sumatisAdhu kRta vRtti, avacUri (mudrita) ityAdi ke anusAra 'pattabhaMgeNa vA' pATha nahIM hai| ['paumiNipaNNamAdI pattaM / rukkhaDAlaM sAhA tadegadesato sAhAbhaMgato' - zrIagastyacUrNi pRSTha 89] [pattaM nAma pomiNipattAdI, sAhA rukkhassa DAlaM, sAhAbhaMgao tasseva egadeso' - vRddhavivaraNa, patrAMka 156] [tAlavRntena vA patreNa vA zAkhayA vA zAkhAbharuna vA... 'patra' padminIpatrAdi, 'zAkhA' vRkSaDAlam, 'zAkhAbhaGgaH' tadekadezaH" - hAribhadrIya vRtti, patrAMka 154 a(2/293)] yahA~ vyAkhyAkAroM ne patra kI vyAkhyA ke pazcAt zAkhA kI evaM phira zAkhAbhaMga kI vyAkhyA kI hai| unake samakSa yadi 'patrabhaMga' kA pATha hotA to ve patra kI vyAkhyA ke pazcAt 'patrabhaMga' kI vyAkhyA karake phira zAkhA kI vyAkhyA karate / zrIAcArAGgasUtra meM bhI isI viSaya se sambandhita pATha hai, vahA~ bhI 'pattabhaMgeNa vA' pATha nahIM hai| ['se bhikkhU vA bhikkhUNI vA jAva samANo.... tAliyaMTeNa patteNa vA sAhAe vA sAhAbhaMgeNa vA......' - zrIAcArAGgasUtra 2/1/7/368 (majaivi., madhu.)] isI prakAra zrInizIthasUtra meM bhI isI viSaya se sambaddha pATha hai, vahA~ bhI 'pattabhaMgeNa vA' pATha nahIM hai| ['je bhikkha accusiNaM asaNaM vA... tAliyaMTeNa vA patteNa vA sAhAe vA sAhAbhaMgeNa vA....' - zrInizIthasUtra 17/132 (te.)] pA. 1 tathA ko. 2 - ina pratiyoM ke mUla lekhana meM 'pattabhaMgeNa vA' pATha nahIM hai, bAda meM kisI ke dvArA yaha pATha jor3A gayA hai| aise sthaloM para yaha vimarzanIya hai ki yadi koI pATha sabhI sUtrapratiyoM meM prApta ho kintu cUrNi, TIkA Adi vyAkhyAgranthoM meM avyAkhyAta ho to pAThanirNaya ke lie sUtrapratiyoM ko pradhAnatA denI cAhie yA vyAkhyAgranthoM ko / aise prasaGga para aneka dRSTiyoM se vyAkhyAgranthoM ko mahattva denA aucityapUrNa lagatA hai| zrIdazavaikAlikasUtra sambandhI sUtrapratiyoM meM se prApta jAnakArI ke anusAra 'pA. 1' saMjJaka prAcInatama sUtraprati vikramasaMvat 1220 (terahavIM zatAbdI ke pUrvAdha) meM likhI gaI hai jabaki hAribhadrIya TIkA kA kAla prAyaH AThavIM zatAbdI, vRddhavivaraNa kA kAla AThavIM sadI kA mAnA jAtA hai evaM agastyasiMha sthavira kRta cUNi kA samaya tIsarI yA chaThI zatAbdI kA mAnA jAtA hai| ataH sUtrapratiyoM kI apekSA vyAkhyAgranthoM ko pradhAnatA denA paryApta samupayukta hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 129 130 anusandhAna-67 tadanusAra yahA~ 'pattabhaMgeNa vA' pATha ko mUlavAcanA meM nahIM liyA gayA (5) vyAkhyAgranthoM evaM sUtrapratiyoM kI asaMvAditA ke isa prasaMga para kucha aisI gAthAoM para bhI vicAra kara lenA Avazyaka hai jo adhikAMza sUtrapratiyoM meM upalabdha hai lekina donoM cUNiyoM evaM TIkA Adi meM vyAkhyAta nahIM hai| vyAkhyAgraMthoM meM vyAkhyAta nahIM hone kA tAtparya spaSTa hai ki una vyAkhyAkAroM ke samakSa rahI sUtraprati meM yaha pATha nahIM thA / kAlakrama se vaha sUtraprati yA usake anusAra utArI gaI pratilipirUpa sUtraprati anupalabdha ho gaI, ata: vartamAna meM prApta sUtrapratiyoM meM vyAkhyAkAroM ke samakSa rahe pATha se bhinna pATha upalabdha hai, lekina vyAkhyAoM se usa samaya ke pATha kA spaSTa saMketa milatA hai| yathA - adhyayana 6 meM pracalita 8vIM gAthA (6/8) 'vayachakkaM kAyachakka....' ko sabhI prAcIna vyAkhyAkAroM ne niyuktikAra dvArA kRta mAnA mUla zAstra meM sthAna denA kathamapi upayukta nahIM hai / muni zrIpuNyavijayajI ne isa gAthA ko mUla meM nahIM rakhA hai| adhyayana 9 ke uddezaka 2 meM pracalita 20vIM gAthA (9/2/20) 'AlavaMte lavaMte vA...' kI vyAkhyA donoM cUrNiyoM, hAribhadrIya TIkA, sumatisAdhukRta TIkA evaM tilakAcAryakRta TIkA meM nahIM hai| khaM. 2, pA. 3, A. 1, hi. 1, bhA. - ina pratiyoM meM bhI yaha gAthA anupalabdha hai, ata: yaha gAthA bhI mUla zAstra kI nahIM hai / isa gAthA ko bhI muni zrIpuNyavijayajI ne mUla meM nahIM rakhA hai| isake atirikta caturtha adhyayana meM pracalita 28vIM gAthA (4/28) 'pacchA vi te payAyA khippaM....', adhyayana meM pracalita 35vIM gAthA (8/35) 'balaM thAmaM ca pehAe....' tathA prathama cUlikA meM pracalita sAtavIM gAthA (cU 1/1) 'jayA ya kukuDuMbassa' kI vyAkhyA bhI donoM cUrNikAroM ne evaM AcArya haribhadra, sumatisAdhu ne nahIM kI hai| muni zrIpuNyavijayaNI ne ina gAthAoM meM mUla zAstra kI gAthAoM kA kramAGka nahIM lagAyA hai evaM inheM koSThaka meM diyA hai| ve ina sabhI gAthAoM ko mUla AgamapATha meM nahIM mAnate haiN| koSThaka meM die jAne se yAda karane vAloM ko aspaSTatA hotI hai ki inheM yAda karanA hai yA nahIM / ataH ina gAthAoM ko mUla AgamavAcanA meM nahIM liyA gayA ["tesiM vivaraNathamimA nijjuttI - vayachakkaM kAyachakkaM akappo gihibhAyaNaM / paliyaMko gihiNisejjA ya siNANaM sohavajjaNaM // " - agastyacUrNi, pRSTha 144] ["kayarANi puNa aTThArasa ThANAI ? ettha imAe suttaphAsiyanijjuttIe bhaNNai - 'vayachakkaM kAyachakkaM, akappo0' // " - vRddhavivaraNa, patrAMka 216] ["kAni punastAni sthAnAnItyAha niyuktikAraH - vayachakkaM kAyachakkaM, akappo gihibhAyaNaM / paliyaMkanisejjA ya, siNANaM sohavaNjaNaM // 267 // " - hAribhadrIya vRtti, patrAMka 196 a(3/156)] vyAkhyAkAroM ke uparyukta kathanoM ke anusAra yaha spaSTa hai ki "vayachakkaM kAyachakka...." yaha zrIdazavaikAlikasUtra kI mUlagAthA nahIM hai, apitu yaha saMgraha gAthArUpa hai jo niyuktikAra dvArA banAI gaI hai| ata: use (6) saptama adhyayana kI 38vIM gAthA (7/38) 'tahA naIo puNNAo...' meM 'kAyatija tti no vae' aisA pATha pracalita hai| zrIagastyasiMha sthavirakRta cUrNi meM 'kAyapeNa' pATha hai / vRddhavivaraNa ne bhI 'kAyapejja' ko pAThAntara ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ["taDatthitehiM kAkehi pijjaMti 'kAkapejjA' tahA no vade / ... taDatthehi hatthehi pejjA 'pANipejjA' / kAkapejjApANipejjANa viseso tattha kAkapejjAo subharitAo, bAhAhiM dUraM pAvijjati tti pANipejjA kiMcidUNA / " - agastyacUrNI, pRSTha 174] ["aNNe puNa evaM paDhaMti, jahA - 'kAyapejja tti no vade' kAyA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 131 132 anusandhAna-67 taDatthA pibaMtIti kAyapejjA / " - vRddhavivaraNa, patrAMka 258] upalabdha prAcInatama sUtraprati pA.1 meM bhI 'kAyapejja' pATha hI vidyamAna hai| ___ 'kAkapeyA' - yaha nadI ke lie prAcIna kAla meM prayukta hone vAlA vizeSaNa hai jisakA prayoga usa samaya kiyA jAtA hai jaba nadI itanI labAlaba pAnI se bharI hai ki kAka (koA) bhI taTa para baiThakara ArAma se pAnI pI sake / yadi nadI kA jalastara thor3A nIcA ho to use 'pANipeyA' nadI kahA jAtA thA arthAt itane jalastara vAlI nadI jisase hAthoM (pANi) ko jhukAkara aMjali se lekara pAnI pIyA jA sake / AvazyakacUNi meM Agata eka uddharaNa meM bhI jala se pUrNa nadI ke lie 'kAkapeyA' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai - ['puNNA nadI dIsati kAyapejjA savvaM piyA bhaMDaga tujjha hatthe - zrIAvazyakacUrNi, pUrvabhAga, patra 464] yahI uddharaNa Avazyaka-hAribhadrIya vRtti (patra 351) meM bhI AyA huA hai, jisameM 'kAgapejjA' zabda prayukta hai| pANini kRta aSTAdhyAyI meM 'kRtyairadhikAryavacane' (2/1/33) yaha sUtra AyA hai, jisa para vyAkhyA karate hue bhaTTojidIkSita kRta 'siddhAntakaumudI' meM kahA hai - 'stutinindAphalakamarthavAdavacanamadhikAryavacanam' / isI prasaGga para 'kAkapeyA nadI' isa prayoga ko unhoMne udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| bauddha darzana ke dIghanikAya, majjhimanikAya Adi aneka granthoM meM bhI 'jala se pUrNa nadI' ke lie 'kAkapeyA' vizeSaNaprayoga kiyA gayA hai| uparyukta ullekha zrIagastyasiMhacUrNi meM Ae 'kAyapejja' pATha kI zuddhatA ko pramANita karate haiN| ata: uparyukta sthala para 'tahA naIo puNNAo, kAyapejja tti no vae' aisA pATha svIkAra kiyA gayA hai jisakA artha hai 'nadI ko jala se pUrNa jAnakara aisA na kahe ki yaha 'kAkapeyA' hai| (7) chaThe adhyayana kI 69 vI gAthA (6/69) 'saovasaMtA amamA akiMcaNA...' meM 'siddhi vimANAI uti tAiNo' pATha pracalita hai| zrIagastyaNi meM 'urvati' - pATha ke sthAna para 'va jaMti' pATha mAnA hai tathA spaSTa rUpa se vikalpArthaka 'va' kI vyAkhyA prastuta kI hai| ["avidhakammamalummukkA siddhi pariNevvANaM gacchaMti, vimalabhUtaprAyA vimANANi ukkoseNa aNuttarAdINi / evaM siddhi vA vimANANi vA / 'vA' saddassa rahassatA pAgate / " - zrIagastyacUrNi, pRSTha 158] va jaMti' kahane se yaha artha prakaTa hotA hai ki 'siddhigati meM jAte haiM athavA vaimAnika devalokoM meM jAte haiM / isa prakAra kI zailI AgamoM meM anyatra bhI aneka sthaloM para dekhI jAtI hai yathA :[siddhe vA havai sAsae, deve vA apparae mahiDDie' - zrIuttarAdhyayanasUtra 1/48 (majaivi., svA.) - zrIdazavaikAlikasUtra 9/4/antima gAthA (majaivi. svA.)] [savvadukkhappahINe vA, deve vAvi mahiDDie' - zrIuttarAdhyayanasUtra 5/25 (majaivi., svA.)] [taM saddahANA ya jaNA aNAU, iMdA va devAhiva AgamissaMti' - sUtrakRtAGgasUtra 6/29 (majaivi., svA.)] ['ke ittha devaloesu, kei sijhaMti nIrayA' - zrIdazavaikAlikasUtra 3/15 (majaivi., svA.)] ityAdi / khaM. 2, je, pA. 2 - ina pratiyoM meM bhI 'urvati' pATha nahIM hai tathA uparyukta vikalpAtmaka artha ko puSTa karane vAle 'va' zabda se yukta pATha prApta hotA hai / ata: 'va jaMti' pATha ko hI svIkAra kiyA gayA hai| (8) chaThe adhyayana kI 66vIM gAthA (6/66) 'vibhUsAvattiyaM bhikkhU ...' meM 'saMsArasAyare ghore jeNaM paDai duruttare' pATha pracalita hai| yahA~ donoM cUrNiyoM meM 'paDai' ke sthAna para 'bhamati' pATha hai| ['NeNaM bhamati dustare, sAgara iva sAgaro, saMsAra eva sAgaro saMsArasAgaro, ghoro bhayANago, tammi jeNa kammuNA suciraM bhamati' - agastyacUNi pRSTha 157]
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 133 134 anusandhAna-67 [taM kammaM baMdhai jeNa kammeNa baddheNa saMsArasAgare bhamati' - vRddhavivaraNa, patra 232] je evaM ko. 1 prati meM bhI 'bhama' dhAtu vAlA hI pATha hai| anya AgamoM kI zailI bhI isa prakAra ke prakaraNa meM 'patana' ke sthAna para 'bhramaNa' ko hI puSTa karatI hai| [mA bhamihisi bhayAvatte ghore saMsArasAgare' / - zrIuttarAdhyayanasUtra 25/3a (majaivi.) 25/40 (svA.)] ["bhogI bhamai saMsAre, abhogI viSpamuccaI' - zrIuttarAdhyayanasUtra 25/39 (majaivi.) 25/41 (svA.)] ['jamAdidittA bahavo maNUsA, bhamaMti saMsAramaNovataggaM' - zrIsUtrakRtAMgasUtra 1/12/6 (majaivi., madhu.)] zrIsUtrakRtAGgasUtra 1/1/3/16 (majaivi., madhu.), zrIpraznavyAkaraNa 1/37 (madhu.) ityAdi meM bhI 'bhama' dhAtu ke aise prakaraNa meM prayoga prApta hote haiN| 'bhama' dhAtu ke atirikta bhI 'bhama' dhAtu ke artha ko puSTi karane vAle aneka sUtrapramANa Agama meM upalabdha haiN| zrIbhagavatIsUtra meM 'aNAiyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtaM saMsArakaMtAraM aNupariyaTTai' (1/1/11-majaivi.) isa prakAra kA pATha bahuzaH prApta hotA hai jisameM cAturanta saMsArakAntAra meM puna: puna: aTana arthAt bhramaNa kI bAta kahI hai| ata: yahA~ 'bhamati' pATha ko samAdRta kiyA gayA hai| (7) dvitIya adhyayana kI navIM gAthA (2/9) 'jai taM kAhisi bhAvaM...' meM '.... haDo, aTThiappA bhavissasi' yaha pATha pracalita hai| yahA~ donoM cUrNikAroM ne 'haDho' pATha kA ullekha kiyA hai| ['to vAtAido va haDho adviappA bhavissasi, jalaruho vaNassativiseso aNAbaddhamUlo haDho' - agastyacUrNi pR. 46] ['vAyAido viva haDho aTThiappA bhavissasi, haDho NAma vaNassaiviseso so dahatalAgAdiSu chiNNamUlo bhavati' - vRddhavivaraNa patra 89] zrIuttarAdhyayanasUtra meM rathanemi-rAjamatI saMbandhI aise hI prasaGga meM bhI pAThAntara se rahita 'haDha' pATha hI ullikhita hai| ['...... haDho, adviappA bhavissasi' - zrIuttarAdhyayanasUtra 22/44 (majaivi.) 22/45 (svA.)] vanaspativarNana prakaraNa meM bhI zrIbhagavatIsUtra evaM zrIprajJApanAsUtra meM 'haDha' vanaspati kA ullekha huA hai| ['NaMgalai-payuya-kiNhA-paula-haDha-harevyA-lohINaM eesiNaM je jIvA mUlattAe' zrIbhagavatIsUtra 23/2 (te.)] ['jalaruhA aNegavihA paNNattA / taM jahA - udae avae paNae sevAle kalaMbuyA haDhe kaseruyA - zrIprajJApanAsUtra 1/51 (majaivi. madhu.)] ['kiNhe paule ya haDhe harataNuyA ceva loyANI' - zrIprajApanAsUtra 1/54/52 (majaivi. madhu.)] zrIsUtrakRtAGgasUtra meM bhI 'haDha' vanaspati kA ullekha milatA hai - ['paNagattAe sevAlattAe kalaMbugattAe haDhattAe kaseruyattAe' - zrIsUtrakRtAGgasUtra 2/3/030 (majaivi. madhu.)] zrImad uttarAdhyayanasUtra kI zAntyAcAryakRta bRhadavatti tathA zrItilakAcAryakRta dazavaikAlikavRtti se bhI 'haDha' pATha puSTa hotA hai| ["vAtenAviddhaH - samantAttADito vAtAviddho bhramita iti yAvat haTho vanaspativizeSaH" - zrIuttarAdhyayanasUtra, zAntyAcAryakRta bRhadvRtti adhyayana 22 gAthA 44 kI TIkA, patrAMka 495 a] ["vAtAviddhaH iva haThaH" - tilakAcAryaTIkA, pRSTha 298] 'haTha' kA prAkRta meM 'haDha' banatA hai| ["Tho DhaH" - zrIsiddhahaimazabdAnuzAsana 8/1/199] ataH yahA~ uparyukta pramANoM ke AdhAra se "haDho, aTThiappA bhavissasi" pATha svIkAra kiyA gayA hai| (10) paJcama adhyayana ke prathama uddezaka kI aThArahavIM gAthA (5/ 1/18) 'sANIpAvArapihiyaM....' meM 'appaNA nAvapaMgure' pATha pracalita hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 135 136 anusandhAna-67 isa sampUrNa zAstra meM ekamAtra isI sthAna para pAThanirNaya mAtra bAhya pramANoM ke AdhAra para kiyA gayA / bAhya pramANa itane adhika sazakta hai ki zrIdazavaikAlikasUtra saMbaMdhI kisI sthala para anupalabdha pATha kA hI nirNaya Avazyaka ho gayA / yahA~ bhikSA hetu gae hue bhikSu dvArA dvArAdi kholane sambandhI prasaGga hai evaM dvAra kholane ke artha meM 'avapaMgura' dhAtu kA prayoga batAyA hai| donoM cUNiyoM meM yahA~ 'avaMgara' dhAta kA pATha hai, kintu ye donoM dhAtue~ prAkRta, ardhamAgadhI Adi bhASAoM meM nahIM hotii| zrIAcArAgasatra meM isI prakAra ke prakaraNa meM 'avaMguNa' dhAtu kA prayoga hai - _ [ se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAhAvatikulassa duvAravAha... paDipihitaM pehAe... No avaMguNattA' - zrIAcArAGgasUtra 2/1/6/356 (majaivi. madhu.)] zrIAcArAGgasUtragata isa prakaraNa ke atirikta bhI AgamoM meM aneka sthAnoM para dvAra kholane ke artha meM 'avaMguNa' dhAtu kA prayoga AgamakAroM ne kiyA hai / yathA - ['sAgarae dArae... udvettA... vAsagharaduvAraM avaMguNei avaMguNettA mArAmukke viva kAe' - zrIjJAtAdharmakathAGga 1/16/65 (te.), 1/16/53 (madhu.)] [se bhikkhU vA bhikkhUNI vA uccArapAsavaNeNa ubbAhijjamANe rAto vA viyAle vA gAhAvatikulassa duvArabAhaM avaMguNejjA' / - zrIAcArAGgasUtra 2/2/30/430 (majaivi. madhu.)] ["hAlAhalAe kuMbhakArIe kuMbhakArAvaNassa duvAravayaNAI avaMguNati' - zrIbhagavatIsUtra 15/110 (majaivi. madhu.)] uparyukta Agamika uddharaNoM ke sAtha hI vyAkhyAgraMthoM evaM prAkRtasAhitya meM bhI 'avaMguNa' dhAtu kA dvAra kholane yA kholane ke artha meM prayoga huA hai| ['valavAe~ avaMguNaNaM, kajjassa ya chedaNaM bhaNiyaM' / - bRhatkalpabhASya gAthA 2283] ["suMdari! duvAramavaMguNAhi' - jugAijiNaMdacariyaM pRSTha 94 paMkti 10] vizeSa rUpa se yaha dhyAtavya hai ki kahIM bhI avaMgure athavA apaMgure kA prayoga na sirpha dvAra kholane ke artha meM apitu kisI bhI artha meM AgamoM yA prAkRta sAhitya meM huA hai, isakA koI prastuta sUtretara ullekha jJAta nahIM hai| dezaja zabdoM meM prastuta se bhinna koI bhI ullekha uparyukta zabdoM athavA tatsaMbaMdhI dhAtu ke prayogoM kA nahIM milatA hai| prAcIna lipi meM 'ra' tathA 'Ne' meM huI bhrAntivaza avaMguNe ko avaMgure par3hA jAne lagA ho, aisA nizcitatA pUrvaka mAnane ke uparyukta paryApta AdhAra hai| ata: uparyukta sthala meM 'na avaMguNe' pATha ko hI zrIAcArAGgasUtra Adi ke AdhAra se zuddha pATha mAnA gayA hai / (11) aSTama adhyayana kI paiMtAlIsavIM gAthA (8/45) 'na pakkhao na purao...' meM 'na ya UruM samAsejjA, ciTThajjA guruNaMtie' pATha pracalita hai| yahA~ zrIagastyasiMha sthavira ne Ni meM vyAkhyA karate hue kahA hai ki - "UrugamUrugeNa saMghaTTeUNa evamavi na ciTTe' - agastyacUNi pRSTha 196 isakA tAtparya yaha hai ki Uru kA Uru meM saMghaTTa (sparza) karake, isa prakAra bhI na khar3A rahe (na baitthe)| yahI artha zrIuttarAdhyayanasUtra ke prathama adhyayana kI aThArahavIM (1/ 18) gAthA 'na pakkhao na purao...' meM Agata 'na guMje UruNA UraM' se abhivyakta hotA hai ki guru ke Uru se apane Uru kA sparza na kare / zrI dazavaikAlika sUtra kI isa gAthA (8/45) evaM zrIuttarAdhyayanasUtra kI isa gAthA (1/18) ke pUrvArdha meM pUrNa samAnatA hai [na pakkhao na purao, neva kiccANa piTThao] / 'Uru kA Uru se sparza karake na rahe', yaha artha samAsejyA pATha se abhivyakta nahIM hotA, balki 'samAsajja' pATha se hotA hai jo pA. 2 prati meM hai| pA, 1 prati se bhI 'samAsajja' pATha kI pratIti hotI hai / muni zrIpuNyavijayajI ne bhI agastyacUrNigata vyAkhyA ke AdhAra se cUrNisammata mUlapATha meM 'samAsajja' pATha ko hI svIkAra kiyA hai| zrIuttarAdhyayanasUtra kI cUrNi meM bhI gopAlagaNimahattaraziSya ne Uru ko uru se saMghadrA karake baiThane kA niSedha kiyA hai| ['UrugamUrugeNa saMghaTTeUNa evamavi na cidvaijjA' - zrIuttarAdhyayanacUrNi, pRSTha 35]
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 sAtha hI isI sUtra ke bRhadvRttikAra zAntisUri ne bhI isI Azaya kA artha kiyA hai| yaha artha 'samAsajja' pATha mAnane para hI ghaTita hotA hai| ['na yujyAd na saGghaTTayed atyAsannopavezadibhiH, 'UruNA' AtmIyena "uru' kRtya saMbandhinaM tathAkaraNe'tyantAvinayasambhavAt' - jUna 2015 - zrIuttarAdhyayanasUtra bRhadvRtti, ( 1 / 12 ) ] isa viSaya meM vRddhavivaraNakAra evaM TIkAkAra ne kucha bhinna artha kiyA hai ki 'Uru para Uru rakhakara guru ke samIpa nahIM baiThe' / kintu yaha artha prakaraNasaMgata nahIM hai, balki zrIagastyacUrNikAra dvArA kiyA gayA artha hI anya AgamoM meM prastuta artha se saMgata banatA hai / sAtha hI yahA~ 'samAsajja' pada mAnane para hI 'ktvA arthaka' sambandhArthakRdanta kI upasthiti ho pAtI hai jisase gAthA kA vaiyAkaraNika pakSa bhI samIcIna rahatA hai| 'samAjasejjA' pATha mAnane para yaha sambandhArthakRdanta na banakara kriyApada banatA hai jisase gAthA kA zabdAtmaka pravAha bhI bhaMga hotA hai / ataH arthasaGgati ityAdi kI apekSA kI hI svIkAra kiyA gayA hai, jisakA artha hai Uru saTAkara na baiThe' / na ya UruM samAsajja' pATha ki 'guru ke Uru se apanA (12) pAThoM ke nirNaya meM kabhI- kabhI vyAkaraNa evaM chandaH zAstra kA bhI mahattvapUrNa sahayoga prApta hotA hai| yadyapi prAkRtavyAkaraNa meM apavAdoM kI bahulatA hai tathA aneka zabdoM kI vaiyAkaraNika siddhi saMbhava nahIM ho pAtI hai aura AcArya zrIhemacandra ne bhI 'bahulam' (8/1/2), 'ArSam' (8/1/3) jaise sUtroM kA nirmANa karake uparyukta tathya ko bala diyA hai| tathApi itane mAtra se aisA nahIM kahA jA sakatA ki kisI bhI prakAra kA vAkyaprayoga ho, vaha vyAkaraNa kI dRSTi se azuddha nahIM ThaharAyA jA sakatA / yahI bAta chandaH zAstra ke sandarbha meM bhI samajhanI cAhie ki sabhI gAthAoM meM chanda sambandhI upalabdha niyamoM kI saGgati biThAI jA sake yaha zakya nahIM hai / tathApi jahA~ chandasambandhI spaSTatA hai, vahA~ usakA Azraya lekara upalabdha bhinna-bhinna pAThoM meM se kisI eka pATha kA nirNaya karanA anaucityapUrNa nahIM kahA jA sakatA / vyAkaraNa evaM chanda ke pramukha yA gauNa AdhAra se jo pAThanirNaya kie gae 138 anusandhAna-67 haiM unameM se kucha kA ullekha saMkSipta rUpa se kiyA jA rahA hai| (i) 5/1 / 67 meM 'dAvae' pATha pracalita hai (samaNaTTAe va dAvae) jisakA artha banatA hai 'dApayet'- dilavAe ('dA dhAtu kA Nijanta prayoga ) lekina yahA~ 'dene' kA artha abhISTa hai 'dilavAne' kA nahIM / ataH agastyacUrNi, vRddhavivaraNa tathA hAribhadrIya vRtti meM samAgata 'dAyaka' 'dene vAlA' isa artha se yukta 'dAyage' pATha svIkRta huA hai| (ii) 9 / 1 / 4 meM 'je yAvi nAgaM DaharaM ti naccA' pATha pracalita hai, jisakA artha hai ki 'jo sA~pa ko 'choTA hai' isa prakAra jaankr....|' yahA~ 'DaharaM ti' ke sthAna para pratiyoM meM 'Dahare tti' pATha bhI prApta hotA hai, jo ki vyAkaraNa kI dRSTi se zuddha hai| aise prasaMga para 'tti' (iti) se pUrva prathamA vibhakti kA prayoga honA caahie| aisA hI 7/48 meM 'sAhuM sAhuM ti Alave' isa pracalita pATha ke sandarbha meM hai| yahA~ bhI pratiyoM meM prApta 'sAhu sAhu tti Alave' pATha zuddha hai| (iii) dUsarI cUlikA kI dasavIM gAthA (cU. 2/10) meM 'carejja kAmesu asajjamANo' pATha hai| anyatra 'carejja' ke sthAna para 'viharejja' pATha hai 1 cUrNi meM isa gAthA kA indravajrA chanda meM nibaddha hone kA spaSTa ullekha hai, ataH yahA~ chanda:saMgati ke anusAra 'carejja' pATha svIkAra kiyA gayA hai / (13) paJcama adhyayana ke dUsare uddezaka kI sAtavIM gAthA (5/2/ 7) tahevuccAvayA pANA bhattaTThAe samAgayA....' meM 'taujjuyaM na gacchijjA' pATha pracalita hai| AcArya haribhadra ne yahA~ 'taujjayaM' kI saMskRta chAyA 'tadRjukaM' mAnakara isa prakAra artha kiyA hai 'tadRjukaM teSAmabhimukhaM na gacchet' arthAt bhikSu bhojana ke lie upasthita (AhAra karate hue) una prANiyoM ke abhimukha na jaae| - cUrNikAra ne yahA~ 'to ujjuyaM' pATha mAnA hai, jisakA aisA bhAva prakaTa hotA hai ki 'bhojana ke lie prANI upasthita ho to Rju yAnI sIdhe mArga se na jAe arthAt anya mArga se jAe / ' TIkAkAra ke anusAra 'Rju' jIvoM ke Rju (abhimukha) se jur3A
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 139 140 anusandhAna-67 hai jabaki cUrNikAra ke anusAra 'Rju' mArga kA vizeSaNa hai, Rja yAnI sIdhe mArga se na jaae| cUNikAra ke dvArA mAnya isa pATha ke artha kI puSTi isI prakaraNa se saMbaMdhita zrIAcArAGgasUtra ke isa pATha se hotI hai| ['se bhikkhU vA bhikkhuNI vA jAva samANe se jjaM puNa jANejjA, rasesiNo bahave pANA ghAsesaNAe saMthaDe saMNitatie pehAe, taM jahA kukkuDajAtiyaM, vA sUyarajAtiyaM vA, aggapiDaMsi vA vAyasA saMthaDA saMNivatiyA pehAe, sati parakkame saMjayA No ujjuyaM gacchejjA' - zrIAcArAGgasUtra 2/1/6 (359) (majaivi. madhu.)] artha : vaha bhikSu yA bhikSuNI AhAra ke nimitta jA rahe hoM, usa samaya mArga meM yaha jAne ki rasAnveSI bahuta se prANI AhAra ke lie jhuNDa ke jhuNDa ekatrita hokara (kisI padArtha para) TUTa par3e haiM, jaise ki - kukkuTa jAti ke jIva, zUkara jAti ke jIva athavA agrapiNDa para kaueM jhuNDa ke jhuNDa TUTa par3e hai; ina jIvoM ko mArga meM Age dekhakara saMyata sAdhu yA sAdhvI anya mArga ke rahate usa sIdhe mArga se na jaaeN| zrIAcArAGgasUtra ke eka anya sUtrapATha meM bhI yahI artha prakaTa hotA hai / jisakI TIkA meM batAyA haiM ki 'satyanyasmin saMkrame tena RjunA yathA na gacchet' (arthAt anyamArga ke hone para usa sIdhe mArga se na jAve / - zrIAcArAGgasUtra zIlAGkAcAryakRta vRtti) ata: uparyukta pramANoM ke AdhAra se yahA~ 'to ujNuyaM na gacchejjA' pATha svIkArA gayA hai| upasaMhAra : Upara kucheka dRSTAntoM ke mAdhyama se yaha vyakta huA ki kisI bhI sthala para cUNi, TIkA, sUtrapratiyoM meM prApta hone vAle vibhinna pAThoM, pAThAntaroM meM se samyak pATha kA nirNaya kina vibhinna binduoM para avalambita rahatA hai| zuddhapATha kA nirNaya eka duSkara kArya hai jo paryApta samaya, sAdhana, prajJA, zodha, jJAna evaM anubhava kI nitAnta apekSA rakhatA hai| kAryArambha ke pUrva 'sarala sA' evaM 'thoDe samaya meM niSpanna hone jaisA' pratIta hone vAlA yaha kArya kAryArambha ke bAda eka ke bAda eka gutthiyoM ko sulajhAne hetu vistAra pAtA gayA / mAtra adyAvadhi prakAzita AgamoM [yathA - Agama prakAzana samiti, byAvara (yuvAcArya zrImadhukaramunijI ma.sA.), terahapanthiyoM dvArA lADana se prakAzita. ghAsIlAlajI ma.sA. dvArA sampAdita, vibhinna svAdhyAyamAlA ityAdi] ke pAThoM ko paraspara milAkara jahA~ antara AtA, vahA~ sahI kA nirNaya hokara zIghra hI kArya sampUrNa ho jAtA, aisA nahIM thA / cUNiyoM, TIkAoM, unakI hastalikhita pratiyoM, hastalikhita prAcIna sUtrapratiyoM ke binA tathA aneka viSayoM kA samyak vicAra kie binA yaha kArya samyaktayA niSpAdita honA kaThina hai yaha samaya evaM anubhava ke sAtha spaSTatara hotA gyaa| aneka bAra kisI eka choTe se pATha kA nirNaya karane hetu kitane hI vyAkhyAgranthoM, kozoM, vyAkaraNagranthoM, prAcIna pratiyoM, anya AgamoM, anya granthoM Adi ko TaTolane meM ghaNToM nikala jAte taba kahIM jAkara aise sAdhaka-bAdhaka pramANa upalabdha hote, jinase niSkarSa prApta ho sake evaM citta saMtuSTa ho ske| jaba taka citta samAhita evaM sthira nahIM ho jAtA ki yahI zuddha honA cAhie, taba taka saMtuSTi prakaTa nahIM hotI thI evaM kAryapravAha Age gatizIla nahIM ho pAtA thaa| yadyapi hamAre pAsa apekSita samaya, sAdhana, prajJA, zAna evaM tadviSayaka anubhava kI alpatA hai tathApi jaisA kSayopazama hai, vaisA kucha kArya bana pAyA hai| jaise-jaise anubhavaprakAza vRddhigata hotA gayA, pUrvakRta nirNayoM para punaH punaH vicAra bhI hotA gayA, ata: samaya ko sImA ke atikramaNa se rokA nahIM jA skaa| Agama ke sUtrapATha zuddha nirNIta ho evaM jinezvaroM dvArA upadiSTa vAstavika artha una zabdoM se prakaTa ho sake, yahI pramukha lakSya thA evaM hai| AgamaprabhAkara muni zrIpuNyavijayajI ityAdi dvArA isa dizA meM kiye gaye kArya kA kAphI sAhAyya hameM prApta thaa| anyathA yaha kArya kahIM aura jyAdA duSkara hotA, tathApi aneka sthaloM para parizrama nitAnta apekSita thaa| muni zrIpuNyavijayajI ke kucha zabda yahA mAnanIya hai - "bhaviSyanA vidvAn saMpAdakone vinamra bhAve prArthanA karIo chIo ke prastuta sampAdanamA upayukta pratio sivAyanI koI mahattvanI prati ke pratio
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 141 142 anusandhAna-67 kyAMyathI prApta thAya to tene melavIne tema ja ahIM upayukta prationA pAThapAThAntaro ane TippaNIone te te rIte barAbara samajI-tapAsIne ja punarmudraNa kre| Ama karavAthI prastuta sampAdanamAM koIka sthale je kSati rahI haze te dUra thshe|" kisI anya sthAna para unhIM ke ye zabda the - "amAruM sampAdana pUrNa che, oma kahevAnI ame himmata nathI krtaa|" isI prakAra yathAzakti zuddhatama pATha kA nirNaya karane ke lakSya ke bAvajUda hameM bhI yaha kahate hue saMkoca nahIM hai ki hamAre alpa kSayopazama, sAdhana evaM anubhava ke AdhAra para kie gae pAThanirNayoM para bhI kadAcit truTi kI chAyA paDanA asaMbhAvya nahIM hai| yahA~ vistAranivAraNa hetu kucheka pAThanirNayadRSTAntoM ko hI ullikhita kiyA jA sakA hai| sabhI nirNayoM ko prastuta karanA prAyogika rUpa se eka ati kaThina kArya thA / tathApi isa saMkSipta prastuti se bhI Apa prajJAzIla janoM ke lie nirNayapaddhati ko samajhanA kaThina nahIM hogA / isa sampUrNa paddhati meM yA kisI dRSTAntavizeSa ke viSaya meM Apake jo bhI vicAra baneM unheM vyakta karane meM kisI prakAra kA saMkoca na kareM / saMbhava hai ki bhaviSya meM pratyeka Agama ke pAThanirNaya meM isa prakAra kA saMpreSaNa na ho pAe / ata: AgamoM ke pAThanirNaya ke viSaya meM Apake jo bhI vicAra evaM anubhavapUrNa sujhAva hoM unase avazya avagata karAveM / Apake vicAroM se hamAre anubhava samRddha hogeM jo vartamAna ke saMzodhana meM evaM Age ke kAryalakSya meM sahakArI bana skegeN| Apa va hama sabhI kI yahI antarbhAvanA hai ki hama tIrthaGkara bhagavantoM evaM gaNadhara bhagavantoM dvArA pradatta AgamavANI kI sUtrAtmaka evaM arthAtmaka maulikatA ko jAna sakeM, usakI samyak surakSA kara sakeM evaM paraspara svapara ke siddhigamana hetu isa jinAgama naukA kA samAzraya grahaNa kara skeN| isI zubhabhAvanA ke sAtha yatkicit bhI tIrthaGkara bhagavantoM kI AjJA se viparIta na ho, aise bhAvoM se hRdaya sarAbora hai| vizeSa dhyAna dene yogya yaha nibaMdha philahAla Apake vicAroM kI pratIkSA kara rahA hai, ata: isameM ullikhita pAThanirNayoM ke anusAra svAdhyAya-parAvartana-smaraNa Adi meM abhI se hI pherabadala na kiyA jAe, yaha vizeSataH dhyAtavya hai| -x pariziSTa - 1 zrIdazavakAlikasUtra ke pAThanirNaya meM hamAre dvArA prayukta dazavakAlikasUtra kI hastalikhita pratiyoM kA vivaraNa saMjJA | bhaNDAra kA nAma kramAMka tADapatrIya prati kA /kAgaja lekhana kAla | pA. 1 | pATaNa - saMghavI pAr3A kA | pAtAsaMpA tAr3apatrIya vi.saM. 1220 bhaNDAra 201-1 pA.2 " " " pAtAsaMpA 35-1 pAtAsaMpA vi.saM. 1483 182-1 ahamadAbAda-lAlabhAI tAlAda | " | vi.saM. 1265 dalapatabhAI bhAratIya saMskRti 389 vidyAmandira ko. 1 kobA - AcArya 25384 | kAgaja | vi.saM. 1481 zrIkailAsasAgarasUri jJAnamandira 67675 vi.saM. 1489 2066 vikrama kI 16vIM sadI 10677 vikrama kI 17vIM sadI ko. "" " " " 11694 | vikrama kI 18vIM sadI | bhA. | pUnA - bhANDArakara orienTala bhAMkA 262" | vi.saM. 1745 risarca insTiTyUTa hi-1 | bIkAnera-zrI hitakAriNI saMsthA a40 | " | ko. 4" " "
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 143 144 anusandhAna-67 saMjJA | bhaNDAra kA nAma kramAMka tADapatrIya prati kA /kAgaja lekhana kAla hi-2 vi.saM. 1624 A. 1 | udayapura-Agama-ahiMsA samatA | evaM prAkRta saMsthAna vi.saM. 1568 vi.saM. 1864 |vi.saM. 1872 | bIkAnera-zrI agaracanda bhairodAna | seThiyA jaina granthAlaya | 1472 | kAgaja | vi.saM. 1815 ujjaina-rAmaratna granthAlaya ina pratiyoM kA mukhyataH upayoga kiyA gayA hai| isake atirikta bhI anya 20 se adhika pratiyoM kA bhI kvacit kadAcit upayoga kiyA gayA hai| zrIdazavaikAlikasUtra ke mUlapATha hetu muni zrIpuNyavijaya dvArA prayukta hastalikhita pratiyA~ jaisalamera-zrIjinabhadrasUri / jJAnabhaNDAra | 83 (3) tAr3apatrIya vi.saM. 1289 khambhAta - zrIzAntinAtha jaina | 73 13vIM sadI jJAnabhaNDAra kA pUrvArdha 14vIM sadI kA pUrvArdha vyAkhyA grantha dazavaikAlika sUtra para ajJAtakartRka vRddhavivaraNa (cUNi) isa prati meM dazavaikAlika sUtra 9/1/9 taka kI hI hAribhadrIya TIkA hai Age ke patra aprApta haiN| hAribhadrIya TIkA | prati kA lekhana kAla vi.saM. 1494 vi.saM. kI 15vIM sadI vi.saM. kI 16vIM sadI vi.saM. 1473 tADapatrIya | vi.saM. 1384 tAr3apatrIya | vi.saM. 1489 / /kAgaja tADapatrIya zrIdazavaikAlikasUtra ke vyAkhyAgranthoM kI hamAre dvArA prayukta hastalikhita pratiyA~ kAgaja kramAMka pAkAhema 6528 pAkAhema pAkAhema 14927 pAkAhema pAtAsaMpA 35-1 " bhaNDAra kA nAma hahATI-1 pATaNa-saMghavI pAr3A kA bhaNDAra | pAtAsaMpA " " havRvi-1 | pATaNa - zrIhemacandrAcArya jaina hahATI-2| pATaNa - zrI hemacandrAcArya jaina | hahATI-3| pATaNa - saMghavI pAr3A kA bhaNDAra | jAnabhaNDAra jJAnabhaNDAra " saMjJA | havRvi-2 havRvi-3 | " 82 98088 74 76(1) (mudrita) prasiddha jarmana vidvAna DaoN. ERNST LEUMANN dvArA sampAdita tathA DaoN. WALTHER| SCHUBRING kRta anuvAda sahita dazavaikAlika sUtra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 zrI dazavaikAlika sUtra ke vyAkhyA granthoM kI hamAre dvArA prayukta hastalikhita pratiyA~ |saMjJA bhaNDAra kA nAma kramAMka tADapatrIya prati kA vyAkhyAgrantha /kAgaja lekhana kAla hasuTI-1 | pATaNa - saMghavI pAr3A kA bhaNDAra | paataasNpaa| tAr3apatrIya / vi.saM. 1188 dazavaikAlikasUtra kI sumatisAdhukRta TIkA hasuTI-2| kobA-AcArya zrIkailAsasAgarasUri | 2066 kAgaja vi. kI 16vIM sadI jJAnabhaNDAra |hasuTI-3] " " " 10677 kAgaja vi.kI 17vIM sadI hasuTI-4 | pUnA - bhANDArakara orienTala bhAMkA vi.saM. 1745 | risarca insTiTyUTa hatiTI | kobA - AcArya zrIkailAsasAgara 67675 vi.saM. 1489 dazavaikAlikasUtra kI sUri jJAnabhaNDAra zrItilakAcAryakRta TIkA haraTI 25884 vi.saM. 1481 ratnazekharasUrikRta TIkA (haribhadrasUrikRta TIkA saMkSeparUpa vivaraNoddhAra) | pUnA - bhANDArakara orienTala bhAMkA vi.saM. 1510 ajJAtakartRka, haribhadrasUri risarca insTiTyUTa 122 kRta bRhavRtti kI avacUri 262 145 146 zrI dazavakAlika sUtra ke vyAkhyA granthoM kI hamAre dvArA prayukta hastalikhita pratiyA~ saMjJA bhaNDAra kA nAma kramAMka tADapatrIya prati kA vyAkhyAgrantha /kAgaja lekhana kAla hasa pUnA - bhANDArakara orienTala bhAMkA vi.saM. 1510 ajJAtakartRka avacUri risarca insTiTyUTa 141 'akSarArthagamanikA' hasadI | kobA - AcArya zrIkailAsasAgara | 11694 vi. kI 18vIM sadI upAdhyAya samayasuMdarakRta sUri jJAnamandira dIpikA hastalikhita pratiyoM meM kaI sthaloM para pahale jo pATha likhA rahatA hai bAda meM koI usa pATha meM saMzodhanaparivardhana kara detA hai, aise prasaMgo para usa prati ke mUla pATha tathA saMzodhita pATha ko darzAne ke lie usa usa prati kI saMjJA ke Age 'mU.' aura 'saM.' ina zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| jaise - lAsaM. yAnI 'lA' saMjJaka prati kA saMzodhita pATha isI prakAra komU. 2 yAnI 'ko.2' saMjJaka prati kA mUla pATha (uparyukta udAharaNoM ke lie dekhe pRSTha kramAMka 126) anusandhAna-67
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 147 148 anusandhAna-67 pariziSTa - 2 sandarbhagranthasUci AyAraMgasuttaM, saM. - muni jambUvijayajI, prakA. - mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI (ma.ja.vi.) suyagaDaMgasuttaM, saM. - muni jambUvijayajI, prakA. - ma.ja.vi. ThANaMgasutaM, samavAyaMgasuttaM ca, saM. - muni jambUvijayajI, prakA. - ma.ja.vi. viyAhapaNNattisuttaM (bhAga 1 se 3), saM. - paM. becaradAsa dozI, prakA. - ma.ja.vi. NAyAdhammakahAo, saM. - muni jambUvijayajI, prakA. - ma.ja.vi. paNNavaNAsuttaM (bhAga 1 va 2), saM. - muni puNyavijayajI Adi, prakA. - ma.jai.vi. dasaveAliyaM uttarajjhayaNAI AvassayasuttaM ca, saM. - muni puNyavijayajI Adi, prakA. - ma.jai.vi. naMdisuttaM aNuogaddArAI ca, saM. - muni puNyavijayajI Adi, prakA. - ma.jai.vi. paiNNayasuttAI (bhAga 1 va 2), saM. - muni puNyavijayajI Adi, prakA. - ma.jai.vi. sthAnAMgasUtram (bhAga 1 se 3), abhayadeva vRtti sahita, saM. - muni jambUvijayajI, prakA. - ma.jai.vi. dasaveAliyasuttaM (agastyacUNi sahita), saM. - muni puNyavijayajI, prakA. - prAkRta TeksTa sosoyATI, amadAvAda suyagaDaMgasuttaM (bhAga 1, cUrNI sahita), saM. - muni puNyavijayajI, prakA. - prAkRta TeksTa sosAyaTI, amadAvAda nizIthasUtram (bhAga 1 se 4 cUrNI sahita), saM. - amaramunijI, muni kanhaiyAlAla 'kamala', prakA. - sanmati jJAnapITha, AgarA aMgasuttANi (bhAga - 1,2,3), saM. - AcArya mahAprajJa, prakA.- jaina vizva bhAratI, __ lADanUM (jai.vi.bhA.) uvaMgasuttANi (bhAga 1,2) saM. - A. mahAprajJa, prakA. - ma.jai.vi.bhA. navasuttANi, saM. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. dezIzabdakoza, saM. - A. mahAprajJa, prakA.- jai.vi.bhA. jainAgama vanaspati koza, saM. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. dasaveAliyaM (mUla, artha, TippaNa), saM. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. Agama zabda koza, saM. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. dazavakAlika : eka samIkSAtmaka adhyayana, saM. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. pAiasahamahaNNavo, ka. - paM. haragovindadAsa. prakA. - arihaMtasiddhasari granthamAlA. pAlItANA saMskRta-hindI koza, ka. - vAmana zivarAma ApTe, prakA, - kamala prakAzana saMskRta-iMgliza DikzanarI, ka. - moniyAra viliyamsa, prakA. - motIlAla banArasI dAsa, dillI (MLBD) A Comprehensive and critical dictionary of the Prakrit Language with special reference to Jain Literature, Editor - A. M. Ghathge and R. P. Poddar, Pub. - Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune (BORI). dezInAmamAlA, ka, - AcArya hemacandra, saM. - R. Pischel, prakA. BORI amarakoza, ka. - amarasiMha, prakA. - MLBD abhidhAnacintAmaNi nAmamAlA, ka. - A. hemacandra, saM. - mukti-municandravijayau halAyudha koza, saM. - jayazaMkara jozI, prakA. - hindI samiti, lakhanaU nAlandA vizAla zabdasAgara, saM. navalajI, prakA. - MLBD and Adarza buka Dipo, dillI jaina uddharaNa koza (bhAga-1), saM. - kamalezakumAra jaina, prakA. MLBD and bhogIlAla laharacanda insTiTyUTa, dillI English and Sanskrit Ditionary - Monier Williams, Pub. - MLBD pAiyalacchInAmamAlA, ka. - paramAhatakavirAja dhanapAla bhAvaprakAza nighaNTu, ka. - A. bhAvamizra, prakA. - caukhambA prakAzana abhidhAnarAjendra koza (bhAga 1 se 7) ka. - A. vijaya rAjendrasUrijI, prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, dillI Agrammar of the Prakrit Language, Author - R. Pischel, Tr. Subadra Jha, Pub. - MLBD. The Prakrit Grammarian, Author - Luigia Nitti Dolci, Pub. - MLBD The Grammar of Hemchandra, Editor - P. L. Vaidya, Pub. - BORI prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa, ka. - R. Pischel, anu. - DaoN. hemacandra jozI, prakA. - bihAra sarva bhASA pariSad, paTanA prAkRta zabdAnuzAsana, ka. - trivikramadeva, anu. - kezava vAmana ApTe, prakA. jaina saMskRti rakSaka saMgha, solApura
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 149 150 anusandhAna-67 prAkRtakalpataru, ka. - rAma zarman, saM. - manamohana ghoSa, prakA. - The Asiatic Society, Calcutta. prAkRtamaMjarI (vararuci kRta prAkRtaprakAza para vRtti), saM. - mukunda zarmA, prakA. - nirNayasAgara mudraNAlaya. prAkRtaprakAza (vararucikRta), saM. - E. Cowell prAkRtalakSaNam (caMDakRta), saM. - A. Rudolf Hornles prAkRtAdhyAya (kramadIzvarakRta), saM. - DaoN. bholAzaMkara vyAsa, prakA. - P.T.S. prAkRtapaiMgalam (bhAga 1 va 2), saM. DaoN. bholAzaMkara vyAsa, prakA. - P.T.S. chandonuzAsana (svopajJa vRtti sahita), saM. - H. D. velaNakara, prakA. - siMghI jaina granthamAlA meM bhAratIya vidyA bhavana, mumbaI AgamasuttANi (bhAga 1 se 45), saM. - muni dIparatnasAgara, prakA. - Agama zruta prakAzana Agamasadda koso (bhAga 1 se 4), ka. - muni dIparatnasAgara naMdisUtram (haribhadrIya vRtti sahita), saM. - muni puNyavijayajI, prakA. - P.T.S. naMdisUtram (jinadAsagaNikRta cUNi sahita), saM. - muni puNyavijayajI, prakA. P.T.S. naMdisUtram (malayagiri vRtti sahita)- hastalikhita prati saMvat 1909 meM likhita, hajArImala bahAduramala bAMThiyA ke saMgraha kI Arugga-bohi-lAbhaM jJAnabhaNDAra (ABL) meM saMgrahita prati kasAyapAhuDa (jayadhavalATIkA sahita) bhAga-1 AcArAMgacUrNi (bhAga-1), saM. - anantayazavijayajI, prakA. - divyadarzana TrasTa, dholakA AcArAMgacUrNi, saM. - A. zrIsAgarAnandasUrijI, prakA. - RSabhadeva kesarImala peDhI, indaura paumacariyaM, pUrva saM. - DaoN. harmana jekobI, saM. - muni zrIpuNyavijayajI, prakA. -P.T.S. vairAgyazatakam, saM. - zrIpuNyakIrtisUri, prakA. - sanmArga prakAzana, ahamadAbAda uttarAdhyayanasUtra (TIkA sahita), TI. - zAntyAcArya, prakA. - jinazAsana ArAdhanA TrasTa, mumbaI dazavaikAlikasUtra (hAribhadrIya vRtti sahita), saM. - sAgarAnandasUri, prakA. - devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, sUrata dazavaikAlikasUtra (vRddhavivaraNa sahita), saM. - sAgarAnandasUri, prakA. - RSabhadeva kesarImala zvetAmbara jaina saMsthA, indaura dazavaikAlikasUtram (bhAga 1 se 4) (hAribhadrIya vRtti aura usakA gurjarAnuvAda), ___ anu. - muni guNahaMsavijayajI, prakA. kamala prakAzana TrasTa, ahamadAbAda dazavaikAlikasUtram (sumatisAdhukRta vRtti sahita), saM. - muni kaMcanavijayajI, kSemaMkarasAgara, prakA. - devacanda lAlabhAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata dazavaikAlikasUtra (zrItilakAcArya vRtti sahita), saMzo. - somacandrasUrijI, prakA. - rAMder3a ror3a jaina saMgha, sUrata dazavaikAlikasUtra (ajJAtakartRka avacUri sahita), saM. - hastimalajI ma. va amolakacanda surapuriyA, prakA. - rAvabahAdura motIlAla bAlamukuMda muthA, satArA dazavaikAlikasUtra, saM. - Ernst Leumann, prakA. - DaoN. jIvarAjajI ghelAbhAI dozI, ahamadAbAda (san 1924) dazavaikAlikasUtra (mUla, hindI anuvAda), anu. A. zrIamolakaRSijI ma., prakA. - lAlA sukhadeva sahAyajI, haidarAbAda Agama prakAzana samiti, byAvara se prakAzita katipaya Agama grantha chandonuzAsanam (bhAga-1), lAvaNyasUrikRta TIkA, prakA. - jJAnopAsaka samiti, boTAda gAhAsattasaI (gAhAkosa) (kavivara hAla kRta), saM. - M.V. paTavardhana, prakA. - P.T.S. laghusiddhAntakaumudI (bhaimI vyAkhyA, bhAga-1 se 6), ka. - paM. zrIbhImasena zAstrI, prakA. - bhaimI prakAzana, dillI siddhAntakaumudI, ka. - bhaTToji dIkSita, prakA. - MLBD bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhana kalA, le. - muni puNyavijayajI, prakA. zrutaratnAkara, ahamadAbAda prAcIna ardhamAgadhI kI khoja meM, le. - K. R. candra, prakA. - prAkRta jaina vidyA vikAsa phaNDa, ahamadAbAda AgamasampAdana kI samasyAeM, le. - A. mahAprajJa, prakA. - jai.vi.bhA. jinAgamoM kI mUla bhASA, prakA. - prAkRta jaina vidyA vikAsa phaNDa KLEINE SCHRIFTEN, Walther Schubring, Harrassouwitz verlag, Wiesbaden, Germany.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 151 152 anusandhAna-67 sampAdaka kI TippaNI pariziSTa - 3 prastuta prArUpa sambandhI saMketasUci evaM kucha jJAtavya isa maiTara meM dazavaikAlikasUtra kI gAthAoM ke kramAMka svAdhyAyamAlA ke anusAra lagAye gaye haiN| dazavaikAlikasUtra vRddhavivaraNa, hAribhadrIya TIkA, sumatisUrikRta TIkA, tilakAcArya TIkA Adi ke uddharaNoM meM uparyukta vyAkhyAgranthoM kI mudrita pratiyoM se kahIM bhinnatA ho sakatI hai, kyoMki hamane kaI sthaloM para jo uddharaNa diye haiM unameM prAcIna hastalikhita prati se cUNi TIkA pATha kA milAna kara yogya pATha ko uddhRta kiyA hai| hAribhadrIya vRtti ke uddharaNa meM die patrAMka Agamodaya samiti se prakAzita vRtti ke haiM, tathA sAtha meM braikeTa meM diye gae kramAMka (bhAga kramAMka / pRSTha kramAMka) kamala prakAzana TrasTa se prakAzita vRtti ke haiN| AgamoM ke uddharaNa jahA~ bhI diye gae hai, vahA~ dhyAtavya hai ki, AcArAMga sUtrakRtAMga, ThANAMga, samavAyAMga, bhagavatI, jJAtAdharmakathA, prajJApanA, uttarAdhyayana, naMdI aura anuyogadvAra - ina zAstroM ke uddharaNa 'mahAvIra jaina vidyAlaya' se prakAzita AgamoM se lie gae hai tathA uparyukta ke alAvA zeSa AgamoM ke uddharaNa Agama-prakAzana samiti, byAvara (yuvAcArya zrImadhukara muni) se prakAzita AgamoM se lie gae haiN| isake atirikta yadi anyatra se lie gae hai vahA~ sUcita kara diyA gayA hai| AgamoM ke uddharaNa meM sUtra / gAthA kramAMka ke pazcAt braikeTa meM pAThakoM kI suvidhA ke lie sUtra / gAthA ko DhUMDhane hetu saMkSipta saMjJA kA ullekha kiyA hai| ve saMkSipta saMjJAeM evaM unakA vivaraNa isa prakAra hai| (majaivi.) = mahAvIra jaina vidyAlaya se prakAzita Agama (madhu.) = madhukara munijI - Agama prakAzana samiti, byAvara (te.) = terApantha - jaina vizva bhAratI, lADanUM (svA.) = svAdhyAyamAlA C/o. sampatarAna rAMkA 201/bI, oma sAI nivAsa, madrAsI rAmamandira ke sAmane, subhASa roDa, vilepAne (I.). mumbaI-10000 phona: 022-61935000-20 ___AcArya zrIsAgarAnandasUrijI evaM Agamodaya samiti ke sampAdanoM ke bAre meM zrIrAmalAlajI ne apane vistRta lekha meM eka se adhika bAra arucisUcaka TippaNiyAM kI haiM, jo hameM yogya nahi lagatI haiN| zrIsAgarAnandasUrijI mahArAja ne apane samaya meM akele hAtha AgamasampAdana evaM vAcanAzuddhi kA jo mahattvapUrNa kArya kiyA vaha apane Apa meM anUThA hai| ho sakatA hai ki unake pAsa hara eka Agama kI vividha bhaNDAroM se prApya sabhI pratiyA~ upalabdha na ho, parantu usakA matalaba aisA nahi ho sakatA ki unhoMne pratiyoM kI parIkSA kiye binA hI azuddhaprAya: eka-do pratiyoM ko sAmane rakhakara hI sampAdana kiyA thaa| unhoMne harasambhava vividha granthabhaNDAroM kI aneka pratiyoM kA avalokana karake hI sampAdana kiyA thA yaha eka aitihAsika tathya hai| vastuta: ve prAcIna paripATI ke AcArya the / Adhunika zodha evaM sampAdana kI paddhati unake sAmane nahi thii| isalie unhoMne paramparAgata zailI se sampAdanakArya kiyaa| lekina pATha nikAla denA bar3hA denA parivartita kara denA aisA anucita karma unhoMne jAnabUjhakara kiyA thA aisI soca bhI unakI jinAgama ke prati bhakti evaM niSThA ko anyAya karanevAlI hogI / udAharaNa ke taura para zrIsUtrakRtAGga ke TIkAkAra bhagavAna zIlAGkAcArya ne bhI likhA hai ki "iha ca prAya: sUtrAdarzeSu nAnAvidhAni sUtrANi dRzyante, na ca TIkAsaMvAdI eko'pyAdarza: samupalabdhaH, ata ekamAdarzamaGgIkRtyA'smAbhivivaraNaM kriyate iti / (sUtrapratiyoM meM vAcanAgata vividhatA kA koI pAra nahIM hai, tisa para cUrNisammata sUtrapATha vAlI prati to eka bhI nahi milI, isalie eka hI prata kI vAcanA ko mAnya karake usa para hama vivaraNa kara rahe haiN| " lagatA hai ki yadi hamAre jaise saMzodhanaparasta vidvAna usa samaya jindA hote to zAyada zrIzIlAGkAcArya ko bhI kaha dete ki "eka prati se kAma nahi cala sakatA, pahale saba pratiyoM ke AdhAra para eka samIkSita vAcanA taiyAra kIjie, phira usa para vivaraNa likha lIjie !" zrIsAgarAnandasUrijI mahArAja ke sAmane bhI vibhinna pratiyoM kI vividha vAcanAeM rahI hogii| unameM se unako apane anubhava ke anusAra jo vAcanA ThIka lagI, usakA unhoMne grahaNa kiyA / isa paristhiti meM unhoMne vAcanA meM vikRtiyA~
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 anusandhAna-67 vihaMgAvalokana - upA. bhuvanacandra jUna - 2015 153 paidA kara dI hai aura pazcAdvartI sampAdakoM ne usakA andhAnukaraNa kiyA hai aisA mAnanA nirI galataphahamI hI hogI / AgamoM kI vAcanA kA AmUla parivartana yAnI naye AgamoM kI racanA kA kRtya to sthAnakavAsI paramparA ke zrIghAsIlAlajI ne kiyA thA, jo AgamoM ke itihAsa meM eka khedajanaka ghaTanA pratIta hotI hai / kheda hai ki usake bAre meM zrIrAmalAlajI ne kucha bhI jikara nahi kI hai| kahanA itanA hI hai ki hama saMzodhana kA kitanA bhI mahattvapUrNa kArya kara deM (aura vaha karanA nitAnta Avazyaka bhI hai), lekina hama hamAre una pUrvajoM ke prati anRNI nahi ho sakateM ki jinake hAthoM isakI nIMva DAlI gaI thii| - zIlacandravijaya * * * anusandhAna-65 vijJaptipatra-vizeSAGkanA cothA khaNDamAM gUrjara-hindI-rAjasthAnI bhASAnAM vi.patro saMgRhIta thayAM che. saMskRta padyo to vi. patromA che ja, A patromAM paMjAbI, marAThI, cAraNI bhASA paNa ahIM-tahIM dekhA de che. vi.patronI sAthe teno sArAMza apAyo che, vadhumAM anu.nA sampAdakazrIe pratyeka patra upara potAnuM avalokana paNa alagathI noMdhyuM che - jemAM patronI vigatone aitihAsika-sAmAjika dRSTie tapAsI che. saMskRta vi.patromAM kAvyAtmaka varNana vizeSa hoya che, jyAre gUrjara va. bhASAnAM vi.patromAM sthULa varNana/vigato vadhu sAMpaDe che. e dRSTie A vi.patro rasALa lAge che. nagaronAM nAma, rAjA, samAjo, nagaravyavasthA, itihAsa, kaLA-kasaba, bhASA, AcAryo, jaina paramparA vagere viSayonI abhyAsayogya sAmagrI A vi.patromAM bharI par3I che. eka vAta noMdhavI rahI: uttarottara saMskRta bhASAnuM stara nIcuM AveluM dekhAya che, amuka patromAM to agaDaMbagaDaM saMskRta calAvavAmAM Avyu che. bIjI keTalIka vAto paNa noMdhIe : - nagaravarNanamA 'aDhAra varaNa'nI vAta lagabhaga che, je Aje paNa sAMbhaLavA maLe, vi.patromAM AnI sAthe '36 pavana-pauna'no ullekha Ave che. (vi.patra 15, 8 ityAdi). chatrIsa 'pavana' samajAtA nathI. -suratathI muMbaI lakhAyela vi.patra (kra. 17) saM. 1889 mAM lakhAyo che, je arvAcIna gaNAya. temAM paNa svapnadarzana ke tenI uchAmaNIno ullekha nathI. - eka mahattvano apavAda maLyo che: saM 1779nA suratathI lakhAyela patramA ATalA zabdo cha - "tathA zrImahAvIranuM pAlapaTTaNI sA. sabhAcaMda kacarA sADaMbarapaNe lIdhuM che." svapnadarzanano ullekha nathI, uchAmaNIno sIdhI ullekha nathI.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 155 anusandhAna-67 - sAdhrama, samAdharama : A zabda vize AgalA avalokanamA noMdha karI hatI. prastuta aMkamAM kra. 26nA vi.patramA (pR. 271) A zabda "sAdhrama hIyaDai sAca e" A paMktimA che. kra. 15nA vi.patramA A zabda vadhu spaSTa maLe cha : umarAva sAva tinakai apAra hai, svAmadharama bahu hujadAra" (pR. 113). A ThekANe A zabda spaSTa thAya che. mULa zabda svAmidharma che ane sAdhrama, sAMmadhrama, sAmadharama vagere tenA bhraSTa uccAro che. sandarbha parathI Ano artha vaphAdArI, svAmibhakti jevo samajAya che. - 'gAhIDa' zabda rAjasthAnI bhASAnA vi.patromAM ekathI vadhu vAra Ave che. A aMkamAM paNa che. (pR. 271). artha spaSTa thato nathI. - patro je sthAnethI lakhAyA che ane je sthAne mokalAyA che te sthAno saMzodhanapAtra che. koI zodhachAtra A viSaya para saMzodhana kare to tyAMnI khUTatI vigato kadAca A patromAMthI maLI Ave. jaina saGkanI vartamAna sthitinI jANakArI paNa maLe. chapAyela vAcanAomAM keTalAMka zuddhIkaraNa : azuddha jAyaNo jANayo 46 17 krIDa ca0 krIDacca0 4621 prIti(tI) yate pratIyate amalI bAMNa amalIbA(mA)Na nIcethI 3 raheja mahA(ha)ta rahe jahAM mahaMta eka ThUla e kabUla 271 nIcethI 2 sAdhra mahiyaDai sAdhrama hiyaDai 293 nIcethI 10 katahu rI karana kata dUrI karana kahAM sovaraNa kahAMse varaNa zabdo vize - vi.patra kra. mAchalI nahIM, poyaNAM vesaravAhinI UMTagADI hoI zake vAvalA 'bAvalA' vAMcavU joIe dujaNI parAyApaNuM, pArakApaNuM takasIra cUka, bhUla, guno adhaga 'adhama' zabda saMbhave khAga citrAmavAla citrovALu (citAro nahIM) zobhe (phAve) aDAlaca adAlata hoI zake pohakaraNA puSkaraNA brAhmaNa apaNAita potAno mAnela galla 'mukha' hoi zake hamarake amAre tyAM musalamAnI jAti Dhiga pAse bhista behasta (svarga) ThADhIkAThADheMka UbhI rahI /UbhA rahyA osaMkiyA pAchA haThyA (saMkoca nahi) pavana (pR. 49, paM. 5) ridhu (pR. 45, paM.11) jevA zabdo noMdhAyA nathI. 'gevaraghaTTA' jevA zabdo, zabdakozamA levA jevA gaNAya (artha - gajavaraghaTA), 'chelachogALA' zabda Aje paNa pracalita che. pR. 54 para tenuM 'chelacogALA' evaM jUnuM rUpa maLe che. pR. 56 para 'virAsIra mahAvIra' tIrtha rANakapuranI pAse che evo ullekha che. A zabda bIjA vi.patramA paNa Avyo che. anusandhAna 66 A aMGkamA vividha viSaya ane vividha prakAra (tathA vividha bhASAo)nI kRtiono rasaprada ane vAcanakSama guccha pragaTa thayo che. A aMkamAM kAgaLa necarala zeDano vaparAyo che. A prakArano kAgaLa vAcanane anukULa hoya che. AzA rAkhIe ke anusandhAna mATe have Aja kAgaLa nizcita karAze. poyaNa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 157 prathama racanA vairAgyakulakam prAcIna che. zabdaprArambhe nakAra AmAM che. madhyamAM 'na' zruti paNa che (enhi, nAo, ginhAmi vagere). A prAcIna prAkRta (mAgadhI, ardhamAgadhI) nuM lakSaNa che. saMskRta sAthe nikaTatA A racanAnI bhASAmAM bacI che, joke dezya zabdo paNa che ja. sUDiti, vaDDA, gose jevA zabdo prAcIna prAkRtanA che. gA. 32mAM 'puriso' chapAyuM che tyAM 'purimo' hovAnI vadhu sambhAvanA che. to huM ratnAdhika hovAnA kAraNe sarva muniomAM puruSa hota" evo artha vicitra gaNAya; '... sarva muniomAM purima = pramukha, AgaLa paDato hota " evo artha susaMgata thAya. hastapratanA vAcanamAM 'mo' ane 'so' akSaro vAMcatAM garabar3a thaI zake che. 44 44 - 'prAcIna pAMca racanAo' apabhraMzakAlanI tathA tenA najIkanA samayanI che. pahelI be kRtio apabhraMza- gUrjaranA sandhikALanI jaNAya che bannemAM svarUpa-kalpana- zabdAvalInI samAnatA jotAM bannenA kartA eka ja hovAnI zakyatAne puSTi maLe che. e ja rIte trIjI ane cothI racanAnI samAnatA paNa dekhAI Ave che. pAMcamI racanAmAM garabar3a jevuM lAge che. 12mI gAthAthI viSaya ane chanda banne badalAya che. 11mI gAthAmAM upasaMhAra che, vaLI kaLazanA rUpanI gAthA che. 11 gAthA apabhraMzanI che, pachInI gAthAo apabhraMzanI che paNa prAkRtanI vadhu najIka che. kRti 5, gA. 4mAM 'pacchayAvu' che tyAM 'pacchAyAvu' zuddha pATha samajAya che. gA. 26nA uttarArdhano bhAva Avo kaMika samajAya che. he jIva, jeNe karaMbo khAdho te vilamba paNa sahana karaze. A arthane dhyAnamAM letAM cothuM caraNa Ama vAMcI zakAya jiNi jIva! karaMbaTha khaddha eva, sahisa ( ssa) i sa vilaMbau sayayameva / 'dravyaparyAyayukti' nAmaka kRtimAM dravya-guNa-paryAya, vyavahAra-nizcaya jevA tAttvika viSayanI vicAraNA thaI che te mananIya che. syAdvAdane paNa syAdvAda lAgU paDato hoya to 'syAdvAda sAco paNa ane syAdvAda khoTo paNa' evaM siddha thAya ! athavA 'syAdvAda badhI vastune lAgU paDe ane na paNa paDe' evaM tAraNa nIkaLe. banne rIte syAdvAda nabaLI paDe. A ja muddAne AgaLa laMbAvatAM 'pApa kartavya nathI ane kartavya paNa che 'evo niSkarSa paNa kADhI zakAya ! jo syAdvAdane syAdvAda lAgU na paDe ema kahIe to syAdvAdano siddhAnta adhUro - 158 anusandhAna-67 Thare ! A gUMcanuM sundara samAdhAna kartAe A nibandhamAM ApyuM che. A samAdhAna AvuM che : syAdvAdamAM ekAntavAdane sthAna nathI tethI syAdvAda badhe ja lagADavo evo ekAntavAda amane svIkArya nathI. je sthAne syAdvAda lagADavo yogya nathI tyAM na ja lagADavo joIe. je anicchanIya che tyAM syAdvAda bhale na lAge, tyAM ekAntavAda bhale rahyo ! Ane ApaNe A rIte paNa mUkI zakIe : ekAntavAda sarvathA heya che evo ekAntavAda amane iSTa nathI ! - prastuta racanAmA sampAdake zramapUrvaka saMzodhana kayuM che, tema chatAM keTalAMka sthAna sammArjanane pAtra rahe che. pR. 20, paM. 8 'paryAyAntareNA'stitvarUpe' che tyAM '0reNAnastitva0' athavA to '0reNa nAstitva0' jevo pATha baMdhabesato thAya. * pR. 20, paM. nIcethI 8 'saGgatimaGgati' che tyAM [na] umeravo paDe ema che. pR. 25, paM. 11 ''nityameva' tyAM zaGkAsUcaka praznacihna mUkyuM che. ahIM kartAno Azaya evaM kahevAno che ke siddhonuM jJAna AkAzanI jema vastugatyA nitya che; AthI ''nityaM' nahIM paNa 'nityameva' pATha kartAne iSTa hoya. pR. 29, paM. nIcethI 14 na hyekAntadRSTApi' che tyAM '0dRSTyApi' svIkArIe to arthasaGgati vizeSa sugama thAya. - vAgaDapadrapuramaNDana AdinAtha stavananA zlo. 1mAM zriyAM'ne sthAne 'zriyA' vAMcavaM joIe. zlo. 6mAM 'nA'valoke' (?) mAM zaGkA nathI. parokSa bhU. kA. mAM karmaNi/ bhAve prayoga hoya to 'avaloke' rUpa saGgata bane. ' zlo. 8mAM ''smahaM' chapAyuM che te prUphavAcananI bhUla haze ''smyahaM' hovuM ghaTe vRndAvanakAvyanI eka apragaTa TIkA A aGkamA prakAzita thaI che. jaina vidvAnonA zuddha sAhitya premanoparicaya karAvatuM sAhitya puSkala che. sAhityakSetre jaina- ajaina jevo bheda jaina sAhityakAroe kyAreya nathI rAkhyo. ajaina sAhityanuM adhyayana, vivecana, saMrakSaNa badhuM ja temaNe kayuM che. Aje paNa jaina jJAnabhaNDAromA vizvanA koI paNa viSaya ke dharmanuM sAhitya premathI * nAstitvaM paryAyAntareNA'stitvarUpe pariNamati jaina mate koIpaNa vastuno abhAva ano sarvathA vinAza nathI hoto, anuM bIjA svarUpe pariNamana mAtra hoya che, juo bhaga. 1.3.6 mAM prastuta pAThanI TIkA. saM. + "harAdyAH samarthA mayA nA'valoke mAM parokSa bhU.kA.mAM ke bIjI koI rIte 'avaloke'nI rUpasiddhi zakya na hovAthI praznacihna kareluM che. saM. e pATha barAbara ja che. - - -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anusandhAna-67 jUna - 2015 159 rakhAya che - sacavAya che. sAme pakSe, ajaina sAhityakAroe jaina sAhitya para kArya karyu hoya evA dAkhalA nagaNya / nahivat che. Adhunika kAlamAM, jo ke, jainasAhityanuM adhyayana / saMzodhana ajaina vidvAno dvArA thatuM rahyaM che. vRndAvanakAvya saMskRtabhASAnuM vizvaprasiddha kAvya che. e zabda camatkRti / zabdAlaGkArathI samRddha che. saMskRta bhASAnI mULabhUta vizeSatAnA kAraNe zabdaramata karavAno kavione ghaNo avakAza maLe che. zabdakoza, vyAkaraNa, kalpanA - ityAdi vastuo para prakhara prabhutvanA kAraNe vRndAvana kAvyanA kartAe paMktie paMktie prAsAnuprAsanA DhagalA karyA che. AvI ramata karavA jatAM kRti kliSTa ane durbodha banI javAno bhaya rahe, parantu A kAvya prasanna-madhura banyuM che, eka jaina muni racita TIkA ahIM sampAdita thaIne prakAzamAM AvI che. kRtinuM sampAdana svaccha ane sundara thayuM che. mahAkavi meghavijaya gaNInI be apragaTa kRtio A aGkamA prathama vAra bahAra Ave che. sahaja-sarasa yamakothI kRtine alaGkRta karAi che. A mahAkavie mArugUrjara bhASAmAM racanAo karI ja hoya, parantu upalabdha nathI. emanI eka mArugUrjara racanA ahIM prakAzita che. vijayasenasUri pratye asIma gurubhaktinAM darzana karAvatI be gUrjara racanAo rasapUrNa che ane sAthe mahattvapUrNa paNa che. anu0nA sampAdakazrIe AnA mahattva vize noMdha karI che. A patra vijJaptipatra nathI paNa Urmi-patra cha, kavihRdayI ziSyonI gurubhakti AmAM uchALA mAratI saritAnI jema vahI nIkaLI che. pR. 76, nIcethI trIjI paMktimAM 'cora vakhAra' che; ahIM 'coracakhAra' vAcavU joie, 'coracakhAra' zabda kacchImAM Aje paNa bolAya che. pR. 78, paM. 12'vilaguachu' ema chapAyuM che. 'vilagu achu' ema vAMcaveM joIe. eno artha cha: 'vaLagyo chu'. (vaLaguM chu - nahi). 'meghakumAranA bAramAsA' bhAvasabhara vairAgyapreraka racanA che. vAcanA zuddha che. 'ambikAcaupai' paNa zuddha chapAI che. ka. 4mAM copar3a zabda che te copadacopagAMnA arthano nathI. copar3a eTale ghI. bAra vratanI vahI vistRta ane vivaraNayukta che, najIkanA samayanI che eTale vratagrahaNa karanArane mArgadarzaka bane evI che. 'arhat pArzvano asalI samaya' lekha purAtattva / itihAsanA prakhara vidvAna zrI DhAMkI taraphathI maLe che. zodha/saMzodhananI Adhunika paripATI sAkSya, pramANa, tulanA ane tarkane mahattva Ape che. ekathI vadhAre srotomAMthI sandarbho meLavIne cakAse che. bha. mahAvIranA janmasthAna, vicaraNakSetra vize, haribhadrasUri ke divAkarajInA samaya vize judA judA vidvAnoe UhApoha ko che ane potapotAnA niSkarSa ANyA che. paramparA kathA-kiMvadantImAM paNa tathyAMzo paDyA hoya che ane tene paNa saMzodhananI eraNa para caDAvIne tapAsavAmAM Ave che. prastuta lekhamAM e rIte vicAraNA thaI che. A prakAranI tapAsa cAlatI rahe e AvakArya che. tarkathI badhI ja vastuono nirNaya thaI nathI zakato e jeTaluM sAcuM che eTaluMja e paNa sAcuM che ke jyAM tArkika abhigama nathI hoto tyAM bhaya, bhrAnti ane andha anukaraNa pAMgaryA vinA rahetAM nathI. 'jainadarzana kA nayasiddhAnta' tathA 'jainadarzana kA nikSepasiddhAnta' - baMne lekha abhyAsIo mATe upayogI che. "kajjamANe kaDe'mAM nayasammati' zIrSaka lekhamA sundara chaNAvaTa thaI che. pratyeka nayanA zuddha ane azuddha evA be rUpa svIkAravAmAM AvyA che. prathama nayanu kathana tenI pachInA nayamAM paNa viSaya banatuM hoya che je te nayano azuddha prakAra gaNAya che. eka-bIjAmAM nayo A rIte mizrita thatA hoya che e muddo prastuta carcAmAM dhyAnamA levA jevo kharo. A prakAranI carcAo AkSepa-pratyAkSepanI rIte nahi paNa viSayano bodha spaSTa karavA arthe thAya to te AvakArya gaNAvI joIe. jaina derAsara nAnI khAkhara - 370435 ji. kaccha, gujarAta
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 161 162 anusandhAna-67 patracarcA maskarin / majali vize - upA. bhuvanacandra anu. 66nA 'TraeNka noMdha' vibhAgamA 'maskarin' zabda vize mu. trailokyamaNDanavijayajInI eka noMdha pragaTa thaI che. 'maDali'mAthI saMskRta rUpAntara thaIne 'maskarin' thayu evaM jaNAvavAno lekhakano Azaya samajAya che. AvaM saMskRtIkaraNa thatuM AvyuM che tenI nA na kahI zakAya. parantu prastuta zabdanI saphara e rIte thaI hoya evaM mAnatA pahelAM thoDaM vicAravAnI jarUra che. maDa, temAMthI maGkhali, temAMthI makkhali, tenuM rUpAntara maskarin - Avo krama lekhaka sUcave che. A krama svIkAravAmAM vyutpatti ane zabdavikAsanA niyamono bhaGga thato jaNAya che. "A zabda- uccAraNa keTaleka ThekANe makkhali thAya che." - ema lekhakazrIe noMdhyuM che. have vicAravAnuM e che ke 'maGkhali'nuM 'makkhali' thAya e svAbhAvika gaNAya ke 'makkhali'nuM 'maGkhali' thAya e sahaja gaNAya ? ane pachI 'maGguli'mAMthI 'maskarin' zabda AkAra le evo krama uccAranI dRSTie zakya gaNAya ? loko dvArA uccAraNanI dRSTie 'makkhali' pUrvavartI ane 'maDali' pazcAdvartI hovo joIe; 'kkha'mAMnA 'k'no uccAra lupta thAya tyAre tenA sthAne anunAsika / anusvAra dekhA de ane 'maGkali' zabda sthAna le. e ja rIte 'makkhali' ane 'maskarin'mAM paNa 'maskarin mAMthI 'makkhali' sahajaprApta gaNAya. _ 'maskara' zabda pANininA samayano che. e samaye saMskRta pracalanamA hA~, prAkRto hajI grAmya bhASAo gaNAtI hatI. e yugamA ucca varNa ane zikSita varga saMskRtamAM vyavahAra karato, bAlako-azikSito-hIna varNanA loko azuddha / bhraSTa saMskRtano prayoga karatA. A pravAha pANinithI paNa pahelA zaru thaI cUkelo ane mAgadhI-ardhamAgadhI vagere bhASAonA piNDa baMdhAvA mAMDyA hatA e hakIkata che. ane e paNa hakIkata che ke mAgadhI vagere bhASAonA uccAra saMskRtanI nikaTanA hatA. 'prekSate'nuM paizAcImAM 'peskadi' vagere muddA to lekhake paNa noMdhyA che. jyAre A prakriyA cAlu hatI tyAre maskarin jevA zabda mATe avaLo krama zA mATe vicAravo paDe ? maskarinnu mAgadhImAM 'maskali', ardhamAgadhImAM makkhali, AgaLa jatAM kno lopa thatAM maGkali - Avo svAbhAvika krama tajI devAceM koI kAraNa nathI. savAla rahyo kalpasUtramA maLatA 'mA' zabdano. 'citrapaTa dekhADIne AjIvikA calAvanArI jAti' evA arthano makha zabda dezyabhASAno svatantra zabda ja gaNavo joIe, maskarin-mAMthI nIpajelA makkhali / mali sAthe enI seLabheLa thaI hoya e banavAjoga che, kAraNake maGkhano putra gozAlaka saMnyAsI - 'makkhali' banyo tyAre sAmAnya janatA maGkhaliputta ane maDaputta vacce goTALo karI zake. bhASyakAre 'maskarin'no artha 'kazaM karo nahi' evo upadeza ApanAra saMnyAsI - ema ko che te muddo ahIM kAryasAdhaka na bane. saMskRtamA 'daNDa'vAcaka maskara zabda hato ja. vadhumAM e daNDI parivrAjako niyati / nivRttino bodha ApatA hatA, tethI pravRttivAdI brAhmaNa paramparA 'maskara'mAthI kaTAkSamA 'mA kuruta' - 'maskara' evI vyutpatti upajAvI temanI hAMsI kare e susambhavita che. zabdano vyutpattiprApta artha bAjue rAkhI, anya artha - mArmika / sUcaka arthano bodha karAvavA mATe AvI vyAkhyAo nIpajAvavAnI paripATI vaidika / jaina / bauddha paramparAmA hatI, jene nipAta ke nirukti kahetA hatA. evI nirukta vyAkhyAo Aje paNa thatI hoya che - mohano kSaya te mokSa. duniyA = jenA du(be) niyA(nyAya) hoya te duniyA, ityAdi.. sArAMza : maGkhali / makkhali zabda e yugano che ke jyAre saMskRta zabdo bhraSTa thaI prAkRta svarUpa pAmI rahyA hatA, tethI maskarin mAthI maskali - makkhali - maGguli - e rIte A zabda vikasyo hoya ema mAnavaM tarkasaGgata gaNAya, 'maskara' zabda prAcIna saMskRtano zabda che. 'maGka' zabdane svatantra dezya zabda samajavo joIe. 'mA karSata' evI vyAkhyA vizeSa artha kADhavA mATe yojAyela nirukta / nipAta che, 'maskara'no 'daNDa' evo artha to koza / vyAkaraNathI siddha che ja. maskarI parivrAjako niyati / nivRttinA puraskartA hatA, 'maGkha' eka jAtivAcaka nAma hatuM. gozAlaka maGka hato, pachI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anusandhAna-67 jUna - 2015 163 maskarI (makkhali) banyo tyAre 'maGa' ane 'makkhali' vacce seLabheLa thaI hoya e suzakya che. A seLabheLa jaina sAhityamAM thaI jaNAya che kemake temanI pAse 'maGkha' zabda hato. ajaina granthomAM makkhali / maskarI ja dekhAya che. jaina derAsara nAnI khAkhara - 370435, ji. kaccha, gujarAta puravaNI pUjya upAdhyAya bhagavantanI A patracarcA paratve keTalAka muddA vicAraNIya jaNAya cha: 1. citrapaTa dekhADIne gujarAna calAvatI jAti mATe vaparAto 'maGkha' zabda dezya nathI. dezya 'maGkha' zabdano artha to 'aNDagola, vRSaNa' thAya che. o ja rIte 'prekSate'nu 'peskadi' mAgadhImAM thAya che, paizAcImA nahi. vaLI 'makkhali' prayoga pAlisAhityamAM jovA maLe che, ardhamAgadhIsAhityamA to 'maGguli' prayoga ja thAya che. joke A badhI bhASika vizeSatAone mULa carcA sAthe jhAjhI nisabata nathI. 2. 'maskarin' zabdanI karmaniSedhaparaka vyutpatti upajAvI kADhavAmAM AvI hoya te kharekhara zakya cha ja, parantu oja rIte daNDadhAraNaparaka vyutpatti paNa upajAvI kADhelI ja hoya te zakyatA sAva nakArI kADhavA jevI nathI. kemake pANini pUrve daNDa arthamA 'maskara' zabda vaparAto hovAnAM pramANo nathI, temaja kozakAroo pANininA anusaraNa rUpe kozamAM daNDaarthaparaka 'maskara' zabda noMdhyo hoya te sivAya pANini pachInA saMskRta sAhityamAM paNa teno sAmAnyataH vaparAza dekhAto nathI. tethI sambhavita che ke maskarI parivrAjakonI oLakhANa ApavA khAtara ja 'maskara'no veNudaNDaparaka artha karavAmAM Avyo hoya. 3. daNDI saMnyAsIonI aneka paramparAo pravartI hovAnuM itihAsa jaNAve che. temAMthI niyativAdI (nivRttivAdI) saMnyAsIo mATe ja 'maskarI' zabda vaparAvAnuM kAraNa zaM? te paNa vicAraNIya che. bauddha saMskRta grantho to vaLI 'maskarI' zabda 'daNDI parivrAjaka' arthamAM nahi, paNa gozAlaka mATe ja sIdho prayoje che. 4. gozAlaka jo 'maskarI (-daNDI) parivrAjaka' hovAnA lIdhe ja 'maDali' gaNAtA hota, to ardhamAgadhI sAhityamA upalabdha temanAM aneka varNanomAMthI koIka varNanamAM to 'daNDa'no ullekha avazya maLata. paNa tema to nathI, kamase kama AnA parathI aTaluM to sAbita karI ja zakAya ke 'maskarI'no sIdho sambandha 'daNDI' sAthe nathI. kemake o vagara to maskarI zabda ja jenA para AdhArita hoya te daNDano ullekha kema nathI te samajAvatuM zakya nathI. 5. upAdhyAya bhagavanta jaNAve che ke "gozAlAnuM jAtivAcaka nAma 'mA' ane tenuM parivrAjakapaNAnuM nAma 'makkhali' vacce jaina sAhityamAM bheLaseLa thaI gaI che." A vidhAna samajavU muzkela lAge che. kemake gozAlaka pote 'makkhali' nahIM, paNa 'maGguliputta' tarIke oLakhAtA hatA, ane te paNa temaNe pravrajyA svIkArI te pUrvathI. 'maGguli' to temanA pitAnuM nAma ha. "eyassa gosAlassa maDuliputtassa maGguli nAmaM male piyA hotthA" (bhaga0 15.1.2). have jo 'majali' zabdane parivrAjakapaNA mATe ja niyata karIzuM to gozAlakanA pitAnA 'maGguli' nAmano khulAso azakya che. to 'niggaMTha nAtaputta' ke 'saMjaya veladviputta'mA jema jJAta ke velaTThine gotranAma samajIo chIo, tema 'gosAla maGkaliputta'mA 'mali'ne parivrAjakapaNAnuM sUcaka nahi, paNa gotravAcaka nAma tarIke na samajI zakAya? ane jo oma samajIo to 'maGkali'ne 'maGkha' o jAtivAcaka nAma sAthe vadhAre sambandha hoI zake ke 'maskarin' o parivrAjakapaNA sAthe? 6. upAdhyAya bhagavantanuM o vidhAna yathArtha jaNAya che ke 'maGkhali' mAMthI 'maskarin' tharbu zabdavikAsanA kramanI dRSTi zakya nathI, paNa bIjI rIte joIo to 'maskarin'mAMthI paNa 'maGkali' thavaM zakya nathI jaNAta. to pachI, jema vaidika saMskRta / prathamastaranI prAkRtanA ApaNe 'dvitIyastarIya prAkRta' ane 'saMskRta' oma be phAMTA svIkArIo chIo tema, mUlabhUta koI akaja zabdanA, saMskRta 'maskarI', mAgadhI 'maskalI', pAlI 'makkhalI', ardhamAgadhI 'maGkalI' ama samAntara parivartano samajI na zakAya? - trailokyamaNDanavijaya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 2015 - 'jaina sAhitya samAroha' mAM rajU thayelA eka zodhapatra viSe saMzodhana 165 - vijayazIlacandrasUri 'gautamasvAmIno rAsa' a saM. 1412mAM racAyela, upAdhyAya vinayaprabhanI eka prakhyAta ane lokapriya racanA che. tenA kartA vize, prakSipta kaDIomAM AvatAM 'vijayabhadra, bhadrabAhu guru' vagere vibhinna nAmone kAraNe, ghaNo vyAmoha pravartato hato. paraMtu mo. da. dezAI, agaracaMda nAhaTA, harivallabha bhAyANI vagere vidvAnoo te vyAmohanuM nirAkaraNa karIne, A rAsanA kartA 'vinayaprabha upAdhyAya' ja hovAno nizcaya kyAranoye karI Apyo che. nAhaTA bhAyANIo to A rAsanA pAThano vAcanAno paNa nirNaya karyo che ane vividha prakSepone gALI nAkhIne mULa kRtinI vAcanA pragaTa karI che. oTale A kRti viSe dvidhA ke zaGkA karavAne have kzo ja avakAza rahyo nathI. paraMtu hamaNAM 'svAdhyAya' traimAsikanA pu. 49, aGka 1-4 mAM pragaTa thayela "gautamasvAmIno rAsa eka adhyayana" zIrSakano, mInA pAThakano zodha-lekha jovAmAM Avyo. temAM temaNe je vigato ane vizleSaNa ke saMzodhana nodhyAM che temaja je azuddha vAcanA prakAzita karI che te jotAM, AjanA saMzodhakonI ajJatA tathA sajjatAvihoNAM saMzodhano paratve kheda thAya tevI oka vadhu sAbitI maLI che. sampAdakane kRtinI racanAnA varSa ane hastapratanA lekhananA varSa e be vaccenA taphAvata viSe jhAjhI samaja hoya ema nathI jaNAtuM potAnA lekhamAM vAraMvAra temaNe A be bacce seLabheLa karIne tAraNo ApyAM che. temAMnuM aka tAraNa joIo : "bIjuM kevalaracita gautamapRcchA copAInI hastaprata paNa prAcyavidyAmandiramAM maLe che. teno lekhanasaMvata 1852 (1796) che. tethI paNa anumAna karI zakAya ke gautamasvAmInA rAsanI racanA karyA bAda kevale gautamapRcchA copAInI racanA karI haze. ' " gautamarAsanaM racanAvarSa 1412 che, gautamapRcchA copAInuM lekhanavarSa 166 anusandhAna-67 1852 che (racanAvarSa nahi) sampAdaka ahIM racanAnA ne lekhananA varSane oka ja samajIne cAlatAM lAge che; ne 1412 / 1852 A beno gALo vicAryA vagara o banne varSomAM 'kevala'nuM astitva hovAnuM svIkArIne cAlatAM jaNAya che. bIjI vAta vinayaprabha a rAsa-kartA tarIke siddha che. chatAM sampAdaka rAsanA kartA tarIke 'kevala' nAmanI vyaktine svIkAre che. temanuM tAraNa joIo : "bIjuM, kevale puSpikAmAM potAnA nAmano ullekha karyo nathI, tema chatAM rAsomA "goyama gaNahara kevala divase" (kaDI 45) lakhANa maLe che je rAsonA kartA 'kevala' haze evaM darzAve che." kevI viDambanA che A! "goyama-gautama gaNadharane kevala - kevalajJAna prApta thayuM te divase kArtaka zudi okame" A rAsa racyAnI vAta kartA noMdhe che; ne A sampAdakazrI temAMthI 'kevala' nAmanA rAsa-kartAnI zodha karI Ape che ! - . AgaLa vadhatAM sampAdake vidhAna kayuM che ke "vinayaprabha ane bIjA keTalAkanI hastapratamAM 'goyama gaNahara kevala divase' ne badale 'khaMbha nayari siri pAsapasAI' pada jovA maLe che. tethI paNa anumAna karI zakAya ke vinayaprabhao kevalanA nAmane badale A padanA (nI) racanA karI haze." Ano zo artha thAya e samajamAM Ave tema nathI. rAsanA kartA vinayaprabha; 'khaMbha nayari' vALI kaDIo te pAchaLathI thayela umeraNa; umeraNa karanAre 'goyama gaNahara0' vALI mULa kaDIne kADhI nAkhI to nathI ja; te to tenA sthAne yathAvat che; chatAM rAsane 'kevala'nI kRti mAnanArAM sampAdaka vinayaprabhe A paMkti badalI hovAno niSkarSa Ape che! kevuM majAnuM saMzodhana ! I. 2012 nA varSe pAvApurImAM mahAvIra jaina vidyAlaya dvArA Ayojita 'jaina sAhitya samAroha' mAM A zodhapatra rajU thayeluM che, ane prAcyavidyA mandira -vaDodarA dvArA prakAzita 'svAdhyAya' traimAsikamAM te mudrita thayuM che, tyAre temAM thayelA AvAM vividha chabaraDAM joIne, sAva svAbhAvika rIte ja, ghero AghAta thAya che. ApaNA saMzodhana kSetranI tathA kAryanI guNavattA keTalI hrAsa pAmI cukI che, te AmAM phalita thAya che. gautama -rAsanA kartA viSe tathA tenI AmAM chapAyelI galata vAcanA viSe AvatA samayamAM keTalA lokone keTalI gerasamaja thaze te kalpanAno viSaya che. astu.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna - 2015 anusandhAna-67 navAM prakAzano triSaSTizalAkApuruSacarita - vibhAga 1 (parva 1) sampAdaka - muni zrIcaraNavijayajI punaHsampAdaka - zrIvijayazIlacandrasUrijI prakAzaka - ka.sa. navama janmazatAbdI smRti zikSaNanidhi, amadAvAda pRSThasaGkhyA - 22 + 222 = 244 mUlya - 300 triSaSTizalAkApuruSacarita - vibhAga 2 (parva 2, 3, 4) sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI punaHsampAdaka - zrIvijayazIlacandrasUriNI prakAzaka - ka.sa. navama janmazatAbdI smRti zikSaNanidhi, amadAvAda pRSThasaGkhyA - 14 + 338 + 93 = 445 mUlya - 500 Rs pUrvaprakAzita A banne granthonuM punaH akSarAGkana ane zuddhIkaraNapUrvakana punaH sampAdana, triSaSTikAvyanA adhyetAo mATe zuddha ane samIkSita AvRtti. AvaraNacitra-paricaya lAkhathI banelA puMThA, jene jaina jJAnabhaNDAranI paribhASAmA 'pATalI' ke 'puMThiyu' kahevAmAM Ave che te, upara koI kuzala citrakAre AlekhelAM citro paikI be citra, ahIM Apela che.. AvaraNa 1 para mUkeluM citra sulasA zrAvikA ane tene bhagavAna mahAvIre pAThavelo saMdezo ApI rahelA ambaDa parivrAjaka citra che. DholiyA para takiyAne aDhelIne beThelI sulasA, bhagavAnanA nAmanI mALA pheravatI saMdezo grahaNa kare che, te kevI jAjaramAna dIse che ! teno alaGkAramaNDita chatAM pUrNa maryAdAzIla paheraveza, utsuka ane vismita AMkho, mALA pheravavAnI rIta, A badhuM bhAvaka-darzakane prathama dRSTie ja AkarSI le tevU che. to sAme, hAthamA - khabhe sthApela - daNDa temaja puSpachAbaDIne pakaDIne, pagamAM cAkhaDI paherIne, eka paga UMco rAkhIne, tApasasahaja rUkSa najara sAthe Ubhelo ambaDa paNa kevo sarvAGgasampUrNa saMnyAsI lAge che ! teno deha-vAna lIlo che, jANe bhabhUta copaDI hoya AkhA DIle ! tenuM kaupIna paNa kevU raMgIna-sundara ! kalAkAre jANe jIva reDI dIdho cha ! temAMye kALI pRSThabhU (Back ground) kevI raLiyAmaNI dIse ! AkhA citrane e keQ masta upasAve ! AvaraNa 4 paratuM citra satI subhadrAnI ghaTanA Alekhe che. tenA para tenA sAsu, pati va. dvArA badacalanano AkSepa thayo che. tethI potAnuM satItva puravAra karavA te cALaNI vatI kUvAmAthI pANI kADhe che. pANIbharelI cALaNImAM asaMkhya chidra hovA chatAM, tenI pavitratAnA prabhAve eka paNa TIpu pANI paDatuM nathI, te pANI vaDe te, nagaranA nahi UghaDatAM dvArane, jaLa-chaMTakAva karIne UghADI nAkhe che. citramA kuvo, tenA thaLA upara UbhIne pANI siMcatI subhadrA, tenA banne hAthamA pakaDelI dorI, te vaDe bAMdhelI ne kUvAmA pravezelI cALaNI, pUjApo laIne pAchaLa UbhelI be sakhIo, cAra dizAmAM dekhAtA cAra daravAjA; zyAmaraMgI pArzvabhU upara, rAjasthAnI zailImA AlekhAyela A samagra dRzya-citra keTaluM manabhAvana banyu che! anumAnata: 19mI sadInI A citra-racanAnI kalara jeroksa ja upalabdha thaI che. mULa citro-puMThiyAM kyA, konI pAse, tenI jANa nathI. eka sajjane keTalAMka varSa agAU, A jeroksa nakalo ApelI, tenA AdhAre A citro ahIM prakaTa thAya che.